udział skał formacji przedczwartorzędowych w budowie

M. STRZEMSKI
UDZIAŁ SKAŁ FORMACJI PRZEDCZWARTORZĘDOWYCH
W BUDOWIE POWIERZCHNIOWEJ (GLEBOTWÓRCZEJ) CZĘŚCI
LITOSFERY NA TERENIE WOJ. KIELECKIEGO
(z Zakładu Gleboznawstwa ITJNG w Puławach)
Ogromne zróżnicowanie skał macierzystych i podłożowych gleb Kie­
lecczyzny zmusiło autora niniejszej pracy do bliższego zainteresow ania
się problemami litologicznymi wymienionego obszaru w związku z jego
gleboznawczym kartowaniem. Dla sporządzenia dobrej mapy glebowej
woj. kieleckiego okazało się konieczne uprzednie opracowanie podkładu
geologiczno-litologicznego. Przy opracowaniu tego podkładu oparto się
diagnostycznie na mapach Państw. Inst. Geol. w Warszawie, ale wszystkie
zasięgi skał różnych formacji wyprowadzono samodzielnie. Takie postę­
powanie uznano za konieczne, gdyż trzeba było uwzględniać w wypad­
kach istnienia pokrywy czwartorzędowej, tylko taki stopień „płytkości“
zalegania przedczwartorzędu, który ma istotne znaczenie z gleboznaw­
czego punktu widzenia.
Jak wynika z ostatniego zdania, uwzględniono oprócz skał, będących
utworam i macierzystymi gleb, także względnie płytko zalegające ich po­
dłoża.
W wyniku splanimetrowania zasięgów naniesionych w terenie okaza­
ło się, że skały przedczwartorzędowe (obnażone lub tworzące płytko zale­
gające podłoża czwartorzędu) zajm ują w woj. kieleckim 345 950 ha, czyli
że powierzchnia przez nie zajęta wynosi 17,70% całego województwa.
Poniżej zamieszczamy zestawienie powierzchni zajmowanych przez
obnażone, względnie płytko zalegające skały poszczególnych formacji ge­
ologicznych. Procenty podane w nawiasach odnoszą się nie do całości wo­
jewództwa, lecz do samej tylko powierzchni zbiorowej utworów przedczwartorzędowych. Dla uproszczenia podajemy tylko nazwy formacji, po­
m ijając słowo skały:
1.
2.
3.
4.
5.
K am br d o l n y ....................
„
środkowy i górny
Ordowik
. . .
Gotland . . .
. . . .
Dewon dolny
. . . .
— 15 075 ha
—
9,990 ha
—
135 ha
. —
2 745 ha
. —
6 210 ha
(4,36*/o)
(2,89%)
(0,04%)
(0,79%)
(1,80%)
334
M. Strzemski
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16,
17.
„
środkowy i górny
Karbon (kulm)
. .
Perm (cechsztyn)
. .
Trias dolny {bez retu)
,, środkowy (z retem)
„ górny (bez retyku)
Retyko-lias
Ju ra środkowa
„ górna
. . . .
K reda śr. (alb, cenoman) .
„
górna (z turonem) .
Trzeciorzęd (miocen) . . .
razem:
—
9 540
—
315
—
1 485
— 26 505
—
6 120
—
7 290
— 53 550
—
6 300
— 29 055
—
5 625
— 123 350
— 42 660
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
(2,76%)
(0,09%)
(0,43%)
(7,66%)
(1,77%)
(2,11%)
(15,48%)
(1,82%)
(8,40%)
(1,62%)
(35,65%)
(12,33%.)
345 950 ha (100,00%)
K a m b r d o l n y reprezentow any jest w Kielecczyźnie przez p i a ­
s k o w c e k w a r c y t o w e , s z a r o g ł a z y i i ł o ł u p k i . N ajefek­
towniej ukształtowane utw ory dolno-kambryjskie spotykamy w tzw. „Ły­
sogórach Południowych“.' Do ciekawszych obiektów tego rejonu należy
L e ś n i a k o w a D ę b i n a , grzbiet położony między Ociesękami i Maj­
danem Ociesęckim. Znajdujem y tu m. in. obszerne rumowiska „kwarcytowo“*)-szarogłazowe. Godzien uwagi jest także szczyt góry S ł o w i e с
к. Orłowin (na zach. od Łagowa), pokryty rumowiskami kwarcytowo-piaskowcowymi. Wspaniałe obnażenia kwarcytowe i szarogłazowe (łącznie ze
skałkami) widzimy na górze Z a m c z y s k o k. wsi Kozieł (na płd. zach.
od Łagowa). Doskonale wykształcone gleby na łupkach i szarogłazach
znajdujem y k. P i p a ł y (na zach. od Iwanisk). Bardzo interesujące są
urw iska wąwozowe w G ę s i с a ch (na zach. od Iwanisk) i S a d к o w i e
k. Barda (również na zach. od Iwanisk), gdzie możemy zobaczyć profile
osadów dolno-kambryjskich o szczególnie dużym zróżnicowaniu litologicz­
nym. Cenne są także sztuczne odkrywki, do których należy m. in. kam ie­
niołom w J u r k ó w i c a c h (na pd. zach. od Klimontowa), zaw ierający
piękne obnażenia kwarcytów i łupków.
W obrębie k a m b r u ś r o d k o w e g o i g ó r n e g o mamy do
czynienia głównie z p i a s k o w c a m i k w a r c y t o w y m i , przeławiconymi obficie przez i ł y , i ł o ł u p k i , s z a r o g ł a z y i p i a s k o w c e
n i e k w a r c y t o w e . Ciekawe obiekty skalne, reprezentujące k a m b r
m ł o d s z y ( ś r o d k o w y i g ó r n y ) spotykamy w wielu częściach
*) Zastosowane tu miejscami określenia „kwarcyt“, „kwarcytowy“ — odnoszą
się właściwie do paleozoicznych piaskowców kwarcytowych i stanowią tylko pewne'
skróty terminologiczne.
Udział skał przedczwartorzędu na terenie woj. kieleckiego
335
właściwych Łysogór i na terenie pasm sąsiadujących z pasmem głównym
(Łysogórskim). Kolosalne obnażenia piaskowców kwarcytowych i iłów
łupkowych z utworzonymi na nich glebami oglądamy m. in. w kamienio­
łomach W i ś n i ó w k i D u ż e j i M a ł e j . Imponujące wrażenie spra­
wiają monolity kwarcytowe, rumowiska i ostro zarysowane fragmenty
grani skalnej na K l o n ó w c e M a s ł o w s k i e j
(część zwana górą
K a m i e ń ) , jak również kam ienisty szczyt R a d o s t o w e j . Jedyne
w swoim rodzaju zjawisko stanowią jaśniejące wśród puszczy jodłowej
pasma gołoborzy kwarcytowych, ciągnące się pod grzbietam i Łysogór od
Łysicy
do Ł y s e j G ó r y i pod szczytami gór O p a t o w s k i c h
o d J e l e n i o w s k i e j po przez S z c z y t n i a k aż do Truskolaskiej.
O r d o w i k jest słabo reprezentowany pod względem zajmowanej
przestrzeni, ale za to litologicznie dość urozmaicony. Obejmuje on zarów­
no n i e k w a r c y t o w e i k w a r c y t o w e p i a s k o w c e (częścio­
wo glaukonitowe), jak też ł u p k i , oraz m a r g l e , w a p i e n i e i d o ­
l o m i t y . Odsłonięcia skał ordowickich znajdują się m. in, na B u g o l a n c e pod Białogonem (kamieniołom; piaskowce kwarcytowé), koło
M ó j с z y (okolice Kielc) na wzgórzu zwanym S k a ł a (piaskowce
i wapienie), w starych kamieniołomach na górze T e l e g r a f k. Kielc
(piaskowce kwarcytowe) i w kamieniołomach położonych przy wsi M i ęd z y g ó r z w pow. sandomierskim (przy szosie Sandomierz — Opatów;
głównie piaskowce kw.).
W g o t l a n d z i e zasługują na wzmiankę i ł o ł u p k i , ł u p k i
k r z e m i o n k o w e i w a p n i s t e , oraz p i a s k o w c e , s z a r o g ł a z y i z l e p i e ń c e . Skały te spotykamy w łomach na górze Z a 1 a s n e j
k. Mójczy (łupki i szarogłazy), w S z y d ł ó w k u k. szosy warszawskokieleckiej (łupki przykryte cienko czwartorzędem i własnymi ilastymi
produktam i wietrzenia), w W i l k o w i e k. Sw. K atarzyny (łupki pod
iłami wietrzeniowymi) i w okolicach Słupi Nowej przy wsiach: J e z i o r k o (łupki), R u d k i (łupki, szarogłazy i zlepieńce), S e r w i s (łupki,
piaskowce i szarogłazy) i S o s n ó w k a (łupki, piaskowce i szarogłazy).
D e w o n d o l n y zbliża się litologicznie do kam bru młodszego. Cha­
rakteryzują go p i a s k o w c e k w a r c y t o w e i k r z e m i o n k o w e
oraz b e z l e p i s z c z o w e z i ł a m i , ł u p k a m i i s z a r o g ł a z a m i. Dużą rozmaitość iłów i piaskowców dolnodewońskich możemy zoba­
czyć na terenie góry В a r c z a k. Zagnańska (kamieniołomy). Gleby na
,tych utworach, jak również wyjątkowo efektowne skałki z tzw. cukrowe­
go piaskowca dolno-dewońskiego można zobaczyć w paśmie słynnej В uk o w e j G ó r y . Wartościowym i estetycznym zabytkiem geologicznym
jest wspaniały monolit piaskowcowy na górze K a m i e ń k. Miedzianej
Góry. ,,Czysto dewońskie“ gleby piaskowcowe pospolite są na terenie gór
Bielińsko-Małacentowskich, gdzie trafiają się też często drobne łomy
336
M. Strzemski
w piaskowcach kwarcytowych. Nie brak obnażeń utworów dolno-dewońskich także i w pow. opatowskim, np. k. B a ć k o w i c (przy szosie: Ła­
gów — Opatów), G r z e g o r z o w i e (okolice Słupi Starej), I w a n i s k ,
P o k r z y w i a n k i G ó r n e j (okolice Koprzywianki, Słupi Starej).
P t k a n o w a - P o d o l a i całego szeregu innych miejscowości.
D e w o n ś r o d k o w y charakteryzują w a p i e n i e i d o l o m i ­
t y, a g ó r n y w a p i e n i e , m a r g l e i ł u p k i w a p n i s t e przeławicowane tzw. w a p i e n i e m k o s t k o w y m . Odsłonięcia wapie­
ni i dolomitów środkowego dewonu są b. liczne. Przew ażają odkrywki
sztuczne w postaci kamieniołomów, znajdujących się m. in. w B o i ec h o w i c a c h (wapienie), C h e ł m c a c h (dolomity), C h ę c i n a c h
(wapienie), J a w o r z n i (wapienie), K o s t o m ł o t a c h (dolomity i wa­
pienie), R a d k o w i c a c h k. Morawicy (wapienie), S i t k ó w c e (wa­
pienie), S t r z e l c z y c a c h
k. Pierzchnicy (dolomity), S ł о p с u
k. Daleszyc (wapienie), S z e w c a c h k. gór Zgórskich (wapienie pokła­
dowe, grubo ławicowe), Z a g n a ń s k u (g. Chełm, dolomity), Z e 1 e j ow e j (np. kamieniołom R ó ż a n k a , wapienie wybitnie druzgotowe).
D o ł a c h B i s k u p i c h k. Kunowa (wapienie i dolomity), I w a n i ­
s k a c h (wapienie), L a g o w i e(wapienie), S o s n ó w c e k. Słupi No­
wej (dolomity), B u d a c h (na pd. od Jurkowie"— lasy Klimontowskie.
wapienie) itd.
Do naturalnych odkrywek d e w o n u ś r o d k o w e g o zaliczyć na­
leży grań skalną i skałki stokowe na górze Z a m k o w e j w C h ę c i ­
n a c h , grzbiet skalny Z e 1 e j o w e j i skały dolomitowe nad Łagowicą pod Ł a g o w e m .
Na szczególną uwagę zasługuje Z e l e j o w a ze swymi malowniczy­
m i skałkami i urwiskami typu alpejskiego. Kras wapienny jes tu szczegól­
nie pięknie wyrażony. Wapienie przeważnie brekcjowe, żyłowane lekko
różowawym kalcytem. Dość często spotykane żyłki galeny. Całość góry,
zbudowanej nie tylko z wapieni dewońskich, ale i ze zlepieńców cechsztyńskich, stanowi
cenny zabytek geologiczny.
f
D e w o n g ó r n y także jest odsłonięty w wielu punktach. N aj­
wspanialsze profile geologiczne obserwujemy m. in. w К a d z i e l n i
(Kielce). Mamy tu doskonałe obnażenia wapieni (fran i famen), oraz m argli (głównie famen) i łupków w apnistych (famen). Dewon p rzykryty jest
lekko miejscami przez pstre iły (białe i czerwone) pochodzenia dolno-triasowego (piętro pstrego piaskowca). Wspaniale wykształcony kras wapien­
ny. W części szczytowej pozostałości naturalnych skałek wapiennych.
Fantastycznie pofałdowany dewon górny (fran wapieniowo-marglowy, częściowo bitumiczny) możemy zobaczyć na terenie kamieniołomów
w S l u c h o w i c a c h (wzgórza koło Kielc położone między Niewachlowem i Czarnowem). Zasługuje na wzmiankę także kamieniołom Wietrz-
Udział skał przedczwartorzędu na terenie woj. kieleckiego
337
nia к. Kielc z doskonałymi odsłonięciami wapieni pokładowych i brekcjowych. Ponadto należy jeszcze wyróżnić kamieniołomy w Z a g ó r z u
k. Kielc (wapienie pokładowe i brekcjowe) i w G ó r n i e (przy szosie:
Kielce, Łagów; głównie wapienie cienkoławicowe, częściowo bitumiczne),
oraz drobne łomy w D o m a s z o w i c a c h k. Kielc, gdzie oglądamy
prym ityw ne rędziny, wykształcone na wapieniach górno-dewońskich (przy
szosie Opatowskiej). Wreszcie godne uwagi są górno-dewońskie skałki wa­
pienne na Miedziance.
K a r b o n ( k u l m ) Kielecczyzny składa się przede wszystkim
z s z a r o g ł a z ó w i ł u p k ó w k r z e m i o n k o w y c h z lidytami,
nigdzie praw ie nieobnażonych, lecz stanowiących w niektórych miejsco­
wościach ważne podłoże gleb „dyluwialnych“. W ystępujące lokalnie ślady
w a p i e n i kulm u (Gałęzice) nie posiadają dla gleboznawstwa najm niej­
szego znaczenia.
Łupki dolno-karbońskie znajdujem y m. in. w G a ł ę z i c a c h (na
półn. zach. od Chęcin). Noszą tam one na sobie cienką powłokę piasku.
Piasek maskuje również obecność łupków i szarogłazów w R a d l i n i e
i L e c h ó w k u (obie miejscowości przy szosie Kielce — Opatów).
K a r b o n u g ó r n e g o , tzw. p r o d u k t y w n e g o, jak też i p e r ­
m u d o l n e g o , tzw. c z e r w o n e g o s p ą g o w c a w Kielecczyźnie
nie znajdujemy.
G ó r n y p e r m ( c e c h s z t y n ) reprezentują m a r g l e i w a ­
p i e n i e , oraz z l e p i e ń c e w a p i e n n e i d o l o m i t y c z n e . Ład­
nych odsłonięć cechsztynu i rędzin „cechsztyńskich“ należy szukać przede
wszystkim na górze C z e r w o n e j , zwanej też Z y g m u n t ó w k ą
(kolumna Zygm unta III w Warszawie zrobiona je st ze zlepieńca cechsztyńskiego pochodzącego z owej góry), albo J e r z m a ń c e m (przy dro­
dze Kielce — Chęciny). Szczyt jej wieńczą zlepieńce. Analogiczne zle­
pieńce obok wapieni i m argli spotykamy też w G a ł ę z i c a c h i na
Zelejowej.
Przechodzimy do m e z o z o i k u . T r i a s d o l n y (bez retu) znany
jest głównie z p i a s k o w c ó w (najczęściej czerwonych) z wkładkami
z l e p i e ń c ó w k w a r c o w y c h d r o b n y c h ( ż w i r o w c ó w ) . P ia­
skowce te przeławicowane są niekiedy ciężkimi, nieco zapiaszczonymi
i ł a m i czerwonymi lub żółtymi.
Skały piaskowcowe triasu dolnego oglądać możemy w bardzo dużej
ilości kamieniołomów, np. w okolicach W ą c h o c k a i W i e r z b n i k a ,
w M n i o w i e (wieś przy szosie kielecko-piotrkowskiej), na osnutej le­
gendami P e r z o w e j G ó r z e — S w. R o z a l i i (dojazd od szosy
kielecko-piotrkowskiej), koło S u c h e d n i o w a , w T u m l i n i e , na
C i o s o w e j G ó r z e (przy szosie kielecko-piotrkowskiej), w S t r yc z o w i c a c h (wieś na pd. wsch. od Waśniowa), w okolicach samego
Hoo/.niki G le b o z n a w c z e
09*
338
M. Strzemski
W..a ś n i o w a i w W i t u l i n i e k. Kunowa. Poza . W i t u 1 i n e m,
gdzie w ystępują tylko piaskowce j a s n e , spotykamy wszędzie przewagę
piaskowców c z e r w o n y c h .
Wokół większości wymienionych punktów występują obszerne zasię­
gi gleb wykształconych z piaskowców dolno-triasowych.
T r i a s ś r o d k o w y (z r e t e m ) obejmuje poza piaskowcami
retu głównie m a r g l e
i wapienie,
a lokalnie d o l o m i t y
o o l i t y c z n e . Utwory triasu węglanowego obnażone są m. in. w kam ie­
niołomach koło P i e k o s z o w a
(przy linii kol. kielecko-częstochowskiej; przeważnie ret), w L e s icy (przy linii kol. kielecko-częstochowskiej; drobne łomy), na górze W e s o ł e j (pobliże wsi Zajączków
i góry Miedzianki; obnażenia powierzchniowe) w В u к o w i u (wieś po­
łożona po stronie zachodniej drogi Waśniów — Strapice — Kunów; urw i­
ska wapienne w wąwozie) i w J a r u g a c h k. Stryczowic (na zach. od
Jacentowa położonego przy szosie Opatów — Ostrowiec, a na pd. wsch.
od Waśniowa; kamieniołom; b. dobra odkrywka).
T r i a s g ó r n y (kajper bez retyku) stanowi poniekąd’ odwrócenie
litologiczne triasu dolnego. Jego najbardziej charakterystyczną skałą są
iły p s t r e
(czerwone, czasem żółte). Poza tym obejmuje on p i a ­
s k o w c e (czerwone albo jasne), a drugorzędnie w a p i e n i e i d o ­
lomity.
Dobrych odsłonięć kajpru jest w Kielecczyźnie b. dużo i nie będzie­
my ich wszystkich wyliczać. Gleby na iłach kajprowych czerwonych oglą­
damy m. in. w B r z e z i n a c h k. Chęcin. Różnokolorowe iły kajpru,
występujące w zespołach z piaskowcami czerwonymi obnażają się efek­
townie na C z e r w o n e j G ó r z e k. Jacentowa (położonego przy szo­
sie Opatów — Ostrowiec), oraz pomiędzy G r o m a d z i c a m i i S k a r s z y n a m i (k. Ostrowca), gdzie spore urwiska udostępniają naszym
oczom doskonałe profile geologiczne, obejmujące pięknie wykształcony
kajper.
Powierzchniowo obnażone jasne piaskowce kajprowe, oraz gleby na
nich ukształtowane, znajdujem y w M a j k o w i e k. Skarżyska.
N a j w y ż s z y k a j p e r , czyli r e t у к łączymy w Kielecczyźnie
z j u r ą d o l n ą , czyli 1 i a s e m w tzw. r e t y k o - l i a s . Postępu­
jemy tak ze względu na pospolitą trudność odróżnienia retyku od liasu
i podobieństwo litologiczne tych formacji.
R e t y k o - l i a s składa się w Kielecczyźnie z j a s n y c h p i a ­
s k o w c ó w , oraz a l e u r o l i t ó w i a r g i l l i t ó w , którym towa­
rzyszą i ł y i g l i n y n i e s c e m e n t o w a n e . Utwory te w ystępują
przeważnie w regionie Konecko-Opoczyńskim, gdzie obnażają się na
znacznej przestrzeni, stanowiąc jeden z podstawowych elementów glebotwórczych. Odkrywki naturalne wykazują nie mniejszą liczebność od
Udział skał przedczwartorzędu na terenie woj. kieleckiego
339
sztucznych odsłonięć w kamieniołomach. Kamieniołomy godne obejrzenia
znajdują się w S t a r a c h o w i c a c h , W ą c h o c k u , W i e r z b n i ku, S z y d ł o w c u i Ż a r n o w i e .
B. ciekawe i efektowne są naturalne odsłonięcia piaskowcowego retyko-liasu. Tak np. niesamowite wrażenie robi olbrzymi kompleks skal­
ny na górze P i e k ł o pod N i e k ł a n i e m . W ystępujące tam skały
piaskowcowe, ukształtowane fantastycznie przez w iatry i wodę, przewyż­
szają efektownością nie tylko „Um arłe“ czy ,,Kamienne Miasto“ pod Cięż­
kowicami, ale i słynne „Prządki“ na wzgórzach Odrzykońskich koło K ro­
sna. Miejscami stanowią m iniaturę sudeckiej Hejszowiny.
Pod pewnymi względami jeszcze bardziej niesamowity jest widok pól
skalno-kam ienistych na C y m b r z e pomiędzy A l e k s a n d r o w e m
i H u t ą (przy szosie Chlewiska — Niekłań). U wydatniają się tam szcze­
gólnie, sterczące nieomal pionowo płyty piaskowca, które powodują, że
całość wygląd,a jak jakieś olbrzymie, zaniedbane i zapomniane przez ludzi
cmentarzysko wschodnie.
Na uwagę zasługują także obnażenia powierzchniowe piaskowców
i skałki piaskowcowe pomiędzy G r o m a d z i c a m i i S z e w n ą (na
poł. zach. od Ostrowca). Warto tu m. in. znaleźć skałę zwaną S f i n k ­
s e m.
J u r a ś r o d k o w a ( d o g g e r ) jest litologicznie dość zróżnico­
wana. Reprezentują ją głównie p i a s k o w c e , p i a s k i , i ł y i m a r g l e , zalegające przeważnie na głębokości wykluczającej ich gleboznaw­
czą ważność. Iły środkowo-jurajskie, występujące niegdyś na powierzch­
ni, zostały albo rozmyte, albo też pogrzebane pod innym i utworami. Od­
słonięcia piaskowców tego wieku znajdujem y nad Kamienną na płn. od
Ć m i e l o w a , w D r y g u 1 с u (wieś między Ćmielowem i Ożarowem),
we W i ó r a c h k. Ćmielowa, w W ó l c e B o d z e c h o w s k i e j
k. Ostrowca i w W y s z m o n t o w i e k. Ożarowa.
W j u r z e g ó r n e j ( m a l m i e ) spotykamy głównie w a p i e n i e
i m a r g 1 e lub w a p i e n i e m a r g l i s t e , oraz p i a s k o w c e ze
zlepieńcami.
O dkrywki węglanowej jury górnej widzimy przede
wszystkim na całej prawie długości pasma M a ł o g o s k o - P r z e d b o r s k i e g o , jak również w obrębie G r z ą b B o l m i ń s k i c h i G r z y w
K o r z e c k o w s k i c h , a następnie w okolicach T o k a r n i , B i z o rendy, Wolicy, Sobkowa, K o r y t n i c y , M o r a wi cy , Li­
s ó w a, P i o t r k o w i c (Tarnoskała), C h m i e l n i k a i szeregu innych
miejscowości południowo-zachodnich stoków gór Swiętokrzyski-ch. Także
i na północno-wschodnich stokach mamy sporo dobrych odkrywek i w y­
chodni malmu. W ystępują one na zachód od Ostrowca i ciągną się w ą­
skim pasem ku północnym okolicom Szydłowca.
340
M. Strzemski
K r e d y d o l n e j brak jest (prawie) w woj. kieleckim. Znajdujem y
tu natom iast k r e d ę ś r o d k o w ą w postaci barwnych p i a s k ó w
i p i a s k o w c ó w a l b u (żółtych, różowych, lub czerwonych) i c e n o m a n u (zwykle zielonych, glaukonitowych) zawierających często
k o n k r e c j e f o s f o r y t o w e . Niekiedy с e n o m a n reprezentow a­
ny jest przez m argle fosforytonośne.
Żelaziste piaski i piaskowce albu znajdujem y na powierzchni w oko­
licach Małogoszcza, mianowicie przy wsiach C i e ś l e i B u k o w a G ó ­
r a , gdzie utwory te są skałam i macierzystymi gleb drobnopiaszczystych.
Piaskowce albskie o spoiwie krzemionkowym spotykamy pod N o w ą
W s i ą koło R а с h o w a (Annopol, praw a strona Wisły). Są to zw.
„kw arcyty rachow skie“.
Obnażenia w ę g l a n o w e j ( w a p i e n n e j lub m a r g l o w e j )
k r e d y g ó r n e j zajm ują ogromne przestrzenie na terenie Kielecczyźny. Znacznie skromniej przedstaw iają się p i a s‘k‘o w c e i p i a s k i
związane głównie z t u r o n e m (kamieniołomy w O ż a r o w i e , J a n i ­
k o w i e i K a r s a c h — pow. opatowski). Jeśli chodzi o turon, to od­
słonięcia najcharakterystyczniejszych dla tego piętra utworów wapien­
nych z krzemieniami pospolite są wokół O ż a r o w a . Odkrywek kredy
nadturońskiej jest tak wiele na całym terenie jej występowania, że w yli­
czanie ich zajęłoby tutaj nieproporcjonalnie dużo miejsca. We wszystkich
praw ie zasięgach osadów górnokredowych i odpowiadających im rędzin
(uwidocznionych na mapach geologicznych i geologiczno-gleboznawczych)
znajdujem y płytsze lub głębsze łomy i wykopy.
Z t r z e c i o r z ę d u istotną ważność ma tylko m i о с e n, charak­
teryzujący się wyjątkowo dużym zróżnicowaniem litologicznym. W obrę­
bie miocenu Kielecczyzny spotykamy zarówno ż w i r y (torton-sarmat).
p i a s k i i i ł y (helwet — torton — sarmat), jak też b. rozmaite u t w o ­
r y w ę g l a n o w e f i t o g e n i c z n e (wapienie litotamniowe tortonu).
z o o g e n i c z n e (wapienie muszlowe i rafowe sarmatu), oraz o k r u ­
c h o w e (litoralne zlepieńce w apniste sarmatu). Ponadto miocen obejmu­
je g i p s y (torton).
Piaskowo-iłowy m i o c e n d o l n y (helwet) jest w Kielecczyźnie
reprezentow any słabo (pod względem ilościowym) i niepokaźnie. Nie po­
siada on też znaczenia dla gleboznawstwa. Znacznym rozprzestrzenieniem
i dużą efektownością charakteryzuje się natom iast m i o c e n ś r o d k o ­
w y (torton). Spośród wapiennych utworów tortońskich zasługują na
szczególną uwagę wapienie litotamniowe z D r u g n i k. Chmielnika i tzw.
w apienie litawskie ze słynnych, starych kamieniołomów P i ń с z o ws к i с h. Skały klastyczne tortonu możemy znaleźć w towarzystwie węglanowców no płn. wsch. od S z y d ł o w a .
Udział skał przedczwartorzędu na terenie woj. kieleckiego
341
O charakterze gipsów tortońskich i „tortońskich“ rędzin siarczano­
wych orientuje nas najlepiej teren wsi S k o r o c i c e k. Buska, gdzie ist­
nieje gipsowy rezerw at skalny zupełnie nieprzeciętnej okazałości. Wspa­
niale rozw inięty jest tam kras, którego poszczególne elem enty w postaci
lejków, zapadlisk, pieczar, bram i przelotów oraz podziemnego strum ienia
są szczególnie efektownie wyrażone.
Doskonałe profile rędzin gipsowych oglądać można w łomach gorysławickich k. Wiślicy.
Przejście od tortonu do sarm atu ( m i o c e n u g ó r n e g o ) stanowią
głównie utw ory iłowe z tzw. iłami krakowieckimi na czele. Utworom iło­
wym towarzyszą niekiedy piaski kw arcow e i żwiry o złożonym składzie
petrograficzno-minneralogicznym. Odsłonięcia iłów spotykamy m. in. koło
B u s k a (cegielnia), w okolicach S t o p n i c y i N o w e g o K o r c zyn a, oraz w S w i n i a r a c h (pomiędzy Pacanowem i Nowym Korczynem, stary taras Wisły). Piaski i żwirowiska tego wieku można zobaczyć
np. przy szosie Busko — N. Korczyn, w odl. ok. 2 km na poł. od B u s k a
(obnażenia powierzchniowe pochodzenia naturalnego).
Na s a r m a t d o l n y składają się w głównej mierze rozmaite utwo­
ry węglanowe, a więc tzw. mułki, piaski i żwiry wapienne, piaskowce
i żwirowce lub zlepieńce wapienne, m argle i wapienie ziarniste oraz m uszlowe itp. Taki węglanowy sarm at w bardzo efektownej i oryginalnej po­
staci oglądamy w S z y d ł o w i e , gdzie istnieją liczne jego sztuczne i n a­
turalne obnażenia. Najefektowniej ukształtowane zlepieńce sarmackie od­
słaniają się wokół S l a d k o w a M a ł e g o k. Chmielnika i M ł y n ó w
(w sąsiedztwie). Zlepieńcom tym towarzyszą inne luźne i scementowane
skały dolno-sarmackie. Tutaj też znajdujem y wielką obfitość „sarmac­
kich“ gleb rędzino wy ch.
Największe znaczenie glebotwórcze m ają wapienie i margle k r e d y
g ó r n e j , które na obszarze 96 720 ha tw orzą gleby rędzinowe, a na łącz­
nej przestrzeni ok. 26 630 ha stanowią bliskie podłoże gleb ukształtow a­
nych zasadniczo ze składników płaszcza dyluwialnego. Nie bez znaczenia
są skały węglanowe g ó r n o - j u r a j s k i e (290.55 ha), które jednak
tylko w połowie (14 270 ha) są utw oram i macierzystymi gleb.
Na terenach t r z e c i o r z ę d o w y c h mamy 10 800 ha rędzin wę­
glanowych i 4 500 ha rędzin gipsowych. Niewęglanowe utw ory trzeciorzę­
dowe zlewają się silnie z czwartorzędem i nie w ykazują z gleboznawczego
punktu widzenia poważniejszych odrębności w stosunku do plejstocenu.
Na wapieniach p a l e o z o i c z n y c h
(ordow ickich, dewońskich
i permskich), oraz t r i a s o w y c h ukształtowało się łącznie ok. 8 165 ha
rędzin.
342
M. Strzemski
W s z y s t k i e r ę d z i n y w ę g l a n o w e z a j m u j ą w woj.
k i e l e c k i m p r z e s t r z e ń 129 955 ha, co s t a n o w i ok. 37,56%
ogółu gleb w y kształconych
na u t w o r a c h
p r .z e d c z w a r t o r z ę d o w y c h . Łącznie z rędzinami gipsowymi otrzymamy
pow ieizchnię 134 455 ha (38,86%).
Następną pozycję po rędzinach zajm ują piaski gliniaste wykształco­
ne na piaskowcach triasu dolnego i retykoliasu. W kompleksie z glebami
cięższymi (pochodnymi np. argillitów towarzyszących tym piaskowcom)
rozpościerają się one na łącznej przestrzeni 80 055 ha. Jeśli dodamy do te­
go piaski wytworzone z osadów kredy środkowej (alb-cenoman) i doggeru
(jura środkowa), t o o g ó l n a p o w i e r z c h n i a g l e b „ p i a s k o w ­
c o w y c h “ w y n i e s i e ok. 87 780 ha, c o s t a n o w i 25,37% po­
wierzchni zajętej przez utw ory starsze.
K w arcyty i piaskowce kam bru i dewonu oraz iły tychże form acji
zajm tiją wśród skał glebotwórczych formacji przedczwartorzędowych
stanowisko szczególne. Obnażenia ich są liczne, ale samoistnie tw arzą one
gleby rzadko. Najczęściej spotyka się w obrębie obnażeń tych skał przysypkę lessową, która wybitnie zwiększa wartość gleb kwarcowych kam bryjskich i dewońskich. Taka przysypka charakterystyczna jest także dla
terenów występowania łupków dolno-kambryjskich.
Całość ważnych dla gleboznawstwa utworów kam bryjskich i dolnodewońskich obejmuje 31 275 ha, co stanowi 9,05% ogólnej powierzchni
utworów starszych.
Omówiliśmy ostatnio powierzchnie zbiorowe trzech najważniejszych
kategorii skał macierzystych gleb wietrzeniowych Kielecczyzny, a miano­
wicie skał wapniowych różnych formacji, z których powstały rędziny
(ogółem 134 455 ha — 38,86%), skał piaskowcowych triasu dolnego, retyko liasu, doggeru i kredy środkowej( ogółem 87 780 ha — 25,37%) i utw o­
rów kambryjskich, oraz dolno-dewońskich (31 275 ha — 9,05%). Przy tym
skały piaskowcowe wymienionych wyżej formacji i wszystkie skały kambryjskie i dolno-dewońskie traktowaliśm y łącznie, bez względu na to czy
stanowią one utw ory macierzyste gleb czy też płytko zalegające ich podło­
ża (trudności techniczne wydzielenia, a niekiedy mała istotność w yodręb­
nień). Natomiast spośród skał wapniowych uwzględniliśmy te tylko ich
zasięgi, które dotyczą samych utworów macierzystych, na których rozwi­
ja ją się aktualnie rędziny „czyste“ lub mieszane. Dodamy teraz, że „po­
dłożowe“ skały wapniowe Kielecczyzny, odgrywające pewną rolę w roz­
woju gleb ukształtowanych z osadów czwartorzędowych rozpościerają się
pod płytkim płaszczem dyluwialnym na przestrzeni 57 820 ha, co stanowi
16,71% powierzchni zbiorowej wszystkich utworów starszych. Na utw ory
żwirowe, piaskowe i ilaste miocenu, oraz na różne utw ory niewymienionych jeszcze formacji przypada łącznie zaledwie ok. 35 320 ha (10,01%).
Udział skał przedczwartorzędu na terenie woj. kieleckiego
343
Wśród tej ostatnio wymienionej grupy utworów znajdujem y m. in.
zespoły skał, które w ogóle nie tworzą samodzielnie gleb, a tylko stano­
wią miejscami ich podłoża. Tak jest np. z utw oram i karbońskimi, które
na niektórych terenach (małych zresztą) odgrywają pewną rolę w rozwo­
ju pokrywy glebowej, ale nigdzie prawie nie obnażają się całkowicie. Tak­
że większość łupków gotlandu stanowi tylko płytko zalegające podłoże
gleb wykształconych z „czwartorzędu“. W nieco słabszym stopniu uwaga
ta dotyczy ordowiku, kajpru, jury środkowej i miocenu niewęglanowego.
A teraz zobaczymy jak się przedstawia cyfrowo udział starszych skał
w budowie powierzchniowej części litosfery w woj. kieleckim od strony
litologicznej:
I. Zespoły skał z przewagą piaskowców
(7,62%)
kwarcytowych przeławicowąnych iłami
26 375 ha
II. Zespoły skał z przewagą piaskowców
100 130 ha (28,95%)
niekwarcytowych i p ia sk ó w ....................
III. Zespoły skał z przewagą iłołupków
27 170 ha
(7,85%.)
i iłów
187155 ha (54,10%)
IV. Zespoły skał węglanowych . .
V. Zespoły skał z przewagą gipsów
. .
5 120 ha
(1,48%)
razem
345 950 ha (100,00%)
Oczywiście są to dane orientacyjne. Dokładne cyfry możnaby ustalić
jedynie na podstawie kartow ań w skalach szczegółowych. A takich kartowań wymaga właśnie Kielecczyzna, gdzie wielokrotnie na maleńkich
przestrzeniach daje się zaobserwować ogromne zróżnicowanie geologiczno-petrograficzne utworów powierzchniowych, a więc tym samym także
i gleb. Niniejsze opracowanie musiało jednak być oparte na kartowaniach
w skali 1 : 100.000, dokonywanych ponadto w znacznej części na podkła­
dach tejże skali.
Przytoczone cyfry m ają wartość względną także i z innego powodu.
Mianowicie zasięgi skał „podłożowych“ starszych formacji wyprowadzone
zostały ze szczególnym uwzględnieniem rolniczego znaczenia podłoży.
Gdyby uwzględnić szerzej leśniczy punkt widzenia, to prawdopodobnie
powierzchnia ,,glebowo“ ważnych podłoży zbudowanych ze skał przedczwartorzędowych musiałaby być nieco zwiększona. W tym ostatnim wy­
padku poszerzyłyby się najwięcej granice utworów kam bryjskich i dewońskich, zwłaszcza na tych terenach, gdzie zalegają one pod lessami
i ,,słabo dają znać o sobie“ w normalnej produkcji rolniczej.
M. Strzemski
344
M. СТРШЕМСКИ
ОБ УЧАСТИИ ДОЧЕТВЕРТИЧНЫХ ОТЛОЖЕНИЙ
В ОБРАЗОВАНИИ ПОВЕРХНОСТНОГО (ПОЧВООБРАЗУЮЩЕГО)
СЛОЯ ЗЕМНОЙ КОРЫ НА ТЕРРИТОРИИ
КЕЛЕЦКОГО ВОЕВОДСТВА
(Отдел почвоведения Пулавского Института АУП)
Таблица
I
Величина площадей занятых нечетвертичными поверхностными
отложениями Келецкого воеводства по геологическим формациям
1) Нижний кембрий . . . .
.
15 075 га ( 4,36%)
9 990 гн ( 2,89%)
2) Средний и верхний кембрий .
135 га ( 0,04%)
3) Нижний силур (ордовицкий) .
4) Верхний силур (готландский).
2 745 га ( 0,79%)
6 210 га ( 1,80%)
5) Нижний девон . . . .
9 540 га ( 2,76%)
6) Средний и верхний девон .
. . .
315 га ( 0,09%)
7) Нижний карбон
Верхняя
пермь
(цехштейн)
1
485 га ( 0,43%)
8)
Нижний
триас
.
.
.
.
.
.
.
26
505 га ( 7,66%)
9)
10) Средний т р и а с ..................................................
6120 га ( 1,77%)
7 290 га ( 2,11%)
11) Верхний триас без р э т а .............................
12) Рэто-леяс . . . .
. . . .
53 550 га (15,48%)
13) Средняя юра (д о ггер )....................................
6 300 га ( 1,82%)
14) Верхняя юра (м ал ь м )....................................
29 055 га ( 8,40%)
5 625 га ( 1,62%)
15) Средний мел без турона (альб, сеноман) .
16) Верхний мел с туроном
123 350 га (35,65%)
17) Миоцен .
42 660 га (12,33%)
Итого
.
345 950 га (100,00%)
Т а б л и ц а II
Величина площадей занятых дочетвертичными поверхностными отло­
жениями в Келецком воеводстве по литологической природе почвообра­
зовательных или подпочвенных (неглубоко залегающих и оказываю­
щ их непосредственное влияние на почву) горных пород
I. Преимущественно кварцитовые и кремнисто­
песчаниковые кварцевые горные породы
прослоенные г л и н а м и ....................................
26 375 га ( 7,62%)
II. Преимущественно некремнистые кварцевые
песчаники и п е с к и ...........................................
100 130 га ( 28,95%)
III. Преимущественно аргиллиты
.
27 170 га ( 7,85%)
IV. Карбонатные породы
187 155 га ( 54,10%)
V. Гипсовые породы
5 120 га { 1,48%)
Итого
345 950 га (100,00%)
Udział skał przedczwartorzędu nà terenie woj. kieleckiego
34£
Примечание: процентное соотношение площадей относится исключи­
тельно к общей повнрхности открытых отложений нечетвертич­
ны х горных пород Келецкого воеводства.
М. STRZEMSKI
AREAS OF PRE-QUATERNARY ROCKS IN THE DISTRICT
OF KIELCE IMPORTANT FROM THE PEDOLOGICAL POINT
OF VIEW.
(Dept, of Soil Science — IUNG — Puławy)
Table
I.
The areas of rocks mentioned in the title according to geological
formations:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Lower Cambrian . . . . . .
Middle and Upper Cambrian . .
. . . .
. . .
Ordovician
Silurian (Gothlandian)
Lower D e v o n i a n ..........................
Middle and Upper Devonian .
Lower Carboniferous (Kulm) . .
Upper Perm ian (Zechstein) .
Lower Trias w ithout Röth .
Röth and Middle Trias . . . .
Upper Trias (Keuper w ithout
R h a e t i c ) .........................................
Rhaetic and Lower Jurassic (Lias)
Middle Jurassic (Dogger) .
Upper Jurassic (Malm) . . . .
Middle Cretaceous (Albian and
Cenomanian) w ithout Turonian
Turonian and Upper Cretaceous .
Earlier Tertiary-M iocene . . .
Total
Table
—
—
—
—
—
—
—
—
15 075
9 990
135
2 745
6 210
9 540
315
1485
26 505
6 120
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
ha
(4,36%)
(2,89%)
(0,04%)
(0,79%)
(1,80%)
(2,76%)
(0,09%)
(0,43%)
(7,66%)
(1,77%)
—
—
—
—
7 290
53 550
6 300
29 055
ha
ha
ha
ha
(2,11%)
(15,48%)
(1,82%)
(8,40%)
—
5 625 ha
— 123 350 ha
— 42 660 ha
(1,62%)
(35,75%)
(12,33%)
—
—
345 950 ha (100,00%)
II.
The same areas of rocks according to their pétrographie character.
I. Quartzitës and siliceous sandstones . —
II. Non-siliceous sandostones and sands . —
26 375 ha (7,62%)
100 130 ha (28,95%)
M. Strzemski
346
III.
IV.
V.
Clayey schists and
Limestones
.
Gypseous rocks
clays .
Total
REMARK:
—
—
—
27 170 ha (7,85%)
187 155 ha (54,10%)
5 120 ha (1,48%)
345 950 ha (100,00%)
the percentages given in brackets represent all P requater­
nary deposits appearing on the surface.