Znaczenie środowiska rodzinnego w kształtowaniu
advertisement
Znaczenie środowiska rodzinnego w kształtowaniu zachowań społecznie pożądanych Troska rodziców o to, aby w ich domu wyrastała jednostka uspołeczniona, stanowi nie tylko wyraz ich postawy obywatelskiej. Jest ona także wyrazem właściwie rozumianego oddania własnemu dziecku i rzeczywistego niesienia pomocy w jego naturalnym dążeniu do szczęścia. Rozwijając w dziecku uczucia społeczne przygotowujemy je bowiem do harmonijnego współżycia z innymi oraz do szukania w życiu, zadowolenia i poczucia osobistych sukcesów wynoszonego z robienia tego, co społecznie wartościowe, a nie tego, co społecznie szkodliwe i dezaprobowane. Uspołecznianie dziecka w rodzinie lub przedszkolu to nie kończący się szereg drobnych momentów wychowawczych, które mają miejsce w życiu codziennym. Umiejętne pokierowanie tokiem zdarzeń w różnych sytuacjach wpływa nie tylko na poglądy, myślenia i uczucia dziecka, lecz także, i przede wszystkim, na jego postępowanie1. Aby wychowanie moralne prawidłowo rozwijało się i kształtowało w środowisku rodzinnym, rodzice muszą znać podstawowe metody tego wychowania. Jego podstawą jest klimat i atmosfera moralna w rodzinie, co jest następstwem uczciwego, harmonijnego, zgodnego, szczęśliwego współżycia rodziców, dzieci i wszystkich członków rodziny. Na bazie tego klimatu i dobrej atmosfery życia rodzinnego funkcjonują metody wychowania. Jedną z najstarszych, a zarazem najefektywniejszych metod wychowawczych jest dobry przykład postępowania rodziców i członków rodziny, bo przykład jak magnes powoduje naśladownictwo czynów i postępowania. Powtarzające się systematycznie dobre przykłady w rodzinie i powtarzające się naśladownictwo u dzieci jest szkołą dobrych nawyków i przyzwyczajeń. Dobre postępowanie 1 H. Muszyński, Rodzina, moralność, wychowanie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1971, s.106 rodziców jest dla dzieci żywym przykładem pojęcia dobra moralnego, które przeżywają wspólnie z rodzicami, i sami świadomie moralnie postępują. Nie wystarczy jednak sama troska i starania rodziców o dobre przykłady, należy również czuwać stale, aby złe przykłady niemoralnych, złych czynów spoza środowiska rodzinnego — rówieśników, ulicy, złego filmu — nie przenikały i nie wdzierały się do rodziny i nie demoralizowały dzieci2. Do wyższych metod oddziaływania moralnego należy metoda przekonywania i wyjaśniania, dlaczego w danej sytuacji tak, a nie inaczej należy zachować się i postępować. Bardzo cenna i skuteczna w wychowaniu moralnym dzieci w rodzinie jest metoda pochwały i nagrody za dobre zachowanie. Aby pochwały i nagrody ze strony rodziców były efektywne wychowawczo moralnie, muszą być obiektywne, sprawiedliwe i nie mogą spowszednieć. Metoda pochwały i nagrody prawidłowo stosowana pobudza dzieci do dalszego dobrego zachowania się. W wielu rodzinach dominuje jednak w oddziaływaniu moralnym metoda nagany i kary. Metody te należy stosować bardzo oględnie i ostrożnie, ponieważ niewłaściwe ich stosowanie wywołuje u dzieci urazy psychiczne, kompleks niższości — dziecko przestaje wierzyć w swe siły do pokonywania trudności, wypełniania swych obowiązków domowych i zniechęca się do pracy. Nieobliczalne następstwa pociąga za sobą stosowanie kar cielesnych i znęcanie się nad dziećmi. Dzieci, które są bite w domu, maltretowane, najczęściej źle się uczą w szkole, są smutne, zamknięte w sobie. Bardzo dobrą metodą wychowania moralnego jest metoda pracy. Już od wieku przedszkolnego, przydziela się dziecku pewne prace do wykonywania, np. pielęgnowanie kwiatów w mieszkaniu, opieka nad kanarkiem w domu, systematyczne dbanie o swe zabawki, porządkowanie swych rzeczy, pomoc w pracach domowych, załatwianie drobnych zakupów w sklepach związanych 2 H. Smarzyński, Wychowanie w rodzinie, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1978, s.122 z gospodarstwem domowym itp. Przez systematyczne włączanie dzieci do pracy w domu z każdym rokiem wzrasta zamiłowanie do pracy i poszanowanie pracy innych ludzi. Należy również włączać dzieci do pracy zespołowej, w której przydziela się im określone funkcje. W ten sposób kształtuje się u dzieci poczucie obowiązkowości i zrozumienia związków pracy indywidualnej z pracą zespołową, co w przyszłości będzie miało duże znaczenie w pracy zawodowej. Z metodą pracy wiąże się ściśle metoda dyscypliny — karności. Każde dziecko musi mieć w domu uregulowany tryb życia na co dzień, tzn. musi mieć określone zadania, prace do wykonania. Rodzice powinni to systematycznie kontrolować i oceniać. Niezmiernie pomocny może być regulamin domowy dla dzieci, który wskazuje, co i kiedy każde dziecko ma robić, jakie obowiązki i kiedy ma je wypełniać. Niestety, niewiele rodzin prowadzi regulamin domowy. Metoda dyscypliny-karności dzieli się na dyscyplinę zewnętrzną i dyscyplinę wewnętrzną. Dyscyplina zewnętrzna opiera się na nacisku zewnętrznym i kontroli zewnętrznej rodziców w stosunku do dzieci. Wykładnikami i czynnikami dyscypliny zewnętrznej są polecenia słowne do wykonywania pewnych prac i obowiązków dzieci i hamowanie, przestrzeganie przed dopuszczaniem się złych czynów i wskazywanie skutków i następstw ujemnych swych czynów. Systematyczne przestrzeganie dyscypliny zewnętrznej doprowadza do dyscypliny wewnętrznej, tzn. z czasem na bazie dyscypliny zewnętrznej kształtuje się stopniowo dyscyplina wewnętrzna u dzieci poprzez rozwój dobrych nawyków, przyzwyczajeń, a z kolei do uformowania zasad, norm moralnych, które pobudzają dzieci do działania dobrego, a hamują wewnętrznie przed wykonaniem złych czynów. Jeżeli rodzice zdołają w wychowaniu moralnym swych dzieci doprowadzić w rozwoju postawy moralnej od dyscypliny zewnętrznej do dyscypliny wewnętrznej, mogą być pewni, że dalsze kształtowanie się postawy moralnej ich dzieci będzie przebiegać prawidłowo, bo ukształtowana dyscyplina wewnętrzna stanowi jakby kręgosłup moralny dzieci3. Należy również zwrócić uwagę na te wszystkie momenty, w których może kształtować się niebezpieczny dla procesu uspołecznienia egocentryzm i egoizm dziecka, a więc nieumiejętność dostrzegania cudzego interesu i stawianie własnego interesu na pierwszym miejscu. Skłonności takie są wytworem swoistych sytuacji w życiu dziecka. Zwykle są to te sytuacje, w których ulegają zachwianiu lub naruszeniu prawa równości i sprawiedliwości w życiu rodzinnym. I jest rzeczą obojętną, czy prawa, te bywają łamane w interesie dziecka, czy też przeciwko niemu. Przyznawanie dzieciom różnych niezasłużonych przywilejów idzie jednak często znacznie dalej. Rodzice jednym dzieciom wybaczają na przykład kary godne przewinienia, za które karzą pozostałe dzieci, lub też zezwalają na niewłaściwe zachowania, ogólnie zabraniane. Jeszcze gorzej, kiedy od starszych domowników wymaga się ustępstw na rzecz małego egoisty. Takie postępowanie nie uczy dziecka zrozumienia dla cudzych stanów psychicznych i potrzeb, lecz przekonuje, że ono jest najważniejsze i że wszyscy powinni mu ustępować. Dziecku takiemu będzie w przyszłości trudno współżyć w gromadzie, przystosować się do obowiązujących w niej reguł oraz podporządkować się interesowi zbiorowości. Nade wszystko zaś nie będzie ono zdolne do zrozumienia interesu gromady i działania na jej rzecz. Doświadczenia dziecka w życiu rodzinnym powinny pouczać je, że nie ono jest najważniejsze, że obok niego są inni, którzy mają takie same prawa, oraz że z ich interesami musi się ono liczyć. I jeżeli już następuje w domu zróżnicowanie w przywilejach lub ograniczenie czyichś uprawnień, to powinno ono bądź mieć głębokie, zrozumiałe dla każdego racje, bądź też występować 3 Tamże, s.126-127 jedynie jako zjawisko czasowe, wynikające z zasług lub zaniedbań w wypełnianiu swych obowiązków4. Postawę rodziców winien cechować optymizm, tzn. rodzice muszą być przekonani, że każde dziecko z natury swej jest dobre, a że złym może stać się dziecko wskutek błędów wychowawczych i zdemoralizowanego środowiska. Optymizm jest więc również jedną z głównych metod w wychowaniu moralnym dzieci i młodzieży. Optymizm rodziców wpływa na pogodną atmosferę rodzinną. Obowiązkiem rodziców jest poprzez optymistyczną postawę budzić u dzieci radość życia, rozwijać dynamikę ich działania i wskazywać im perspektywę życia i ich przyszłości. Niestety, metoda optymistyczna nie zawsze ma w praktyce wychowania moralnego należyte miejsce. Na prawidłowe wychowanie moralne ma decydujący wpływ rodzina jako pełnowartościowa grupa społeczna, której wykładnikami prawidłowego funkcjonowania są: postawa wychowawcza rodziców i ich autorytet, aktywność dzieci, dodatnie właściwości wrodzone typologiczne, biopsychiczne dzieci i środowisko wychowawcze . Jeżeli wszystkie powyższe czynniki prawidłowo oddziaływają na wychowanie i postawę moralną dzieci, to w sumie prawidłowo wychowawczo oddziałuje grupa jako metoda i na tej drodze, tzn. przez swą grupę, przygotowuje rodzina dzieci do życia w dalszych grupach społecznych w szkole, w przyszłych grupach zawodowych, kulturalnych, w życiu społecznym, państwowym. Rodzina jest więc pierwszą grupą społeczną, w której i poprzez którą dzieci wchodzą w życie społeczne innych grup5. Wartościowy, uspołeczniony obywatel, jakim ma stać się nasze dziecko, nie wyrasta w sposób samorzutny. Wręcz przeciwnie, właściwa postawa kształtuje się tylko w wyniku rozsądnej troski i świadomie podejmowanych zabiegów wychowawczych, wśród których najważniejsze miejsce zajmuje troska i wysiłek rodziców. Winni oni pamiętać, że każda pozornie bez znaczenia 4 5 H. Muszyński, Rodzina, moralność, wychowanie. Op. Cit., s.107 H. Smarzyński, Wychowanie w rodzinie. Op. cit., s.127 sytuacja, każde skomentowanie wiadomości prasowych, każda pochwała czy też zachęta do wysiłku na rzecz dobra społecznego to bardzo doniosłe ogniwa w procesie wychowania jednostki prawdziwie uspołecznionej. Opracowanie: mgr Iwona Kaniewska
