1 Agnieszka Fihel Płeć a trwanie życia. Analiza demograficzna
advertisement
Agnieszka Fihel Płeć a trwanie życia. Analiza demograficzna. Autoreferat rozprawy doktorskiej Wstęp Proces wydłużania się ludzkiego życia, który jest wynikiem modernizacji i przejścia demograficznego, nie dokonuje się w stopniu jednakowym dla kobiet i mężczyzn. Współcześnie na całym świecie kobiety żyją przeciętnie o około 4 lata dłużej niż mężczyźni, a w krajach europejskich przewaga potencjału życiowego kobiety jest jeszcze wyższa: w krajach zachodnioeuropejskich wynosi ona od 5 do 7 lat, w państwach postkomunistycznych – od 6 do 13 lat1. Głównym celem niniejszej rozprawy jest identyfikacja najważniejszych czynników przyczyniających się do zróżnicowania trwania życia według płci w wybranych krajach na przestrzeni ostatnich dwustu lat. Przesłanką do podjęcia badania dotyczącego długiego okresu była obserwacja, iż różnica w potencjale życiowym kobiety i mężczyzny nie jest wielkością ani stałą w czasie, ani zmieniającą się w sposób monotoniczny, co świadczy o społecznych uwarunkowaniach zróżnicowania trwania życia według płci. Istniejący stan wiedzy Pytanie badawcze, dlaczego kobiety żyją przeciętnie dłużej od mężczyzn nie jest nowe, a wiedza na temat uwarunkowań różnicy w trwaniu życia według płci jest obecnie stosunkowo rozległa. Zagadnieniem tym interesowali się przedstawiciele różnych dziedzin nauki: genetyki, biologii, medycyny, epidemiologii, demografii, socjologii, antropologii, do pewnego też stopnia ekonomii. Tym, co łączy poszczególne dziedziny wiedzy w odniesieniu do trwania życia ludzkiego, jest identyfikacja najważniejszych czynników, które działają w sposób dyskryminujący wobec mężczyzn lub faworyzujący wobec kobiet2. Biologowie wskazali cechy wrodzone, które sprzyjają dłuższemu życiu kobiet, jednak przypisywanie różnicy w długości życia kobiet i mężczyzn wyłącznie czynnikom biologicznym nie wyjaśnia jej zmian w czasie3 ani zróżnicowania między poszczególnymi krajami. Dlatego przedstawiciele nauk społecznych – historii, demografii, socjologii i ekonomii, stawiali hipotezy odwołujące się do dyskryminacji kobiet w przeszłości, bądź do zaistnienia w czasach współczesnych czynników szkodliwych przede wszystkim dla mężczyzn. W ramach wyjaśnień nawiązujących do dyskryminacji kobiet w przeszłości wymieniano przede wszystkim wysoką umieralność okołoporodową, która miała istotny wpływ na długość życia kobiet w przeszłości. Podobnie, niższy status społeczny i ekonomiczny kobiety, na przykład nierówny podział zasobów materialnych (w tym żywności) wewnątrz gospodarstwa domowego, sprzyjał ich wyższej zachorowalności i umieralności. Eliminacja umieralności 1 W Polsce wynosiła ona w roku 2007 8,8 roku. W wieku XVII John Graunt pisał w odniesieniu do populacji Londynu: „Mężczyźni, będący mniej umiarkowani niż kobiety, umierają tak z powodu swoich wad, jak kobiety z powodu swej niemocy, a w rezultacie więcej mężczyzn niż kobiet się rodzi, i więcej też umiera” (1662:49). Ten angielski prekursor nowoczesnej demografii intuicyjnie wskazał dwa kierunki, którymi późniejsi autorzy podążali dla wyjaśnienia przyczyn zróżnicowania trwania życia: męskich wad, przywar (z ang. vices) i żeńskiej niemocy (infirmitie). 3 Zmiany te zachodzą w tak szybkim tempie, że nie sposób tłumaczyć ich za pomocą ewolucji ludzkiego gatunku. 2 1 okołoporodowej oraz zrównanie statusu społecznego kobiet i mężczyzn miały w XX wieku doprowadzić do realizacji naturalnej przewagi potencjału życiowego kobiety4. Stosunkowo szybki wzrost różnicy w trwaniu życia w okresie powojennym skłonił przedstawicieli nauk społecznych do koncentracji na przyczynach przedwczesnej umieralności mężczyzn5. Okazało się, że krótsze trwanie życia mężczyzn w krajach wysoko rozwiniętych wynika z wyższego poziomu umieralności w wieku młodzieńczym (15-24 lat) z powodu urazów i zatruć oraz w wieku późniejszym (55-74 lat) z powodu chorób układu krążenia, nowotworów oraz urazów i zatruć, a zatem geneza różnicy w potencjale życiowym jest przede wszystkim egzogeniczna, społeczno-behawioralna. Wzrost tej różnicy wyjaśniano, po pierwsze, wpływem zjawisk strukturalnych, wywierających na mężczyzn dużą presję społeczną i psychologiczną. I tak, akty agresji i autoagresji, a także nadużywanie alkoholu i tytoniu miały być wyrazem niemożności dopasowania się mężczyzn do nowoczesnego społeczeństwa, zaś przyczyn nadmiernej umieralności mężczyzn z powodu chorób układu krążenia doszukiwano się w dużym poziomie stresu oraz specyficznym stylu życia, jaki wiąże się zazwyczaj z zajmowaniem wysokich i wymagających odpowiedzialności stanowisk. Po drugie, akcentowano rolę socjalizacji i norm społecznych, zgodnie z którymi mężczyźni w większym stopniu angażują się w zachowania niebezpieczne i szkodliwe dla zdrowia, zarówno w ramach uprawianego zawodu, jak i czynności pozazawodowych. Upowszechnienie się tych samych zachowań wśród kobiet zbiegło się w czasie ze wzrostem różnicy w trwaniu życia na niekorzyść mężczyzn, i dlatego w najnowszych badaniach zaczęto analizować całokształt zachowań antyi prozdrowotnych. Dlatego, po trzecie, zachowania pro- i antyzdrowotne stały się kluczowymi elementami koncepcji przejścia zdrowotnego, według której spadek nadmiernej umieralności mężczyzn w ostatnich dekadach XX wieku wynikał z działań państwa w dziedzinie profilaktyki chorób układu krążenia, nowotworów oraz urazów i wypadków, a także w dziedzinie promocji zdrowego trybu życia. Należy jednak podkreślić, że polityka państwa nie odniosłaby efektów, gdyby równocześnie nie nastąpił kulturowo uwarunkowany wzrost wrażliwości ludzi na własny stan zdrowia, kondycję fizyczną i wczesne symptomy choroby. Cel badania i hipoteza badawcza Celem niniejszej rozprawy jest identyfikacja najważniejszych czynników przyczyniających się do zróżnicowania trwania życia według płci na przestrzeni ostatnich dwustu lat. Ujęcie tego zagadnienia w perspektywie dosyć długiego okresu historycznego skłoniło mnie do nawiązania do pojęcia modernizacji, którą określam jako zbiór przemian w systemie ekonomicznym, społecznym oraz politycznym, które zaszły w krajach europejskich w XVIII, XIX i XX wieku. Były to procesy, ktore doprowadziły do powstania gospodarki przemysłowej, państwa narodowego, a także świeckiego społeczeństwa korzystającego ze swobód obywatelskich. Do najważniejszych z nich zaliczam akumulację wiedzy i powstanie systemu naukowego, rozwój przemysłu oraz rolnictwa, wzrost niezależności ekonomicznej i społecznej jednostek oraz powstanie państwa narodowego6. Główną hipotezą badawczą pracy jest stwierdzenie, że różnica w trwaniu życia między kobietami i mężczyznami powstała w wyniku przemian modernizacyjnych. Implikacją tej 4 W tej interpretacji to właśnie brak różnicy w trwaniu życia między kobietami i mężczyznami, a nie jej istnienie, był zjawiskiem niezwykłym, anormalnym, wynikającym z niekorzystnego położenia kobiet w przeszłości. 5 W polskiej literaturze używa się również terminu nadumieralności lub nadmiernej umieralności mężczyzn. 6 Tak zdefiniowana modernizacja jest zgodna z określeniem tego pojęcia w teorii przejścia demograficznego. 2 hipotezy są dwa stwierdzenia: (1) czynniki dyskryminujące mężczyzn, bądź faworyzujące kobiety, związane są raczej z procesami gospodarczymi, społecznymi (w tym demograficznymi) i/lub politycznymi, a nie stanowią właściwości wrodzonych, o charakterze biologicznym, bądź (2) właściwości biologiczne, działające na korzyść kobiet lub niekorzyść mężczyzn, ujawniły się pod wpływem procesów gospodarczych, społecznych i/lub politycznych związanych z modernizacją. Wpływ przemian modernizacyjnych na potencjał życiowy można opisać za pomocą schematu (Rys. 2), w którym modernizacja oddziałuje na ryzyko zgonu oraz długość trwania życia za pomocą czynników pośredniczących7. Rys.2. Wpływ procesów modernizacji na trwanie życia kobiet i mężczyzn – schemat Ryzyko zgonu kobiety Modernizacja Czynniki pośredniczące Ryzyko zgonu mężczyzny Przeciętne trwanie życia kobiet Przeciętne trwanie życia mężczyzn Źródło: opracowanie własne. Dane źródłowe i metoda badania Analiza empiryczna została przeprowadzona na podstawie danych dotyczących okresu od połowy XVIII wieku do czasów nam współczesnych oraz wybranych krajów zachodnioeuropejskich, przede wszystkim Francji oraz Anglii i Walii, a także Szwajcarii, Włoch i państw skandynawskich. Te dwa ograniczenia – czasowe i przestrzenne – były konieczne ze względu na ogrom zasobu informacji źródłowych dotyczących trwania życia ludzkiego. Głównym celem mojego badania nie było bowiem zebranie całej dostępnej wiedzy na ten temat, ale znalezienie pewnych prawidłowości demograficznych, które zaszły w krajach obecnie wysoko rozwiniętych8. Wybór Francji i Anglii podyktowany został moim własnym zainteresowaniem, ale również powodem pragmatycznym; otóż właśnie dla tych państw istnieją najbogatsze i najbardziej wiarygodne zbiory danych dotyczące umieralności. Miarą trwania życia użytą w analizie empirycznej jest przeciętne dalsze trwanie życia w wieku x (e(x)), które wyraża średnią liczbę lat, jaką mają do przeżycia przedstawiciele danej kohorty w momencie osiągnięcia wieku x. Miarę tę oblicza się na podstawie współczynników zgonu zawartych w tablicy trwania życia. Dane demograficzne wykorzystane w badaniu pochodzą z różnych źródeł: dane, które odnoszą się do XVIII wieku pochodzą z rekonstrukcji ksiąg parafialnych, rejestrów domowych oraz kronik europejskich rodów arystokratycznych; z kolei tablice trwania życia dla wieku XIX i XX zostały zrekonstruowane przez demografów z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, Instytutu im. M. Plancka (Rostock) oraz 7 W modelu umieralności Henry’ego Mosleya czynniki pośredniczące (intermediate variables) bezpośrednio wpływają na ryzyko zachorowania i zgonu. Pośredniczą one pomiędzy determinantami społecznymi i ekonomicznymi a stanem zdrowia jednostki (Mosley, Chen 1984). 8 Publikacje ONZu z zakresu umieralności (np. ONZ 1989, 1991, 2005) potwierdzają jednak, że analizowane przeze mnie procesy zachodzą w podobny sposób w innych krajach wysoko rozwiniętych. 3 Państwowego Instytutu Badań Demograficznych w Paryżu. Informacje dotyczące przyczyn zgonów9 w wieku XIX i XX pochodzą z publikacji W.Logana (1950), J.Vallin i F.Meslé (1988), V.Kuagbenou i J.-N, Birabena (1998) oraz Office for National Statistics (2005). W analizie zastosowana została metoda dekompozycji różnicy w trwaniu życia według wieku i przyczyn zgonów. Dzięki niej możliwe jest określenie wpływu nadmiernej umieralności mającej miejsce w poszczególnych grupach wieku i wynikającej z poszczególnych chorób, urazów i wypadków, na różnicę w trwaniu życia kobiet i mężczyzn. I tak, wkład grupy wieku [x, x+a) w tę różnicę można obliczyć na podstawie formuły (Andreev, Shkolnikov, Begun 2002): M K M K δ x + a − δ x = 1 2 eM [ x + a ] ( 0) − e M [ x + a ] ( 0 ) − e M [ x ] ( 0) − e M [ x ] ( 0 ) gdzie eM(0) to przeciętne dalsze trwanie życia mężczyzny (eK(0) – kobiety) w momencie narodzin, zaś eM[x](0) to przeciętne dalsze trwanie życia w momencie narodzin obliczone na podstawie wektora współczynników zgonu, w którym pierwszych (x-1) elementów zostało zastąpionych przez współczynniki zgonu płci przeciwnej10. Z kolei różnica w trwaniu życia kobiet i mężczyzn może być zdekomponowana według grup wieku i przyczyn zgonu na podstawie formuły (Pollard 1987): eK(0)-eM(0) ≅ ∑i(1m0(i)K-1m0(i)M)w0 + 4∑i(4m1(i)K-4m1(i)M)w2 + 5∑i(5m5(i)K-5m5(i)M)w7,5 + ... [( )( )] gdzie 1 m0(i ) M jest współczynnikiem zgonu mężczyzn na chorobę i w wieku 0-1 lat, zaś: 1 w x / 2 = ( x / 2 p0K ⋅ e M ( x 2 )− x / 2 p 0M ⋅ e K ( x 2 )) 2 gdzie x / 2 p 0 jest prawdopodobieństwem dożycia wieku x/2. W tym ujęciu wkład poszczególnych grup wieku i przyczyn zgonu w różnicę w trwaniu życia może być dodatni (wówczas umieralność mężczyzn jest wyższa niż kobiet) lub ujemny (wówczas ma miejsce odwrotna sytuacja). Wyniki analizy Wnioski pochodzące z analizy danych historycznych dotyczących trwania życia kobiet i mężczyzn w XVIII wieku są bardzo niejednoznaczne: różnica w trwaniu życia według płci wówczas istniała, lecz w zależności od klasy społecznej, okresu i miejscowości urodzenia dłuższym życiem cieszyli się bądź mężczyźni, bądź kobiety. W przypadku dużej części analizowanych kohort dłuższe przeciętne trwanie życia kobiet wynikało niemal wyłącznie z wysokiej umieralności mężczyzn w pierwszym roku życia. Nie sposób zatem zidentyfikować konkretnego okresu historycznego, w którym nadmierna umieralność mężczyzn mogła mieć swój początek. Dane pochodzące z rejestrów cywilnych ludności dowodzą, iż różnica w potencjale życiowym kobiety i mężczyzny systematycznie rosła od początku XIX wieku aż do, w zależności od kraju, lat 1970., 1980. lub 1990. (Rys.1), natomiast w ostatnich dekadach XX wieku malała. Dekompozycja różnicy w trwaniu życia według wieku i przyczyn zgonów pokazała, że epidemiologiczne uwarunkowania nadmiernej umieralności mężczyzn były w 9 Trzeba pamiętać, że zbiory danych dotyczące przyczyn zgonów w wieku XIX i w pierwszej połowie XX wieku są wysoce niedoskonałe, przede wszystkim ze względu na błędną diagnozę chorób w przeszłości. 10 Podana formuła jest średnią arytmetyczną dwóch serii wyników obliczonych przez zastąpienie (1) współczynników zgonu kobiet w tablicy trwania życia mężczyzn, oraz (2) współczynników zgonu mężczyzn w tablicy trwania życia kobiet. 4 całym badanym okresie – od początku XIX do początku XXI wieku – bardzo odmienne. Na tej podstawie wyróżniłam dwa wzorce nadmiernej umieralności mężczyzn. 5 Rys.1 Różnica w przeciętnym dalszym trwaniu życia kobiet i mężczyzn w momencie narodzin (w latach), wybrane kraje, 1820-2000 Źródło: opracowanie własne na podstawie Vallin, Meslé (2001), Human Mortality Database (2005). Wzorzec, który obserwowany był w pierwszej połowie XIX wieku11 i który nazwałam wczesnomodernizacyjnym, charakteryzował się wysoką umieralnością chłopców w pierwszym roku życia z powodu wad powstałych w okresie okołoporodowym, na przykład niedorozwoju poszczególnych organów czy ogólnego osłabienia organizmu, a także z powodu chorób zakaźnych (Rys.2, Tabela 1). Umieralność noworodków płci męskiej z wyżej wymienionych przyczyn stanowiła główny komponent różnicy w trwaniu życia według płci. Według współczesnej wiedzy medycznej, wyższa umieralność chłopców w pierwszym roku życia jest cechą wrodzoną, w dużej mierze wynikającą z wyższego poziomu testosteronu w okresie pre- i neonatalnym. W pierwszym roku życia chłopcy cechują się niższą odpornością na choroby zakaźne, częściej cierpią na niedorozwój układu oddechowego, a także częściej przychodzą przedwcześnie na świat. Do połowy XX wieku poziom umieralności niemowląt był na tyle wysoki, iż dysproporcja pomiędzy dziewczynkami i chłopcami w tym względzie istotnie przyczyniła się do krótszego trwania życia mężczyzn. W okresie późniejszym miała miejsca redukcja natężenia umieralności niemowląt, dzięki czemu przestała ona determinować przeciętne trwanie życia. Co ważne jednak, mimo redukcji ogólnej umieralności niemowląt zróżnicowanie poziomu umieralności według płci utrzymało się, a nawet wzrosło na niekorzyść chłopców. Zjawisko to można tłumaczyć tym, że przestał działać mało selektywny wpływ egzogenicznych czynników prowadzących do zgonu, takich jak niedożywienie czy złe warunki życia, które w podobnym stopniu dotyczyły chłopców i dziewczynek. W konsekwencji coraz większą rolę w umieralności niemowląt zaczęły odgrywać endogeniczne przyczyny zgonów, z przyczyn biologicznych bardziej niekorzystne dla chłopców. 11 Najwcześniejsze dane dotyczące umieralności według przyczyn zgonów dotyczą okresu 1848-72. Ze względu jednak na to, że wyniki dekompozycji według wieku dla pierwszej połowy XIX wieku są bardzo zbieżne z wynikami dekompozycji według wieku i przyczyn zgonu dla połowy XIX wieku, odnoszę wnioski z tej drugiej analizy do okresu wcześniejszego. 6 Rys.2. Różnica w przeciętnym trwaniu życia (w latach) kobiet i mężczyzn zdekomponowana według wieku, Francja 1820 Tabela 1. Różnica w przeciętnym trwaniu życia (w latach) kobiet i mężczyzn zdekomponowana według wieku i przyczyn zgonu, Anglia i Walia 1848-1872 Przyczyna zgonu Grupa wieku 0-1 lat Pozostałe Um. niemowląt1 0,41 0,00 Ch. zakaźne 0,19 -0,02 Nowotwory 0,00 -0,31 Ch. układu nerwowego 0,44 0,25 Ch. układu krążenia 0,00 -0,03 Ch. układu oddechowego 0,31 0,48 Ch. układu trawiennego 0,18 -0,01 Ch. układu moczowego 0,00 0,21 Zgony gwałtowne 0,01 1,06 Um. okołoporodowa 0,00 -0,32 Pozostałe 0,08 -0,11 Razem 1,62 1,17 1 Osłabienie, wrodzone wady rozwoju, niedojrzałość związana ze wcześniactwem Źródło: opracowanie własne na podstawie Vallin, Meslé (2001), Logan (1950). Drugi wzorzec nadmiernej umieralności mężczyzn, który nazwałam późnomodernizacyjnym, odnosił się do drugiej połowie XX stulecia (Rys.3, Tabela 2). Wzorzec ten charakteryzował się nadmierną umieralnością mężczyzn w wieku średnim i starczym z powodu chorób układu krążenia (przede wszystkim chorób niedokrwiennych serca, chorób naczyń mózgowych oraz tętnic, tętniczek i naczyń włosowatych) oraz nowotworów złośliwych (głównie układu oddechowego, trawiennego, płciowego). Za wyjątkiem nowotworów układu oddechowego, umieralność mężczyzn spowodowana wyżej wymienionymi przyczynami zmalała w ostatniej dekadzie XX wieku i w rezultacie zmalała także różnica w trwaniu życia kobiet i mężczyzn12. Uwarunkowania biologiczne nie są kluczowe dla zróżnicowania umieralności kobiet i mężczyzn z powodu chorób układu krążenia oraz nowotworów. Natomiast w obrębie społecznych determinant wyżej wymienionych chorób można wskazać dwie grupy czynników pośredniczących, które przyczyniły się do nadmiernej umieralności mężczyzn. Po pierwsze, była to mniejsza dbałość mężczyzn (w porównaniu z kobietami) o własne zdrowie. O odmiennej dbałości o zdrowie świadczą statystyki porównujące kobiety i mężczyzn pod względem otyłości, palenia tytoniu, przeciętnego poziomu cholesterolu we krwi czy przeciętnego ciśnienia krwi13. Ponieważ jednak owa dbałość o zdrowie zaczęła mieć istotne znaczenie dla zróżnicowania umieralności według płci dopiero w XX wieku, zainteresowanie własnym zdrowiem nie jest stałą, specyficzną predyspozycją psychiczną kobiet. Wynika ona raczej z norm społecznych, determinujących „typowo kobiece” i „typowo męskie” zachowania14. 12 W przypadku kobiet umieralność na wyżej wymienione choroby również zmalała, jednakże dla mężczyzn tempo spadku było znacznie większe. 13 Statystyki prezentowane w rozprawie pochodzą z międzynarodowego badania epidemiologicznego MONICA. 14 Najlepszym przykładem restrykcyjności owych norm jest rozpowszechnienie się palenia tytoniu wśród mężczyzn i, dopiero po kilku dekadach, wśród kobiet. Paradoksalnie zatem, społeczne role i normy narzucające kobietom ważkie ograniczenia sprzyjały ich zdrowiu i długowieczności. 7 Rys.3. Różnica w przeciętnym trwaniu życia (w latach) kobiet i mężczyzn zdekomponowana według wieku, Anglia i Walia 1950 Tabela 2. Różnica w przeciętnym trwaniu życia (w latach) kobiet i mężczyzn zdekomponowana według wieku i przyczyn zgonu, Anglia i Walia 1947 Przyczyna zgonu Grupa wieku 0-44 45-64 65+ 0,29 0,00 0,00 -0,01 0,34 0,04 -0,03 0,16 0,21 0,08 0,02 -0,01 0,10 0,85 0,55 0,20 0,36 0,13 Um. niemowląt1 Ch. zakaźne Nowotwory Ch. układu nerwowego Ch. układu krążenia Ch. układu oddechowego Ch. układu trawiennego 0,23 0,09 Ch. układu moczowego 0,00 0,06 Zgony gwałtowne 0,59 0,15 Um. okołoporodowa -0,01 0,00 Pozostałe 0,13 -0,05 Razem 1,57 1,98 1 Osłabienie, wrodzone wady rozwoju, niedojrzałość związana ze wcześniactwem 0,01 0,20 0,02 0,00 -0,10 1,05 Źródło: opracowanie własne na podstawie Human Mortality Database (2005), Logan (1950). Po drugie, czynnikiem pośredniczącym wywołującym zróżnicowanie umieralności ze względu na płeć był odmienny stopień narażenia kobiet i mężczyzn na stres i frustrację związaną z pracą i utrzymaniem rodziny. Narażenie na stres dotyczy przede wszystkim osób pracujących pod presją czasu, na stanowiskach wymagających odpowiedzialności, decyzyjności i rywalizacji; z kolei narażenie na frustrację dotyczy przede wszystkim osób niemogących – ze względu na niskie dochody, niestabilność pracy czy brak awansu zawodowego – zrealizować swoich elementarnych potrzeb. Wyższe narażenie mężczyzn na stres i frustrację zawodową zależy, po pierwsze, od norm społecznych dotyczących aktywności zawodowej i utrzymania rodziny oraz po drugie, od możliwości poprawy sytuacji społecznej, zawodowej i materialnej. W krajach wysoko rozwiniętych status społecznozawodowy jest obok płci czynnikiem silnie różnicującym trwanie życia ludzkiego. Przedstawiciele zawodów umysłowych, stabilnych i dobrze płatnych, żyją przeciętnie dłużej od pracowników fizycznych, zatrudnionych na nisko płatnych stanowiskach, a także od osób bezrobotnych. W odniesieniu do tego zróżnicowania należy mówić jednak nie tylko o czynnikach związanych z charakterem pracy zawodowej, ale również o komplementarnych do statusu ekonomicznego czynnikach kulturowych, przede wszystkim o zachowaniach pro- i antyzdrowotnych. W drugiej połowie XX wieku zmiana zachowań względem własnego zdrowia okazała się kluczowa dla spadku umieralności, w tym spadku nadmiernej umieralności mężczyzn. Z analizy umieralności we Francji w okresie 1980-2000 wynika, iż spadek różnicy w trwaniu życia kobiet i mężczyzn był możliwy głównie dzięki poprawie profilaktyki zdrowotnej, czy to indywidualnej, czy to realizowanej przez instytucje państwa. Natomiast poprawa jakości opieki medycznej oraz eliminacja zgonów z powodu chorób niedokrwiennych serca, na które wpływ ma zarówno profilaktyka, jak i jakość opieki medycznej, były ważne, lecz o drugorzędnym znaczeniu. Wynik ten dowodzi znaczenia społecznej percepcji zagrożeń zdrowia dla współczesnych procesów w dziedzinie umieralności; w ujęciu dynamicznym procesy te kształtowane są przez interakcję modernizacji i społecznej odpowiedzi na zagrożenia stwarzane przez modernizację. 8 Wnioski Analiza danych dotyczących trwania życia ludzkiego dla XVIII, XIX i XX wieku pokazała, że zróżnicowanie trwania życia według płci było w przeszłości zdeterminowane czynnikami biologicznymi, które przyczyniały się głównie do nadmiernej umieralności w pierwszym roku życia. Natomiast do wzrostu zróżnicowania potencjału życiowego ze względu na płeć przyczyniły się wyłącznie czynniki społeczno-ekonomiczne, to jest restrykcyjne normy społeczne, które różnicowały zachowania społeczne i zawodowe kobiet i mężczyzn. Rezultat analizy empirycznej skłania mnie do odrzucenia hipotezy głównej rozprawy: różnica w trwaniu życia kobiet i mężczyzn nie powstała w wyniku przemian modernizacyjnych, lecz wzrosła. Powyższe wnioski oddają złożoność zjawiska zróżnicowania trwania życia według płci. Prawie całkowita eliminacja umieralności niemowląt w połowie XX wieku nie doprowadziła do zrównania się trwania życia przedstawicieli obu płci, ponieważ zaistniały nowe zagrożenia zdrowia, istotne w pierwszej kolejności dla zdrowia mężczyzn. Z kolei równouprawnienie obyczajowe i aktywizacja zawodowa kobiet nie wywołały wzrostu poziomu umieralności kobiet, a spadek różnicy w trwaniu życia obserwowany pod koniec XX wieku nie był związany z dezaktywizacją zawodową mężczyzn. Profilaktyka chorób układu krążenia i nowotworów, realizowana indywidualnie i instytucjonalnie, stała się nowym czynnikiem kluczowym dla przemian z dziedziny umieralności. Reasumując, zróżnicowanie trwania życia według płci wynika z wielu czynników społecznych i epidemiologicznych, które pozostają ze sobą w interakcji, i z tego powodu przy wyjaśnianiu procesów z dziedziny umieralności nie można ograniczać się do jednej tylko dziedziny nauki. Ale również interdyscyplinarne badania dotyczące tychże procesów pozostawiają wiele pytań bez odpowiedzi, a w szczególności nie pozwalają przewidzieć, jak będzie się zmieniać różnica w trwaniu życia kobiet i mężczyzn w przyszłości, ani jakie czynniki będą za te zmiany odpowiedzialne. Spis literatury Andreev E.M., Shkolnikov V.M., Begun A.Z. (2002). „Algorithm for decomposition of differences between aggregate demographic measures and its application to life expectancies, healthy life expectancies, parityprogression ratios and total fertility rates”, Demographic Research vol.7, art.14, Max Planck Institute for Demographic Research. Graunt J. (1662). Natural and Political observations, mentioned in a following Index and made upon the Bills of Mortality, with reference to the Government, Religion, Trade, Growth, Ayre, Diseases, and the several Changes of the said City, London: T.Roycroft. Human Mortality Database (2005). Berkeley (USA): University of California, Rostock (Germany): Max Planck Institute for Demographic Research. Dostępne na http://www.mortality.org Kuagbenou V.K., Biraben J.-N. (1998). Introduction à l’étude de la mortalité par cause de décès à Paris dans le première moitié du XIXe siècle. Présentation de données inédites, Données Statistiques No 3-1998, Paris: INED. Logan W.P.D., (1950), “Mortality in England and Wales from 1848 to 1947”, Population Studies vol.4, no.2, pp. 132-178. Mosley W.H., Chen L.C. (1984). “An Analytical Framework for the Study of Child Survival in Developing Countries”, w: Mosley W.H., Chen L.C. (ed.), Child survival, Strategies for Research, Cambridge: Cambridge University Press, pp.25-42. Office for National Statistics (2005). Mortality statistics general. Review of the Registrar General on deaths in England and Wales, 2003, London: ONS. Pollard J.H. (1987). „Causes de décès et espérance de vie. Quelques comparaisons internationales”, w: Vallin J., d’Souza S., Palloni A., Mesure et analyse de la mortalité: nouvelles approches, Travaux et Documents, cahier n° 119, Paris: INED, PUF, pp.291-313. Vallin J., Meslé F. (1988). Les causes de décès en France de 1925 a 1978, Travaux et Documents, cahier n° 115, Paris: INED, PUF. Vallin J., Meslé F. (2001). Tables de mortalité françaises pour les XIXe et XXe siècles et projections pour le XXIe siècle, Données Statistiques No 4-2001, Paris: INED. 9
