więcej

KSZTAŁTOWANIE GOTOWOŚCI DO NAUKI
CZYTANIA I PISANIA
Definicja języka i mowy.
Leon Kaczmarek definiuje język i mowę następująco: „ Przez język
rozumieć należy dwuklasowy system, na który składają się z jednej strony :
- symbole: samodzielne – wyrazy i związki frazeologiczne, niesamodzielne –
prozodemy, realizowane w tekście słownym w postaci melodii, akcentu i rytmu,
a w pisanym przez znaki interpunkcyjne; fonemy, które w tekście słownym
realizowane są przez głoski, w tekście pisanym przez litery, w tekście
sygnalizowanym, na przykład morsem, przez kombinację kresek i kropek;
morfemy (główne i poboczne); oraz z drugiej strony układ zasad
gramatycznych, według których z symboli samodzielnych budujemy lub
odczytujemy teksty, główne ogniwo komunikacji językowej.
Język jest utrwalony w pamięci członków danej wspólnoty
komunikatywnej ( magazyn wewnętrzny) oraz we wszystkich rodzajach tekstu
(magazyn zewnętrzny).
Mówienie to budowanie tekstu, jak budowaniem tekstu jest pisanie,
sygnalizowanie, a nawet myślenie, czyli organizowanie w obszarach myślowych
przy pomocy języka informacji. Można też powiedzieć, że mówienie, pisanie i
sygnalizowanie jest równoczesnym dodawaniem substancji do organizowanej
językowo informacji, tj. myśli. Mówienie, pisanie i sygnalizowanie można
również określić jako substancjalizację myśli”(L. Kaczmarek).
Mowa jest najbardziej złożoną spośród wyższych czynności
nerwowych. Uczenie się mowy jest procesem bardzo skomplikowanym.
Realizacja prostego aktu komunikacji słownej wymaga zaangażowania wielu
różnych struktur korowych i podkorowych mózgu, ich pełnej synchronizacji i
szczególnej precyzji przepływu impulsów nerwowych, zarówno aferentnych, jak
i eferentnych.
A.R. Łuria (twórca neuropsychologii i neurolingwistyki) przedstawia
psychologiczny mechanizm mowy dzieląc ją na mowę ekspresyjną,
zaczynającą się od motywu wypowiedzi, ogólnej myśli, która zostaje
przetransformowana w rozwiniętą mowę dzięki gramatyce „ generatywnej” ( N.
Chomsky) i mowę impresyjną, realizowaną w kierunku odwrotnym, która
polega na dekodowaniu potoku cudzej mowy, wyodrębnianiu elementów
istotnych i zredukowaniu odebranej wypowiedzi do pewnego schematu
językowego, do przetransformowania za pomocą mowy wewnętrznej w
wypowiedź, w ogólną myśl, z zawartym podtekstem.
A.R. Łuria wyodrębnił mózgowe programy sensoryczne odpowiedzialne za
mowę impresyjną (za rozumienie tego co inni mówią do nas) i ekspresyjną
(wypowiadanie się).
Mózgowy program mowy impresyjnej.
1.Synteza symultatywna odpowiada za pełną kompetencję języka. Dzięki temu
programowi możliwe jest utrzymywanie wątku, uchwycenie pointy i rozumienie
logiczno – syntaktycznych związków wyrazowych. U zdrowych osób można
zaobserwować zagmatwane wypowiedzi.
2. Pamięć słuchowo – werbalna zapewnia gromadzenie i przechowywanie
słuchowych śladów wyrazów. Chwilowe zakłócenia u zdrowych osób powodują
drobne ubytki pamięciowe.
3.Słuch fonematyczny (fonologiczny) – ten element mowy przeprowadza
syntezę i analizę dźwięków mowy. Predyspozycje tego programu sprawiają, że
nawet w prawidłowo funkcjonującym mózgu powstają chwilowe zakłócenia
tzw. przesłyszenia.
Mózgowe programy odpowiadające za mowę ekspresyjną.
1. Mowa wewnętrzna rozumiana jako zdolność formułowania planu
wypowiedzi. Mózg może programować dłuższe wypowiedzi i mowa ludzka ma
wówczas właściwą dynamikę. Delikatnym objawem może być niski poziom
dyskursu lub zakłócenia w potoczystości.
2. Synteza sekwencyja, to zdolność organizacji w czasie ruchów
artykulacyjnych. Zapewnia prawidłowe tempo mowy zależne od potrzeb
mówiącego. Dzięki temu odbywa się płynna artykulacja z zachowaniem reguł
prozodycznych. Delikatnym zakłóceniem może być zacięcie lub zająknięcie się.
3.Gnozja somnestetyczna zapewnia prawidłowe czucie aparatu artykulacyjnego
w czasie artykulacji. Drobnym zakłóceniem może być przejęzyczenie.
Dla pojawienia się u dziecka aktywności słownej muszą być spełnione
następujące warunki:
• właściwa budowa anatomiczna centralnego układu nerwowego, narządów
zmysłów, aparatu mowy;
• prawidłowe funkcjonowanie wyżej wymienionych układów;
• właściwa stymulacja mową ze strony otoczenia społecznego;
• komfort psychiczny dziecka wynikający z jego dobrego stanu zdrowia,
poczucia bezpieczeństwa fizycznego i społecznego.
Jeśli wszystkie wymienione warunki są spełnione, dziecko przejawia
aktywność słowną w zakresie adekwatnym do jego temperamentu,
zaangażowania się w kontakt społeczny, sytuacji, w której się znajduje, i
przyswojonych wzorców zachowań społecznych.
Aby świadomie i odpowiedzialnie uczestniczyć w tym procesie należy
znać etapy kształtowania się mowy dziecka, które według Leona
Karczmarka przebiegają następująco:
0. Etap przygotowawczy (3–9 miesiąc życia płodowego). Wykształcają się
zawiązki narządów mowy. Tworzą się organy nadawcze przygotowujące drogi
nerwowe i oddechowe, oraz organy odbiorcze które kontrolują ośrodek, słuchu,
wzroku i czucia.
1. Okres melodii (0 – 1 rok życia).
Dziecko nawiązuje kontakt z matką poprzez krzyk, płacz, okrzyki i naturalne
głosy artykulacyjne. Charakterystyczne dla tego okresu jest głużenie (jako
pewna forma ćwiczeń artykulacyjnych) i gaworzenie (jako pewna forma
ćwiczeń słuchowych). Na końcu tego etapu rozwoju mowy dziecko wypowiada
świadomie kilka samogłosek:[a], [e] czasem [i] oraz spółgłosek: [m], [b], [n],
[t], [d], [j] .
2. Okres wyrazu (sygnału jednoklasowego) trwa od 1 do 2 roku życia.
Wypowiedź dziecka w tym okresie stanowią „strzępki” wyrazów, całe wyrazy,
onomatopeje lub kilka wyrazów bez zastosowania reguł gramatycznych. O
znaczeniu wypowiedzi decyduje prozodia, czyli melodia, akcent, potem rytm.
Dziecko potrafi używać już wszystkich samogłosek ustnych – [i], [y] , [e], [a] ,
[o] , [u] oraz kilka kolejnych spółgłosek – [p], [p'],[b], [m], [t], [d], [n], [ń],
[ś],[k']. Często zamienia [k] na [t]. Charakterystyczne jest upraszczanie grup
spółgłoskowych do jednej spółgłoski zwartej oraz pomijanie spółgłosek na
początku i końcu wypowiadanych słów .
3. Okres zdania (sygnału dwuklasowego) to 2 – 3 rok życia dziecka.
Obserwujemy wówczas znaczny postęp w rozwoju mowy. Dziecko wypowiada
już
wszystkie
samogłoski,
spółgłoski
wargowe
twarde
i
zmiękczone:[p],[b],[p'],[b'],[m],[m'], wargowo – zębowe twarde i
zmiękczone:[k],[g],[k],[g],[g’];szczelinową:[ch];
z
przedniojęzykowych zębowych zwarte: [t ], [d ] oraz półotwartą: [n] , [z ]; z
przedniojęzykowych dziąsłowych półotwartych: [l], [l’]; półsamogłoski: [ł ], [j ].
Sporadycznie pojawia się przedniojęzykowe [s], [z ], [c] , [dz], a nawet
dziąsłowe [sz ], [ż] , [cz] , [dż ].
W dalszym ciągu dziecko upraszcza grupy spółgłoskowe na początku, w
środku i na końcu wypowiadanych słów. Występuje też często zjawisko zwane
hiperpoprawnością.
4. Okres swoistej mowy dziecięcej (3 – 7 rok życia).
W tym okresie dziecko zdobywa umiejętność wymawiania pełnego zasobu
głoskowego języka polskiego. Należy mówić dużo, możliwie powoli, wyraźnie,
zdaniami krótkimi, a przede wszystkim o rzeczach dla niego ważnych
i zrozumiałych.
Dziecko czteroletnie ma utrwalony szereg syczący, w tym okresie może
pojawić się głoska [r], ale jej brak mieści się w normie rozwojowej. Wyrazy
czasem są poskracane a grupy spółgłoskowe poprzestawiane. Mowa dziecka jest
jeszcze niedoskonała.
W wieku 5 lat dziecko potrafi poprawnie powtórzyć głoski szumiące, choć
zdarza się, że w mowie spontanicznej może zamieniać je jeszcze na syczące.
Jeśli chodzi o głoskę [r] to pojawia się ona najczęściej w tym okresie. Grupy
spółgłoskowe mogą sprawiać dziecku jeszcze problem, dlatego też mogą być
nadal upraszczane.
Dziecko 6 letnie powinno :
• sprawnie posługiwać się zdaniami we wszystkich trybach;
• układać historyjki obrazkowe;
• poprawnie wymawiać wszystkie dźwięki nawet te najtrudniejsze do
opanowania, czyli głoski [sz], [ż], [cz], [dż], [r];
• umieć odnajdywać różnice i podobieństwa oraz klasyfikować przedmioty pod
względem wielkości, kształtu, koloru, ciężaru, funkcji użytkowej;
•dokonywać analizy i syntezy słuchowej wyrazów o prostej budowie
fonetycznej;
• wyodrębniać głoski na początku, na końcu i w środku wyrazu;
•samodzielnie wymyślać wyrazy rozpoczynające się na daną głoskę, sylabę;
• wyklaskiwać ilość sylab w wyrazie;
• określać położenie przedmiotu względem otoczenia;
• określać strony i kierunki (do tyłu, na wprost, w bok itp.).
Dziecko około 7roku życia powinno mieć:
•
•
•
•
•
•
utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek;
opanowaną technikę mówienia;
opanowane reguły gramatyczne wypowiedzi;
bogate słownictwo czynne i bierne;
sprawność składniową;
poprawność akcentu i intonacji.
Zasób słownictwa u prawidłowo rozwijających się dzieci przedstawia się
następująco:
• roczne dziecko używa do 5 słów;
• 2-latek około 400;
•3-latek1000;
• 5-latek około 2000;
• 6-latek 3000 – 4500 słów.
Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo: u jednych
szybciej, i te dzieci zaczynają mówić wcześniej, u innych zaś wolniej, co
przejawia się późniejszymi początkami mowy i wolniejszym przyswajaniem
sobie wymowy pewnych głosek. Różna może być kolejność pojawiania się
poszczególnych głosek w trakcie rozwoju mowy. Stopień rozwoju mowy w
danym momencie zależy od różnych czynników, do najważniejszych należą:
psychofizyczny rozwój dziecka, wpływ środowiska oraz zdolności
pedagogiczne rodziców.
Opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych stadiów rozwoju mowy
nie powinny przekraczać 6 miesięcy, jeżeli któryś z etapów rozwoju mowy
opóźnia się konieczna jest konsultacja logopedy.
W przypadku dzieci u których rozwój mowy przebiega nieprawidłowo
wskazana jest indywidualna terapia logopedyczna przy ścisłej współpracy
logopedy, nauczyciela i rodziców. Niezmiernie ważne są systematyczne
ćwiczenia w domu według instruktażu logopedy.
Przy kształtowaniu u dzieci gotowości do nauki pisania i czytania ważną
rolę odgrywa percepcja słuchowa ponieważ prawidłowy odbiór płynnej
wypowiedzi jest czynnością bardzo złożoną a u jego podłoża leży wiele
skomplikowanych czynników i mechanizmów, do których należą:
• słuch fizjologiczny;
• słuch fonematyczny;
• słuchową pamięć werbalną, czyli zdolność zapamiętywania dźwięków mowy ;
• umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi
desygnatami lub pojęciami;
• umiejętność rozszyfrowywania związków syntaktycznych występujących
między wyrazami w zdaniu ( właściwe rozumienie form gramatycznych,
czasów, trybów itp).
Jednym z elementów czynności rozumienia mowy jest słuch
fizjologiczny i fonematyczny. Dziecko słyszy już w łonie matki. Jest w stanie
wyselekcjonować dźwięki od 4 miesiąca życia płodowego. Ważne jest, by od
pierwszych chwil życia mówić do niego, rozmawiać z nim. Stymulowany jest w
ten sposób rozwój słuchu, mowy oraz psychiki dziecka i jego przyszłych
zdolności do komunikacji.
Jak wyjaśnia Irena Styczek, określenie słuch fonematyczny oznacza
przystosowanie układu słuchowego do odbioru specyficznych właściwości
fonematycznych ( fonologicznych) danego języka i umożliwia różnicowanie
dźwięków mowy, a zatem zdolność do ich analizy i syntezy.
Słuch fonematyczny odpowiada za wyodrębnianie z potoku dźwięków
mowy tych cech, które odgrywają szczególne znaczenie dla identyfikacji
określonego fonemu, dzięki czemu dany wyraz (słowo) można odróżnić od
innych, o odmiennym znaczeniu (np. Tomek-domek, półka-bułka, kat-kot,
itp.).
Wyróżnia się zasadniczo cztery podstawowe cechy dystynktywne
fonemów: ustność-nosowość (kosa-kąsa), dźwięczność-bezdźwięczność (kuragóra), miejsce artykulacji (szałas-hałas) i stopień zbliżenia narządów mowy
(łapka-ławka).
Czynność odbioru mowy nie ogranicza się wyłącznie do różnicowania jej
dźwięków w sylabach i pojedynczych wyrazach oraz do wychwytywania cech
dystynktywnych. Poza identyfikacją zasłyszanych dźwięków, nieodłącznym
składnikiem tego procesu jest utrzymywanie w pamięci kolejnych kilku, a
nawet kilkunastu słów połączonych w związki logiczno – gramatyczne, a
następnie powiązanie ich z określonymi znaczeniami. Za tę funkcję odpowiada
za to pamięć słuchowo-werbalna.
Słowa jako składniki wypowiedzi są nośnikami określonych znaczeń.
W procesie komunikacji językowej nie różnicujemy pojedynczych sylab ani
wyrazów, ale uporządkowane ciągi słowne.
W przypadku wystąpienia zaburzeń słuchu fonetycznego zauważalne są
deficyty w zakresie różnicowania dźwięków mowy. Konsekwencją zaburzeń
słuchu fonematycznego są deficyty w rozumieniu mowy. Nie ulega
wątpliwości, że zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają analizę i syntezę
słuchową wyrazów i mogą stanowić jedno ze źródeł trudności dziecka w nauce
czytania i pisania.
Dziecko rozpoczynające naukę w szkole podstawowej powinno:
• mieć prawidłowo wykształconą percepcję słuchową, w tym słuch
fonematyczny;
• mówić poprawnie pod względem artykulacyjnym, gramatycznym,
fleksyjnym i składniowym;
•
•
•
•
•
•
•
uważnie słuchać, pytać o niezrozumiałe fakty;
mówić płynnie, niezbyt głośno, dostosowując ton głosu do sytuacji;
swobodnie wypowiadać się w rozwiniętej i uporządkowanej formie;
mieć dobrze rozwiniętą spostrzegawczość i pamięć wzrokową;
mieć dobrą koordynację wzrokowo - ruchową;
interesować się czytaniem i pisaniem
interesować się książkami, słuchać opowiadań, baśni itp. oraz rozmawiać
na ich temat;
• układać krótkie zdania, dzielić je na wyrazy, wyrazy na sylaby oraz
wyodrębniać głoski w słowach o prostej budowie fonetycznej;
• określać kierunki oraz rozumieć sens prostych poleceń.
Mgr Janina Gremza – Kosiarska – Neurologopeda PPPP w Kowarach