Trudności wychowawcze dzieci i młodzieży niepełnosprawnych

Trudności wychowawcze dzieci i młodzieży niepełnosprawnychzachowania agresywne i autoagresywne
Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym "Podajmy sobie ręce" w okresie lipiec grudzień 2016 jest realizatorem zadania publicznego pn. " Organizowanie i prowadzenie szkoleń,
kursów i warsztatów dla członków rodzin osób niepełnosprawnych, opiekunów, kadry i
wolontariuszy".
W ramach zadania zaplanowano cykl szkoleń dla rodziców, opiekunów, wolontariuszy,
specjalistów i kadry pracującej na co dzień z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną.
Jednym z realizowanych szkoleń były Trudności wychowawcze dzieci i młodzieży
niepełnosprawnych- zachowania agresywne i autoagresywne. Szkolenie skierowane było rodziców,
opiekunów, kadry i wolontariuszy pracujących na co dzień z osobami niepełnosprawnymi.
Zachowanie trudne jest to zachowanie, które zakłóca prawidłowe funkcjonowanie dziecka,
stanowi problem dla rodziców, innych osób z otoczenia lub samego dziecka. Przejawiać się ono
może nie tylko poprzez zachowania agresywne i buntownicze, lecz także poprzez wycofanie się z
relacji społecznych, problemy z separacją, adaptacją do nowych warunków, zmiennością nastrojów i
lękami. Uważa się, że zachowania trudne są przejawem nieumiejętności przekazania otoczeniu
informacji lub poradzeniu sobie z problemem. Z trudnym zachowaniem wiąże się kolejne pojęcie agresji. Agresja, jako zjawisko potencjalne, nietolerowane, przynoszące negatywne skutki społeczne
bywa definiowana przez wyznaczenie dominującego kryterium - występowanie komponenty
emocjonalnej w zachowaniu, np. niechęć, złość, gniew; intencjonalność czynienia szkody, kierowanie
się motywem czynienia zła, wyrządzania krzywdy przedmiotowi działań; spowodowanie konkretnych
konsekwencji zachowań, np. w postaci zadania cierpienia; modyfikujący wpływ kontekstu
społecznego zachowań, np. związanego z pełnioną rolą społeczną, statusem społecznym,
realizowanym zadaniem, miejscem w hierarchii władzy czy społecznymi konsekwencjami
perspektywicznymi.
Od agresji, jako pojedynczego aktu zachowania, odróżnia się pojęcie agresywności. Ogólnie
agresję opisuje się, jako działanie zmierzające do wyrządzenia krzywdy drugiej osobie, natomiast sam
zamiar określa się mianem "agresywności". Bywa ona często zastępowana takimi terminami, jak:
"wrogość", "wojowniczość", "napastliwość", "destrukcyjność". Termin "agresywność" stosuje się
wtedy, kiedy mamy do czynienia z zachowaniami "częstymi i licznymi". Chodzi tu o pewną stałość
aktów agresji czyli agresywność, jako "utrwalony nawyk atakowania".
Koleje zjawisko to autoagresja - czyli samookalecznie. Autoagresja to działanie lub szereg działań
mających na celu spowodowanie psychicznej albo fizycznej szkody, jest to agresja skierowana „do
wewnątrz”. To pewne zaburzenie instynktu samozachowawczego, który wyraża się tendencją do
samookaleczeń, samouszkodzeń zagrażających zdrowiu, a nawet życiu.
Do lat 70- tych w literaturze psychologicznej przyjmowano za prawdziwe twierdzenie, iż
gniew, wrogość, agresywność to cechy współistniejące z upośledzeniem umysłowym. Agresywność
uznano za nieodłączną cechę osobowości jednostek o obniżonej sprawności umysłowej. Większość
autorów sam fakt upośledzenia uznawało za nieustanne źródło frustracji.
Obecnie uważa się, że czynnikami, które wywołują frustrację u osób niepełnosprawnych
intelektualnie są:
Zadanie współfinansowane przez Województwo Lubelskie




nienadążanie za osobami normalnymi w życiu społecznym,
stałe poczucie krzywdy,
niemożliwość osiągnięcia większości celów,
przekonanie o własnej niskiej wartości.
Dzieci i młodzież o obniżonej sprawności umysłowej, to jednostki, które oprócz opóźnień w
rozwoju intelektualnym cechuje niedojrzałość osobowości, która objawia się głównie w chwiejności
emocjonalnej - co manifestuje się w reakcjach charakteryzujących się rozhamowaniem
psychoruchowym, częstymi zmianami nastroju ( od radości do rozpaczy), zachowaniami
nieadekwatnymi do siły bodźca, czyli reakcjami obronnymi i ochronnymi ( np. wyobcowanie, lęk,
agresja skierowana ku otoczeniu i sobie.)
Napięcia
emocjonalne
mogą
być
również
warunkowane niepowodzeniami szkolnymi lub nieprawidłowymi stosunkami interpersonalnymi
panującymi w środowisku rodzinnym. W związku z tym zachowania agresywne, z punktu widzenia
osoby, u której występują, mogą być uważane za zachowania celowe, które pełnią funkcję sprzężenia
zwrotnego w obustronnych reakcjach z otoczeniem. Mogą to być funkcje sygnałowe, czy
komunikacyjne albo też funkcje adaptacyjne w stosunku do otaczającej rzeczywistości społecznej,
która z różnych względów nie zapewnia tej osobie optymalnych warunków życiowych i zaspokojenia
potrzeb rozwojowych. W kontekście analizy podmiotowych i środowiskowych uwarunkowań różnych
form zachowań autoagresywnych można wyodrębnić trzy kategorie:
 regresyjne - uderzenie ciała, uderzenie ciałem o przedmiot, gryzienie,
 manipulacyjne - uderzenie ciała przedmiotami, szczypanie, drapanie, wyrywnie włosów,
 prowokacyjne bądź deprawacyjne - wprowadzanie rąk lub przedmiotów do otworów ciała,
zjadanie niejadalnych substancji.
Agresja pojawia się, jako drastyczna i spontaniczna manifestacja bezsilności oraz bezradności,
deprywacji potrzeb lub ignorowania, a nawet przemocy i krzywdy wyrządzonej przez otoczenie, dość
często nieświadomie.
Niezdolne do agresji są niektóre dzieci autystyczne, którym lęk nie pozwala na żadne
kontakty, ani przyjacielskie, ani zaczepno-obronne, zaś dominującą formą zachowań wobec ludzi
jest ucieczka. Napięcie jednak u tych dzieci istnieje, a brak jego rozładowania przejawia się w
postaci samouszkadzania czyli autoagresji. Dziecko, u którego brakuje impulsów agresywnych traci
poczucie bezpieczeństwa i samowystarczalności życiowej. Chodzi tutaj głównie o tzw. „czubienie się”
w zabawie, nie zaś o zachowania wrogie czy przejawy okrucieństwa. Należy prowadzić takie gry i
zabawy, w których dzieci w sposób kontrolowany mogą dać ujście naturalnej skłonności do napaściobrony, jak np. śnieżki czy odgrywanie w zabawie sytuacji konfliktowych.
U dzieci głęboko upośledzonych zdarza się ślepa agresja i dziecko pod wpływem tego bodźca uderza
bez wyboru to dziecko, które znajduje się najbliżej, a nie to, które go zaczepiło. Tego typu zachowanie
jest objawem braku rozeznania w sytuacjach społecznych.
Przeciwdziałać ślepej agresji należy, zatem poprzez wysiłek fizyczny, stanowiący czynność
zastępczą np. rzucanie do celu ciężką piłką, froterowanie podłogi. Nauczyciel musi tolerować pewne
zachowania zaczepno-obronne, ale nie dopuszczać do tego, by dziecko mogło z tego powodu stracić
pozycję osoby społecznie akceptowanej. Dzieci niepełnosprawne często wpadają w złość, gdy
stawia się przed nimi zadania. Może to mieć znaczący wpływ na naukę odpowiednich zachowań,
Zadanie współfinansowane przez Województwo Lubelskie
może przybierać łagodniejszy charakter np. wyrazić się krzykiem, może także przybierać groźniejsze
formy np. bicia, drapania, czy gryzienia dorosłych lub dzieci, rzucania się na ziemię, przewracania
mebli, tłuczenia szkła, ranienia samego siebie przez gryzienie czy uderzanie głową o ścianę.
Wybuch złości jest zazwyczaj odpowiedzią na frustrację wynikającą z utraty zwyczajowej
nagrody lub zmiany czynności rutynowych. Wybuchy zyskują na sile, gdy poddajesz się ( rezygnujesz
z żądań) lub robisz wokół nich dużo szumu. Poświęcenie uwagi i zainteresowania wybuchom złości
może je ukształtować i utrwalić. Wybuchy zanikają, gdy je ignorujemy. Jeśli można znieść krzyk
dziecka, a dziecko nie kaleczy siebie ani innych należy pracować z nim mimo ataku.
( Metodę taką
nazywamy wygaszaniem). Wygaszanie jest okresem trudnym dla dorosłego i dla dziecka, ponieważ
dziecko nie zaprzestaje zachowań agresywnych, często sięgając szczyt zanim zachowanie ulegnie
stopniowej redukcji.
Inną metodą jest izolacja, czyli odwrócenie się tyłem lub odseparowanie dziecka. Może to
być łatwy sposób pozbycia się ataku, ale w niektórych przypadkach może okazać się nagrodą, gdyż
dziecko lubi być samo. Innym skutecznym sposobem powstrzymania ataku jest klaps.
Jeśli pierwotną przyczyną wybuchów jest frustracja, można zredukować ataki przez unikanie
sytuacji stanowiących jej źródło. Jednak całkowita eliminacja źródeł frustracji sprawi, że dziecko
niewiele się nauczy. W obronie dziecka trzeba powiedzieć, że u źródeł ich wybuchów może leżeć
niemożność zrozumienia, o co chodzi. Wybuchy gniewu i agresja mogą stanowić odpowiedź na ich
frustrację wynikającą z niezrozumienia.
Opracowano na podstawie skryptu szkoleniowego autorstwa Anny Szarafin
Katarzyna Barczyk
Zadanie współfinansowane przez Województwo Lubelskie