Historia filozofii w ujęciu Etienne`a Gilsona
advertisement
1 Joanna Judycka Koncepcja historii filozofii Etienne’a Gilsona. (Główne tezy referatu wygłoszonego w ramach projektu „Historia filozofii jako problem filozoficzny” w dniu 17.O2.2011) Swoją koncepcję historii filozofii Etienne Gilson sformułował najpełniej w opublikowanej w 1937 książce The Unity of Philosophical Experience, New York 1937 (Jedność doświadczenia filozoficznego, Warszawa 1968), uzupełnił w artykule Doctrinal History and its Interpretation („Speculum” 1949). Por. także J. Czerkawski , Gilsonowska koncepcja historii filozofii („Roczniki Filozoficzne’ 1965) oraz wiele odniesień w : S. Swieżawski, Zagadnienie historii filozofii, Warszawa 1966. Gilson wyróżnił trzy płaszczyzny badań historyczno-filozoficznych: 1. historia literatury filozoficznej 2. historia doktryn filozoficznych 3. właściwa historia filozofii ad 1. Metodologia opracowana na bazie badań rękopiśmiennych dla średniowiecza, korzysta tu się z metody historycznej, ustala się przy jej pomocy autorstwo, czas powstania, autentyczność czyli dokładne brzmienie tekstów = krytyka tekstu, owocem jest edycja krytyczna, która opiera się na założeniach krytyki tekstów ustalonych przez filologów, korzystającej z paleografii, kodykologii, jednak w uwzględnieniu znajomości zagadnień, których dotyczy tekst. Badania historyczne nad literaturą filozoficzną spełniają rolę jednej z nauk pomocniczych historii filozofii w znaczeniu ścisłym. Są niezbędnym etapem analiz, należą więc do historii filozofii, chociaż posługują się metodami historyczno-filologicznymi wymagają od początku także kompetencji filozoficznych. ad. 2. W oparciu o ustalenia na gruncie historii literatury filozoficznej przeprowadza się analizę tekstów od strony treściowej =zawartości problematyki filozoficznej, chodzi o to aby 2 w świetle punktu 1 tj. uwarunkowań, dotrzeć do zasadniczych koncepcji filozoficznych badanych doktryn. Za Bergsonem przyjmuje Gilson, że każda doktryna opiera się na centralnej intuicji filozoficznej. Można ją odkryć przez „ zainstalowanie się” wewnątrz tych poglądów. Ma to być więc metoda wewnętrznej analizy doktryn filozoficznych, sztuka oświetlania od wewnątrz myślicieli. Gilson podkreśla tu trzy elementy niezbędne dla tej analizy: a. Analiza źródeł. Hasło Gilsona „powrót do źródeł” powstało w kontekście sporu o właściwą interpretację myśli Tomasza z Akwinu, którego roztrzygnięcie widział w „porównywaniu zawartości ze źródłem, z którego wypływają”, podstawą tej metody jest zatem oparcie badań o analizę konkretnych tekstów. b. Analiza kontekstowa: wymaga znajomości pewnych części doktryny, by w ich świetle móc tłumaczyć inne części. Inaczej mówiąc: teksty należy odczytywać w świetle innych zagadnień związanych z zagadnieniami zawartymi w analizowanym tekście, aby całość doktryny zinterpretować w świetle koncepcji bytu właściwej dla danej doktryny, tylko w ten sposób można poprawnie zinterpretować szczegółowe zagadnienia. c. Erudycja pozwalająca na uchwycenie kompleksu uwarunkowań, w które wpleciona jest analizowana doktryna filozoficzna. Gilson ma tu na uwadze znajomość całego tła historycznego i filozoficznego, a także w tym miejscu podkreśla znajomość łaciny używanej w danej epoce i środowisku. W efekcie, u kresu drugiego etapu, ma powstać wierna interpretacja doktryn filozoficznych, stanowiąca najważniejsze zadaniem, jakie powinien spełnić historyk filozofii na płaszczyźnie badań historii doktryn filozoficznych. Na tym etapie niedopuszczalny jest sposób interpretacji doktryn filozoficznych, w którym w świetle jakiejś doktryny uważanej za prawdziwą ocenia się inne doktryny. Należy dążyć do obiektywnego odtworzenia, nie zaślepionego krytycyzmem płynącym z własnego stanowiska filozoficznego. Ponadto historyk filozofii winien zachować ostrożność przy stwierdzaniu doktrynalnych wpływów rzekomo oddziałujących na autora, którego tekst bada lub na środowisko, z którego tekst ten pochodzi, gdyż dla zrozumienia filozofa o wiele ważniejsza jest znajomość dokonywanych przez niego wyborów niż wpływów, którym mógł ulegać. ad 3. Ani historia literatury filozoficznej ani historia doktryn filozoficznych nie stanowią jeszcze naprawdę historii filozofii. Z drugiej strony Gilson podkreśla niezbędność tych dwóch etapów w formułowaniu wniosków na trzeciej płaszczyźnie. Właściwa historia filozofii jest 3 racją bytu wszystkich studiów historyczno-filozoficznych i pewność jej wyników zależy od pewności wyników uzyskanych na dwóch poprzedzających etapach. Koncepcja właściwej historii filozofii wiąże się z rozróżnieniem między pierwszymi założeniami, które są pozahistoryczne, a konkretnymi filozofiami, opartymi na tych założeniach i z natury swej historycznymi. Te pierwsze, chociaż występują w osobistym, historycznie uwarunkowanym doświadczeniu konkretnego filozofa, są takimi twierdzeniami, których treść jest już pozaosobista, należy więc do filozofii w ogóle. Definicja właściwej historii filozofii ( ang. history of philosophy itself = history of concepts and their relationships). Filozofia składa się z pojęć filozofów, z nagiej bezosobowej konieczności zarówno ich treści, jak i ich związków. Dzieje tych pojęć i ich powiązań stanowią właściwą historię filozofii, można je ujmować niezależnie od konkretnych filozofów, badać kolejność pojawiania się tych pojęć i wykrywać zachodzące między nimi związki. Gilson wprowadza tu pojecie bezosobowej konieczności rządzącej myślą filozoficzną, jest to wewnętrzna konieczność wynikająca z istnienia powszechnych praw rozumu. Każda filozofia opiera się na pewnej ilości zasad zwanych zasadami pierwszymi. Kiedy filozof je wybierze determinują one jego sposób myślenia, determinacja ta wynika z przyjęcia pierwszych zasad i z faktu istnienia powszechnych praw rozumu. Istotne jest więc to, że pierwsze zasady filozof wybiera w sposób dowolny, a wyprowadzenie wniosków dzieje się w sposób ściśle określony przez powszechne prawa rozumu czyli ostateczne wytłumaczenie konieczności znajdującej się w samej naturze ludzkiego intelektu. Każda konkretna filozofia reprezentuje tylko pewien etap koniecznego rozwoju koncepcji filozoficznych i żaden z filozofów nie przewidział wszystkich możliwych konsekwencji, jakie z niej wypływają. To, czego filozof nie dojrzał w tych zasadach wypływa z nich z pewną koniecznością i wnioski te mogą wyprowadzić nieraz po kilkuset latach jego następcy, a może je też wyprowadzić historyk filozofii. Historyk filozofii bada czy rzeczywiście wnioski, do których doszedł filozof wynikają, zgodnie z powszechnymi prawami rozumu z przyjętych przez tego filozofa zasad, a potem może dostrzec inne wnioski, których twórcy tych zasad nie wyprowadzili czy nie chcieli uznać. Na tym polega , jego zdaniem, doświadczenie historycznofilozoficzne. Determinizm typów osobowości Brehiera (filozofowie o jednakowym typie umysłowości uprawiają filozofie innego rodzaju niż filozofowie o odmiennej umysłowości ) został zastąpiony przez Gilsona przez indeterministyczną koncepcje dokonywanych przez konkretnych filozofujących ludzi wyborów podstawowych założeń filozoficznych. Choć wybory te dokonują się jako fakty zawsze w określonych warunkach i czasie, to jednak 4 zależne od nich typy filozofii są już odmianami czystej, pozaczasowej i niezależnej od takich czy innych poglądów filozofii, którą rządzi również pozaczasowa i powszechnie obowiązująca mechanika logiki. Element indeterministyczny przejawia się w dowolności a nawet przypadkowości podejmowanych przez następców pozostawionych przez poprzedników wątków. U Gilsona zostaje zachowany odpowiednik intuicji Bergsona, jest nim należąca do pierwszych założeń każdej filozofii wizja rzeczywistości, a ściślej koncepcja bytu, którą się wybiera w sposób wolny i spontaniczny. Element idealistyczny koncepcji Gilsona polega na tym, że filozofia raz powstała utrzymuje swoiste istnienie niezależnie od filozofa, który ją powołał do życia, staje się idealna. Historia filozofii przekracza tu historię, nie wiąże poglądów filozoficznych z jakimiś określonymi nazwiskami i uwarunkowaniami historycznymi. Metoda porównawcza, do której stosowania Gilson zachęca już na poziomie analizy doktryn, tu ma być stosowana do badania równowagi zachodzącej miedzy zasadami a wnioskami w ramach poszczególnych filozofii w celu stwierdzenia, czy rzeczywiście z przyjętych zasad dadzą się wyprowadzić te wnioski, które zostały wyprowadzone. Ponadto do zadań właściwej historii filozofii należy badanie rozwoju zasad poza doktrynami oraz filozoficznych związków miedzy zasadami. Książka „Jedność doświadczenia filozoficznego” jest praktyczną realizacją uprawiania takiej historii filozofii. Zawiera ona przegląd wybranych stanowisk filozoficznych od Abelarda do marksizmu. Wniosek z tego przeglądu wysnuwa autor następujący: Historia filozofii jest drogowskazem do prawdy, gdyż pokazuje nam błędy filozofów, pokazuje, jak cyklicznie filozofia się załamuje, gdy zagadnienia filozoficzne zaczyna rozwiązywać metodą wziętą z innych dziedzin, dostosowaną do problematyki logicznej, fizycznej czy tym podobne. Wówczas rodzi to sceptycyzm, który następnie powoduje ponowne odrodzenie zainteresowań filozoficznych. „Filozofia zawsze grzebie swoich grabarzy” pisze Gilson, zamieraniu filozofii z reguły towarzyszy jej odradzanie się, każdy sceptycyzm rodzi dogmatyzm, a każdy dogmatyzm sceptycyzm.
