Czynniki ryzyka - Jagielloński Uniwersytet Trzeciego Wieku
advertisement
Psychologiczne (ale nie tylko) uwarunkowania podatności na chorobę Mgr Jagoda Różycka Instytut Psychologii Uniwersytet Jagielloński Plan seminarium 1. Psychologiczne czynniki ryzyka w ujęciu klasyków 2. Współczesne kierunki badań 3. Osobowościowe czynniki ryzyka 4. Sytuacyjne czynniki ryzyka 5. Behawioralne uwarunkowania chorób somatycznych 6. Model opisujący związki między zmiennymi psychologicznymi a podatnością na zachorowanie Psychologiczne czynniki ryzyka • Psychologiczne = związane z psyche (dusza, psychika) w przeciwieństwie do soma (ciało) • Czynniki ryzyka = nawyki i przyzwyczajenia życia codziennego oraz inne cechy, które zwiększają ryzyko wystąpienia choroby • Podatność = skłonność do określonych zachowań • Podatność na chorobę = zwiększone ryzyko zachorowania • Choroba somatyczna / cywilizacyjna = choroba niedokrwienna serca, zawał serca, choroby nowotworowe Starożytność • Koncepcje naturalnej odporności - związki między osobowościowymi a anatomicznymi cechami osoby • Galen: • Soki w organizmie: czarna żółć / krew / żółć / flegma • Temperamenty: melancholicy / sangwinicy / cholerycy / flegmatycy • Na podstawie tendencji w zachowaniu wysnuto wniosek, że wśród kobiet melancholiczek w porównaniu do kobiet sangwinicznek częściej występuje nowotwór • Fizjologiczne podstawy temperamentu • Związek z emocjami i działaniem układu endokrynnego Lata 30. XX wieku • badania Deutsch (1923): ludzie często nie uświadamiają sobie własnych stanów emocjonalnych, a stany te mogą być wykrywane za pomocą wskaźników fizjologicznych • Badania Dunbar: (1943): tylko niewielka liczba chorób uwarunkowana jest wpływami środowiska czy dziedziczenia; czynniki osobowościowe odgrywają istotna rolę; – scharakteryzowała właściwości osobowościowe osób predysponowanych do choroby wieńcowej – weryfikacja badań: nie ma profilów osobowości specyficznych dla osób skłonnych do zapadania na dane choroby, ale jedynie można określić pewne cechy osobowości, które mogą zwiększać ryzyko zachorowania Lata 70. XX wieku • Alexander (1978): wystąpienia danej choroby nie można wiązać ze specyficznością jednego czynnika, podatność na choroby uwarunkowana jest trzema czynnikami wzajemnie powiązanymi: 1. osobowość 2. sytuacja poprzedzająca wystąpienie choroby 3. konstytucjonalna słabość narządu Współczesne kierunki badań • Zmienna uznana za czynnik ryzyka może okazać się współprzyczyną lub warunkiem sprzyjającym powstaniu choroby • Dwa nurty badań: – Pierwszy obejmuje badania, których celem jest ukazanie związku czynników psychologicznych z podatnością na zachorowanie (perspektywa patogenetyczna) – Drugi nurt to badania zmierzające do wskazywania zmian, które sprzyjają odporności na zachorowanie i wspomagają procesy zdrowienia (perspektywa salutogenetyczna) Osobowościowe czynniki ryzyka Czym jest osobowość? (Hall, Lindzey, 1990) Wewnętrzny system regulacji pozwalający na przystosowanie i integrację myśli, czuć i zachowania w określonym środowisku. Stałość czasowa Trwałe cechy i dyspozycje psychiczne do określonego sposobu zachowania i reagowania Spójność zachowania Osobowościowe czynniki ryzyka • Inspiracja hipotezą Dunbar o istnieniu osobowości wieńcowej (badania jej nie potwierdziły ale wskazały na właściwości osobowościowe dla rozwoju niektórych schorzeń somatycznych) • Van Dijl (1988): wyodrębnił 4 czynniki, których wskaźniki były wyższe u chorych z zawałem serca: depresyjność, wrogość, zaangażowanie i odpowiedzialność w sprawach zawodowych Osobowościowe czynniki ryzyka • Łazowski (1985): charakterystyczny dla pacjentów z chorobami układu krążenia i z choroba wrzodową jest tzw. zespół psychosomatyczny Zespół psychosomatyczny według Łazowskiego (1985) • • • • • • • • • • silna potrzeba osiągnięć potrzeba dominacji wytrwałość porządek rozumienie siebie i innych opiekowanie się innymi afiliacja duża samokontrola postawa obronna pozytywna samoocena Łazowski (1985) • Tym co różni pacjentów z chorobami układu krążenia od pacjentów z chorobą wrzodową jest poczucie bezradności z jednoczesnym oczekiwaniem pomocy z zewnątrz Osobowościowe czynniki ryzyka • Schmale i Iker (1971): stany bezradności i towarzyszące im poczucie beznadziejności sprzyja wystąpieniu choroby nowotworowej, zwłaszcza u osób biologicznie predysponowanych do tego typu schorzeń • Ważna analiza sposobów reagowania emocjonalnego w myśl założenia, że istotną zmienną leżącą u podłoża wielu dysfunkcji somatycznych dla danej osoby jest styl (wzorzec) funkcjonowania emocjonalnego Osobowościowe czynniki ryzyka • Negatywny styl reakcji emocjonalnych (depresja, lęk, wrogość) związany może być z zachorowalnością na wiele różnych schorzeń, w tym chorobę wrzodową, gościec, chorobę wieńcową, dychawicę oskrzelową, chorobę nowotworową Czyli … • Istnieją cechy zwiększają zachorowania; osobowościowe, które prawdopodobieństwo • Nie została rozstrzygnięta kwestia, czy cechy osobowości predysponują do konkretnej choroby w sposób niespecyficzny. Sytuacyjne czynniki ryzyka 1. Badania, w których wykazuje się, jakiego typu zdarzenia poprzedzają wystąpienie choroby – Częstość i rodzaj sytuacji, z jakimi styka się człowiek, mogą mieć związek z powstaniem i rozwojem choroby (rola zdarzeń o charakterze traumatycznym) – związek ten nie został jednoznacznie określony. Skala wydarzeń życiowych wg Holmesa i Rahe (1967) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Śmierć współmałżonka Rozwód Separacja lub zerwanie Więzienie Śmierć bliskiego członka rodziny Ciężka choroba lub wypadek z uszkodzeniem ciała Ślub Zwolnienie z pracy lub bezrobocie Pogodzenie się ze współmałżonkiem Przejście na emeryturę Zmiana stanu zdrowia, samopoczucia lub zachowania członka rodziny 12. Ciąża Skala wydarzeń życiowych wg Holmesa i Rahe (1967) 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. Problemy seksualne Pojawienie się nowego członka rodziny Zmiana pracy lub reorganizacja firmy Zmiana zarobków (spadek lub podwyżka) Śmierć bliskiego przyjaciela Zmiana stanowiska (awans, przeniesienie, degradacja) Kłótnie w domu Wysoki kredyt lub poważne obciążenie hipoteki Pozbawienie prawa do kredytu czy pożyczki Napad, kradzież, wypadek lub kontrola podatkowa Zmiana zakresu obowiązków w pracy Syn lub córka opuszcza dom rodzinny Kłopoty z teściową Skala wydarzeń życiowych wg Holmesa i Rahe (1967) 26. Wybitne osiągnięcia osobiste 27. Podjęcie lub utrata pracy przez współmałżonka 28. Rozpoczęcie lub zakończenie nauki 29. Zmiana warunków życia 30. Zmiana nawyków osobistych 31. Kłopoty z szefem 32. Zmiana godzin lub warunków pracy 33. Zmiana miejsca zamieszkania 34. Zmiana szkoły 35. Zmiana wyznania 36. Zmiana rozrywek 37. Zmiana kontaktów towarzyskich Skala wydarzeń życiowych wg Holmesa i Rahe (1967) 38.Niewielka pożyczka 39.Zmiana długości snu 40.Zmiana w zakresie kontaktów rodzinnych 41.Zmiana w sposobie odżywiania się 42.Urlop 43.Boże Narodzenie spędzone z rodziną 44.Mandat lub drobne wykroczenie 45.Powtarzające się przykrości (np. hałas lub natarczywe telefony) Sytuacyjne czynniki ryzyka 2. Badania nad związkami stresu psychologicznego i procesami radzenia sobie z nim a chorobą – Badacze skoncentrowali się na procesach radzenia sobie jako znaczącej zmiennej, modyfikującej relację stres-choroba (zdrowie). – Sposoby radzenia sobie (Lazarus, 1980) – Radzenie sobie z emocjami – Instrumentalne radzenie sobie skoncentrowanie na problemie Sytuacyjne czynniki ryzyka 3. Badania nad powiązaniami stresu psychologicznego z reakcjami fizjologicznymi i podatnością na określone choroby – Reakcja stresowa nie jest tylko rezultatem działania samych bodźców, ile poznawczej interpretacji bodźca oraz pobudzenia emocjonalnego. – Interpretacja ta dokonywana jest OUN (kora nowa) i układzie limbicznym. – Początkowo reakcja biologiczna, następnie poznawcza Sytuacyjne czynniki ryzyka Lachman (1972) twierdzi, że aby reakcje emocjonalne miały wpływ patologiczny, musza być intensywne i chroniczne, a to, który narząd zostanie poddany patologicznemu oddziaływaniu, zależy od 1. 2. 3. biologicznego stanu danej struktury początkowego progu reaktywności danego narządu czynników związanych z uczeniem się, wpływających na aktywację tego narządu. Sytuacyjne czynniki ryzyka • Strenbach (1966) wyraża przekonanie, że podstawowym mechanizmem stanowiącym ogniwo pośredniczące w relacji stres-choroba jest stereotypia reakcji, czyli skłonność jednostki do przejawiania podobnych wzorców psychofizjologicznego reagowania na wiele różnych bodźców stresowych. Sytuacyjne czynniki ryzyka • Im dłużej dana struktura (narząd) jest włączona w aktywowany wielokrotnie wzorzec reakcji emocjonalnej, tym większe prawdopodobieństwo, że zostanie włączona w jakieś zaburzenie psychosomatyczne. Co wywołuje przewlekła sytuacja? • Długotrwały stan stresu – zatrucie się własnymi hormonami, głównie kortyzolem • Działanie kortyzolu: – Mobilizacja rezerw tłuszczowych – Hamowanie reakcji alergicznych – Przemiana różnych produktów w glukozę • Nadmiar glukozy: – Odkładanie się lipidów – Zmniejszenie liczby limfocytów • Osłabienie odporności organizmu Działanie długotrwałego stresu • • • • • Nadciśnienie tętnicze Miażdżyca Choroba niedokrwienna serca Cukrzyca Choroba wrzodowa Psychoneuroimmunologia • Połączenie psychologii, neurofizjologii, biochemii i endokrynologii (Ader, 1990) • Warunkowanie reakcji immunosupresyjnych u szczurów (związek lek - wodą z cukrem) • Procesy odpornościowe wynikiem współdziałania układu nerwowego, limfatycznego i hormonalnego (Ścigała, 2001) • Limfocyty typu T i B – obrona przed patogenami Psychoneuroimmunologia • Limfocyty tworzone w szpiku kostnym lub grasicy • Krążąc po organizmie wychwytują zagrażające antygeny • Pamięć immunologiczna – działanie szybsze w sytuacji znajomości danego antygenu (przebyta podobna choroba w przeszłości) ( por. Rosenhan i Seligman, 1994) • Wywołanie bezradności = osłabienie reakcji odpornościowej – komórki T wolniej się rozmnażały, mniej skuteczne niszczenie komórek patologicznych ( por. Rosenhan i Seligman, 1994) Psychoneuroimmunologia • Poczucie bezradności, beznadziejności, pesymizm, skumulowanie się stresowych wydarzeń = pogorszenie obronnego działania komórek limfatycznych ( por. Rosenhan i Seligman, 1994) Innymi słowy … Często powtarzające się bądź długotrwałe sytuacje stresowe mogą prowadzić do negatywnych następstw. Podkreślana jest przez badaczy waga czynników pośredniczących: – wzór percepcyjny (względnie stały, charakterystyczny dla danej osoby sposób, w jaki interpretuje ona, wartościuje sytuację oraz antycypuje jej konsekwencje) – wzór reagowania emocjonalnego Behawioralne uwarunkowania chorób somatycznych • podejmowanie zagadnień kształtowania nawyków pro- i antyzdrowotnych oraz procesów zaangażowania w ich modyfikację • badania Friedmana i Rosenmana (1964): jednym z ważnych czynników zwiększających podatność na zachorowanie jest specyficzny model życia, określony jako wzór zachowania A Wzór zachowania A Zespół jawnego zachowania lub styl życia, charakteryzujący się: skrajnym współzawodnictwem walką o osiągnięcia agresywnością pobudliwością nadmierną czujnością wybuchowym sposobem mówienia napięciem mięsni twarzy poczuciem presji czasu poczuciem nadmiernej odpowiedzialności Wzór zachowania A, B i C Wzorowi A przeciwstawia się wzór B (osoby łagodne, nie śpieszą się, łatwiej doznają satysfakcji, mają tendencję do poddawania się prądowi życia niż do podejmowania ciągłej walki) Wyróżnia się także wzór C ( ludzie cierpliwi spokojni, kooperatywni, ulegli wobec autorytetów, ukrywający negatywne emocje). Wzór A stanowi czynnik ryzyka wielu chorób somatycznych. Wzór C był uważany jako wzór podatności na choroby nowotworowe Badania nad wzorem zachowania A • • • Samodzielne prowokowanie sytuacji (por. OgińskaBulik, 1998) Nieadaptacyjne radzenie sobie ze stresem (por. Ogińska-Bulik, 1998) Podział: 1. Część motywacyjna – dążenie do osiągnięć poprzez rywalizację, silne zaangażowanie, tendencje do czujności i kontroli 2. Część emocjonalna – zalegające uczucia wrogości i tłumiona tendencja do agresji 3. Formalne cechy zachowania – napięcie, szybkość, duża dynamika niewerbalna Badania nad wzorem zachowania A • WZA powstaje pod wpływem oddziaływań wychowawczych u rodziców wysoko wykształconych • Programy profilaktyczne (por. Ogińska-Bulik, 1998): – Modyfikacja elementów WZA – Zmniejszenie czynników kluczowych dla ryzyka WZA • Badania nad społecznością Roseto (por. Wrześniewski, 1993) – wsparcie i więzi społeczne przeciwdziałają WZA Behawioralne uwarunkowania chorób somatycznych • Sarason (1988): nie u wszystkich badanych charakteryzującym się wzorem zachowania A wystąpiły zaburzenia somatyczne • Wysuwana jest również hipoteza, iż wzór zachowania A stanowi znacznie większe ryzyko choroby, jeśli ubocznym, negatywnym efektem uformowania się WZA (wzoru zachowania A) o dużym natężeniu jest wzrost lęku. Konkluzje • Współcześnie problematyka psychospołecznych czynników ryzyka chorób somatycznych rozpatrywana jest w ramach holistycznego modelu zdrowia, implikującego: • ujęcie osoby jako integralnej całości, na którą składa się wymiar biologiczny, psychiczny i społeczny • polietiologię chorób • probabilistyczny związek pomiędzy różnymi czynnikami zwiększającymi podatność na zachorowanie • Ważny model opisu związku między zmiennymi psychologicznymi a podatnością na zachorowanie (za: Wrześniewski, 1993) Konkluzje • Rola wyróżnionych w modelu zmiennych psychospołecznych w powstawaniu chorób somatycznych może być różna w poszczególnych jednostkach chorobowych, a w obrębie danej choroby odmienna u poszczególnych osób. • Do choroby dochodzi najczęściej przy współudziale wszystkich czynników przedstawionych modelu. Wieloczynnikowe uwarunkowania chorób psychosomatycznych i cywilizacyjnych (Sęk, 2007) Czynniki sytuacyjne – typ stresorów i sytuacji trudnych Czynniki temperamentalne i osobowościowe – typ temperamentu, motywacji, nastawień emocjonalnych, struktur poznawczych i przekonań Wzory reagowania emocjonalnego Czynniki dziedzicznokonstytucjonalne Wzory reakcji psychofizjologicznych Zasoby odpornościowe natury biologicznej, intrapsychicznej, interpersonalnej i społęcznej Styl życia i jego pro- oraz antyzdrowotne aspekty Co wpływa na odporność? Stres – ostry lub przewlekły, przewidywalny i nieprzewidywalny Przekonania Nastawienia emocjonalne Zasoby podmiotowe Zasoby środowiska Przeżywany stres – aktualny i antycypowany – Oczekiwania egzaminacyjne – Oczekiwania nalotów w czasie konfliktu w Zatoce Perskiej – Długotrwała opieka nad ciężko chorymi członkami rodziny Innymi słowy … • Niespecyficzna modulacja – napięcie i długotrwałe zagęszczone przeżycia • Specyficzna modulacja – procesy emocjonalne różne co do treści (depresja, beznadziejność, lęk, niepokój, wrogość) Dziękuje za uwagę! ;-)
