Katarzyna Kania

Katarzyna Kania
Jakub Obrzydowski
Piotr Kujawski
Grupa A
Charakterystyka parku angielskiego na przykładzie Arkadii
Położenie administracyjno-komunikacyjne i fizyczno-geograficzne Arkadii
Wieś Arkadia, w której znajduje się zabytkowy park romantyczny o powierzchni 14,4 ha,
znajduje się w północno-wschodniej części województwa łódzkiego, w powiecie łowickim, w gminie
Nieborów. Park romantyczny położony jest przy drodze wojewódzkiej, na odcinku Łowicz - Skierniewice,
ok. 5 km na południowy-wschód od Łowicza i ok. 5 km na północny-zachód od Nieborowa.
Arkadia położona jest na Równinie Łowicko-Błońskiej, nad rzeką Skierniewką (prawy dopływ Bzury).
Historia własności ziem arkadyjskich
Pierwsza wzmianka dotycząca wsi Łupia (dzisiejsza Arkadia) pochodzi z 1359 roku. W 1446 roku
stała się ona własnością kapituły łowickiej1. Prałaci i kanonicy łowiccy kupili Łupię od niejakiego
Borszy de Zywanycze za 344 grzywny półgroszy. Dzięki energicznym staraniom w 1777 roku, teren ten
stał się własnością Radziwiłłów.
Założycielką parku w Arkadii była Helena z Przeździeckich Radziwiłłowa (1753-1821), żona
Michała Hieronima Radziwiłła właściciela pobliskich dóbr i pałacu w Nieborowie. Dobra te zostały przez
niego zakupione w 1774 r. za pieniądze otrzymane „w nagrodę” za zawiązanie i marszałkowanie
konfederacji na I sejmie rozbiorowym w 1773 r. oraz podpisanie traktatu rozbiorowego. M.H. Radziwiłł
jako zwolennik orientacji prorosyjskiej zrobił błyskawiczna karierę polityczną i finansową.
Wzbogaceni, rosnący w siłę i znaczenie Radziwiłłowie przystąpili do rozbudowy swej
nieborowskiej rezydencji, zatrudniając najwybitniejszych artystów epoki stanisławowskiej: architektów,
rzeźbiarzy, malarzy, poetów.
Żona księcia Radziwiłła Helena była osobą wykształconą, inteligentną, biegle władała jęz.
francuskim i angielskim, wiele podróżowała, była wielką miłośniczką literatury a zwłaszcza poezji. Jej
zainteresowania kolekcjonerskie koncentrowały się głównie na rzeźbie antycznej, ale nie gardziła ich
kopiami czy też „starożytnościami” średniowiecznymi, renesansowymi oraz innymi egzotycznymi
okazami. Księżna Helena ulegając ówczesnej modzie, wzorując się na posiadłościach swych
arystokratycznych przyjaciółek, a zwłaszcza rywalizując na tym polu ze swą najbliższą przyjaciółką
Izabelą z Flemingów Czartoryską założycielką ogrodów w podwarszawskich Powązkach i Puławach
zapragnęła stworzyć park romantyczny w stylu angielskim. Odpowiedni teren do realizacji swoich
planów znalazła właśnie w pobliskiej wsi Łupia leżącej nad rzeczką o tej samej nazwie.
Założenia parku angielskiego na przykładzie Arkadii
Inspiracją do tworzenia założeń ogrodowych tzw. parku angielskiego, była filozofia oświecenia,
głosząca hasła życia w harmonii z naturą, umiłowania przyrody i przeszłości. Filozofia ta znalazła silne
wsparcie w sztuce nawiązującej do tradycji antycznych - poezji, literatury, malarstwa, architektury i
rzeźby.
Parki angielskie zaczęto tworzyć na początku XVIII wieku, jak sama nazwa wskazuje w Anglii.
Ich koncepcja wykluczała jakąkolwiek symetrię czy regularność, czym przeciwstawiały się założeniom
barokowym. Podstawową cechą odróżniającą park romantyczny od francuskiego jest naśladowanie
przez park angielski środowiska naturalnego. Pozorną przypadkowość jego ukształtowania ożywiają
budowle i pomniki, wyrażające określone, często nacechowane sentymentalizmem, treści uczuciowe:
sztuczne ruiny oznaczają przeszłość, neogotyckie pustelnie – samotność. W późniejszym okresie zaczęły
pojawiać się w parku elementy egzotyczne jak chińskie mostki czy chłopskie chaty itd.
Pierwsze założenia ogrodowe w stylu angielskim zaczęły powstawać w Polsce na początku lat
70. XVIII wieku w okolicach Warszawy. Za przykład można tu podać bogate w założenia oświeceniowe
ogrody Kazimierza Poniatowskiego np. na Solcu, ogród Izabeli Lubomirskiej w Mokotowie, Izabeli
Czartoryskiej w Powązkach, Michała Poniatowskiego w Jabłonnie, a na prowincji Aleksandry Ogińskiej
w Siedlcach i Szczęsnego Potockiego w Zofiówce za Humaniem na Ukrainie.
1
Kapituła - organ kolegialny w Kościele katolickim, złożony z duchownych.
1
Mimo licznych zmian, jakie zaszły przez ponad dwa wieki jego istnienia jest jedynym w
Polsce zabytkiem architektury ogrodowej, który zachował pierwotną koncepcję przestrzenną z końca
XVIII wieku. Jest unikatowym zabytkiem klasy "0" (według starej nomenklatury) chętnie odwiedzanym
przez liczne rzesze turystów. Od 1945 roku należy do Muzeum Narodowego w Warszawie.
Etapy rozwoju parku w Arkadii
Do zakładania ogrodu księżna przystąpiła wiosną 1778 roku, lecz rozwijała go i komponowała
dalej, przez ponad 40 lat swojego życia, aż do swojej śmierci w 1821 roku.
Swój park księżna Helena nazwała Arkadią, co było nawiązaniem do antycznego mitu o greckiej
krainie powszechnej szczęśliwości, miłości i sielankowego spokoju, zamieszkiwanej przez pasterzy. Mit
ten na skutek osobistej tragedii księżnej, a mianowicie śmierci w młodym wieku jej trzech córek
wzbogacony został o widmo nieuchronnie czekającej wszystkich śmierci i stał się podstawowym
wyznacznikiem koncepcji programowej parku stworzonej przez jego założycielkę. W 1780 roku
zmieniono także nazwę wsi i rzeki Łupia na Arkadię.
Helena Radziwiłłowa zatrudniła wybitnych artystów swej epoki. Głównym projektantem Arkadii,
przy dużym osobistym zaangażowaniu i udziale księżny, był Szymon Bogumił Zug, część projektów
była autorstwa Jana Piotra Norblina, Aleksandra Orłowskiego, Józefa Sierakowskiego, a później po
1797 roku Henryka Ittara. Prace malarskie to dzieła J.P. Norblina i jego uczniów, elementy
rzeźbiarskie tworzył Gioacchino Staggi, a sztukateriami2 zajął się Johann Graff.
Większość obiektów przez nią zgromadzonych ze słynną głową Niobe na czele pochodzi ze
zbiorów petersburskich podarowanych jej przez carycę Katarzynę II - jej wieloletnią przyjaciółkę. Część
zbiorów pochodziła z zakupów lub wymiany z innymi kolekcjonerami. Wiele elementów
renesansowych zostało pozyskanych z ruin zamku prymasowskiego w Łowiczu i rozebranej w
1783 r. kaplicy św. Wiktorii w kolegiacie łowickiej. Kolekcjonerska pasja księżnej nie miała raczej
podstaw naukowych, a wynikała z dość niskich pobudek: snobizmu, potrzeby zaspokajania własnych
ambicji i próżności, chęci posiadania ciekawszych zbiorów niż inni. Stąd też dla pozyskiwania obiektów
do swej kolekcji księżna nie wahała się użyć metod nieuczciwych, kradzieży, wyłudzania czy grabieży.
Helena Radziwiłłowa zgromadziła w Arkadii bogatą kolekcję sztuki antycznej oraz rzeźb
imitujących i kopii dzieł antycznych, a także ,,starożytności'' średniowiecznych i renesansowych, z
których utworzyła swoiste muzeum w Świątyni Diany. Znalazły się w nim w/w Głowa Niobe, Popiersie
Rzymianki, grecko-rzymskie stele3, sarkofagi i urny grobowe, ozdoby ogrodowe, architektoniczne
elementy lapidarne (kamienne).
Pierwszymi budowlami, które powstały na brzegu spiętrzonego w 1781 roku wielkiego stawu
arkadyjskiego, były Kaskada i Chata przy Wodospadzie (1781), a nieco później Przybytek
Arcykapłana (1783) i Świątynia Diany (1783-1785) z plafonem4 Norblina wyobrażającym Jutrzenkę
oraz Akwedukt (1784).
W latach 1785-1789 został zbudowany na Wyspie Topolowej symboliczny Nagrobek Księżny z
wieloznaczną sentencją łacińską Et in Arcadia ego, wzorowany na Grobowcu Jean Jacques Rousseau w
Ermenoville, a także wzniesiona z polnych głazów Grota Sybilli, Łuk Kamienny i nieistniejące już
rustykalne Chatki Filemona i Baucydy oraz, Zakątek Melancholii, Brama Czasu, krąg ołtarzowy na
Wyspie Ofiar.
W latach 1790 - 1800 kontynuowana była rozbudowa Arkadii pod kierunkiem Zuga. Powstaje
wtedy przylegający do Łuku Kamiennego Dom Murgrabiego i Domek Gotycki nad Grotą Sybilli. W
ostatnich latach XVIII wieku zostało urządzone w Świątyni wnętrze Gabinetu Etruskiego z
neoklasycystycznym wystrojem i malowidłami Michała Płońskiego i Aleksandra Orłowskiego.
Wraz ze zmianą wizji parku na park romantyczny na początku XIX wieku, zamierzenia księżny
realizował w Arkadii młody romantyczny wizjoner, niezwykle utalentowany architekt nowego pokolenia
Henryk Ittar. Powstały wtedy nie zachowane do dzisiaj: Grobowiec Złudzeń (1800) zbudowany na
położonych za rzeczką Polach Elizejskich, Cyrk Rzymski (1803) i Amfiteatr (1804). Nieco później
Sztukateria – stiuki i inne elementy dekoracyjne (np. putta, ornamenty, gzymsy wewnątrz pomieszczeń) wykonane z gipsu,
często odlewane i montowane do podłoża (do ścian, sufitów). Upowszechniły się w okresie renesansu i baroku.
3 Stela - kamienna, ustawiona pionowo płyta (od kilkunastu centymetrów do kilku metrów wysokości) z inskrypcją i/lub
płaskorzeźbioną dekoracją.
4 Plafon - sufit lub podniebienna część sklepienia ozdobiona malowidłem, sztukaterią, płaskorzeźbą, freskiem.
2
2
powstaje ludowy Domek Szwajcarski kryjący w sobie baśniowe ,,wnętrza kryształowe'' (1810), który
księżna umiejscowiła wśród zabudowy arkadyjskiej wsi.
W ten charakterystyczny dla epoki romantyzmu sposób Radziwiłłowa wprowadziła do swojego
ogrodu zarówno baśniowość, jak i ludowość, a urządzone w 1814 roku w Domku Gotyckim ,,mieszkanie
rycerza'', poświęcone synowi Michałowi Gedeonowi, bohaterskiemu generałowi napoleońskiemu,
nawiązało także do romantycznych uniesień patriotycznych, powszechnych wśród warstw oświeconych
w okresie tuż po utracie niepodległości przez kraj. Wcześniejszy ideowo-filozoficzny program ogrodu,
oparty na skojarzeniach mitologicznych, literackich, a nawet na rytach masońskich5, od początku
istnienia ogrodu był zdominowany przez symbolikę znaczeń zaszyfrowanych w kompozycji założeń
architektonicznych, także w małych formach ogrodowych, w sentencjach umieszczanych na budowlach,
tablicach i głazach, nawet w ukształtowaniu nasadzeń zieleni i kwiatów. Stąd nazwy poszczególnych
budowli i konstrukcji ogrodowych, jak Przybytek Arcykapłana, Świątynia Diany (Miłości, Mądrości),
Grota Sybilli, Grobowiec na Wyspie Topolowej, Domek Gotycki, Grobowiec Złudzeń i im podobne.
Po śmierci Heleny Radziwiłłowem, w 1821 roku, park przejmuje synowa księżnej Aleksandra. W
1856 roku zbudowano w Arkadii willę. Po śmierci i tej właścicielki, syn Aleksandry – Zygmunt, w 1864
roku rozbiera na sprzedaż część budowli: Akwedukt, Grobowiec Złudzeń, Cyrk i Amfiteatr. W 1869 roku
Zygmunt Radziwiłł sprzedaje Arkadię Karolowi Hoffmanowi6, ale już w 1893 roku wykupuje ją prawnuk
księżnej Heleny, Piotr Radziwiłł i porządkuje park i udostępnia go publiczności. W 1930 roku rozpoczęto
renowacje parku, który nadal pozostaje w majątku Radziwiłłów. Rozebrano zniszczoną willę Aleksandry.
Po wojnie, w roku 1945 Arkadia staje się oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie a od 1987 roku
do dnia dzisiejszego trwają główne prace renowacyjne parku.
Budowle i inne obiekty znajdujące się w parku
Przed wejściem na teren parku warto zwrócić uwagę na stojący na prawo od wejścia drewniany
domek pomalowany na szaro. Był on dawniej własnością Jana Konopnickiego zarządcy tutejszych
młynów. Częstym gościem w tym domu była w latach 1893-1903 matka właściciela, pisarka Maria
Konopnicka.
Przez kamienny mostek i bramę wchodzimy na teren parku, w którym znajdują się zarówno zespoły
budowli, jak również pojedyncze obiekty, luźno rozmieszczone elementy jak np. fragmenty kolumn,
rzeźb czy wreszcie pozostałości dawnych do dziś nie zachowanych budowli.
Świątynia Diany - zbudowana w 1783 r. wg. projektu Szymona Bogumiła Zuga. Jest ona centralną
budowlą kompozycji parkowej, wzniesiono ją nad stawem, do którego prowadzą w dół schody aż do
samego lustra wody. Po obu stronach schodów umieszczono kamienne rzeźby: lwa i sfinksa. Świątynia
została zbudowana na planie prostokąta z czterokolumnowym portykiem od strony stawu i półkolistym
kolumnowym obejściem od strony pd-wsch. Zastosowano kolumny w stylu jońskim. Pod tympanonem
widnieje napis w języku włoskim "Dove pace trovai d'ogni mia guerra" - cytat z sonetu Petrarki - "Tutaj
odnalazłem spokój po każdej mojej walce". W 1995 roku zakończono prace renowacyjne i udostępniono
światynię zwiedzającym.
Przybytek Arcykapłana, czyli Łazienki - Jest to prostokątny, dwupiętrowy budynek z cegły, kamienia i
rudy, zbudowany w 1783 roku. Od południa na poziomie piętra znajduje się taras otoczony kolumnami
a pod nim kolebkowe przejście. W części górnej budynku jest wieżyczka z gołębnikiem. Od zachodu i
północy znajdują się niewielkie podwórka zamknięte murkami z otworami przejściowymi. Elewacje
wzbogacone są różnorakimi otworami i dużą ilością elementów lapidarnych (kamiennych). Jest ich tutaj
prawie 200 i pochodzą one głównie z przebudowanej w 1782 r. kaplicy św. Wiktorii przy łowickiej
kolegiacie a zwłaszcza ze znajdującego się tam nagrobka arcybiskupa J. Uchańskiego dłuta Jana
Michłowicza z Urzędowa oraz z zamku prymasowskiego w Łowiczu. Pośrodku ściany wschodniej
znajduje się ślepa arkada ujęta w kolumny, między którymi umieszczono płaskorzeźbę z białego stiuku
autorstwa Gioacchina Staggiego - "Nadzieja karmiąca Chimerę". Pod nią są dwa żeliwne rzygacze w
kształcie lwich głów, z których woda spływa do półokrągłego basenu ozdobionego maszkaronem. Prace
renowacyjne w Łazienkach zakończono w 2003 roku. W 2004 powstał kamienny mur obok Łazienek z
wkomponowanymi rzeźbami.
Akwedukt - pierwotny wzniesiony w 1784 roku nad ujściem rzeki do stawu został rozebrany. Obecna
budowla została od podstaw zrekonstruowana w latach 1950-52 nad kanałem doprowadzającym
wodę do stawu. W ściany Akweduktu wmurowano liczne elementy lapidarne pochodzące z XVI-XVIII w.
Ryty masońskie to odmiany w obrzędowości masonerii (wolnomularstwa, sztuki królewskiej, to ponadnarodowy ruch etyczny o
swoistych strukturach organizacyjnych (m.in. trójkąty, loże) który swe idee wyraża za pośrednictwem rozbudowanej symboliki i
rytuałów.
6 Karol Hoffman (1855-1937) animator i popularyzator kultury, pisarz, aktor, krajoznawca
5
3
Łuk Grecki - zbudowany ok. 1785 r. z cegły i kamienia stanowi malowniczą oprawę widoku na
Świątynię Diany od strony wschodniej. Łuk łączy się krótkim murkiem z wybudowanym kilka lat później
Domem Murgrabiego.
Grota Sybilli7 - zbudowana między 1791-1800 roku z potężnych głazów narzutowych. Wejście do niej
zakrywa żelazna krata, jej wylot znajduje się na szczycie usypanego nad nią pagórka. Nad wejściem do
groty widzimy kapliczkę z wnęką, w której dawniej znajdowała się płaskorzeźba G. Staggiego
przestawiająca Madonnę.
Na wschodnim skraju wzniesienia stoi Domek Gotycki zbudowany w latach 1795-98 z cegły i rudy
darniowej. Jego naroża zwieńczono dwiema wieżyczkami, ozdobionymi stożkowatymi hełmami. W
elewacji zachodniej znajduje się ceglany ostrołuk podzielony na mniejsze, we wschodniej wnęka
ostrołukowa z oknem. Także od wschodu na poziomie gruntu znajduje się piwnica z otworami
zamkniętymi kratą. Do Domku Gotyckiego przylega galeria z ostrołukowych arkad biegnąca w dół
wzniesienia. W Domku Gotyckim księżna Helena urządziła ok. 1813 r. symboliczną kwaterę żołnierską
dla swego syna Michała Gedeona - napoleońskiego generała i późniejszego przywódcy powstania
listopadowego.
Dom Murgrabiego - wzniesiony w latach 1791-1800 na planie prostokąta z cegły, kamienia i rudy i
częściowo otynkowano. Jego charakterystycznym elementem jest kwadratowa wieża zwieńczona
blankami. W elewacji Domu Murgrabiego znajdują się małe okienka, blendy8 oraz dwie głowy hermowe9
i maszkaron10 dłuta Jana Michałowicza z Urzędowa. Przy wschodniej elewacji stoi studnia przykryta
późnobarokową, kutą z żelaza kratą.
Cyrk Rzymski (Karuzel) - został zaprojektowany przez H. Ittara jako wysypany żwirem tor do gonitw
zaprzęgów. Powstał w 1803 roku. Jego centralnym elementem zachowanym do dzisiaj jest Obelisk11 z
napisem łacińskim Munifiecientiae Augustii Helena posuit - wskazujący, że postawiła go Helena
Radziwiłłowa by uhonorować wspaniałomyślność króla S.A. Poniatowskiego. Na obu krańcach obwodu
znajdują się paraboliczne obeliski umieszczone na bębnach kolumn.
W mitologii greckiej wieszczka przepowiadająca przyszłość.
Blenda - "ślepe okno". Otwór lub arkada zaznaczone tylko na powierzchni ściany, nieprzechodzące na wylot przez mur.
9 Herma – element dekoracyjny w formie czworokątnego słupka zwężającego się do dołu, górą zakończonego popiersiem lub rzeźbą
głowy.
10 Rzeźbiarski detal architektoniczny w formie ludzkiej, zwierzęcej lub fantazyjnej głowy.
11 Obelisk (łac. obeliscus, gr. obeliskos rożen, słup) - pomnik w formie wysokiego, smukłego, najczęściej o czworobocznej
podstawie, słupa wykonanego z jednego bloku skalnego.
7
8
4