Ocena ex-ante instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO
advertisement
Ocena ex-ante instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO WP 2014-2020 STRONA 1 Raport końcowy Badanie wykonała firma WYG PSDB Raport opracował zespół w składzie: Bartek Bartniczak Aleksandra Jadach Sepioło Tomasz Klimczak Janusz Kornecki Jakub Marszałek Adam Miller (koordynator badania) Patrycja Rumińska WYG PSDB Sp. z o. o. ul. Sienna 64 00-825 Warszawa Tel: + 48 22 492 71 04 [email protected] www.wygpsdb.pl STRONA 2 Fax: + 48 22 492 71 39 Spis treści Spis treści ..................................................................................................................................................................3 STRESZCZENIE...........................................................................................................................................................5 1. WPROWADZENIE ................................................................................................................................................ 11 2. METODOLOGIA ................................................................................................................................................... 15 3. ROLA INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH W POLITYKACH ROZWOJU...................................................................... 16 4. LUKA FINANSOWANIA W WOJEWÓDZTWIE W PODKARPACKIM ........................................................................... 19 Przedsiębiorstwa....................................................................................................................................................... 19 Charakterystyka luki finansowania – wyniki badania ankietowego ...................................................................... 26 Osoby fizyczne rozpoczynające działalność gospodarczą ............................................................................................. 32 Jednostki samorządu terytorialnego ........................................................................................................................... 35 5. DOTYCHCZASOWE DOŚWIADCZENIA W WYKORZYSTANIU INSTRUMENTÓW FINANSOWYCH W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM ....................................................................................................................................................... 39 Wsparcie przedsiębiorczości ...................................................................................................................................... 39 Efekty wsparcia ............................................................................................................................................... 43 Wsparcie zakładania przez osoby fizyczne działalności gospodarczej ........................................................................... 46 Efekty wsparcia ............................................................................................................................................... 47 Wsparcie inwestycji w odnawialne źródła energii/inwestycji z zakresu termomodernizacji ........................................... 49 Wsparcie projektów rewitalizacyjnych ........................................................................................................................ 53 Efekty wsparcia ............................................................................................................................................... 55 Wsparcie działalności B+R ........................................................................................................................................ 56 6. ROZSTRZYGNIĘCIA W ZAKRESIE POSZCZEGÓLNYCH PRIORYTETÓW INWESTYCYJNYCH ...................................... 58 Priorytet inwestycyjny 1.2 ......................................................................................................................................... 58 Uzasadnienie interwencji publicznej .................................................................................................................. 58 Charakterystyka grup docelowych..................................................................................................................... 59 Zapotrzebowanie na kapitał .............................................................................................................................. 61 Źródła finansowania ......................................................................................................................................... 62 Strategia inwestycyjna ..................................................................................................................................... 64 Priorytet inwestycyjny 3.3 ......................................................................................................................................... 68 Uzasadnienie interwencji publicznej .................................................................................................................. 68 Charakterystyka grup docelowych ..................................................................................................................... 69 Zapotrzebowanie na kapitał .............................................................................................................................. 71 Źródła finansowania ......................................................................................................................................... 73 Charakterystyka planowanego wsparcia ............................................................................................................ 75 Proponowane instrumenty zwrotne ................................................................................................................... 75 Ocena jakości proponowanych instrumentów zwrotnych .................................................................................... 83 Oszacowanie efektów....................................................................................................................................... 86 Model wdrażania .............................................................................................................................................. 87 Uzasadnienie interwencji publicznej .................................................................................................................. 90 STRONA 3 Priorytet inwestycyjny 4.1 i 4.3 ................................................................................................................................. 90 Charakterystyka grup docelowych ..................................................................................................................... 91 Zapotrzebowanie na kapitał i źródła finansowania ............................................................................................. 92 Strategia inwestycyjna ..................................................................................................................................... 92 Charakterystyka planowanego wsparcia ............................................................................................................ 92 Proponowane instrumenty finansowe................................................................................................................ 93 Skala zastosowania instrumentów finansowych ................................................................................................. 96 Ocena jakości proponowanych instrumentów zwrotnych .................................................................................. 101 Oszacowanie efektów..................................................................................................................................... 108 Model wdrażania ............................................................................................................................................ 108 Priorytet inwestycyjny 6.5 ....................................................................................................................................... 112 Uzasadnienie interwencji publicznej ................................................................................................................ 112 Charakterystyka grup docelowych................................................................................................................... 113 Uzasadnienie odstąpienia od wprowadzenia IF ................................................................................................ 113 Priorytet inwestycyjny 8.7 i 8.9 ............................................................................................................................... 115 Uzasadnienie interwencji publicznej ................................................................................................................ 115 Charakterystyka grup docelowych ................................................................................................................... 116 Zapotrzebowanie na kapitał ............................................................................................................................ 117 Źródła finansowania ....................................................................................................................................... 117 Charakterystyka planowanego wsparcia .......................................................................................................... 119 Proponowane instrumenty zwrotne ................................................................................................................. 120 Ocena jakości proponowanych instrumentów zwrotnych .................................................................................. 124 Oszacowanie efektów..................................................................................................................................... 126 Model wdrażania ............................................................................................................................................ 127 Priorytet inwestycyjny 9.2 ....................................................................................................................................... 128 Uzasadnienie interwencji publicznej ................................................................................................................ 128 Charakterystyka grup docelowych ................................................................................................................... 129 Zapotrzebowanie na kapitał ............................................................................................................................ 129 Źródła finansowania ....................................................................................................................................... 136 Adekwatność instrumentów finansowych do potrzeb samorządów miast ........................................................... 138 Strategia inwestycyjna ................................................................................................................................... 139 Ocena jakości proponowanych instrumentów zwrotnych .................................................................................. 142 Oszacowanie efektów..................................................................................................................................... 147 Model wdrażania ............................................................................................................................................ 148 Priorytet inwestycyjny 9.8 ....................................................................................................................................... 150 7. AKTUALIZACJA OCENY EX-ANTE ....................................................................................................................... 152 8. WNIOSKI I REKOMENDACJE.............................................................................................................................. 155 SPIS TABEL ................................................................................................................................................... 175 SPIS WYKRESÓW .......................................................................................................................................... 176 STRONA 4 SPIS RYSUNKÓW ........................................................................................................................................... 176 STRESZCZENIE Wstęp Celem badania była ocena zasadności i zakresu zastosowania instrumentów finansowych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 w kontekście luki finansowej. W niniejszym badaniu zastosowano szerokie instrumentarium metodologiczne, obejmujące zarówno metody jakościowe i ilościowe. Badaniem objęto następujące priorytety inwestycyjne: 1.2, 3.3, 4.1, 4.3, 6.5, 8.7, 8.9, 9.2, 9.8. Priorytet inwestycyjny 1.2 W ramach PI 1.2 przewiduje się wsparcie projektów B+R przedsiębiorstw, obejmujące realizację badań, prac rozwojowych, aż po wytworzenie linii demonstracyjnej oraz projektów związanych z wdrożeniem prac B+R w działalności przedsiębiorstw. Interwencja publiczna jest uzasadniona przede wszystkim stosunkowo wysokim poziomem ryzyka, które stanowi immanentną cechę projektów B+R, co skutkuje awersją sektora bankowego do finansowania tej działalności. Przeprowadzone analizy wykazały, iż finansowanie typów projektów przewidzianych do realizacji w ramach PI 1.2 powinno być realizowane z wykorzystaniem wyłącznie instrumentów dotacyjnych. Podkarpackie firmy są mało skłonne do korzystania z instrumentów finansowych w przypadku podejmowania działalności badawczo-rozwojowej. Tylko co piąta firma korzystała w tym celu z kredytu bądź pożyczki. Firmy planujące podjąć prace B+R w ciągu najbliższych dwóch lat zamierzają je sfinansować przede wszystkim ze środków własnych oraz z dotacji. W sytuacji braku uzyskania dotacji, co piąta firma zrezygnuje z podjęcia prac, natomiast w większości przypadków skutkować to będzie bądź ograniczeniem ich zakresu, bądź odłożeniem ich w czasie. Wśród dotychczasowych beneficjentów działania 1.3 RPO WP aż 65% badanych wskazało, iż w sytuacji braku uzyskania dofinansowania nie zrealizowałaby projektu B+R. Spośród podmiotów, które nieskutecznie ubiegały się o wsparcie w ramach tego działania jedynie 13% zrealizowało projekt w takim samym zakresie jak przewidziany we wniosku o dofinansowanie, 9% zrealizowało projekt częściowo. Efekt zachęty w przypadku wsparcia dotacyjnego jest więc wyraźny. Jeżeli chodzi o wdrożenia wyników prac B+R to STRONA 5 Oszacowanie luki finansowej Luka finansowania została oszacowana i przeanalizowana w oparciu o trzy metody: badanie statystki GUS, model zapotrzebowania na kapitał AFN oraz badanie ankietowe przedsiębiorstw województwa podkarpackiego. W pierwszej metodzie luką finansowania dotkniętych jest 11 037 osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą oraz 1390 przedsiębiorstw rocznie. Przeciętną wartość wnioskowanego finansowania przydzielonego nowopowstałym przedsiębiorcom oszacowano na 35 tys. zł – jako średnią z lat 2005-2013. Luka finansowania w ujęciu rocznym wyniosła 41,9 mln zł. Wśród jednostek dojrzałych luką finansowania długiem dotkniętych jest prawie 7000 podmiotów. Łącznie luka finansowania długiem podkarpackich MŚP wynosi 306 mln zł, z czego ponad 86 mln zł przypada na mikroprzedsiębiorstwa, niespełna 80 mln zł na małe podmioty, a prawie 140 mln na średnie firmy. Zastosowanie modelu AFN pozwoliło oszacować łączną lukę finansowania dla populacji firm małych i średnich, oszacowano ją na poziomie blisko 235 mln zł, w tym małe firmy – 75,6 mln zł, średnie firmy – 159,4 mln zł. Uwzględniając uwarunkowania obu metod przyjmuje się, że luka dla przedsiębiorstw województwa podkarpackiego jest na poziomie ok. 300 mln zł rocznie. Badanie ankietowe wykazało, że luka finansowania jest charakterystyczna przede wszystkim dla małych i średnich przedsiębiorstw, które w ok. 90% korzystają ze wsparcia zewnętrznego. podobnie jak w przypadku prac B+R istotny odsetek badanych w przypadku nieotrzymania dotacji odłoży inwestycję w czasie bądź ograniczy jej zakres. Brak jest praktycznie jakichkolwiek krajowych doświadczeń związanych ze wspieraniem wdrożeń wyników prac B+R z zastosowaniem instrumentów finansowych. Priorytety inwestycyjne 4.1 i 4.3 Przeprowadzone badania pokazały, że projekty z zakresu odnawialnych źródeł energii oraz wspierania efektywności energetycznej są projektami dochodowymi. Blisko 42% ankietowanych beneficjentów działania 2.2 RPO Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 realizujących projekty z zakresu odnawialnych źródeł energii wskazało, że kwota osiągniętego przychodu lub wygenerowanych STRONA 6 Priorytet inwestycyjny 3.3 Przedsiębiorstwa podkarpackie największe zapotrzebowanie w zakresie finansowania zewnętrznego zgłaszały w okresie ostatnich 5 lat na kredyt (24,8%) i dotację (23,2%), a w mniejszym stopniu na leasing (16,8%). Plany inwestycyjne podkarpackich przedsiębiorstw na najbliższe 24 miesiące przewidują finansowanie zakupu środków trwałych (45,4%), zakupu środków transportu (31,1%), inwestycji budowlanej lub zakupu nieruchomości (27,9%) oraz inwestycje w technologie informacyjnokomunikacyjne (26,4%). W latach 2010-2013 z środków udostępnionych pośrednikom finansowym w ramach działania 1.1 (schemat A) RPO WP udzielono przedsiębiorcom ogółem 1823 pożyczek na łączną kwotę 90,146 mln zł, przy średniej wartości pożyczki wynoszącej 49,4 tys. zł (nie uwzględniając ilościowo dominujących mikropożyczek w kwocie do 20 tys. zł udzielonych przez Fundację Wspomagania Wsi średnia wartość pożyczki wyniosła 131,5 tys. zł). Zdecydowana większość pożyczek trafiła do mikroprzedsiębiorstw (96,1% w ujęciu ilościowym i 77,2% w ujęciu wartościowym). W tym samym okresie udzielono przedsiębiorcom z obszaru województwa podkarpackiego ogółem 147 poręczeń na łączną kwotę 21,011 mln zł, przy średniej wartości poręczenia wynoszącej 142,9 tys. zł. Poręczenia pożyczek relatywnie częściej trafiały do małych i średnich przedsiębiorców. Przeznaczeniem inwestycji zabezpieczonej poręczeniem była relatywnie częściej inwestycja budowlana (w tym remont i modernizacja) lub zakup nieruchomości. Skorzystanie z instrumentów zwrotnych generowało u jego odbiorców wartość dodaną, czego wyrazem były lepsze wyniki w wymiarze finansowym, konkurencyjnym, innowacyjnym i rynkowym w porównaniu z reprezentatywną grupą podmiotów poszukujących możliwości rozwoju dla swojej firmy, przy wykorzystaniu instrumentów finansowania zewnętrznego. W wyniku zastosowania instrumentów zwrotnych pojawia się efekt mnożnikowy, którego uzyskanie jest bardziej prawdopodobne niż w przypadku wsparcia dotacyjnego. W priorytecie inwestycyjnym 3.3 rekomendujemy utrzymanie zwrotnych instrumentów finansowych w postaci pożyczek i poręczeń dla przedsiębiorców, co wynika z odmiennej charakterystyki beneficjentów dotacji i wsparcia zwrotnego, oraz trafnego adresowania przez instrumenty zwrotne oferowane w ramach RPO WP luki finansowej dotykającej wyodrębniony segment przedsiębiorstw. Środki finansowe udostępnione przedsiębiorcom z terenu województwa podkarpackiego w ramach działania 1.1. (schemat A) RPO WP odpowiedziały na lukę finansową, trafiając w dużym stopniu do firm najmniejszych, młodych, generujących niewielkie obroty i zysk oraz działających na geograficznie wąsko zdefiniowanych rynkach. Oferta pośredników oferujących instrumenty zwrotne powinna w większym stopniu penetrować obszary zmarginalizowane gospodarczo i społecznie, o mniejszym natężeniu firm innowacyjnych, gdzie dostępność instrumentów finansowych jest relatywnie niska. Ponadto rekomendujemy większe dostosowanie warunków udzielania pożyczek do potrzeb firm poddanych sezonowości (np. turystycznych), które w szczególny sposób dotyka problem utrzymania płynności finansowej, co można by osiągnąć poprzez wprowadzenie 3-miesięcznej karencji w każdym 12-miesięcznym okresie spłaty pożyczki. oszczędności wynosiła między 10 tys. zł a 50 tys. zł. Blisko 17% oszacowało je między 100 tys. zł a 500 tys. zł. Ponad 8% wskazało, że wyniosły one między 51 tys. zł a 100 tys. zł. Niemal wszyscy ankietowani przedsiębiorcy działający w dziale 35 PKD przewidują, iż realizowane przez nich projekty będą dochodowe. Połowa z nich oszacowała kwotę przychodu w okresie pięciu lat od zakończenia projektu na ponad 1 mln zł. Do argumentów przemawiających za zastosowaniem instrumentów zwrotnych w ramach priorytetu 4.1 oraz 4.3 można zaliczyć możliwość spłaty rat pożyczki ze środków finansowych wygenerowanych z oszczędności w zużyciu energii cieplnej lub elektrycznej. Ponad 61% podmiotów realizujących projekt z zakresu termomodernizacji wskazało, że ich projekt już przynosi korzyści finansowe w postaci dochodu lub obniżenia dotychczasowych kosztów. Ponad 27% ankietowanych stwierdziło, że projekt takiego dochodu nie przynosi. Blisko 1/3 beneficjentów realizujących projekty z zakresu termomodernizacji wskazała, że wysokość osiągniętych przychodów i oszczędności dzięki projektowi mieści się w przedziale od 10 tys. zł do 50 tys. zł. W przypadku co piątego projektu nie przekroczył on 10 tys. zł. Ponad 30% ankietowanych nie potrafiło oszacować tych oszczędności. W ciągu najbliższych pięciu lat ponad 18% beneficjentów zakłada, że prawdopodobna kwota przychodu lub oszczędności wyniesie od 100 tys. zł do 500 tys. zł. W opinii 16% wyniesie ona od 10 tys. zł do 50 tys. zł. W priorytecie inwestycyjnym 4.1 oraz 4.3 powinny być stosowane zarówno instrumenty zwrotne jak i bezzwrotne. W ramach instrumentów zwrotnych rekomendujemy udzielanie preferencyjnie oprocentowanych pożyczek. Warunkiem powodzenia zastosowanego wsparcia jest wprowadzenie długiego okresu zwrotu udzielonych pożyczek, stosowania okresu karencji w spłacie, krótkich procedur aplikacyjnych i czasu oceny wniosków, możliwie wysokiego poziomu dofinansowania, zapewnienie elastyczności programu wsparcia, która polegałaby na szybkim dostosowywaniu programu (wysokości oprocentowania pożyczek, maksymalnej wysokości wsparcia, grupy beneficjentów) do zmieniających się warunków gospodarczych. Priorytety inwestycyjne 8.7 i 8.9 Główną barierą powstrzymującą osoby planujące rozpoczęcie działalności gospodarczej przed założeniem firmy jest niewystarczający kapitał na jego rozpoczęcie. Osoby rozpoczynające działalność gospodarczą maja znikome szanse na uzyskanie kredytu bankowego na działalność gospodarczą ze względu na brak zdolności kredytowej. Interwencja publiczna w tym obszarze ma więc uzasadnienie ze względu na niesprawność rynku w odniesieniu do dostępu osób rozpoczynających działalność gospodarczą do finansowania bankowego. STRONA 7 Priorytet inwestycyjny 6.5 W PI 6.5. analizie poddano działania służące poprawie jakości powietrza dla sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Uzasadnieniem interwencji byłoby zwiększenie efektywności stosowania środków publicznych oraz wstępne zidentyfikowanie luki w dostępie do kapitału związanej z brakiem możliwości finansowania inwestycji technicznych, których wprowadzenie umożliwiłoby uniknięcie MSP płacenia kar za emisję zanieczyszczeń. Wstępnie wyznaczona luka została zweryfikowana w badaniu ilościowym. Oszacowano, że jedynie 20,25% przedsiębiorstw z tej grupy ponosi opłaty z tytułu zanieczyszczania środowiska, większość (78,3% nie jest dotknięta tym problemem). Jedynie 0,56% respondentów, a więc w granicach błędu statystycznego, ponosi opłaty powyżej 25 tys. zł w skali roku. W grupie 20% MSP ponoszących opłaty z tytułu zanieczyszczania środowiska planowane są pewne nakłady inwestycyjne – 44,4% respondentów planuje przeznaczyć na inwestycje technologiczne do 25 tys. zł, a 13,7% do 50 tys. zł. Ze względu na potencjał redukcji opłat w wyniku dokonania tych inwestycji jest znikoma szansa na zainteresowanie przedsiębiorstw z grupy docelowej instrumentami finansowymi w PI 6.5. W związku z tym w PI 6.5 nie jest rekomendowane wykorzystanie IF. Luka finansowa (w wymiarze rocznym) obliczona jako iloczyn oszacowanej liczby nowopowstających przedsiębiorstw i średniej wartości zapotrzebowania na finansowanie zewnętrzne wynosi 13,3 mln zł. Rekomenduje się wsparcie w PI 8.7 i 8.9 za pomocą tego samego instrumentu zwrotnego – funduszu pożyczkowego dla osób fizycznych zamierzających rozpocząć własną działalność gospodarczą. Grupą docelową pożyczek powinny być wszystkie osoby objęte wsparciem PI 8.7 i 8.9. Wsparcie powinno mieć charakter pakietowy - pożyczce powinno towarzyszyć doradztwo i szkolenia. Maksymalna wysokość pożyczki powinna wynieść ok. 60 tys. zł. Proponuje się stosowanie niskiego oprocentowania dla osób pożyczających małe kwoty (ok. 0,7%) a wyższego (ok. 7%) dla osób pożyczających kwoty bliskie maksymalnej wartości pożyczki, wprowadzając dla wyższych kwot koszt porównywalny (zwłaszcza po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych) z rynkowym. Postuluje się uzależnienie liczby i rodzajów zabezpieczeń od wysokości udzielanej pożyczki. Proponuje się aby pożyczki do wysokości 10 tys. zł były zabezpieczane poręczeniem jednej osoby fizycznej. Okres spłaty pożyczki powinien wynosić 60 miesięcy z okresem karencji maks. 24 miesiące. Można rozważyć wdrożenie instrumentu hybrydowego łączącego preferencyjną pożyczkę z „premią za sukces” w postaci dotacji (w praktyce, umorzenia części pożyczki) - premiowanym „sukcesem” mogłoby być utworzenie i utrzymanie dodatkowego miejsca pracy. Priorytet inwestycyjny 9.8 Spośród wszystkich typów projektów instrumenty finansowe mogłyby potencjalnie znaleźć zastosowanie w typie projektu: tworzenie przedsiębiorstw społecznych i miejsc pracy w nich oraz na działalność integracyjną. Przeprowadzona analiza desk researach już na wstępie dostarczyła jednak informacji przemawiających przeciwko stosowaniu IF w ramach PI 9.8. Potencjał podmiotów ekonomii społecznej do zaciągania zobowiązań jest minimalny. Zgodnie z danymi GUS dotyczącymi trzeciego sektora przeciętne przychody polskich organizacji pożytku publicznego (w tym przedsiębiorstw społecznych) to mniej niż 1 tys. zł. Trudno też oczekiwać by w podmiot, w którym ewidentnie interes STRONA 8 Priorytet inwestycyjny 9.2 PI 9.2. został ukierunkowany na wsparcie realizacji kompletnych projektów rewitalizacyjnych łączących w sobie cele fizycznej, gospodarczej i społecznej odnowy obszarów zdegradowanych. Analiza kondycji finansowej JST pokazała, że samorządy mają możliwości absorpcyjne i zdolność pozyskania środków. Jednak analiza dotychczasowych projektów oraz lokalnych programów rewitalizacji wskazała, że przewidywane są jedynie projekty niedochodowe. Chociaż JST mają dość wysokie średnie zapotrzebowanie na finansowanie zewnętrzne w celu sfinansowania inwestycji rewitalizacyjnych (12,5 mln zł), oczekują dotacji. Doświadczenia regionów wdrażających Inicjatywę JESSICA wskazują, że większość projektów identyfikowana jest dopiero po uruchomieniu naborów. W związku z tym analizę luki finansowej oparto na założeniu utrzymania tendencji średnich dla innych regionów oraz przeformułowaniu połowy projektów. Analiza średniego zapotrzebowania na kapitał doprowadziła do wniosku o luce finansowej w wysokości 137 mln zł. Warunkiem sukcesu wprowadzenia IF jest silna akcja promocyjna i informacyjna, umożliwiająca zidentyfikowanie projektów i przeszkolenie potencjalnych odbiorców. Wskazuje to również na potrzebę uwzględnienia w procedurze wyboru pośrednika finansowego konieczności posiadania lokalnego partnera merytorycznego oraz wyznaczenia premii za sukces. Rekomenduje się utworzenie jednego funduszu pożyczkowego dla wszystkich grup docelowych, przy czym analiza w studium wykonalności powinna odpowiedzieć na pytanie, czy wysokość pożyczki powinna być limitowana. Ze względu na różny potencjał projektów do generowania przychodów i różnorodność podmiotów, które do tej pory ubiegały się o wsparcie projektów rewitalizacyjnych w województwie podkarpackim, celowe jest rekomendowanie strategii portfelowej, w której reprezentowane byłyby zarówno bardzo nisko jak i wysoko dochodowe przedsięwzięcia. STRONA 9 społeczny ma przeważać nad interesem ekonomicznym zaciągał dobrowolnie zobowiązania finansowe w postaci oprocentowanych pożyczek/kredytów. Zainteresowanie podkarpackich organizacji społecznych instrumentem pożyczkowym byłoby niewielkie - zaledwie 10% podmiotów ekonomii społecznej zadeklarowało, że sfinansowało którykolwiek z wydatków poniesionych w 2013 roku z pożyczki lub kredytu. Należy też pamiętać, iż w Programie Operacyjnym Wiedza, Edukacja, Rozwój planowane jest wykorzystanie instrumentów finansowych na rzecz rozwoju i wzrostu zatrudnienia w podmiotach ekonomii społecznej, w tym w przedsiębiorstwach społecznych, tym samym nie ma potrzeby by taki instrument funkcjonował równolegle na poziomie regionalnym. Wykaz skrótów Rozwinięcie B+R Badania i Rozwój BDL BGK Bank Danych Lokalnych Bank Gospodarstwa Krajowego BOŚ Bank Ochrony Środowiska EBI Europejski Bank Inwestycyjny FROM Fundusz Rozwoju Obszarów Miejskich GUS Główny Urząd Statystyczny IF Instrumenty finansowe IZ Instytucja Zarządzająca JST KE Jednostki samorządu terytorialnego Komisja Europejska MIR Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju MŚP Małe i średnie przedsiębiorstwa NFOŚiGW Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej PI Priorytet Inwestycyjny PKD Polska Klasyfikacja Działalności PO IR Program Operacyjny Inteligentny Rozwój PO IŚ PO KL Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko Program Operacyjny Kapitał Ludzki POWER Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój PPP Partnerstwo Publiczno-Prywatne RPO WP Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego UE Unia Europejska WUP Wojewódzki Urząd Pracy STRONA 10 Skrót WPROWADZENIE Art. 37 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013, wskazuje na konieczność przeprowadzenia oceny ex-ante instrumentów finansowych, planowanych do zastosowania w programach operacyjnych 2014-2020. W Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 zakłada się wykorzystanie instrumentów finansowych w osiach priorytetowych: osi priorytetowej I. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka - priorytecie inwestycyjnym 3.3 Wspieranie tworzenia i poszerzania zaawansowanych zdolności w zakresie rozwoju produktów i usług; osi priorytetowej III. Czysta energia - priorytecie inwestycyjnym 4.1 Wspieranie wytwarzania i dystrybucji energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych; osi priorytetowej VII. Regionalny rynek pracy - priorytecie inwestycyjnym 8.7 Praca na własny rachunek, przedsiębiorczość i tworzenie przedsiębiorstw, w tym innowacyjnych mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw; - priorytecie inwestycyjnym 8.9 Przystosowanie pracowników, przedsiębiorstw i przedsiębiorców do zmian; osi priorytetowej VI. Spójność przestrzenna i społeczna - priorytecie inwestycyjnym 9.2 Wspieranie rewitalizacji fizycznej, gospodarczej i społecznej ubogich społeczności na obszarach miejskich i wiejskich.1 Dodatkowo w badaniu przeanalizowano możliwość zastosowania instrumentów finansowych w ramach Priorytetów Inwestycyjnych: o o 1 1.2 Promowanie inwestycji przedsiębiorstw w badania i innowacje (…); 4.3 Wspieranie efektywności energetycznej, inteligentnego zarządzania energią i wykorzystywania odnawialnych źródeł energii w infrastrukturze publicznej, w tym w budynkach publicznych i w sektorze mieszkaniowym; 6.5 Podejmowanie przedsięwzięć mających na celu poprawę stanu jakości środowiska miejskiego, rewitalizację miast, rekultywację i dekontaminację terenów poprzemysłowych (w tym terenów powojskowych), zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza i propagowanie działań służących zmniejszeniu hałasu; 9.8 Wspieranie przedsiębiorczości społecznej i integracji zawodowej w przedsiębiorstwach społecznych oraz ekonomii społecznej i solidarnej w celu ułatwienia dostępu do zatrudnienia. Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020, (PROJEKT z dnia 09.04.2014 r.). STRONA 11 o o Celem głównym badania była: Ocena zasadności i zakresu zastosowania instrumentów finansowych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 w kontekście luki finansowej. Do celów szczegółowych należało: I. Oszacowanie i analiza luki finansowej w województwie podkarpackim (identyfikowana w 2013 roku oraz prognozowana w latach 2014 - 2020); II. Analiza dotychczasowych doświadczeń w zakresie wykorzystania instrumentów finansowych w Polsce i województwie podkarpackim; III. Wskazanie i uzasadnienie kierunków i sposobów wykorzystania instrumentów finansowych w RPO WP 2014-2020. Zakres przedmiotowy badania determinowały następujące bloki tematyczne oraz przyporządkowane im moduły: Blok I: Diagnoza2 Moduł 1. Ogólna charakterystyka instrumentów finansowych stosowanych w politykach rozwoju Typologia instrumentów finansowych stosowanych do wsparcia: przedsiębiorstw; samorządów miast; osób rozpoczynających działalność gospodarczą Moduł 2. Charakterystyka potrzeb inwestycyjnych w województwie podkarpackim Zapotrzebowanie na finansowanie zewnętrzne: przedsiębiorstw; samorządów miast; osób rozpoczynających działalność gospodarczą Moduł 3. Charakterystyka niesprawności rynku/nieoptymalnego poziomu inwestycji w województwie podkarpackim Skala i rodzaj niedopasowania oferty finansowania zwrotnego do potrzeb , w odniesieniu do: przedsiębiorstw; samorządów miast; osób rozpoczynających działalność gospodarczą Blok II. Doświadczenia perspektywy 2007-2013 w zakresie stosowania instrumentów finansowych3 Moduł 4. Instrumenty finansowe zastosowane w obecnej perspektywie finansowej w Polsce. Instrumenty dostępne w województwie podkarpackim Instrumenty wsparcia z wykorzystaniem instrumentów finansowych, realizowane w Polsce oraz w województwie podkarpackim w perspektywie finansowej 2007-2013 w odniesieniu do wsparcia: przedsiębiorstw; samorządów miast; osób rozpoczynających działalność gospodarczą 2 Moduły 1, 2,3,4 wyczerpują tematykę Celu szczegółowego I według SIWZ. 3 Moduły 5, 6,7,8 wyczerpują tematykę Celu szczegółowego II według SIWZ. STRONA 12 Moduł 5. Trafność instrumentów finansowych 2007-2013 z perspektywy strony popytowej Adekwatność do potrzeb, czynniki determinujące zainteresowanie, bariery i problemy, wiedza i źródła informacji strony popytowej: przedsiębiorstw; samorządów miast; innych podmiotów Moduł 6. Trafność instrumentów zwrotnych 2007-2013 z perspektywy strony podażowej Adekwatność do potencjału, czynniki determinujące zainteresowanie, bariery i problemy strony podażowej: pośredników finansowych; banków; Moduł 7. Efekty instrumentów finansowych 2007-2013 Dotychczasowe rezultaty, skuteczność, efektywność, adekwatność do zdiagnozowanej luki finansowej, wartość dodana, wpływ na zniekształcenia rynku, w odniesieniu do: przedsiębiorstw; samorządów miast; osób rozpoczynających działalność gospodarczą Moduł 8. Doświadczenia wynikające z przyjętych systemów instytucjonalnych wdrażania instrumentów finansowych Modele wdrażania, rozwiązania instytucjonalne, wady i zalety przyjętych rozwiązań, w odniesieniu do wsparcia: przedsiębiorstw; samorządów miast; osób rozpoczynających działalność gospodarczą Blok III. Strategia inwestycyjna w zakresie instrumentów finansowych w perspektywie 2014-2020 Moduł 9. Forma, zakres i skala zastosowania instrumentów finansowych dofinansowanych ze środków publicznych w województwie podkarpackim na lata 2014-2020 Uwarunkowania regulacyjne, forma, zakres przedmiotowy i podmiotowy, skala instrumentów finansowych, w odniesieniu do wsparcia: przedsiębiorstw; samorządów miast; osób rozpoczynających działalność gospodarczą Moduł 10. Ocena jakości proponowanych instrumentów finansowych, wartości dodanej spójności/komplementarności, ryzyka zniekształceń rynku Ocena korzyści, dodatkowości (charakteru uzupełniającego), efektu mnożnikowego, ocena wypełniania kryteriów: zgodności interesów, odpowiedniości, proporcjonalności; Ocena spójności i komplementarność z innymi działaniami i instrumentami na poziomie ponadregionalnym i regionalnym; Ocena ryzyka potencjalnych zniekształceń rynku i możliwości zastosowania działań korygujących Moduł 11. Ocena potencjalnych efektów zastosowania instrumentów finansowych w RPO WP 2014- 2020 Potencjalne nakłady i korzyści z wdrożenia proponowanych instrumentów finansowych, w odniesieniu do: przedsiębiorstw; samorządów miast; osób rozpoczynających działalność gospodarczą Moduł 12. Model wdrażania instrumentów finansowych w ramach RPO WP 2014-2020 Struktura instytucjonalna, rola administracji samorządowej, rola pośredników finansowych, rola sektora bankowego Krok 1: Zidentyfikowanie potencjalnego zakresu zastosowania instrumentów finansowych (IF) w odniesieniu do zapisów RPO WP 2014-2020 (finalne określenie zakresu przedmiotowego badania). Krok 2: Analiza doświadczeń obecnej perspektywy finansowej, które pozwolą na ocenę adekwatności, skuteczności i efektywności instrumentów finansowych stosowanych obecnie, STRONA 13 Cele badania zostały osiągnięte w wyniku przeprowadzenia następującej sekwencji czynności badawczych: sieci ich dystrybucji i modeli wdrażania, co pozwoli na zaproponowanie trafnych, skutecznych i efektywnych rozwiązań w tym zakresie dla RPO WP 2014-2020. Krok 3: Analiza zapotrzebowania na środki inwestycyjne w ramach analizowanych priorytetów inwestycyjnych RPO WP 2014-2020, w których można zidentyfikować ważne ze względów społeczno-ekonomicznych projekty, które mają potencjał rentowności, jednak nie mogą znaleźć finansowania na rynku komercyjnych instytucji finansowych, w tym w szczególności niedoskonałości rynku finansowania przedsiębiorstw w postaci luki finansowania. Wybór PI został podjęty w oparciu o: charakterystykę rentownych i potencjalnie rentownych projektów (podmiot i przedmiot), które nie mogą znaleźć finansowania na rynku komercyjnych instytucji finansowych; ocenę skali potrzeb inwestycyjnych przyszłych odbiorców różnego typu instrumentów finansowych; ocenę dostępności alternatywnego wobec RPO WP zewnętrznego finansowania określonych typów projektów; ocenę potencjału do korzystania i popytu przyszłych odbiorców na różnego typu instrumenty finansowe. Krok 4: Wskazanie instrumentów finansowych, za pomocą których można osiągnąć zakładane efekty RPO WP 2014-2020 w wybranych Priorytetach Inwestycyjnych (w tym rekomendowanie sieci dystrybucji i modeli wdrażania). W badaniu wykorzystano informacje pochodzące z 4 perspektyw badawczych: Perspektywa strony popytowej: potencjalnych odbiorców wsparcia, Perspektywa strony podażowej czyli podmiotów dostarczających kapitału na realizację przedsięwzięć w odniesieniu do których w RPO WP 2014-2020 rozważane jest zastosowanie instrumentów inżynierii finansowej, Perspektywa systemowa instytucji zaangażowanych we wdrażanie interwencji publicznej w ramach polityki spójności, uwzględniająca instytucje sfery administracji publicznej, Perspektywa ekspercka, reprezentowana przez specjalistów, zajmujących się problematyką finansowania działalności gospodarczej, źródeł i typów takiego finansowania, w tym źródeł finansowania tworzonych w ramach polityk wsparcia publicznego oraz instrumentów inżynierii finansowej. STRONA 14 METODOLOGIA W niniejszym badaniu zastosowano szerokie instrumentarium metodologiczne, obejmujące zarówno metody jakościowe jak i ilościowe. Metody podzielono na horyzontalne, niezwiązane bezpośrednio z zakresem przedmiotowym konkretnego priorytetu (np. badanie ilościowe na reprezentatywnej próbie przedsiębiorstw przeprowadzane celem oszacowania luki finansowej) oraz właściwe konkretnym priorytetom. W drodze badania na reprezentatywnej próbie przedsiębiorstw oraz analiz desk research z wykorzystaniem danych GUS i bazy Amadeus4 oszacowano lukę finansową w dostępie firm do zewnętrznych źródeł finansowania. Z wykorzystaniem ankiety telefonicznej wśród przedstawicieli samorządów miejskich oraz analizy Wieloletnich Prognoz Finansowych i Lokalnych Programów Rewitalizacji oszacowano zapotrzebowanie na wsparcie aktywności inwestycyjnej jednostek samorządu terytorialnego. W drodze badania osób fizycznych rozpoczynających działalność gospodarczą oszacowano ich zapotrzebowanie na zewnętrzne finansowanie zwrotne. Stosując badanie kontrfaktyczne (badanie podmiotów, które otrzymały wsparcie - grupa eksperymentalna oraz podmiotów, które wsparcia nie otrzymały - grupa kontrolna) dokonano oceny efektów wsparcia instrumentami finansowymi stosowanymi w RPO WP 2007-2013. 4 Baza Amadeus to specjalistyczny serwis, wydawany przez belgijską firmę Bureau van Dijk Editions Electroniques S.A (BVd), który oferuje kompleksowe informacje na temat ponad 15 milionów firm (prywatnych i publicznych) z 45 krajów europejskich. Dane polskich przedsiębiorstw dostarcza InfoCredit. STRONA 15 Szczegółowe informacje nt. zastosowanej metodologii oraz liczebności prób w ramach każdej z metod zawiera załącznik do niniejszego raportu. ROLA INSTRUMENTÓW ROZWOJU FINANSOWYCH W POLITYKACH W perspektywie 2014-2020 zakładany jest wzrost wykorzystania instrumentów finansowych w programach polityki spójności. Najważniejsze postanowienia, dotyczące instrumentów finansowych, znajdują się w tzw. Rozporządzeniu Ogólnym5 - instrumentom finansowym jest poświęcony cały rozdział (Tytuł IV). Instrumenty finansowe wdraża się, by wesprzeć inwestycje, które uznaje się, jako finansowo wykonalne, ale nie otrzymujące wystarczającego finansowania ze źródeł rynkowych (art. 37 ust. 1, Rozporządzenia Ogólnego) nas skutek niedoskonałości rynku. Występowanie niedoskonałości rynku wiąże się z wieloma różnymi czynnikami, takimi jak efekty zewnętrzne6, dobra publiczne7, siła monopoli, asymetria informacji8, czy też czynnikami ujętymi w teorii agencji9. W odniesieniu do aktywności inwestycyjnej przedsiębiorstw mamy do czynienia z niedoskonałością rynku mającą charakter tzw. luki finansowania10. Dotyczy ona przedsiębiorstw, które dysponując rentownymi projektami, w sytuacji braku własnych (wewnętrznych) środków finansowych, nie są w stanie pozyskać kapitału z zewnątrz (np. banku) na jego sfinansowanie (zjawisko racjonowania kredytu11). W przypadku instrumentów dłużnych w luce finansowania, jak wynika z analizy literatury przedmiotu12, znajdują się przede wszystkim przedsiębiorstwa mikro, przedsiębiorstwa we wczesnych fazach rozwoju, z terenów peryferyjnych, nie posiadające wystarczających zabezpieczeń. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006. 6 Występują w przypadku przedsiębiorstw, które nie są w stanie zawłaszczyć pełni korzyści, jakie ich produkty wywołują w skali całej gospodarki. Komercyjne finansowanie przedsiębiorstwa, które nie otrzymuje zwrotu z korzyści społecznej inwestycji, jest mniej opłacalne niż finansowanie przedsiębiorstwa, którego produkt jest tak samo użyteczny, ale firma jest w stanie uzyskać zapłatę od wszystkich, którzy z tego produktu korzystają. Przykładowo, jeśli konkurent jest w stanie przywłaszczyć sobie część korzyści z nowego wynalazku firmy technologicznej, jest to dla banku argument przeciw jej fundowaniu. Jest to jednak nieoptymalne z punktu widzenia gospodarki. 7 Są to dobra, które są niekonkurencyjne w konsumpcji – tzn. konsumpcja dobra przez jedną osobę nie umniejsza możliwości korzystania innych osób z tego samego dobra – i jednocześnie nie da się wyłączyć ich z konsumpcji – tzn. legalnie odmówić jakiejś osobie korzystania z dobra. 8 Różnica w wiedzy pomiędzy nabywcą a sprzedawcą na danym rynku, będąca źródłem zawodności rynku. Asymetria prowadzi często do takich zachowań poszczególnych stron transakcji, że obie strony tracą w porównaniu z sytuacją, w której mieliby pełną wiedzę. Np. w przypadku kredytu kredytodawca nie wie, czy klient jest w ostatecznym rozrachunku wypłacalny 9 Pojawia się w sytuacji, w której opłacalność transakcji zależy od zachowania jednej ze stron. Jeśli druga strona nie jest w stanie kontrolować tego zachowania, może ona odmówić udziału w transakcji. Przykładowo, bank może odmówić udzielenia kredytu, jeśli nie jest w stanie wyegzekwować od kredytobiorcy rzetelnego wykonania projektu inwestycyjnego. Nawet gdy kredytobiorca byłby w stanie zrealizować projekt, nie ma możliwości udowodnienia tego bankowi. 10 Niedopasowanie pomiędzy popytem a podażą kapitału na finansowanie działalności przedsiębiorstw – tzw. luka MacMillana. 11 J. Stiglitz, A. Weiss (1981) “Credit Rationing in Markets with Incomplete Information”. American Economic Review, vol. 71, No. 3 12 Zob. OECD „The SME financing gap, theory and evidence”, Vol. 1, 2006; PSDB, Analiza ex ante instrumentów finansowych w perspektywie finansowej 2014-2020 w województwie warmińsko-mazurskim”, 2013; IBS „„Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego – wnioski i rekomendacje dla procesu programowania polityki spójności w okresie 2014-2020”, 2013; PAG Uniconsult „Analiza luki finansowej w województwie podkarpackim w zakresie STRONA 16 5 Oprócz tego, na aktywność inwestycyjną przedsiębiorstw, wpływ ma niesprawność rynku kapitałowego (tzw. luka kapitałowa) - w szczególności dotyczy ona możliwości pozyskiwania kapitału na rozwój przez przedsiębiorstwa innowacyjne we wczesnych fazach ich rozwoju (seed, start-up). Luka kapitałowa jest kilkukrotnie mniejsza od luki finansowania dłużnego 13. Zasadniczo jest częścią tego samego zjawiska (niesprawności rynku), co luka finansowa, a jej niewielka skala, w porównaniu do luki w dostępie do kapitału dłużnego, wynika z tzw. pecking order hipotesis14 – przedsiębiorcy w ostatniej kolejności są skłonni korzystać z finansowania kapitałowego. Luka w dostępie do kapitału dłużnego czy udziałowego prowadzi do tych samych negatywnych konsekwencji - nieoptymalnego poziomu inwestycji przedsiębiorstw skutkującego zakumulowanym niedoborem środków trwałych, mającym negatywny wpływ na rozwój gospodarki. Nieoptymalny poziom inwestycji uzasadnia interwencję publiczną. Wsparcie publiczne może w tym przypadku prowadzić do uzupełnienia oferty finansowania zewnętrznego o produkty finansowe skierowane do podmiotów znajdujących się w luce finansowej (przykładem takiego instrumentu są fundusze pożyczkowe zasilane kapitałem publicznym lub inicjatywa JEREMIE). Brak dostępu podmiotu do finansowania zewnętrznego (luka finansowania) jest tylko jedną z przesłanek interwencji publicznej. Istnieje szereg obszarów (jak np. finansowanie B+R, rewitalizacja obszarów miejskich, ochrona środowiska, ograniczanie energochłonności i zasobochłonności 15 gospodarki), gdzie mogą istnieć przesłanki do stworzenia zachęt (w tym także mających formę instrumentów zwrotnych) dla firm (niezależnie od tego czy znajdują się w luce finansowej) i innych podmiotów (np. JST) do podjęcia aktywności inwestycyjnej w określonym obszarze. dostępu przedsiębiorców do zwrotnych instrumentów finansowych w kontekście realizacji przez Bank Gospodarstwa Krajowego Inicjatywy JEREMIE”, 2012 13 Szacowana na ok. 10% luki finansowania, za: IBS „„Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego – wnioski i rekomendacje dla procesu programowania polityki spójności w okresie 2014-2020”, 2013 14 teoria, według której firmy preferują finansowanie swojej działalność zatrzymanymi zyskami (środkami wypracowanymi przez firmę – amortyzacja, zyski), w dalszej kolejności korzystając z kredytu kupieckiego (zadłużanie się u dostawców), następnie kredytu komercyjnego i na końcu kapitału udziałowego. 15 Efekt zachęty: wsparcie musi zmienić zachowanie odbiorcy pomocy w taki sposób, że angażuje się on w dodatkową działalność, której nie podjąłby bez przyznanej pomocy lub którą podjąłby w ograniczonym lub innym zakresie lub miejscu. Źródło: ROZPORZĄDZENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY (UE, EURATOM) NR 966/2012 z dnia 25 października 2012 r. w sprawie zasad finansowych mających zastosowanie do budżetu ogólnego Unii oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE, Euratom) nr 1605/2002 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 298/1 16 Por. „Przewodnik do analizy kosztów i korzyści projektów inwestycyjnych (Fundusze Strukturalne – Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Fundusz Spójności i ISPA)”, Dział Analiz, Dyrekcja Generalna Komisji Europejskiej ds. Polityki Regionalnej, 2010 17 Zazwyczaj sektor prywatny jest gotowy zaangażować się w projekty rentowne (o dodatniej i akceptowalnej pod względem komercyjnym wartości finansowej fNPV). Sektor prywatny jest też gotów akceptować ryzyko, ale takie, którym jest w stanie zarządzać - podstawowym założeniem dla przyciągnięcia prywatnego finansowania jest to, aby dany segment rynku cieszył się dobrą kondycją finansową i miał trwałe środowisko regulacyjne w długim okresie, co pozwala zapewnić prywatnym inwestorom stabilność. Kwestie rentowności i ryzyka są ze sobą ścisłe związane. Inwestycje rewitalizacyjne, infrastrukturalne, dotyczące rynku energii czy środowiska to generalnie inwestycje o niskiej rentowności i długookresowe. Takie inwestycje długookresowe są bardzo wrażliwe na stopy procentowe (zmienne). Poza tym, na rentowność np. inwestycji rewitalizacyjnych wpływa sytuacja na rynku nieruchomości i zmiana wartości rewitalizowanych aktywów w jej wyniku (znowu zależna o poziomu stopy procentowej). Podobnie na rynku energii elektrycznej, w którym wycena zależy od przyszłych wartości cen energii i zapotrzebowania na energię elektryczną, czyli od czynników, nad którymi inwestor nie ma kontroli. W tym sektorze poziom inwestycji zależy od uwarunkowań w największym stopniu kształtowanych przez politykę rządu. STRONA 17 W takich przypadkach o zasadności i sposobie wsparcia publicznego powinna decydować analiza kosztów i korzyści. Sformalizowana metodologia stosowana w dużych projektach finansowanych ze środków unijnych16 szacuje ich rentowność (finansowa wartość bieżąca netto - fNPV), wpływ na dobrobyt gospodarczy (ekonomiczna wartość bieżąca netto - eNPV), a także dokonuje oceny ryzyka związanego z ich realizacją17. Instrumenty finansowe z reguły powinno się stosować w przypadku projektów potencjalnie rentownych wdrażających cele polityki publicznej (o dodatnim wskaźniku ekonomicznej wartości eNPV), które jednak nie są atrakcyjne dla inwestorów18 bez jakiejś formy wsparcia publicznego. Po zastosowaniu wsparcia publicznego, w takiej czy innej formie, projekty te mogą być realizowane zgodnie z logiką komercyjną, generując przychody wystarczające na pokrycie kosztów. Zatem sytuacje, w których mogą być zastosowane instrumenty finansowe mające charakter „zachęty”, mają miejsce, gdy: 18 Niektóre projekty mogą mieć duże znaczenie z punktu widzenia realizacji określonych celów polityki i chociaż projekty te przynoszą korzyści społeczne (dodatnia wartość ekonomiczna eNPV), może się zdarzyć, że albo nie będą generować przychodów, albo generowane przez nie przychody będą zbyt niskie, aby pokryć koszty projektu. W tej sytuacji sektor prywatny nie zrealizuje projektu, niezależnie od panującej woli politycznej. STRONA 18 Projekt ma dodatnią wartość eNPV pod względem ekonomicznym, ale negatywną pod względem finansowym - fNPV<0, na przykład, gdy mamy do czynienia z niedoskonałością rynku (np. dobra publiczne, efekty zewnętrzne). Wsparcie publiczne może zwiększyć rentowność i sprawić, że finansowa wartość fNPV będzie dodatnia, dzięki czemu będzie można przyciągnąć inwestycje prywatnych instytucji finansowych (przykłady takich instrumentów to np. kredyt z premią technologiczną lub kredyt z premią termomodernizacyjną realizowane przez podmioty dysponujące zdolnością kredytową). Projekt może być rentowny (mieć dodatnią finansową wartość fNPV), a jednocześnie nie być atrakcyjny dla kredytodawców (tzn. projekt nie jest w stanie pozyskać finansowania ze źródeł rynkowych). Może to wynikać z długich terminów zapadalności lub z tego, że projekt nie jest wystarczająco rentowny, aby przyciągnąć inwestycje na dużą skalę (np. duże projekty w zakresie energii odnawialnej) lub ze sposobu postrzegania ryzyka przez sektor prywatny. W tym przypadku wsparcie publiczne mogłoby sprawić, że inwestycje będą bardziej atrakcyjne dla instytucji finansowych (np. publiczne i prywatne zaangażowanie kapitałowe w projekty wysokiego ryzyka, inicjatywa JESSICA). Dany projekt może wymagać połączenia kilku źródeł finansowania, w tym możliwe jest zastosowanie połączenia instrumentu zwrotnego z dotacją. LUKA FINANSOWANIA W WOJEWÓDZTWIE W PODKARPACKIM Przedsiębiorstwa Poniższe opracowanie stanowi syntezę analizy luki finansowania przedsiębiorstw w województwie podkarpackim.19 Prezentację wyników dokonano w trzech wymiarach opartych na coraz mniejszych liczebnościach badanych zbiorowości. W pierwszej kolejności określono ogólne rozmiary niedopasowania finansowania w grupie MŚP. Badanie oparto na statystykach GUS. Z uwagi na ogólny charakter danych pierwotnych możliwe było jedynie oszacowanie luki finansowania dłużnego. Problem niedostatecznej informacji na temat trudności finansowania MŚP w województwie podkarpackim rozwiązano dzięki zastosowaniu modelu AFN. Dzięki temu możliwe było określenie zarówno luki kapitału obcego, jak i własnego. Odbyło się to niestety kosztem ograniczenia liczebności badanej grupy i koniecznością ekstrapolacji wyników. Zarówno badanie statystyki GUS, jak i modelu AFN nie dostarczyły jednak zadowalających informacji na temat cech jakościowej obserwowanej luki finansowania. Dlatego rozważania uzupełniono analizą badania ankietowego przedsiębiorstw dotkniętych luką. Warto podkreślić, że mimo diametralnie różnych sposobów analizy problemu luki uzyskano stosunkowo zbieżne wskazania, co podnosi wiarygodność prezentowanych wyników. Badanie statystyki GUS W 2013 roku w województwie podkarpackim powstało 15222 podmioty. W ujęciu historycznym przeciętna wartość nowopowstałych podmiotów wynosi 12879. W obrębie grupy nowych podmiotów przeciętnie 88% to osoby fizyczne podejmujące działalność gospodarczą. W strukturze podmiotów gospodarczych województwa podkarpackiego mikroprzedsiębiorstwa stanowią przeciętnie ok. 95%, małe przedsiębiorstwa 4%, natomiast średnie 0,8%. Przyjmując, że rozkład wielkościowy przedsiębiorstw odpowiada rozkładowi nowozakładanych podmiotów, średnio rocznie na ok. 1580 nowopowstałych przedsiębiorstw 1506 to mikrofirmy. Roczną grupę nowych podmiotów można oszacować zatem na 12879, z czego 11291 to osoby fizyczne podejmujące działalność gospodarczą (88%), a 1506 to przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób. Nowe podmioty nie zawsze oznaczają utworzenie jednostki od podstaw. Czasem powstają one na skutek przekształcenia innego, już funkcjonującego przedsiębiorstwa. Z tego względu na podstawie danych GUS skorygowano liczbę nowych podmiotów o te faktycznie nowopowstałe. Badana grupa jednostek to zatem 11 037 osób fizycznych i 1390 przedsiębiorstw. Aby określić lukę finansowania dla najbardziej narażonych na trudności gospodarcze przedsiębiorstw jednorocznych obliczenia przeprowadzono dla dwóch zbiorowości – dwuletniej i rocznej. W przypadku pierwszego wariantu konieczne było skorygowanie liczby przedsiębiorstw o przeciętny współczynnik przeżywalności rocznej. Populacja dwuletnia to 19458 osób fizycznych i 2440 mikroprzedsiębiorstw. 19 Szczegółowe wyniki zaprezentowano w Załączniku (stanowiącym materiał wewnętrzny projektu). STRONA 19 W niniejszej analizie zaproponowano oszacowanie zapotrzebowania na kredyt w oparciu o dane GUS. Z badań nad nowopowstałymi podmiotami wynika, że średnio 28% osób fizycznych i 35% osób prawnych podejmuje działalność inwestycyjną. Jest to zatem potencjalna grupa dotknięta niedoborem kapitału. Badania GUS wskazują, że nowe jednostki korzystają z kredytu do finansowania podejmowanej działalności odpowiednio w 3% i 2,2% przez osoby fizyczne i prawne (średnio – 2,9%). Zapotrzebowanie na kredyt w pierwszym roku wykazuje zatem 620 podmiotów inwestujących i 362 pozostałych. Przeprowadzone badanie GUS pozwala ustalić także odsetek podmiotów deklarujących trudności z dostępem do kredytu. W przypadku osób fizycznych jest to 33% dla podmiotów jednorocznych i 31% dla dwuletnich. W grupie osób prawnych wartości te wynoszą odpowiednio – 34% i 44%. Przeciętną wartość finansowania przydzielonego nowopowstałym przedsiębiorcom (IBS, Coffey, 2014, s. 102) oszacowano na 35 tys. zł – jako średnią z lat 2005-2013, przy urealnieniu wartości pieniężnych CPI do cen z 2013 r. Uwzględniając powyższe analizy uzyskano wartość luki finansowania w bardzo szerokim spektrum. W ujęciu jednorocznym najniższy wymiar luki to 4,2 mln zł. Dotyczy to przedsiębiorstw, które nie podejmują działalności inwestycyjnej, ale wykorzystują kredyt do rozpoczęcia działalności. Jeśli podmiot realizuje inwestycje wartość luki zwiększa się do 7,1 mln zł. Oba rachunki są jednak obciążone istotną słabością, gdyż dotyczą przedsiębiorstw, które z kredytu de facto korzystają, nie są więc w pełni dotknięte skutkami luki. To podejście pozwala jednak oszacować jak duża jest grupa podmiotów finansujących się długiem i dostrzegających trudności z tym związanych. Łączna luka w tym wymiarze wynosi 11,3 mln zł i należy ją potraktować jako minimalny wymiar problemu. W ujęciu dwuletnim jego wartość wzrasta do 20 mln zł. Większą wiarygodność należy przypisać wynikom uzyskanym dla przedsiębiorstw inwestujących jako takich. To potencjalni kredytobiorcy, którzy z jakiegoś względu z długu nie skorzystali. Z pewnością część z nich nie otrzymała kredytu mimo starań lub się o niego nie ubiegała w przekonaniu, że nie przyniesie to pozytywnego rezultatu. Ta grupa wydaje się szczególnie istotnym adresatem potencjalnego wsparcia. Luka finansowania w ujęciu rocznym wyniosła 41,9 mln zł, w dwuletnim – 69,3 mln zł. Dla porównania wyznaczono także lukę zgodnie z koncepcją P. Tamowicza. W ujęciu oryginalnym jej wartość wyniosła 121,8 mln zł. Analizowane podejście do kalkulacji luki zmodyfikowano uwzględniając tylko przedsiębiorstwa inwestujące. Wówczas luka zmniejszyła się istotnie do 35,5 mln rocznie. To dużo bardziej wiarygodny wynik, gdyż odnosi się do podmiotów wykazujących faktyczne zapotrzebowanie na kredyt. Przedsiębiorstwa o krótkim czasie funkcjonowania nie są jedynymi, które mogą być dotknięte niedoborem kapitału na inwestycje. W celu oszacowania ogólnej liczby podmiotów z -województwa podkarpackiego, objętych tym problemem wykorzystano statystyki BDL dotyczące podmiotów z tego obszaru Polski w latach 2008-2012. Korzystając z tych samych danych GUS oszacowano udział przedsiębiorstw, które korzystają z kredytu. Liczba przedsiębiorstw dotkniętych luką jest różnicą pomiędzy liczbą podmiotów deklarujących ograniczony dostęp do kredytu a liczbą stosującą kredyt w działalności inwestycyjnej. Luką finansowania długiem dotkniętych jest prawie 7000 podmiotów z sektora MŚP, z czego ponad 6500 to mikroprzedsiębiorstwa, W podobny sposób oszacowano wartość luki finansowania długiem przedsiębiorstw w Podkarpackiem. Na podstawie danych GUS o nakładach na działalność inwestycyjną określono ich przeciętny poziom w poszczególnych warstwach wielkościowych przedsiębiorstw w latach 2008-2012. Następnie, STRONA 20 niespełna 300 to małe przedsiębiorstwa, a 80 to podmioty średnie. posługując się tymi samymi statystykami, jakie wykorzystano dla oszacowania liczby przedsiębiorstw dotkniętych luką, wyznaczono jej wartość (tab. 4.1). Łącznie luka finansowania długiem podkarpackich MŚP wynosi 306 mln zł, z czego ponad 86 mln zł przypada na mikroprzedsiębiorstwa, niespełna 80 mln zł na małe podmioty, a prawie 140 mln na średnie firmy. Uzyskane rezultaty należy traktować jako górną granicę luki finansowania. Wynika to z faktu niskiego poziomu zadłużenia przedsiębiorstw w regionie, znacznie poniżej średniej krajowej. Użyte statystki GUS są wyznaczone dla populacji ogólnopolskiej, stąd istnieje prawdopodobieństwo przeszacowania zainteresowania kredytem. Tabela 0.1 Wartość luki finansowania przedsiębiorstw sektora MŚP województwa podkarpackiego (w tys. zł) Podmiot 0-9 10-49 50-249 MŚP Nakłady inwestycyjne Dotknięci trudnościami (1) Stosujący kredyt (2) Luka finansowania (1) – (2) 879 491,75 282 844,55 196 478,46 86 366,09 736 792,00 239 604,76 159 883,86 79 720,89 1 292 290,75 420 252,95 280 427,09 139 825,86 2 908 574,50 942 702,26 636 789,41 305 912,84 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS. Badanie modelem AFN Badanie zostało przeprowadzone na próbie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw z województwa podkarpackiego, dla których możliwe było skompletowanie danych finansowych. Celem badania było ustalenie przeciętnego zapotrzebowania na kapitał w sektorze MSP w zależności od wielkości przedsiębiorstwa i sektora działalności. STRONA 21 Dysponując danymi o nakładach na innowacje przedsiębiorstw przemysłowych województwa podkarpackiego oszacowano także lukę finansowania długiem tej grupy przedsiębiorstw. Przeprowadzona analiza przemysłowych firm innowacyjnych umożliwiła oszacowanie luki finansowania w wysokości 93,3 mln zł na poziomie ogólnym MŚP, z czego ponad 75 mln zł przypada na przedsiębiorstwa średnie, a niespełna 17,5 mln zł dotyczy małych podmiotów. Problemem okazało jednak się oszacowanie luki finansowania długiem dla mikroprzedsiębiorstw, które nie są ujęte w statystykach poświęconych innowacji. Niestety brak danych na temat struktury wielkościowej przedsiębiorstw sektora usług nie pozwala na daleko idące uogólnienia, a tym samym na ekstrapolację wyników na grupę mikroprzedsiębiorstw. Zapotrzebowanie na kapitał przedsiębiorstw oszacowane na podstawie danych historycznych posłużyło w niniejszym badaniu do ustalenia popytu na finansowanie. Porównanie potencjalnego popytu oszacowanego na podstawie modelu AFN i zapotrzebowania na dodatkowy kapitał wynikającego z obliczeń przeprowadzonych na danych rzeczywistych posłużyło do wyznaczenia luki finansowania. Szczegółowej analizie zostały poddane wyniki z 2012 roku. Istotny jest również fakt, że analizie poddano przedsiębiorstwa, które rozpoczęły działalność najpóźniej w 2011 roku, zatem po 2012 roku były to firmy przynajmniej dwuletnie. Zgodnie z prezentowaną metodologią luka kapitałowa praktycznie nie dotyczy lub dotyczy w bardzo małym stopniu przedsiębiorstw o kilkuletniej historii działalności na rynku. Wynika to z faktu, iż tego typu firmę traktuje się jako taką, która poradziła sobie z trudnościami wejścia na rynek, zorganizowania sprzedaży, zarządzania kosztami czy kontaktami z dostawcami. Wśród mikro, małych i średnich przedsiębiorstw z województwa podkarpackiego wyodrębniono próbę 247, które charakteryzowały się dodatnim tempem wzrostu przychodów sprzedaży. Oznacza to, że analizie poddano wyłącznie przedsiębiorstwa dynamicznie rozwijające się. Znacznie obciąża to próbę i utrudnia możliwość uogólnień na całą populację MŚP jednak równocześnie pokazuje problem zapotrzebowania na kapitał przedsiębiorstw rozwojowych, o określonym potencjalne na przyszłość. W ostatecznej próbie przedsiębiorstw o dodatnim tempie wzrostu sprzedaży i zapotrzebowaniu na zewnętrzny kapitał znalazło się 37% firm średnich, 48% firm małych oraz 15% mikrofirm. Z konstrukcji modelu wynika, że wzrost aktywów ogółem jest finansowany przez przyrost spontanicznych zobowiązań nieoprocentowanych, krótkoterminowych oraz z zysku zatrzymanego oszacowanego na podstawie wyniku finansowego z roku 2011 20. Natomiast pozostała część to zapotrzebowanie na dodatkowy kapitał zewnętrzny. Uzyskane wyniki pokazują, że przedsiębiorstwa w połowie finansują swoją działalność wewnętrznymi źródłami, a w połowie poszukują dodatkowych źródeł finansowania takich jak pożyczki, kredyty lub emisja udziałów. Przedsiębiorstwa średnie relatywnie w największym stopniu finansują zapotrzebowanie zyskiem zatrzymanym (21%), i źródłami zewnętrznymi (aż 52%) w stosunku do 47% w przedsiębiorstwach małych i 35% w mikroprzedsiębiorstwach. Małe firmy finansują zapotrzebowanie na finansowanie w 18% zyskiem zatrzymanym, a mikro w 20%. Tabela 0.2 Luka długu i kapitału własnego dotycząca finansowania środków trwałych dla próby małych i średnich firm luka przeciętna luka luka długu luka kapitału finansowania finansowania (w tys. zł) własnego (w tys. zł) (w tys. zł) (w tys. zł) 10-49 7 263 62 1 681 5 582 50-249 44 500 10-249 51 764 484 9 145 35 355 10 826 40 937 20 Na potrzeby tej analizy przyjęto, że MŚP całość zysku wygenerowanego w danym roku przeznaczają na reinwestycję w przedsiębiorstwo i nie dystrybuują go. Zatem poziom samofinansowania jest dokładnie równy zyskowi netto z roku ubiegłego. STRONA 22 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz badania przeprowadzonego w ramach artykułu: Daszyńska-Żygadło K., Marszałek J., Analiza zapotrzebowania na kapitał i luki kapitałowej MSP w województwie podkarpackim, Nauki o Finansach, nr 1/2014, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2014, w recenzji. Małe przedsiębiorstwa w województwie podkarpackim posiadały w strukturze aktywów ogółem 37,15% środków trwałych, natomiast przedsiębiorstwa średnie blisko 42%. Na tej podstawie ustalono, że luka finansowania oznaczająca niezrealizowany popyt na finansowanie środków trwałych w próbie małych przedsiębiorstw wynosiła w 2012 roku około 7,3 mln zł, a w średnich – 44,5 mln zł. Przeciętnie na przedsiębiorstwo oznaczało to lukę na poziomie 62 tys. zł w przypadku małych firm i 484 tys. zł w przypadku firm średnich. Następnie przyjmując wskaźnik zadłużenia oszacowany na poziomie 23,1% dla małych firm otrzymano lukę długu dla próby w wysokości 1,7 mln zł oraz lukę dla kapitału własnego w wysokości 5,6 mln zł. W przypadku firm średnich oszacowany wskaźnik zadłużenia jest nieznacznie niższy niż w przypadku firm małych i wynosi 20,5%. Przy takim założeniu luka długu dla próby wynosi 9,2 mln zł, a dla kapitału własnego 35,4 mln zł. Oznacza to łączną lukę finansowania przeznaczoną na potencjalne sfinansowanie środków trwałych dla próby w wysokości 51,8 mln zł. Przyjmując upraszczające założenia dotyczące przeciętnych relacji wskaźników oraz możliwość uogólnienia wyników badania na reprezentatywnej próbie małych i średnich firm z województwa podkarpackiego oszacowano łączną roczną lukę finansowania dla całej populacji w podziale na lukę długu oraz kapitału własnego. Wyniki otrzymano na podstawie wartości luki ważonych współczynnikiem reprezentacji firm z dodatnią stopą wzrostu przychodów ze sprzedaży w stosunku do wszystkim firm w próbie, osobno dla małych i osobno dla średnich firm oraz na podstawie liczebności populacji firm prywatnych w kategoriach wielkościowych otrzymanych z Banku Danych Lokalnych GUS z 2012 roku. Łączną lukę finansowania dla populacji firm małych i średnich oszacowano na poziomie blisko 235 mln zł, w tym małe firmy – 75,6 mln zł, średnie firmy – 159,4 mln zł. Charakterystyka sytuacji finansowej badanych przedsiębiorstw – najważniejsze wnioski W próbie przedsiębiorstw o dodatnim tempie wzrostu sprzedaży w 2012 roku, średnie tempo wzrostu w grupach wielkościowych przedsiębiorstw kształtowało się na bardzo podobnym poziomie, mikrofirmy i małe przedsiębiorstwa osiągnęły 16% wzrost, natomiast firmy średnie tylko o jeden punkt procentowy niższy. STRONA 23 Do ekstrapolacji luki na cały siedmioletni okres programowania przyjęto ostrożne założenie braku wzrostu zapotrzebowania na finansowanie. Jest to powszechnie stosowana praktyka przy długoletnich prognozach, gdyż prawidłowe oszacowanie określonego tempa zmiany wielkości na tak dużym poziomie zagregowania jest obarczone bardzo dużym prawdopodobieństwem błędu. Przyjęcie założenia o braku zmian obniża ryzyko popełnienia błędu, a przynajmniej ogranicza go istotnie. Na podstawie ekstrapolacji uzyskano łączną lukę kapitału własnego na poziomie 1,65 mld zł, z czego na małe przedsiębiorstwa przypada 529 mln zł, na średnie – 1,12 mld zł. Łączna luka długu dla obu kategorii wielkościowych wynosi 351,7 mln zł, a kapitału własnego 1,3 mld zł. Tak otrzymane wyniki należy interpretować ostrożnie, chociaż ich dużą zaletą jest fakt otrzymania na podstawie badania ilościowego, eliminującego wpływ subiektywnej oceny uczestniczącego w badaniu ankietowym przedsiębiorcy. Ograniczenia tego podejścia wynikają zarówno z doboru próby do badania, jak również z upraszających i dość restrykcyjnych założeń w modelu AFN. Kapitałochłonność była w każdej grupie zróżnicowana, przy czym w porównaniu do 2011 roku we wszystkich grupach ta relacja obniżyła się. Najwyższą kapitałochłonnością cechują się średnie firmy w próbie, natomiast najniższą mikroprzedsiębiorstwa. Jest to generalnie tendencja porównywalna do populacji MŚP w Polsce. Za kapitałochłonnością podąża relacja aktywów trwałych do aktywów ogółem, która pokazuje, że najwyższy udział środków trwałych mają firmy średnie, a najniższy mikro. Najwyższą rentownością kapitału własnego (ROE) charakteryzują się firmy małe oraz mikro21, firmy średnie mają stopę zwrotu z kapitału własnego o 10 punktów procentowych niższą niż pozostałe przedsiębiorstwa. Pamiętając, że charakterystyka dotyczy firm w fazie intensywnego wzrostu, działających na rynku minimum 2 lata można stwierdzić, że ROE znajduje się na bardzo dobrym poziomie, ponad przeciętne wyniki przedsiębiorstw tych wielkości w Polsce. Przedsiębiorstwa w województwie podkarpackim w sektorze MŚP działają na stosunkowo niskich marżach, chociaż najlepiej radzą sobie firmy średnie. W badanej próbie najwyższą płynnością cechują się mikrofirmy, zarówno w ujęciu bieżącej jak i szybkiej płynności. Biorąc pod uwagę różne nowoczesne możliwości zwiększania płynności i brak potrzeby posiadania dużych stanów magazynowych dla zapewnienia bezpiecznego funkcjonowania przedsiębiorstwa, płynność badanej zbiorowości kształtuje się na bezpiecznym poziomie, porównywalnym do MŚP w Polsce. Z analizy poziomu zadłużenia MŚP w województwie podkarpackim wynika, że do finansowania działalności wykorzystują one finansowanie zewnętrzne w około 50-56%. Jednak szacując wskaźnik zadłużenia tylko na podstawie zobowiązań oprocentowanych można zauważyć, że to mikrofirmy najchętniej sięgają po kapitał dłużny. Zwiększyły jego wykorzystanie w 2012 roku w stosunku do 2011 dość istotnie, natomiast małe firmy obniżyły zaangażowanie długu z 23% do 21%, firmy średnie utrzymują tę relację na stałym poziomie. Każda grupa badanych przedsiębiorstw przeciętnie dobrze radziła sobie z pokryciem zobowiązań oprocentowanych zyskiem operacyjnym (ta relacja powinna być przynajmniej kilkukrotna). 21 należy pamiętać, że 37 mikrofirm z próby zostało uznane za niereprezentatywne i takie, którym cechami bliżej do małych firm, co znajduje potwierdzenie w analizie wskaźników finansowych STRONA 24 Wartość luki finansowania - podsumowanie W wyniku przeprowadzonych badań uzyskano kilka wariantów wartości luki finansowania zarówno w obszarze finansowania własnego, jak i obcego. Wybór właściwego wymiaru luki w dużej mierze podyktowany jest tym, do kogo ma być skierowana pomoc publiczna. Jeśli działaniami interwencyjnymi objęte mają być wszystkie potencjalne przedsiębiorstwa luka dla sektora MŚP wynosi od 235 do 305 mln zł rocznie. Przedział jest duży. Należy pamiętać, że niższa wartość dotyczy zapotrzebowania na kapitał przedsiębiorstw rozwijających się. Można ją zatem uznać za wymiar pomocy niezbędnej. W przypadku górnej wartości przedziału luki do grona przedsiębiorstw nią dotkniętych zalicza się także podmioty o gorszej kondycji finansowej. Dodatkowe 70 mln zł można zatem potraktować jako obszar warunkowej pomocy publicznej. Ponadto badanie modelem AFN nie uwzględnia mikroprzedsiębiorstw. Po wyłączeniu z badania GUS tej grupy uzyskuje się lukę MŚP na poziomie niespełna 220 mln zł rocznie, a zatem nieco niższą od uzyskanej na podstawie badania AFN. Wydaje się zatem, że luka finansowania dla przedsiębiorstw województwa podkarpackiego oszacowana na poziomie ok. 300 mln zł jest uzasadniona. Dzięki zastosowaniu kilku metod badawczych ujęte zostały wszystkie kategorie MŚP. Szczegółowe wartości luki finansowania w ujęciu rocznym przedstawiono w tabeli 4.3. Tabela 0.3.Roczna luka finansowania MŚP województwa podkarpackiego, zestawienie wyników. Podmiot Luka finansowania (w tys. zł) Ujęcie statystyczne Ujęcie modelowe Luka kapitału własnego Ogółem Podmioty nowopowstałe Luka Ujęcie roczne Ujęcie dwuletnie 41 895,07 69 311,36 długu 0-9 86 366,09 10-49 75 567 58 078 17 489 79 720,89 50-249 159 383 126 628 32 755 139 825,86 MŚP 234 950 184 706 50 244 305 912,84 Źródło: Opracowanie własne. Zarówno w przypadku badania statystyki GUS, jak i modelu AFN zastosowano metodę uśredniającą wyniki historyczne. Dzięki temu możliwe jest przyjęcie ostrożnego założenia o braku trendu zmieniającego wartość wyznaczonej rocznej luki finansowania w przyszłości. Ekstrapolacja uzyskanych rezultatów jest wówczas iloczynem wartości rocznej i liczby lat potrzebnych do prognozy. Dla okresu 2014-2020 luka finasowania została oszacowana pomiędzy 1,65 mld zł, a 2,14 mld zł. Analogicznie do uprzednio przedstawionej argumentacji, wydaje się że jej wartość dla przedsiębiorstw województwa podkarpackiego na poziomie ok. 2 mld zł jest uzasadniona. Tabela 0.4 Luka finansowania MŚP województwa podkarpackiego w perspektywie lat 2014-2020 Podmiot Luka finansowania (w tys. zł) Ujęcie statystyczne Ujęcie modelowe Ogółem Luka kapitału własnego Luka Ujęcie roczne Ujęcie dwuletnie 293 265 485 180 długu 0-9 10-49 Podmioty nowopowstałe 604 563 528 969 406 546 122 423 558 046 50-249 1 115 681 886 396 229 285 978 781 MŚP 1 644 650 1 292 942 351 708 2 141 390 STRONA 25 Źródło: Opracowanie własne. Charakterystyka luki finansowania – wyniki badania ankietowego Luka finansowania w województwie podkarpackim - cechy strukturalne przedsiębiorstw W województwie podkarpackim luka finansowania obejmuje 50,7% przedsiębiorstw. Wsparcia zewnętrznego potrzebowało do sfinansowania swojej działalności 5 na 10 przedsiębiorstw. Dwie trzecie z nich sięgało po środki pochodzące z jednego źródła. Najczęściej był to kredyt (26%) i/lub dotacja (22%), choć ważne było także znaczenie leasingu (18%). Marginalne znaczenie ma wkład kapitałowy (stosowany przez zaledwie 1,4% firm). Luka finansowania jest charakterystyczna przede wszystkim dla małych i średnich przedsiębiorstw, które w ok. 90% korzystają ze wsparcia zewnętrznego. W przypadku mikroprzedsiębiorstw zainteresowanie zewnętrznymi źródłami finansowania jest znacznie słabsze – luka finansowania dotyczy niespełna 50% podmiotów, a wśród samozatrudnionych – tylko 31,3%. Należy przy tym podkreślić, że wynika to w dużej mierze z niskiej skłonności do podejmowania działalności innowacyjnej mikroprzedsiębiorstw (jeśli pominąć te mikrofirmy, które nie podejmowały inwestycji, odsetek będących w luce mikroprzedsiębiorstw jest porównywalny z małymi i średnimi podmiotami). Luka finansowania dotyczy połowy przedsiębiorstw w woj. podkarpackim. Z uwagi na niską skłonność do inwestycji mikroprzedsiębiorstw, częściej dotyczy małych i średnich podmiotów niż mikro. Mikroprzedsiębiorstwa korzystają głównie z kredytu lub dotacji. Małe przedsiębiorstwa są z kolei zainteresowane przede wszystkim kredytem, a także – w niemal równym stopniu (ok. 50%) – pożyczką i leasingiem. Średnie firmy ubiegały się z analogiczną częstotliwością o kredyt i dotację, a w następnej kolejności – o leasing i pożyczkę (Rysunek 4.1). Wkład kapitałowy relatywnie częściej niż w przypadku pozostałych podmiotów (4%) stanowił potencjalne źródło finansowania działalności małych firm. Rysunek 0-1 Kluczowe źródła finansowania działalności, o które ubiegały się przedsiębiorstwa, według wielkości zatrudnienia (w %) Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiet CATI. STRONA 26 Generalnie, luka finansowania jest tym bardziej prawdopodobna, im wyższe obroty. Istotne znaczenie ma również zasięg działalności przedsiębiorstwa (Rysunek 4.2). Rysunek 0-2 Wybrane cechy przedsiębiorstw a luka finansowania Wysokie ryzyko luki Niskie ryzyko luki Obroty wysokie (2-10 mln zł - 90%) niskie (do 50 tys. zł - 29%) Zysk wysokie (powyżej 2 mln zł - 80%) niskie (poniżej 50 tys. zł - 41%) Forma prawna spółka z o.o. (65%) spółka akcyjna (44%) Struktura kapitałowa firma z udziałem kapitału zagranicznego (83%) firma wyłącznie z polskim kapitałem (50%) Okres działalności młodsze (do 3 lat - 58%) starsze (powyżej 20 lat - 41%) Maksymalny zasięg działalności europejski, światowy (65-70%) lokalny (41%) Ocena płynności finansowej wysoka (58%) niska (40%) Ocena rentowności sprzedaży wysoka i średnia (ok. 50%) niska (45%) Ocena poziomu zadłużenia wysoka i średnia (ok. 80%) niska (44%) Ocena innowacyjności wysoka i średnia (ok. 50%) niska (42%) Wzrost potencjału firmy do zaciągania zobowiązań wzrost (74%) nie uległ zmianie lub zmalał (ok. 40-45%) Podejście do ryzyka Brak obaw przed ryzykiem, częste podejmowanie ryzykownych działań (60%) Unikanie ryzyka, preferowanie spokojnej, ustabilizowanej działalności (40%) Dla luki finansowania znaczenie odgrywa także sytuacja finansowania mierzona zyskiem, choć w tym przypadku tendencja nie jest jednoznaczna – generalnie ryzyko luki finansowania jest tym większe im większy zysk, „wyłamują się” z tej prawidłowości firmy o zysku rzędu 0,5 – 2 mln zł. Luka finansowania występuje częściej w firmach o wyższej płynności finansowej, wyższej rentowności sprzedaży i poziomie zadłużenia, sprzyja jej również innowacyjność przedsiębiorstw, co po raz kolejny wskazuje na wysoki poziom ryzyka oferowanych projektów inwestycyjnych. Po zewnętrzne źródła finansowania chętniej sięgają te podmioty, których potencjał do zaciągania zobowiązań wzrósł w ostatnich pięciu latach, generując zachęty do podejmowania dalszych, wymagających wsparcia zewnętrznego, działań prorozwojowych. Pewne znaczenie ma również podejście do ryzyka – im większa skłonność do ryzyka, tym częściej przedsiębiorstwa mają do czynienia z luką finansowania (Rysunek 4.2). Uzyskane rezultaty mogą dziwić, gdyż wynika z tego, że luka dotyczy firm większych, bardziej płynnych i zyskownych. Trzeba jednak podkreślić, że te atrybuty nie są obiektywne i pochodzą z autooceny przedsiębiorstw. Wydaje się zatem, że zachodzi sytuacja, w której wysoko STRONA 27 Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiet CATI. oceniające się podmioty ubiegają się o zewnętrzne finansowanie i nie otrzymują go. Powodem tego nie jest stricte niedoskonałość rynku, co niewłaściwa samocena. Konsekwencją dla powstania luki finansowania jest niedoszacowanie ryzyka prowadzonej i planowanej działalności. Skutkiem tego podmioty nie otrzymują kapitału, gdyż oferują projekty zbyt ryzykowne dla finansujących. Pewne cechy predestynują więc przedsiębiorstwa do luki finansowania bądź nie. Zestawiając omawiane cechy, szacując ryzyko luki finansowania z wykorzystaniem modelu regresji logistycznej22 można wskazać, że najważniejsze – na tle pozostałych czynników – znaczenie mają: okres działalności, obroty, sytuacja ekonomiczno-finansowa (płynność, rentowność sprzedaży, zadłużenie, innowacyjność, dynamika potencjału do zaciągania zobowiązań). W stosunku do podmiotów o wysokiej płynności finansowej, ryzyko luki finansowania jest o ok. 70% niższe w podmiotach o średniej płynności i o ok. 55% niższe w tych o niskiej ocenie płynności finansowej. Znaczne różnice obserwuje się między ryzykiem luki finansowania firm o niskiej i wysokiej ocenie poziomu zadłużenia i innowacyjności – na niekorzyść tych drugich (ryzyko luki finansowania jest średnio o około 80% niższe w firmach o niskim zadłużeniu i o niskiej innowacyjności niż przy wysokich poziomach tych zmiennych). Między firmami o przeciętnej i wysokiej ocenie zadłużenia i innowacyjności różnice nie są duże. Wysoka rentowność sprzedaży stanowi z kolei sytuację ograniczającą ryzyko luki finansowania – w przypadku przeciętnej lub niskiej rentowności ryzyko luki finansowania jest ok. 2,5-krotnie wyższe niż przy jej wysokiej ocenie. Ryzyko wystąpienia luki finansowania w największym stopniu zwiększają: krótszy okres działalności, mniejsza skala działalności (mniejsze obroty), słabsza sytuacja finansowa (niska płynność, niższa rentowność sprzedaży, wyższe zadłużenie, mniejsza dynamika potencjału do zaciągania zobowiązań), wyższa innowacyjność, generująca zapotrzebowanie na kapitał. Nieco inne cechy ma luka finansowania w przypadku podmiotów innowacyjnych, które w ciągu ostatnich 3 lat podejmowały działalność badawczo-rozwojową. W tej grupie w luce finansowania znalazło się 16,8% przedsiębiorstw. Marginalne znaczenie ma zasięg działalności. Częściej problem finansowania prac badawczo-rozwojowych pojawia się przy mniejszej ich wartości (do 500 tys. zł), wobec ok. 10% przy wyższej kwocie. Czynniki ryzyka luki finansowania przedsiębiorstw innowacyjnych: skala działalności (im mniejsza wielkość zatrudnienia i im niższe obroty, tym większe ryzyko luki), zysk (wyższe przy zysku do 100 tys. zł), okres działalności (wyższe przy historii rynkowej do 8 lat), forma prawna (wyższe dla podmiotów prawa cywilnego niż handlowego). Wielkość luki finansowania i jej cechy strukturalne Szacując wielkość luki finansowania, zwróćmy uwagę, że wnioskowana kwota dofinansowania wahała się średnio od 43 tys. zł w przypadku dotacji, przez 53 tys. zł dla pożyczki, 67 tys. zł dla kredytu, po 85 tys. zł dla leasingu (por. tab. 4.5). Wykorzystano w tym celu model regresji logistycznej, pozwalającej na oszacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia luki finansowania. Badano, czy i jeśli tak, to jak poszczególne cechy przedsiębiorstw przyczyniają się do zwiększenia ryzyka znalezienia się w luce finansowania inwestycji. Pod uwagę wzięto takie cechy podmiotów gospodarczych, jak wielkość zatrudnienia, forma prawna działalności, jej okres oraz zasięg działalności, a także wybrane cechy sytuacji finansowej – obroty i zysk. Model charakteryzuje się dobrymi własnościami prognostycznymi, jakość klasyfikacji jest całkiem dobra – 76,6% przypadków klasyfikuje się poprawnie. STRONA 28 22 Tabela 0.5 Wysokość wnioskowanej kwoty według źródła finansowania i wielkości przedsiębiorstwa kredyt ogółem pożyczka leasing w tym: mikro małe dotacja ogółem średnie w tym: mikro małe średnie w% Do 50 tys. zł 32,9 37,4 . 2,0 52,0 26,9 57,2 62,0 22,5 2,1 50-100 tys. zł 16,9 17,6 14,5 2,0 22,5 32,3 13,0 12,7 20,0 2,1 100-250 tys. zł 22,5 23,1 21,8 4,0 16,6 22,0 7,0 6,3 12,5 10,6 250-500 tys. zł 16,7 16,5 21,8 2,0 4,3 10,9 9,6 8,9 15,0 19,1 500 tys.-1 mln zł 2,6 1,1 12,7 18,0 0,1 1,5 6,0 5,1 12,5 17,0 1–1,5 mln zł 1,6 1,1 5,5 4,0 0,1 0,3 0,6 . 5,0 6,4 1,5–2 mln zł 1,8 1,1 7,3 4,0 . 0,5 1,2 1,3 . 4,3 2–4 mln zł 1,3 . 7,3 26,0 0,3 2,3 0,6 . 2,5 14,9 Powyżej 4 mln zł 1,6 . 7,3 38,0 4,1 0,2 4,4 3,8 5,0 23,4 Nie wiem|nie pamiętam 2,1 . 1,8 . . 3,0 0,4 . 5,0 . 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Ogółem Wybrane parametry wartości wsparcia zewnętrznego (w tys. zł) Kwartyl 1 37 33 169 917 26 46 22 20 53 382 Mediana 67 83 396 3077 53 85 43 40 160 969 Kwartyl 3 264 220 1250 4684 159 202 189 101 550 3786 Średnia 311 170 1096 3332 404 269 381 357 663 2226 Uśredniając te wyniki dla wszystkich źródeł finansowania, wysokość luki finansowania poszczególnych przedsiębiorstw można oszacować średnio na 62 tys. zł. Średnia arytmetyczna wnioskowanej kwoty dofinansowania jest wyraźnie wyższa, waha się bowiem od 269 tys. zł w przypadku leasingu, przez 311 tys. zł dla kredytu oraz 381 tys. zł dla dotacji i 404 tys. zł dla pożyczki. 25% przedsiębiorstw (kwartyl 3) oczekiwało kredytu nie niższego niż ok. 264 tys. zł, przy czym kwota ta była znacznie niższa dla mikroprzedsiębiorstw (220 tys. zł), niż dla małych (1,25 mln zł) i tym bardziej średnich firm (4,7 mln zł). Kwoty progowe dla 25% najniższej wycenianych kredytów (kwartyl 1) to 33 tys. zł dla mikro, 169 tys. dla małych i 917 tys. zł dla średnich firm (37 tys. zł dla ogółu podmiotów). Jeśli chodzi o drugie, zasadnicze źródło finansowania zewnętrznego – dotację – mediana wnioskowanej kwoty wahała się od 40 tys. zł dla firm mikro po 969 tys. zł dla podmiotów średnich. Oczekiwania połowy najbardziej typowych mikroprzedsiębiorstw (mediana), co do wysokości dotacji wahały się między 20 a 101 tys. zł. Dla małych firm analogiczne wartości progowe sięgały 53 tys. zł i 550 tys. zł, zaś dla średnich firm – 382 tys. zł i 3,8 mln zł. Większość podmiotów ubiegających się o zewnętrzne źródła finansowania uzyskała je w oczekiwanej kwocie. Analizując przedsiębiorstwa dotknięte luką finansowania, warto w sposób bardziej szczegółowy odnieść się do oczekiwań przedstawicieli przedsiębiorstw co do oferty sektora bankowego, poddając ją analizie strukturalnej. Kredyt, jaki został przyznany przedsiębiorstwom, przeważnie miał charakter kredytu obrotowego (45%) – dotyczy to zwłaszcza małych firm. Kredyt pozyskany przez ok. 34% przedsiębiorstw był kredytem inwestycyjnym, przy czym znacznie częściej korzystały z niego średnie firmy, niż zatrudniające poniżej 50 pracowników. Prawie co czwarty kredyt stanowi kredyt w rachunku bieżącym, przy czym – ponownie – częściej korzystają z niego firmy średnie i małe (ok. 30%), niż mikro (18%). Pożyczka z kolei nieco częściej miała cel inwestycyjny (48%) niż obrotowy (41%). Różnice między firmami różnej wielkości są w tym przypadku niewielkie. Prawie połowa (47%) sfinansowanych inwestycji została zakończona. Połowa z nich inwestycji prowadziła do innowacji produktowych, tj. wprowadzenia do oferty rynkowej przedsiębiorstwa nowych lub istotnie ulepszonych wyrobów lub usług, przy czym zwykle były to innowacje na STRONA 29 Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiet CATI. poziomie jedynie przedsiębiorstwa, stosowane już przez konkurencyjne firmy. 40% zrealizowanych inwestycji prowadziło do innowacji procesowych, 35% - do organizacyjnych, zaś 24% - do marketingowych. Środki wydatkowane były na różne cele, w tym głównie na zakup środków transportu (55%) i środków trwałych (42%). Ok. 22% podmiotów podejmuje inwestycje budowlane, 11% - inwestycje w ICT, 4% - w usługi doradcze lub w B+R. Inwestycje proekologiczne są właściwe dla 1-4% przedsiębiorstw, przy czym częściej realizuje się projekty służące podniesieniu efektywności ekologicznej i zdecydowanie najczęściej spośród MSP podejmują je średnie firmy. 93% przedsiębiorstw borykających się z luką finansowania, traktuje środki zewnętrzne jako dodatkowe – obok środków własnych – źródło finansowania. Różnice między firmami różnej wielkości nie są w tym względzie duże (92,3% mikro, 95,2% małych, 96,8% średnich firm korzysta ze środków własnych – wyłącznie lub jako jedno z kliku źródeł). Kwota wkładu własnego jest powiązana z wysokością wsparcia zewnętrznego i wyraźnie rośnie z wielkością przedsiębiorstwa (choć wartość środków własnych rzędu 100-500 tys. zł przeważa). Dostępność różnych źródeł jest różna. Kredytu nie przyznano zaledwie 6% wnioskującym, kolejne 5% uzyskało kwotę niższą od oczekiwanej. W przypadku pożyczki analogiczne odsetki wynosiły 14% i 1%. Natomiast dotacji nie uzyskało (aż) 19% ubiegających się. Z leasingu nie mogło skorzystać 3,3%, a wkładu kapitałowego nie uzyskały 3 z 7 wnioskujących. Dostępność kredytu jest najsłabsza dla mikrofirm (8% nie uzyskało kredytu, o który się ubiegało). Z kolei pożyczka i leasing relatywnie najczęściej nie były przyznane mikro i małym firmom. O środki z dotacji skutecznie aplikują tylko średnie firmy. Wielkość zatrudnienia nie ma większego znaczenia dla ewentualnej korekty „in minus” wysokości wsparcia, natomiast stanowi czynnik różnicujący dostępność do kapitału zewnętrznego – na odmowę wskazywały prawie wyłącznie mikro i małe firmy (jedynie dotacji i kredytu nie udało się pozyskać również średnim firmom, ale dotyczyło to zaledwie jednej-dwóch z nich). Uzasadnienie decyzji odmownej nie zawsze było przedstawiane wnioskodawcy, a powody, które podawano w takiej sytuacji zaprezentowano na Rysunku 4.3. Rysunek 0-3 Powody odmowy sektora bankowego udzielenia wsparcia zewnętrznego podejmowanych inwestycji Kredyty, które nie zostały udzielone miały zwykle przeznaczenie inwestycyjne, rzadziej – obrotowe, choć wskazywały na to tylko mikroprzedsiębiorstwa, zaś pożyczka w równym stopniu miała cel inwestycyjny (mikropodmioty) i obrotowy (firmy mikro i małe). Analizując lukę finansowania nie sposób pominąć analizy tych przedsiębiorstw, które nie ubiegały się o wsparcie zewnętrzne na finansowanie działalności gospodarczej. Co piąta mikrofirma niekorzystająca ze środków zewnętrznych nie ma takiej potrzeby, bo nie podejmuje inwestycji, z drugiej strony, co czwarta dysponuje wystarczającym kapitałem własnym. Dość często te obiektywne przyczyny współwystępują z subiektywnymi, wynikającymi z postaw właścicieli mikroprzedsiębiorstw – przekonania o zbyt dużym ryzyku, z jakim wiąże się zaciąganie kredytów lub pożyczek (18%), dyskryminacyjnym podejściu banków (3%), a także wcześniejszych nie najlepszych doświadczeniach w tym zakresie (10%) i braku zaufania do instytucji STRONA 30 Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiet CATI. sektora bankowego (6%). Problemy postrzegane przez mikroprzedsiębiorstwa tkwią również w systemie bankowym – wskazywano na zbyt wysokie oprocentowanie kredytów i pożyczek (15%), zbyt wysokie wymagania dotyczące zabezpieczenia (10%) oraz zbyt skomplikowane procedury ubiegania się o kredyt/pożyczkę (9%). Z kolei w przypadku średnich firm dominującym powodem nieubiegania się o wsparcie zewnętrzne było posiadane wystarczających zasobów własnych (24%), co dziesiąta średnia firma nie realizowała inwestycji (pozostałe przyczyny były marginalne). Małe firmy natomiast w podobnym stopniu wskazywały na dwa źródła swoich decyzji – wystarczający kapitał własny, nierealizowanie inwestycji. Relatywnie często wskazywano też na zbyt duże ryzyko, zbyt wysokie oprocentowanie kredytów i pożyczek, zbyt wysokie wymagania dotyczące zabezpieczenia i zbyt skomplikowane procedury. Niezależnie od wielkości przedsiębiorstwa, jako powód nieubiegania się o wsparcie zewnętrzne rzadko wymieniano takie obiektywne przyczyny, jak brak zdolności finansowych do spłaty rat czy brak historii kredytowej. Plany inwestycyjne przedsiębiorstw a luka finansowania 23 Dane pochodzą z badania „Ocena ex-ante instrumentów finansowych w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój” zrealizowanego przez firmę WYG PSDB na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju. W momencie zakończenia prac nad niniejszym raportem wyniki badania nie były jeszcze publicznie dostępne. STRONA 31 W ciągu najbliższych trzech lat 71% przedsiębiorstw w województwie podkarpackim planuje działalność inwestycyjną, przy czym częściej są to średnie (87%) i małe (83%) firmy, niż mikro (77%) i samozatrudnieni (62%). Przedsiębiorstwa planują najczęściej zakup środków trwałych (46%) lub środków transportu (32%) oraz inwestycje budowlane (28%) i w ICT (26%). Działalność B+R planuje tylko 8% podmiotów (w tym 22% średnich), a korzystanie z doradztwa zewnętrznego – 13% (w tym 24-30% małych i średnich). Inwestycje proekologiczne planuje mniej więcej co dziesiąta firma, znacznie częściej średnia (ok. 30%), niż mała (ok. 20%), niż mikro (ok. 10%). 3/4 spośród planujących inwestycje firm (a więc mniej więcej połowa wszystkich) oczekuje, że będą to inwestycje prowadzące do innowacji produktowych, 58% - do innowacji procesowych, 50% - organizacyjnych lub marketingowych. Wszystkie typy podmiotów planują wykorzystać – jako jedno lub jedyne źródło finansowania – środki własne. Warto też zauważyć, że mikroprzedsiębiorstwa znacznie częściej niż pozostałe podmioty liczą na dotację przy zakupie środków trwałych i środków transportu oraz inwestycjach budowlanych. Małe i średnie firmy częściej niż mikro planują natomiast skorzystać z leasingu (zwłaszcza przy zakupie środków trwałych i środków transportu). Inwestycje ekologiczne, a także inwestycje w ICT, niezależnie od wielkości przedsiębiorstwa, mają być finansowane głównie z dotacji. Uzupełniającym zewnętrznym źródłem finansowania ma być – zwłaszcza w średnich i małych firmach – kredyt lub pożyczka bankowa. Inwestycje budowlane realizowane przez MŚP w podkarpackiem mają być finansowane głównie z dwóch źródeł – dotacji i kredytu, przy czym w mikropodmiotach ważniejsze będzie pierwsze, a w małych i średnich firmach – drugie z tych źródeł. O wsparcie w postaci wejścia kapitałowego planuje ubiegać się 1% badanych firm (reprezentatywna próba firm z terenu województwa). Warto nadmienić, iż spośród firm innowacyjnych, które objęte były osobnym badaniem instrumentem tym jest zainteresowanych niemal 8% badanych firm. Jakkolwiek obie z podanych wartości mogą wydawać się nieduże tak procenty te po przełożeniu na wartości bezwzględne dają nawet kilkaset firm dopuszczających skorzystanie z instrumentu jakim jest wejście kapitałowe. Należy ponadto pamiętać, że instrument wejścia kapitałowego (wsparcie typu seed) jest dobrym narzędziem wspierania zakładania działalności gospodarczych, w szczególności dotyczących innowacyjnych rozwiązań opracowywanych przez studentów czy pracowników naukowych. Badania ogólnopolskie23 pokazują, że zarówno pracownicy naukowi, jak i studenci wykazują relatywnie dużą gotowość do współpracy z inwestorem kapitałowym w przyszłości. 33% pracowników naukowych i 27% studentów pracujących nad innowacyjnym rozwiązaniem o potencjalne komercjalizacyjnym w pytaniu: gdyby miał/a Pan/i za zadanie pozyskanie brakującej kwoty na realizację prac badawczorozwojowych to z jakich źródeł finansowania by Pan/i skorzystał/a? wskazała właśnie na wkład kapitałowy inwestora. W przypadku pracowników naukowych była to druga, po dotacji (77% wskazań) najczęściej wskazywana odpowiedź, a w przypadku studentów – najczęściej wskazywana. Wśród pracowników naukowych planujących założenie działalności gospodarczej 48% wśród dwóch podstawowych źródeł finansowania, z których zamierzałoby skorzystać wymieniło instrument kapitałowy. W przypadku studentów odsetek ten wyniósł 13%. Dane te wskazują, iż zainteresowanie instrumentem kapitałowym wśród osób, które jeszcze nie prowadzą działalności gospodarczej jest wysokie. Nie ma podstaw do twierdzenia by w województwie podkarpackim dane te miały być szczególnie inne. Co więcej, doświadczenia związane z oferowaniem w województwie podkarpackim wsparcia w postaci wejść kapitałowych są obiecujące. Do uruchomionego przez Centrum Transferu Innowacji i Przedsiębiorczości Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie funduszu InnoFund zgłoszonych zostało ponad 350 projektów 24. Jeśli przedsiębiorstwa nie planują inwestycji, tłumaczą to zwykle brakiem takiej potrzeby (69%), ale też brakiem wystarczających środków finansowych (17%). Jeśli jednak podmioty te dysponowałyby wystarczającymi środkami finansowymi, w pierwszej kolejności podjęłyby inwestycje budowlane lub dokonały zakupu środków trwałych lub środków transportu, a następnie inwestycji w ICT oraz rozwiązania proekologiczne (nie interesowałaby ich działalność B+R, ani usługi doradcze). Wśród innych, pojedynczo wymienianych powodów była ogólna zła sytuacja na rynku, brak perspektyw rozwoju (w tym planowana likwidacja lub zawieszenie działalności), ale też brak chęci czy wystarczającej kondycji zdrowotnej. Szansę na podjęcie inwestycji znacznie zwiększyłoby uzyskanie dotacji pokrywającej 50-70% kosztów prac, dużo słabszy efekt miałaby dotacja w mniejszej kwocie lub preferencyjny kredyt/pożyczka. Biorąc pod uwagę wszystkie przedsiębiorstwa, w najbliższym czasie ok. 5% (niezależnie od wielkości) planuje ubiegać się o poręczenie z funduszu poręczeniowego lub z innych źródeł (2,4% - częściej podmioty średnie i małe). Zainteresowanie tymi instrumentami generalnie jest więc niewielkie. Jakie czynniki decydują o wyborze danej formy finansowania? Przede wszystkim jest to koszt pozyskania kapitału (nieco ważniejszy dla średnich firm niż pozostałych MŚP). W drugiej kolejności jest to stopień skomplikowania procedur związanych z pozyskaniem kapitału (nieco ważniejszy dla małych, mniej istotny dla średnich firm) oraz szybkość uzyskania kapitału (szczególnie ważna dla średnich firm). Kolejno wymienia się chęć utrzymania tytułów własności w rodzinie – ze względu na strukturę firm rodzinnych, powód ten jest właściwy częściej mikro podmiotom niż średnim. Dla ok. 30% (niezależnie od wielkości) podmiotów ważny jest obowiązek ustanowienia zabezpieczenia, dla ok. 22-25% - stopień ingerowania zewnętrznych „dawców kapitału”. Osoby fizyczne rozpoczynające działalność gospodarczą 24 Fundusz powstał w ramach projektu „InnoFund – Kapitał na innowacje” dofinansowanego ze środków Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, działanie 3.1 STRONA 32 Oszacowanie luki finansowej wymaga w ogólności oszacowania dwóch wskaźników: oszacowania liczby podmiotów (osób) pozostających w luce finansowej (posiadających potencjalnie rentowne projekty), oszacowania średniego zapotrzebowania na kapitał zewnętrzny. Luka finansowa będzie iloczynem tych dwóch wskaźników. Liczba podmiotów (osób fizycznych) rozpoczynających działalność gospodarczą znajdujących się w luce finansowej Oszacowanie średniego zapotrzebowania na kapitał zewnętrzny Brak jest danych historycznych na temat wielkości pożyczek udzielanych z funduszy pożyczkowych działających w ramach Działania 6.2 PO KL. W województwie podkarpackim akcja pożyczkowa ruszyła STRONA 33 W roku 2013 w województwie podkarpackim działało 120 954 firm - osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą (czyli grupy najbardziej zbliżonej do grupy docelowej PI 8.7 i 8.9), w tym 12 934 (10,7%), to firmy nowo zarejestrowane. Z całkowitej liczby nowo zarejestrowanych firm 97,5 % stanowiły firmy powstałe jako nowe (w odróżnieniu od firm powstałych w wyniku przekształceń firm istniejących). Wskaźnik przeżycia firm można oszacować na podstawie danych GUS dostępnych za 2012 r – wskaźnik przeżycia firm– osób fizycznych w pierwszych 12 miesiącach „zmierzony” na ogólnopolskiej próbie nowopowstałych przedsiębiorstw, który wyniósł 76,3%. Daje to oszacowanie liczby nowopowstałych przedsiębiorstw, które przetrwały pierwszy rok działalności na poziomie 9 671 podmiotów. Według GUS (GUS,2013) w grupie nowopowstałych (pierwsze 12 miesięcy) przedsiębiorstw inwestujących, 16,9% przedsiębiorstw korzystało z kredytów bankowych. Odnosząc to do całej populacji nowopowstałych przedsiębiorstw oznacza to, że w pierwszym roku działalności 5,3% nowopowstałych przedsiębiorstw (osób fizycznych) finansuje swoje działania inwestycyjne z kredytów bankowych. To samo źródło podaje, że większość osób fizycznych finansuje rozpoczęcie działalności gospodarczej ze środków własnych oraz pożyczek od rodziny i znajomych (85,4%). Tylko 2,2% z nich korzystało z kredytów bankowych. Dla oszacowania luki finansowej istotniejsze jest poznanie odsetka osób, które ubiegały się o pożyczkę na rozpoczęcie działalności, ale im go odmówiono. W tym obszarze jest bardzo mało wiarygodnych danych. W ogólnopolskim badaniu kwestionariuszowym nowopowstałych firm (IBS, Coffey, 2014, s. 101) oszacowano, że 4 na 10 podmiotów, spośród ubiegających się o finansowanie zewnętrzne, odmówiono tego finansowania. Z kolei według GUS (GUS, 2013) 33,5% nowopowstałych firm - osób fizycznych, deklaruje trudności w dostępie do kredytu. Oba te wskaźniki odnoszą się jednak do zapotrzebowania na finansowanie zwrotne w pierwszych 12 miesiącach działalności firmy, a nie „na rozpoczęcie” działalności. Idąc tropem finansowania rozpoczęcia działalności w oparciu o kredyty konsumpcyjne z badan jakościowych wynika, że poziom odmów oscyluje wokół 10% tych, co ubiegali się o kredyty konsumpcyjne. To oszacowanie odnosi się jednak wyłącznie do tych, którzy są wiarygodnymi klientami banków, jako osoby fizyczne, z pominięciem takich „niewiarygodnych” klientów banków jak np. osoby bezrobotne. Z punktu widzenia definicji luki finansowej powinniśmy obliczeniami objąć przede wszystkim osoby rozpoczynające działalność gospodarczą, które posiadają rentowny biznes plan przedsięwzięcia biznesowego, na które nie mogą znaleźć finansowania na rynku niezależnie od ich osobistej „historii kredytowej”. Oszacowania tej wielkości dostarcza przeprowadzone badanie ilościowe na osobach fizycznych, które otrzymały dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej z Działania 6.2 i 8.1.2 PO KL w województwie podkarpackim. Z badania tego wynika, że 3,0% rozpoczynających działalność gospodarczą ubiegało się i nie otrzymało pożyczki. Jednocześnie wszyscy ubiegający się o pożyczki utrzymali swoje biznesy przez co najmniej 3 lata. Można więc uznać, że dysponowali rentownymi projektami. Na tej podstawie można oszacować, że w luce finansowej znajduje się 3,0% populacji osób fizycznych rozpoczynających działalność gospodarczą, którzy dysponują rentownymi projektami biznesowymi pozwalającymi na korzystanie z finansowania zwrotnego. Odnosząc to do liczebności osób fizycznych zakładających nowe firmy w województwie podkarpackim (12 611 w roku 2013) można obliczyć liczbę takich osób, które znajdują się w luce finansowej, która wynosi (po zaokrągleniu do dziesiątek) 380. praktycznie pod koniec 2013 r. W chwili obecnej przyznano łącznie kilkadziesiąt pożyczek. Średnia wartość udzielonych pożyczek wyniosła 39 tys. zł W badaniu ogólnopolskim osób młodych (do 30 roku życia) rozpoczynających działalność gospodarczą oszacowano średnie zapotrzebowanie na środki przeznaczane na rozpoczęcie działalności gospodarczej na poziomie 54 tys. zł dla obecnych przedsiębiorców, oraz 50 tys. zł dla osób planujących założenie firmy (IBS, Coffey, 2014 s. 101). Natomiast średnia wartość nieprzyznanych kredytów wyniosła (w grupie ubiegających się o kredyt) 34 tys. zł. Oba rozkłady wartości charakteryzowały się silną asymetrią (90% wskazań nie przekraczało 60 tys. zł a mediana zapotrzebowania na środki na rozpoczęcie działalności gospodarczej wyniosła odpowiednio: 30 tys. zł w przypadku obecnych przedsiębiorców i 35 tys. zł. w przypadku planujących założenie działalności gospodarczej. Przeciętną wartość luki (IBS, Coffey, 2014, s. 102) oszacowano na 35 tys. zł – jako średnią z lat 2005-2013, przy urealnieniu wartości pieniężnych CPI do cen z 2013 r. W badaniu PAG z 2011 r.25 zrealizowanym w województwie podkarpackim wielkość zapotrzebowania na finansowanie podmiotów, podejmujących działalność gospodarczą oszacowano na podstawie wartości średniej pożyczek udzielonej przez fundusze pożyczkowe wsparte w ramach RPO WP, wynoszącej 34 tys. zł. Wynika to z przyjętego założenia, że charakterystyki działalności pożyczkowej funduszy pożyczkowych skierowanej do firm mikro odzwierciedlają w sposób satysfakcjonujący zgłaszane zapotrzebowanie na finansowanie przez te firmy. W tej sytuacji możemy przyjąć, że wartość średnia luki finansowania dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą wynosi 35 tys. zł. Luka finansowa (w wymiarze rocznym) obliczona jako iloczyn oszacowanej liczby nowopowstających przedsiębiorstw i średniej wartości zapotrzebowania na finansowanie zewnętrzne wynosi: 380*35000= 13 300 000 zł Zestawienie danych na podstawie których oszacowano lukę pokazuje tabela poniżej. Tabela 0.6 Nowo zarejestrowane firmy (osoby fizyczne) w województwie podkarpackim w 2013 r 12 934 Odsetek nowo zarejestrowanych firm (osoby fizyczne) powstałych jako nowe podmioty (bez przedsiębiorstw powstałych w wyniku przekształceń własnościowych) Liczba przedsiębiorstw (osoby fizyczne) powstałych, jako nowe podmioty (bez przekształceń) Odsetek osób fizycznych rozpoczynających działalność gospodarczą deklarujących ograniczony dostęp do finansowania zewnętrznego (ubiegali się i nie otrzymali) Liczba osób rozpoczynających działalność gospodarczą pozostających w luce finansowej Średnia wartość zapotrzebowania na finansowanie zewnętrzne (zł) 97,5% Luka finansowa (roczna) dla osób fizycznych rozpoczynających działalność gospodarczą (zł) 13 300 000 12611 3,0% 380 35000 Obliczenia przeprowadzono dla danych z 2013 roku, ale można je ekstrapolować na kolejne lata, nawet przy założeniu wystąpienia kolejnych fal kryzysu w perspektywie 2014-2020. Wskazują na to STRONA 34 Źródło: Opracowanie własne dane historyczne za lata 2008-2012 (GUS, 2013a). W latach kryzysu można zaobserwować wzrost liczby nowopowstałych przedsiębiorstw, ale spadek przeżywalności firm. Jednocześnie rośnie odsetek osób deklarujących utrudniony dostęp do kredytu, ale też zmniejsza się odsetek i skala inwestycji. Te przeciwstawne trendy powodują, że liczba osób fizycznych rozpoczynających działalność w luce nie zmieni się znacząco (w latach 2008 -2012, pomimo dwóch fal kryzysu, średnia liczba osób w luce wyniosła 37526 osób, przy min. 342 i max. 416). Można zatem przyjąć, że wartość luki nie zmieni się znacząco w perspektywie siedmioletniej. Oznacza to łączną lukę w latach 2014-2020 na poziomie 93 mln zł. Jednostki samorządu terytorialnego Aktywność w składaniu wniosków na projekty z zakresu rewitalizacji beneficjentów wskazanych w grupie docelowej (w tym uczelni wyższych, organizacji non-profit) wskazuje na znaczną dysproporcję między potrzebami27, a możliwościami wsparcia w latach 2007-201328. Z wyników badań ilościowych wynika, że były to projekty dotacyjne, których realizacji z innych źródeł raczej nie rozważano, natomiast zdecydowano o ich odroczeniu. Oszacowanie luki finansowej wymaga w ogólności oszacowania dwóch wskaźników: oszacowania liczby podmiotów pozostających w luce finansowej (posiadających potencjalnie rentowne projekty), oszacowania średniego zapotrzebowania na kapitał zewnętrzny. Luka finansowa będzie iloczynem tych dwóch wskaźników. Liczba podmiotów w luce finansowej Wśród ankietowanych podmiotów publicznych (n=25) 50% przygotowuje kompletne projekty rewitalizacyjne, w których średnie zapotrzebowanie na kapitał wynosi 12,5 mln zł, jednak według odpowiedzi respondentów – mimo kompleksowości – projekty te nie będą generować przychodów. Żaden z respondentów nie wskazał na taki potencjał opracowywanych projektów. Wskazując na pożądane źródło finansowania tych projektów respondenci wymienili dotację i środki własne. Jedynie 2 spośród 24 wskazań dotyczyło kredytu bądź pożyczki. Dodatkowo, 80% respondentów nie wykorzysta lub nie rozważa wykorzystania środków zwrotnych jako źródła kapitału na prowadzenie działań rewitalizacyjnych w razie nieuzyskania dotacji. Są skłonni raczej odroczyć realizację projektu, wykonać go w mniejszym zakresie lub odstąpić od jego realizacji. Warto zauważyć, że jest to złudne, ponieważ brak dostępności tego typu wsparcia w naturalny sposób doprowadził do „nawyku” dotacji. Analiza lokalnych programów rewitalizacji także nie dostarcza materiału do wnioskowania o możliwości wypracowania projektów rewitalizacyjnych generujących przychód przez JST. Łączne zamierzenia inwestycyjne samorządów miejskich, które posiadały uchwalony program rewitalizacji, wynosiły 1 861 757 359 zł, co świadczy o tym, że projekty były 27 Sumaryczna wartość zgłoszonych projektów - 1 115 252 597 zł, przy wnioskowanej kwocie dofinansowania 847 886 397 zł (Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, 2011, Aktywność beneficjentów w ubieganiu 28 Całkowita wartość projektów zatwierdzonych do dofinansowania – 298 711 265,31 zł, przy wartości przyznanych dotacji – 222 600 559,21 zł (UNIREGIO, 2012, Znaczenie projektów realizowanych w ramach RPO WP dla rozwoju miast województwa podkarpackiego, Kraków, s. 153). STRONA 35 się o dofinansowanie projektów w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013, Ewaluacja wewnętrzna, Rzeszów, s. 25-27). wpisywane często życzeniowo z myślą o uzyskaniu dotacji i LPR nie stanowią wiarygodnego materiału do oceny luki finansowej. W tej sytuacji należy posłużyć się danymi historycznymi z innych województw co do wielkości projektów, natomiast liczbę podmiotów w luce oszacować dla województwa podkarpackiego. Część projektów (dokładnie 8), które nie uzyskały dofinansowania, np. projekty uczelni wyższych (7 wniosków złożonych) i niektórych organizacji non-profit (17 złożonych wniosków), po modyfikacjach ma potencjał do generowania przychodów. W szczególności potencjał ten mają projekty dotyczące remontów, adaptacji i modernizacji budynków dydaktycznych wyższych uczelni, ale także budowy ośrodków rekreacyjno-sportowych i infrastruktury rekreacyjnej, adaptacje zdegradowanych budynków na funkcje hotelowe, szkoleniowe i edukacyjne. Warunkiem koniecznym wykorzystania potencjału w zakresie generowania przychodów są w przypadku tych projektów preferencje w warunkach finansowania. W przypadku jego braku okres zwrotu wynikający z możliwościami uzyskiwania przychodów obniżonych sytuacją obszaru zdegradowanego uniemożliwi uzyskanie komercyjnego finansowania. Poza analizą dotychczasowych wniosków nie ma danych dotyczących potencjalnych projektów inwestorów prywatnych zainteresowanych realizacją projektów rewitalizacyjnych z wykorzystaniem IF. Jedynie 1 na 14 ankietowanych potwierdził, że jego podmiot jest zainteresowany inwestycją rewitalizacyjną. Z drugiej strony 4 ankietowanych byłoby zainteresowanych przeprowadzeniem projektu rewitalizacyjnego w formule PPP. Po zetknięciu tych odpowiedzi wydaje się, że brakuje przede wszystkim informacji o potencjalnych inwestorach, chociaż w sytuacji preferencyjnego wsparcia będą oni widoczni. Doświadczenia regionów wdrażających Inicjatywę JESSICA wskazują, że większość projektów identyfikowana jest dopiero po uruchomieniu naborów – pojawiają się projekty JST, spółek komunalnych, uczelni, przedsiębiorstw i innych podmiotów, których nie zidentyfikowano na etapie studiów ewaluacyjnych poprzedzających wdrożenie Inicjatywy – średnio 21 w regionie projektów rewitalizacyjnych, które nie zostałyby zrealizowane bez wsparcia, ale generują przychody pozwalające na wsparcie dłużne. Przy założeniu utrzymania zainteresowania w województwie podkarpackim na poziomie średnim w innych regionach i przeformułowaniu połowy projektów, które nie uzyskały dofinansowania, można założyć, że liczba projektów, które zostaną zgłoszone po uruchomieniu naboru wyniesie 25, co wyznacza liczbę podmiotów w luce finansowej. Z uwagi na brak dostępu do instrumentów zwrotnych w RPO WP 207-2013 brakuje danych historycznych na temat faktycznego zapotrzebowania na kapitał zewnętrzny. W celu oszacowania średniego zapotrzebowania na kapitał zewnętrzny wykorzystano dane pochodzące z innych regionów, gdzie była wdrażana inicjatywa JESSICA, w której pożyczki tego rodzaju były dostępne. Średnia wartość projektu wynosiła 16 623 031,07 zł, przy czym średnia wartość pożyczki wynosiła 9 475 127,71 zł (57% całkowitej wartości projektu). Nie ma danych dotyczących projektów, którym nie przyznano dofinansowania, jednak powody odrzucenia wniosków wynikały z niespełniania warunków wsparcia, więc dane te nie mają istotnego znaczenia, natomiast po rozdysponowaniu alokacji nadal jest zainteresowanie taką formą wsparcia, stąd założenie, że liczba podmiotów zainteresowanych taką formą wsparcia będzie nieco wyższa niż średnia z danych historycznych dla innych regionów. Rozkład jest silnie asymetryczny. 90% pożyczek zostało udzielonych na kwotę niższą niż 20 mln zł, dominowały pożyczki do 10 mln (69%), przy medianie w wysokości 5 478 795 zł, co oznacza, że połowa pożyczek nie przekroczyła tej wartości. Przy znacznej rozbieżności średniej i mediany oraz współczynniku skośności sugerującym prawostronną asymetrię rozkładu (2,57) zdecydowano o przyjęciu do obliczeń jako średniej wartości zapotrzebowania na finansowanie zewnętrzne mediany. STRONA 36 Oszacowanie średniego zapotrzebowania na kapitał zewnętrzny Luka finansowa (w wymiarze rocznym) obliczona jako iloczyn oszacowanej liczby projektów, które mogą pojawić się na rynku w wyniku ogłoszenia naboru na wsparcie z wykorzystaniem instrumentów finansowych i średniej wartości zapotrzebowania na finansowanie zewnętrzne wynosi: 25 * 5 478 795 zł = 136 969 875 zł Zestawienie danych na podstawie których oszacowano lukę pokazuje tabela poniżej. Tabela 0.7 Szacowanie zapotrzebowania na kapitał zewnętrzny Średnia liczba podmiotów uzyskujących wsparcie w ramach Inicjatywy JESSICA 21 Liczba projektów, które mają potencjał do przekształcenia dochodowe w odrzuconych wnioskach w działaniu 7.1 i 7.2 8 w Odsetek projektów, które mogą zostać przekształcone we wnioski o wsparcie z wykorzystaniem pożyczek 50% Średnia wartość zapotrzebowania na finansowanie zewnętrzne (zł) 5 478 795 Luka finansowa dla podmiotów ubiegających się o pożyczki na realizację projektów rewitalizacyjnych (zł) 136 969 875 Źródło: Opracowanie własne Obliczenia przeprowadzono dla danych z lat 2010-2013 roku. W związku ze znacznymi opóźnieniami w uruchamianiem środków na projekty w innych regionach nie ma możliwości realnego oszacowania zapotrzebowania rocznego. Zdecydowano więc o wyznaczeniu wartości luki w perspektywie całego okresu programowania. Należy podkreślić, że wspieranie działań rewitalizacyjnych ze względu na silne oddziaływanie na rynek budowlany jest jednym z automatycznych stabilizatorów gospodarki w stanie dekoniunktury. Z tego powodu m.in. Komisja Europejska od 2009 r. promuje rewitalizację jako jeden ze sposobów minimalizacji skutków kryzysu finansowego. Oszacowana luka finansowa jest oparta na założeniach wywiedzionych z danych historycznych dla innych regionów. Przyczyny zawodności komercyjnego finansowania zewnętrznego, które mogą spowodować trudności w identyfikacji konkretnych przedsięwzięć w luce, zbadano w trakcie ankietowania, co było istotne ze względu na niską skłonność do korzystania z kredytowania (80% respondentów nie rozważa kredytu, jeśli nie otrzyma dotacji). Z badań ilościowych wynika, że respondenci unikają kredytów, ponieważ: oprocentowanie kredytów jest zbyt wysokie, z zaciąganiem zobowiązań w bankach wiąże się zbyt duże ryzyko, zbyt wysokie są wymagania dotyczące zabezpieczeń, obawiają się niestabilności przychodów, procedury ubiegania się o kredyty są zbyt skomplikowane i brakuje doradztwa ze strony banku. Pojawiały się też odpowiedzi dotyczące możliwości samodzielnego finansowania inwestycji lub zbyt wysokiego zadłużenia, co jak pokazano w analizie kondycji finansowej JST w województwie podkarpackim, jest dość rzadkie. Wymienione odpowiedzi są typowe dla wszystkich polskich regionów. Należy podkreślić, że przed wdrożeniem Inicjatywy JESSICA z takimi samymi postawami i obawami STRONA 37 STRONA 38 potencjalnych odbiorców wsparcia, zetknęły się urzędy marszałkowskie innych regionów. Obecnie, jak wynika z wywiadów z pożyczkobiorcami, pożyczki ze środków JESSICA są „najtańszym” pieniądzem na działania rewitalizacyjne w Polsce, a wsparcie doradcze, które im towarzyszy jest unikatową wartością dodaną. DOTYCHCZASOWE INSTRUMENTÓW PODKARPACKIM DOŚWIADCZENIA W FINANSOWYCH W WYKORZYSTANIU WOJEWÓDZTWIE W perspektywie 2007-2013 w województwie podkarpackim wsparcie zwrotne z funduszy strukturalnych oferowane było w ramach działania 1.1 schemat A RPO WP 2007-2013 oraz w ramach działania 6.2 PO KL. Poniżej opisujemy doświadczenia związane w wykorzystaniem IF w tych działaniach. Wsparcie przedsiębiorczości Średnia wartość udzielonej pożyczki wyniosła 49,4 tys. zł, przy czym wyraźnie widoczne są różnice w średniej wysokości udzielanych pożyczek pomiędzy poszczególnymi pośrednikami finansowymi oraz pomiędzy kolejnymi naborami. I tak, średnia wartość pożyczki udzielonej w ramach naboru I (lata 2010-2013) wyniosła 37,8 tys. zł, podczas gdy w ramach II naboru pożyczka miała wartość blisko trzykrotnie większą (108,7 tys. zł). Pożyczek o relatywnie najniższej wartości udzielała Fundacja Wspomagania Wsi (pożyczki o średniej wartości 14,3 tys. zł w ramach I naboru i 36,3 tys. zł w ramach II naboru). Na drugim biegunie znaleźli się pośrednicy finansowi prowadzący fundusze pożyczkowe, którzy udzielali pożyczek o 10-krotnie większej średniej wartości, zarówno w I naborze (Agencja Rozwoju Regionalnego "MARR" S.A.) jak i II naborze (Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. i Agencja Rozwoju Regionalnego "MARR" S.A.). Także statystyki ilościowe pokazują duże różnice pomiędzy pośrednikami zaangażowanymi w dystrybucję pożyczek finansowanych ze środków RPO WP. W analizowanym okresie Fundacja Wspomagania Wsi udzieliła przedsiębiorcom z obszaru województwa podkarpackiego łącznie 1300 pożyczek, podczas gdy Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. zaledwie 15, zaś Tarnobrzeska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. – 28 (choć obie jedynie w ramach II naboru). Ilościowa dominacja pożyczek udzielonych przez Fundację Wspomagania Wsi wynikała z przyjęcia znacznie niższego niż w przypadku pozostałych pośredników górnego limitu wysokości pożyczki, który w tym przypadku wynosił 20 tys. zł, a w przypadku pozostałych funduszy pożyczkowych korzystających z finansowego zasilenia w ramach RPO WP sięgał nawet 400 tys. zł. Ustalenie tak niskiego limitu wysokości pożyczki oraz ograniczenie jej beneficjentów do grona mikroprzedsiębiorców zamieszkałych na stałe na wsi lub w miastach do 40 tys. mieszkańców doskonale wpisało się w potrzeby tej kategorii przedsiębiorców dotkniętych w sposób szczególny luką finansową. Poza przypadkiem oferty pożyczkowej Fundacji Wspomagania Wsi, która zawęża grono potencjalnych beneficjentów, oferty pozostałych funduszy pożyczkowych działających na obszarze województwa podkarpackiego mają zasadniczo charakter „horyzontalny” i nie ograniczają dostępu do nich ze względu na sektor i charakter działalności lub lokalizację (aczkolwiek za wyjątkiem jednej z linii pożyczkowej oferowanej przez Regionalną Izbę Gospodarczą w Stalowej Woli, która kieruje ją do przedsiębiorców prowadzących działalność krócej niż 1 rok oraz przedsiębiorstw innowacyjnych, oraz jednej z ofert pożyczkowych Leżajskiego Stowarzyszenia Rozwoju dostępnej dla firm mikro). Ilościowa dominacja mikropożyczek udzielanych przez Fundację Wspomagania Wsi nieco zaciemnia obraz rynku STRONA 39 W latach 2010-2013 z środków udostępnionych pośrednikom finansowym w ramach I osi priorytetowej RPO WP Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka Działanie 1.1 Wsparcie kapitałowe przedsiębiorczości, Schemat A Wsparcie kapitałowe Funduszy Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007 – 2013 oraz własnego wkładu pośredników udzielono przedsiębiorcom prowadzącym działalność gospodarczą na obszarze województwa podkarpackiego ogółem 1823 pożyczki na łączną kwotę 90,146 mln zł (21,493 mln EUR). Zarówno liczba jak i wartość udzielonych pożyczek z tego źródła była najwyższa w 2013 roku. pożyczkowego. Średnia wartość pożyczek udzielonych przez pozostałe fundusze pożyczkowe wyniosła bowiem 131,5 tys. zł. Oferta pożyczkowa pośredników finansowych działających na Podkarpaciu jest zbliżona – zasadniczo oferowane są pożyczki w kwocie do 400 tys. zł (oprócz wcześniej wspomnianej pożyczki oferowanej przez FWW, limit ten jest niższy w przypadku niektórych produktów pożyczkowych udostępnianych przez Leżajskie Stowarzyszenie Rozwoju oraz Rzeszowską Agencję Rozwoju Regionalnego, gdzie wynosi on 120 tys. zł), o terminie zapadalności wynoszącym 60 miesięcy (pożyczki dla firm mikro oferowane przez LSR do 36 miesięcy, jeśli wielkość pożyczki nie jest większa niż 50 tys. zł), z karencją nie dłuższą niż 6 miesięcy. Zdecydowana większość pożyczek trafia do mikroprzedsiębiorstw (96,1% w ujęciu ilościowym i 77,2% w ujęciu wartościowym według stanu na 31 marca 2014 r. 29). Udział małych przedsiębiorstw wyniósł odpowiednio 3,3% i 19,1%, zaś średnich przedsiębiorstw – 0,5% i 3,7%. Średnia wartość pożyczki, którą otrzymał mikroprzedsiębiorca, wyniosła 39,1 tys. zł, mały przedsiębiorca – 278,0 tys. zł, zaś średni przedsiębiorca – 329,3 tys. zł. Orientacja pośredników na konkretny typ przedsiębiorcy wyróżniony pod względem wielkości jego przedsiębiorstwa najpełniej tłumaczy różnice w zakresie średniej wielkości udzielonej pożyczki. Przykładowo, Fundacja Wspomagania Wsi udzielała pożyczek wyłącznie mikroprzedsiębiorcom, z kolei Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. i Agencja Rozwoju Regionalnego "MARR" S.A. w grupie swoich klientów posiadali relatywnie najwięcej małych i średnich przedsiębiorców (odpowiednio 35,3% w przypadku pierwszego z wymienionych pośredników oraz 23,9% w przypadku drugiego pośrednika). W układzie przestrzennym najwięcej pożyczek trafiło do przedsiębiorców z powiatów: leżajskiego (259), leskiego (180), ropczycko-sędziszowskiego (134), krośnieńskiego (131) oraz rzeszowskiego (129). Natomiast najmniej pożyczek zostało udzielonych przedsiębiorcom z powiatów: przemyskiego (6), lubaczowskiego (7) i jarosławskiego (19). W ujęciu wartościowym pożyczki na najwyższą łączną kwotę zostały udzielone przedsiębiorcom z powiatów: stalowowolskiego (15 073 tys. zł), mieleckiego (12 276 tys. zł) i leżajskiego (11 948 tys. zł), zaś w najmniejszym stopniu korzystali z nich przedsiębiorcy z powiatów: przemyskiego (286 tys. zł), lubaczowskiego (488 tys. zł) i brzozowskiego (927 tys. zł). W odróżnieniu od funduszy pożyczkowych, w przypadku których okres wzmożonej aktywności przypadł na rok 2013, największa liczba i wartość udzielonych poręczeń dotyczyła roku 2011. W okresie obejmującym lata 2010-2013 udzielono przedsiębiorcom z obszaru województwa podkarpackiego ogółem 147 poręczeń na łączną kwotę 21,011 mln zł (5,009 mln EUR). W porównaniu z pożyczkami wskaźnik liczby poręczeń był niższy przeszło 12-krotnie, a w ujęciu wartościowym – przeszło 4-krotnie, co wskazuje na mniejsze znaczenie tego instrumentu finansowego we wsparciu działalności przedsiębiorstw z terenu województwa podkarpackiego. 29 Do 31 marca 2014 r. wypłacono 2030 pożyczek. STRONA 40 Średnia wartość udzielonego poręczenia wyniosła 142,9 tys. zł, co oznacza blisko 3-krotnie wyższą wartość poręczenia w porównaniu z pożyczkami, jednakże nie uwzględniwszy mikropożyczek udzielonych przez Fundację Wspomagania Wsi obie wartości są porównywalne.. W przeciwieństwie do pożyczek, gdzie wyraźnie zaznaczyły się różnice pomiędzy poszczególnymi pośrednikami finansowymi, obie instytucje pełniące funkcję pośredników dla udzielanych poręczeń w woj. podkarpackim posiadały w swoim portfelu poręczenia o porównywalnej wartości. Dostrzegalne za to były różnice w liczbie udzielonych poręczeń30. Poręczenia pożyczek relatywnie częściej niż pożyczki (których główną klientelę stanowią mikroprzedsiębiorstwa) trafiają do małych i średnich przedsiębiorców. Mikroprzedsiębiorstwa korzystają z niemal 2/3 ogólnej liczby udzielonych poręczeń (55,8% ich ogólnej wartości). Udział większych przedsiębiorstw wynosi 31,4% w ujęciu ilościowym i 34,2% w ujęciu wartościowym w przypadku firm małych oraz odpowiednio 4,4% i 10,0% w przypadku firm średnich. Różnice w wysokości udzielanych poręczeń nie są znaczące pomiędzy firmami mikro (234,5 tys. zł) a małymi (293,3 tys. zł). Adresatem poręczeń o przeszło dwukrotnie większej wartości (614,3 tys. zł) są natomiast firmy średniej wielkości. Ilościowo najwięcej poręczeń zabezpieczało pożyczki i kredyty udzielane przedsiębiorcom z powiatów: rzeszowskiego (35), krośnieńskiego i ropczycko-sędziszowskiego (po 13), zaś najmniej z powiatów: bieszczadzkiego, leskiego i lubaczowskiego (po 1 poręczeniu). Poręczenia o największej łącznie wartości zostały przyznane przedsiębiorcom mającym swoje siedziby w powiatach: rzeszowskim (3837 tys. zł), mieleckim (2945 tys. zł) i krośnieńskim (1656 tys. zł). Najmniejsze łączne wartości udzielonych poręczeń były udziałem przedsiębiorców z powiatów: lubaczowskiego (24 tys. zł), leskiego (40 tys. zł), jarosławskiego (260 tys. zł), sanockiego (246 tys. zł) i przeworskiego (276 tys. zł). 30 W latach 2010-2013 Podkarpacki Fundusz Poręczeń Kredytowych sp. z o.o. udzielił 99 poręczeń, podczas gdy Poręczenia Kredytowe sp. z o.o. udzieliły 48 poręczeń. STRONA 41 Porównanie przeznaczenia inwestycji finansowanej ze źródeł zewnętrznych pokazuje, że przeznaczeniem poręczenia była relatywnie częściej inwestycja budowlana (w tym remont i modernizacja) lub zakup nieruchomości. Pożyczka i poręczenie jako źródło finansowania inwestycji relatywnie znacznie rzadziej finansowało lub zabezpieczało finansowanie zakupu środka transportu. W przypadku innych celów inwestycyjnych różnice pomiędzy poszczególnymi instrumentami finansowymi nie były znaczące. Wykres 0-1 Działania inwestycyjne w związku z którymi korzystano z pożyczki lub poręczenia Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiet CAWI/CATI z ostatecznymi odbiorcami wsparcia zwrotnego oraz ankiet CATI na grupie kontrolnej. Pytanie wielokrotnego wyboru - wartości nie sumują się do 100% Wsparcie finansowe wykorzystujące instrumenty zwrotne jest obecnie realizowane w modelu bezpośrednim, gdzie wyłonieni w drodze konkursowej pośrednicy finansowi pośredniczą w udzielaniu pożyczek i poręczeń osobom z grup docelowych określonym we wniosku projektowym. Obejmują oni swoją aktywnością zdefiniowany przez nich samych obszar działalności i dążą do osiągnięcia wskaźników zapisanych w aplikacji konkursowej. Z tytułu prowadzenia akcji pożyczkowej lub poręczeniowej pośrednik finansowe otrzymuje wynagrodzenie. Przyjęty model wdrażania instrumentów zwrotnych oparty na pośrednikach finansowych w bezpośredni sposób wpływa na dostępność tych instrumentów dla przedsiębiorców. Nie sposób nie zauważyć, że operujący na obszarze województwa podkarpackiego pośrednicy finansowi pozyskiwali gros swoich klientów z najbliższego sąsiedztwa swojego funduszu. Nie może to stanowić oczywiście żadnego zaskoczenia z uwagi na fakt, że przyjęcie takiej strategii pozyskiwania klientów pozwala pośrednikom minimalizować koszty zarządzania funduszem, a także skutecznie docierać z ofertą do tych klientów, którzy są im najlepiej znani. Jednocześnie pojawia się widoczny „efekt białych plam” na mapie województwa podkarpackiego, gdzie wskaźniki wykorzystania instrumentów finansowych bardzo wyraźnie odbiegają od czołowych pod tym względem rejonów w województwie. Obszarami na STRONA 42 Model bezpośredni wdrażania zwrotnych instrumentów finansowych na poziomie regionalnym dominuje w Polsce. Do jego zalet można zaliczyć możliwość stosunkowo szybkiego uruchomienia instrumentów zwrotnych oraz elastyczność kształtowania instrumentarium wsparcia i zasad współpracy IZ RPO z pośrednikami finansowymi na etapie przygotowania programu. Z kolei za wady należy uznać znaczny stopień obciążenia IZ RPO sprawami administracyjnymi oraz niską elastyczność realokacji środków finansowych pomiędzy funduszami. mapie województwa podkarpackiego, gdzie wykorzystanie instrumentów finansowych kształtuje się na szczególnie niskim poziomie, są powiaty: brzozowski, bieszczadzki, sanocki i jarosławski. Efekty wsparcia Środki finansowe udostępnione przedsiębiorcom z terenu województwa podkarpackiego w ramach działania 1.1. (schemat A) RPO WP w sposób odpowiedni trafiły w lukę finansową. Przekonuje o tym profil odbiorców takiego wsparcia, które w dużym stopniu trafiło do firm najmniejszych, młodych, generujących niewielkie obroty i zysk i działające na geograficznie wąsko zdefiniowanych rynkach. Efekty wsparcia zostały zmierzone poprzez oszacowanie zmian, jakie w wyniku zastosowania instrumentów zwrotnych dokonały się w różnych obszarach funkcjonowania przedsiębiorstw, które z nich skorzystały. Największy odsetek ostatecznych odbiorców wsparcia zwrotnego ocenił, że w rezultacie otrzymanego wsparcia wzrosła zdolność firmy do konkurowania na rynku (79,7%). Dla zbliżonej grupy firm uzyskane wsparcie skutkowało poprawą płynności finansowej przedsiębiorstwa (77,8%). Z kolei dla 63,1% respondentów skutkiem wsparcia finansowego przy zastosowaniu instrumentów zwrotnych był wzrost potencjału firmy do wprowadzania innowacyjnych rozwiązań. Uzyskane efekty widać szczególnie dobrze poprzez porównanie wyników finansowych uzyskanych przez odbiorców wsparcia zwrotnego z grupą kontrolną utworzoną przez przedsiębiorców, którzy w okresie ostatnich 5 lat ubiegali się o finansowanie zewnętrzne. W przypadku zmian przychodów za rok 2013 w stosunku do stanu sprzed uzyskania finansowania odsetek przedsiębiorców reprezentujących obie porównywane grupy, którzy zadeklarowali wzrost przychodów był niemal identyczny. Tym, co najbardziej różniło obie grupy, był odsetek respondentów z obu grup deklarujących spadek przychodów, który dla beneficjentów wsparcia zwrotnego wynosił 7,7% wobec aż 24,6% przedsiębiorców w grupie kontrolnej. Podobną tendencję można było zaobserwować w przypadku zmian zysku netto. Przy zbliżonych odsetkach respondentów wskazujących na wzrost zysku netto w analizowanym okresie, wyraźne dysproporcje zaznaczyły się w odniesieniu do deklaracji spadku zysku (7,7% w grupie odbiorców wsparcia w porównaniu z aż 30,6% w grupie kontrolnej). Uzyskane wyniki wskazują na stabilizujący charakter wsparcia finansowego przy zastosowaniu instrumentów zwrotnych, które potrafi zapewnić jego beneficjentom łagodne przejście w trudniejszym okresie funkcjonowania (np. spowodowanym dekoniunkturą gospodarczą). Podobnie jak w przypadku zmian przychodów i zysków osiągniętych STRONA 43 Porównanie charakterystyki odbiorców wsparcia zwrotnego z grupą kontrolną stworzoną spośród reprezentantów przedsiębiorstw województwa podkarpackiego, którzy w okresie ostatnich 5 lat poprzedzających badanie podejmowali próby pozyskania finansowania zewnętrznego wskazuje, że finansowanie działalności gospodarczej przy wykorzystaniu instrumentów zwrotnych oferowanych w ramach RPO WP jest znacząco częściej udziałem osób prowadzących jednoosobową działalność (28,9% wobec 15,0% w grupie kontrolnej), natomiast znacznie rzadziej korzystają z niego średni przedsiębiorcy zatrudniający 50-249 pracowników (2,3% wobec 13,0% w przypadku grupy kontrolnej). Istotne różnice pomiędzy obu kategoriami wyróżnionych przedsiębiorstw zaznaczają się także pod względem długości funkcjonowania przedsiębiorstwa na rynku. Starania o pozyskanie instrumentów zwrotnych z RPO WP są domeną firm młodych. Cezurą czasową, która uprawdopodabnia relatywnie częstsze korzystanie z instrumentów zwrotnych jest wiek przedsiębiorstwa zawarty w przedziale 3-5 lat. Podobną granicę da się wyznaczyć ze względu na wielkość rocznego obrotu firmy. I tak, korzystanie z instrumentów zwrotnych czynią bardziej prawdopodobnym stosunkowo niskie obroty firmy, nie większe niż 500 tys. zł. W silnym związku z większą skłonnością do korzystania z instrumentów zwrotnych pozostaje zysk firmy. Relatywnie większa skłonność w tym zakresie cechuje firmy osiągające zysk na poziomie nie przekraczającym w wymiarze rocznym wartości 50 tys. zł. dzięki wykorzystaniu instrumentów zwrotnych podobnie stabilizujący efekt uzyskiwany jest także w odniesieniu do zatrudnienia. 36,7% ostatecznych odbiorców wskazało, iż w porównaniu do okresu sprzed uzyskania wsparcia zatrudnienie w ich firmie wzrosło. Jedynie 3% wskazało na spadek zatrudnienia (w grupie kontrolnej 17,6%). Obliczono, że w 107 spośród 304 przebadanych firm zatrudnionych zostało 306 pracowników. Choć co trzeci przedsiębiorca korzystający ze wsparcia zwrotnego nie potrafił przełożyć uzyskanego wsparcia na wzrost przychodów lub oszczędności, które były możliwe do uzyskania dzięki realizacji projektu w okresie 5 lat od momentu jego zakończenia, to pozostała grupa respondentów podjęła próbę przeprowadzenia takich szacunków. W wyliczeniach respondentów najczęściej przewijała się kwota w przedziale 10-50 tys. zł (19,0%), do 10 tys. zł (15,4%), 100-500 tys. zł (15,4%) oraz 51-100 tys. zł (14,9%). W ocenie zdecydowanej większości odbiorców wsparcia zwrotnego projekt zrealizowany dzięki finansowaniu instrumentami zwrotnymi posiada potencjał do generowania przychodu, przy czym większość z nich (56,1%) była o tym zdecydowanie przekonanych. Ponad 88% respondentów korzystających ze wsparcia zwrotnego przewiduje, że środki zainwestowane w realizację projektów współfinansowanych instrumentami zwrotnymi zwrócą się (wobec 8,2% mających odmienne zdanie). Czas, w jakim zainwestowane środki finansowe powinny się zwrócić został w połowie przypadków oszacowany na okres od 2 do 5 lat. Co piąty beneficjent wsparcia ocenia, że te środki zwrócą się w przeciągu od roku do 2 lat, a 11,2% przewiduje, że będzie to okres dłuższy niż 5 lat. Nieco inaczej kształtują się zmiany liczby klientów firmy w porównaniu do okresu sprzed uzyskania finansowania. Przy ponownie dostrzegalnym stabilizującym efekcie zastosowania wsparcia zwrotnego (zaledwie 6,4% odbiorców wsparcia zwrotnego deklarujących spadek liczby klientów wobec aż 22,6% w grupie kontrolnej) jego beneficjenci relatywnie częściej wskazują także na wzrost liczby klientów (odpowiednio 62,4% i 47,2%). Umiarkowany był natomiast wpływ wsparcia na rozszerzenie działalności firmy na nowe rynki, w szczególności zagraniczne. Na ekspansję ponadnarodową wskazało jedynie 4,2% ostatecznych odbiorców w porównaniu do 13,7% w grupie kontrolnej. 27% korzystających ze wsparcia ze schematu A RPO WP wskazało na rozszerzenie działalności firmy na nowe rynki lokalne/regionalne, a co piąty na ekspansję ponadregionalną (inne województwa). Porównując obie grupy uczestniczące w badaniu widać bardziej optymistyczne przewidywania odbiorców wsparcia zwrotnego odnośnie do zmian, które powinny nastąpić w okresie najbliższych dwóch lat w zakresie wielkości przychodów, zysku i zatrudnienia. W grupie odbiorców wsparcia zwrotnego większy odsetek respondentów oczekuje wzrostu tych wskaźników ekonomicznych, a jednocześnie mniejszy odsetek spodziewa się ich spadku. Z kolei przedstawiciele grupy kontrolnej częściej przewidują zmiany w wysokości nakładów na inwestycje oraz nakładów na innowacje (produktowe, procesowe, organizacyjne i marketingowe). Może to świadczyć o tym, że odbiorcy wsparcia zwrotnego w pewnym stopniu chwilowo zaspokoili swoje potrzeby inwestycyjne i jednocześnie oczekują zdyskontowania wydatków powiązanych z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych. W przypadku pojawiających się innowacji produktowych mają one według deklaracji wprowadzających je na rynek relatywnie częściej cechy nowości na poziomie rynku niż – jak w przypadku grupy kontrolnej – cechy nowości na poziomie przedsiębiorstwa. Jeszcze wyraźniejsze dysproporcje pomiędzy obu ocenianymi grupami firm w odniesieniu do skali nowości innowacji dotyczą innowacji STRONA 44 Uzyskane wsparcie zwrotne stymulowało podejmowanie przez firmy działalności innowacyjnej. 62% badanych wskazało, iż wsparcie przyczyniło się do wprowadzenia do oferty rynkowej nowych lub istotnie ulepszonych wyrobów lub usług, 46,8% wskazało na innowację procesową, 37,7% organizacyjną, a 35% marketingową. Dwie na trzy innowacje były innowacjami wyłącznie w skali firmy tzn. już oferowanymi/stosowanymi przed przedsiębiorstwa konkurencyjne. procesowych, gdzie jeszcze większy odsetek odbiorców wsparcia zwrotnego wskazuje na nowości na poziomie rynku związane z wprowadzeniem nowych rozwiązań w zakresie procesu, które nie były dotychczas stosowane przez konkurencję. Zastosowanie instrumentów zwrotnych relatywnie częściej niż w przypadku wykorzystania także innych instrumentów finansowych przekłada się na rozszerzenie działalności przedsiębiorstwa o nowe rynki lokalne, regionalne i ponadregionalne. Rzadziej natomiast przynoszą efekt w postaci poszerzenia zakresu geograficznego prowadzonej działalności o nowe kraje. Stabilizujący charakter zastosowania instrumentów zwrotnych jest dostrzegalny ponadto w odniesieniu do zmian udziału firmy na poszczególnych rynkach geograficznych, o czym świadczą wyraźnie niższe odsetki firm deklarujących spadek udziału firmy w tych rynkach. Zmiany na rynkach geograficznych polegające na zwiększeniu udziału w tych rynkach widoczne są zwłaszcza w odniesieniu do rynków lokalnych i regionalnych, a także – choć w nieco mniejszym stopniu – w odniesieniu do rynku krajowego. STRONA 45 W celu trafnego i skutecznego zaplanowania wsparcia dla przedsiębiorstw w ramach RPO WP 20142020 warto wykorzystać najważniejsze wnioski i rekomendacje płynące z badań ewaluacyjnych w zakresie wsparcia przedsiębiorczości i instrumentów finansowych w perspektywie finansowej 2007 2013. Można je streścić w następujących punktach: z uwagi na zróżnicowany charakter potrzeb i problemów leżących u podstaw niskiego poziomu konkurencyjności i innowacyjności MŚP zachowany powinien zostać szeroki zakres wsparcia tych podmiotów; w celu zwiększenia efektywności wydatkowania środków publicznych powinny zostać objęte pomocą te przedsięwzięcia, które nie zostałyby zrealizowane bez wsparcia publicznego lub, w przypadku których wsparcie publiczne spowodowałoby zwiększenie zakresu bądź przyspieszenie realizacji projektu (minimalizacja „efektu jałowej straty”); luka finansowa w największym stopniu dotyka mikroprzedsiębiorstw i – choć nieco mniejszym – małych firm, tak pod względem wolumenu wsparcia finansowego jak i jego intensywności; wśród firm o niezaspokojonych potrzebach inwestycyjnych znaczna ich część (w tym zwłaszcza mikro) nie poszukuje aktywnie finansowania zewnętrznego, co wskazuje na konieczność ich trafnego zidentyfikowania i skutecznego dotarcia z informacją o możliwościach finansowania; główną przyczyną odmowy finansowania firm mikro i małych jest brak zdolności kredytowej, a w dalszej kolejności odpowiedniego zabezpieczenia, co wskazuje na istotną rolę funduszy poręczeniowych; zawodność rynków finansowych przejawia się w przenoszeniu ryzyka związanego z negatywnym postrzeganiem perspektyw rozwojowych danej branży na całą populację funkcjonujących w niej firm; w sytuacji funkcjonowania dobrze rozwiniętego sektora bankowego rozwój alternatywnych źródeł finansowania działalności przedsiębiorstw jest stosunkowo słaby; polski sektor bankowy odznacza się wysokim stopniem zbiurokratyzowania i kosztów dla przedsiębiorcy związanych z pozyskiwaniem finansowania zewnętrznego, co w kontekście dużej roli tych parametrów w procesie decyzyjnym wyboru formy finansowania tworzy kapitalne warunki dla wypromowania form alternatywnych; efektywne wsparcie sektora małych i średnich przedsiębiorstw powinno zakładać akceptację ryzyka większego niż są gotowe zaakceptować podmioty komercyjne; w stosunku do firm średnich i dużych wsparcie zwrotne nie powinno adresować w sposób bezpośrednio luki finansowej a raczej stanowić alternatywę w stosunku do oferty sektora komercyjnego; struktura rozdziału środków w ramach wsparcia zwrotnego na inwestycje i środki obrotowe powinna w sposób optymalny kształtować się w relacji 3 do 1 31. Powyższe konkluzje można przełożyć na konkretne działania zwiększające atrakcyjność wsparcia i popyt na instrumenty finansowe: większą indywidualizację instrumentów wsparcia (priorytet opcji „tailor made” nad opcją „off the-shelf”), co pozwoli lepiej trafiać w potrzeby firm ważnych dla specyfiki rozwoju regionu (np. sektor turystyki, sektor lotniczy); utrzymanie możliwie niskiego poziomu kosztów dla przedsiębiorstw związanych z dostępem do finansowania zewnętrznego; możliwie daleko idące uproszczenie wymogów proceduralnych towarzyszących pozyskiwaniu finansowania przez przedsiębiorców oraz klarowność i spójność interpretacyjna w przekroju całego województwa; wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu pełniących kluczową rolę w promowaniu i dystrybucji instrumentów finansowych ograniczających lukę finansową, której doświadczają mikro i małe przedsiębiorstwa. Wsparcie zakładania przez osoby fizyczne działalności gospodarczej W 2012 r. w ramach Działania 6.2 PO KL w województwie podkarpackim uruchomiono instrument wsparcia w postaci pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Wsparcie ma postać jednorazowej preferencyjnej pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej do wysokości 50 tys. zł na osobę oraz doradztwo (indywidualne i grupowe) oraz szkolenia umożliwiające uzyskanie wiedzy i umiejętności niezbędnych do podjęcia i prowadzenia działalności gospodarczej dla osób rozpoczynających działalność w ramach danego projektu, przed złożeniem wniosku o pożyczkę, jak i po otrzymaniu pożyczki. Uczestnictwo w szkoleniach i korzystanie z doradztwa jest bezpłatne (wliczane w pomoc de minimis) i nie jest obowiązkowe. Preferowany jest udział osób młodych do 25 r. życia (RARR i BS w Dębicy), osób w wieku 50+ (BS w Dębicy, RIG w Stalowej Woli) oraz kobiet (RIG w Stalowej Woli). Pod koniec 2012 WUP w Rzeszowie ogłosił konkurs na pośredników finansowych, którzy będą udzielali pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej w ramach PO KL 6.2 w województwie podkarpackim. Łącznie na pożyczki przeznaczono 14 mln zł. W konkursie mogły uczestniczyć podmioty zarządzające instrumentami inżynierii finansowej32, w szczególności podmioty nie działające dla zysku lub przeznaczające zysk na cele statutowe służące tworzeniu korzystnych warunków dla rozwoju przedsiębiorczości przez udzielanie pożyczek, banki ( w tym spółdzielcze) i konsorcja tych podmiotów. W wyniku konkursu wyłoniono trzy instytucje Rzeszowska Agencję Rozwoju Regionalnego, Regionalna Izbę Gospodarczą w Stalowej Woli oraz Bank Spółdzielczy w Dębicy. Łącznie te trzy podmioty planują udzielenie ok. 200 pożyczek do końca 2015 r. IBS, Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego – wnioski i rekomendacje dla procesu programowania polityki spójności w okresie 2014-2020, Warszawa, czerwiec 2013. 32 w rozumieniu art. 2 pkt 3a rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 15 grudnia 2010 r. w sprawie udzielania pomocy publicznej w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (Dz.U. z 2010r. Nr 239, poz.1598, z późn. zm.) STRONA 46 31 Z wywiadów z pośrednikami finansowymi wynika, że wynagrodzenie oferowane przez program jest za niskie w stosunku do kosztów zarządzania funduszem. Zdaniem rozmówców z instytucji finansowych, specyfika działania funduszu pożyczkowego wymaga zaangażowania w prace kilku osób (co najmniej koordynatora, księgową, specjalistę ds. pożyczek). Nawet jeśli nie są to pełne etaty (zależy od zadeklarowanych wskaźników wykonania – liczby udzielonych pożyczek), to przyjęty poziom wynagrodzenia nie jest wystarczający. Odpowiedni poziom wynagrodzenia dla pośrednika finansowego stanowi ważny efekt zachęty do uczestnictwa w sieci dystrybucji pożyczek i jest szczególnie istotny w kontekście większej planowanej w przyszłej perspektywie finansowej liczby pożyczek, udzielanych w dłuższym okresie33. Odpowiednie wynagrodzenie zapobiegnie bowiem, szkodliwej dla kumulacji doświadczeń, rotacji kadr. Z kolei wymogi sprawozdawcze i działania kontrolne prowadzone przez IP związane z prowadzeniem takiego funduszu są trudne do zaakceptowania przez bank, który przestrzega standardów związanych z zarządzaniem posiadanymi środkami finansowymi, podlega procedurom kontrolnym Komisji Nadzoru Bankowego i stoi na stanowisku, że procedury te potwierdzają w sposób wystarczający jego wiarygodność w tym zakresie. Bank jako podmiot komercyjny wziął udział w konkursie głównie z powodów wizerunkowych i po pierwszych doświadczeniach obecnej perspektywy finansowej ostrożnie podchodzi do kontunuowania tej działalności w przyszłości. Przyjęta formuła wdrażania (projektowa) nie będzie nigdy atrakcyjna dla banków komercyjnych, które szukają zysku w ekonomii skali i standaryzacji procedur. Z kolei zaangażowanie banków w tego typu programy wsparcia ma sens w przypadku masowych schematów o dużym zakładanym zasięgu geograficznym. Kwestia dostępności (fizyczny dystans dzielący pożyczkobiorców od pośredników) jest istotna i pod nieobecność struktur banków sieciowych w programie należy zadbać o równomierny rozkład geograficzny pośredników finansowych w regionie. Należy przy tym pamiętać, że większość nowych przedsiębiorstw zakładana jest przez osoby mieszkające w miastach34. Efekty wsparcia Według informacji otrzymanych z WUP Rzeszów do tej pory (czerwiec 2014) zrekrutowano do projektów łącznie 102 osoby (RARR -46 , BS – 30, RIG – 26) i przyznano 52 pożyczki. Biorąc pod uwagę liczbę udzielonych do tej pory pożyczek i fakt, że akcja pożyczkowa ruszyła w praktyce dopiero od II kwartału 2014 roku, trudno w tym momencie oceniać efekty pożyczek. Niemniej jednak na podstawie badania jakościowego i ankietowego wśród pierwszych pożyczkobiorców dokonano wstępnych ocen. Przeankietowano 35 spośród 52 pożyczkobiorców działania 6.2 PO KL w podkarpackim. Najważniejsze wnioski z przeprowadzonej ankiety są następujące: ¾ Pożyczkobiorców sięga po maksymalne możliwe kwoty pożyczek, czyli 50 tys. zł; 22 na 35 ankietowanych zamierza spłacić pożyczkę w maksymalnym dopuszczalnym okresie spłaty – 60 miesięcy; Pożyczkę w pierwszej kolejności przeznaczono na zakup urządzeń i narzędzi pracy (17 z 35) oraz zakup towarów (lub usług) handlowych (10 z 35); Ewaluator nie miał wglądu w umowy pomiędzy WUP a pośrednikami finansowymi, więc nie jest mu znany poziom wynagradzania poszczególnych pośredników finansowych PO KL Działanie 6.2. W rozdziale Priorytet inwestycyjny 8.7 i 8.9 zaproponowano rekomendowany poziom kosztów zarządzania 34 Co ciekawe firmy zakładane w miastach maja jednocześnie wyższy współczynnik przeżycia. PAG Uniconsult sp. z o.o., Badanie osiągniętych wartości wskaźników rezultatu komponentu regionalnego PO KL, Warszawa, 2012, s. 99. STRONA 47 33 Większość założonych firm to firmy usługowe (21 z 35); Rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej to najczęściej (wg pkd) „pozostała działalność usługowa” i „handel”; Ponad 3/4 firm nie zatrudnia w chwili obecnej pracowników, ale prawie 2/3 planuje zatrudnienie pracowników (22 z 35), z tego prawie połowa w pierwszym roku działalności; W przeważającej większości przypadków (30 z 35) pożyczka uzupełniała środki własne przeznaczone na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Pożyczka w 13 na 31 przypadków stanowiła mniej niż połowę środków (głównie własnych) zgromadzonych na potrzeby rozpoczęcia działalności gospodarczej; Część ankietowanych (10 z 35) deklaruje, że bez pożyczki i tak rozpoczęłaby działalność gospodarczą. Nie oznacza to jednak jałowej straty – pożyczka w większości przypadków uzupełnia zgromadzone środki własne. Brak pożyczki oznaczałby mniejszą skalę początkowych inwestycji w tworzoną firmę; Dokonana w ankiecie samocena wiedzy na temat różnych aspektów prowadzenia działalności gospodarczej wskazuje, że zdecydowana większość respondentów uważa, że posiada wiedzę i umiejętności potrzebne do zarzadzania firmą (23 z 35), ale (paradoksalnie) jednocześnie wielu z nich uważa podstawową umiejętność zarządczą, jaką jest planowanie kosztów i przychodów, za swoją słabą stronę. Słabą stroną pożyczkobiorców jest również, ich zdaniem, wiedza na temat aspektów prawnych i zagadnień księgowych związanych z prowadzeniem firmy; Zdecydowana większość tych, którzy brali udział w szkoleniach oferowanych przez pośredników finansowych ocenia je pozytywnie. Najwięcej pozytywnych ocen (przydatność) otrzymało szkolenie z finansów mikrofirmy (22 z 24). Najczęściej o możliwości uzyskania pożyczki ich odbiorcy dowiadywali się z internetu (16 na 35) i od znajomych (12 na 35). Najczęściej były to strony internetowe funduszy pożyczkowych lub Urzędu Pracy Nieco dodatkowych informacji na temat efektów programów wsparcia samozatrudnienia dostarcza badanie ankietowe beneficjentów schematów dotacyjnych 6.2 i 8.1.2 PO KL (próba n=100): 84% rozpoczynających działalność skorzystała z maksymalnej wartości dotacji – 40 tys. zł plus wsparcia pomostowego – 6,5 tys. zł (96% beneficjentów); Środki w pierwszej kolejności przeznaczono na zakup urządzeń i narzędzi pracy (86%); Większość założonych firm to firmy usługowe (86%); Rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej to najczęściej (wg PKD) „pozostała działalność usługowa” (35%), „budownictwo” (10%) oraz „opieka zdrowotna” (10%)35; Podobnie jak w przypadku pożyczek przyznana dotacja stanowiła tylko część łącznej kwoty przeznaczonej na finansowanie inwestycji związanej z rozpoczęciem działalności gospodarczej (58% łącznej kwoty). Pozostała część w 73% przypadków była sfinansowana ze środków własnych; Pomimo więc różnych instrumentów wsparcia profil zakładanych firm i wielkość inwestycji są podobne. 35 Różnice pomiędzy beneficjentami dotacji i pożyczkobiorcami w zakresie branżowym mogą się wiązać z okresem, w którym zakładano firmy i koniunkturą w określonych branżach. Badano beneficjentów dotacji z lat 2009 i 2010 a pożyczkobiorców z roku 2014. STRONA 48 W kontekście zakresu przedmiotowego niniejszego raportu warto również wspomnieć o dostępnym w województwie wsparciu zwrotnym na inwestycje z zakresu OZE oraz termomodernizacji jak również o doświadczeniach związanych z wdrażaniem inicjatywy Jessica, która jakkolwiek nieobecna w województwie tak może stanowić alternatywę dla dotacyjnego wsparcia projektów z zakresu rewitalizacji oraz wsparciu instrumentami finansowymi działalności innowacyjnej, w szczególności związanej z prowadzeniem prac B+R. Wsparcie inwestycji w odnawialne energii/inwestycji z zakresu termomodernizacji źródła Instytucjami, które oferowały w przeszłości oraz oferują obecnie instrumenty finansowe na realizację przedsięwzięć z zakresu odnawialnych źródeł energii oraz termomodernizacji są w szczególności: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska oraz Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oferuje m.in. dotacje oraz pożyczki na inwestycje polegające na budowie nowych energooszczędnych budynków użyteczności publicznej oraz zamieszkania zbiorowego (Projekt Lemur), kredyt oraz dotację dla MŚP na ograniczenie zużycia energii w wyniku zwiększenia efektywności energetycznej i zastosowania odnawialnych źródeł energii (Projekt Inwestycje energooszczędne w małych i średnich przedsiębiorstwach), pożyczkę na projekty mające na celu zwiększenie produkcji energii z instalacji wykorzystujących odnawialne źródła energii (Wspieranie rozproszonych, odnawialnych źródeł energii, część 1 BOCIAN – Rozproszone, odnawialne źródła energii), dotację na częściową spłatę kapitału kredytu bankowego w projektach polegających na zakupie i montażu kolektorów słonecznych w budynkach, przeznaczonych lub wykorzystywanych na cele mieszkaniowe (Wspieranie rozproszonych, odnawialnych źródeł energii, część 2 Dopłaty na częściowe spłaty kapitału kredytów bankowych przeznaczonych na zakup i montaż kolektorów słonecznych dla osób fizycznych i wspólnot mieszkaniowych), pożyczka z możliwością umorzenia na projekty przyczyniające się do zwiększenie produkcji energii z odnawialnych źródeł energii i obiektów wysokosprawnej Kogeneracji (Wspieranie rozproszonych, odnawialnych źródeł energii, część 3 Program dla przedsięwzięć w zakresie odnawialnych źródeł energii i obiektów wysokosprawnej kogeneracji – PROJEKT), kredyt wraz z dotacją na projekty mające na celu termomodernizację budynków użyteczności publicznej oraz wymianę oświetlenia wewnętrznego na energooszczędne (System zielonych inwestycji, część 1, Zarządzanie energią w budynkach użyteczności publicznej), kredyt z dotacją na termomodernizację budynków, (System zielonych inwestycji). Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie oferuje pożyczki oraz dotacje na kompleksowe przedsięwzięcia termomodernizacyjne budynków użyteczności publicznej, w szczególności związanych z likwidacją dotychczasowych źródeł ciepła, których nośnikiem energii były paliwa stałe typu węgiel, koks na obszarach wskazanych w programach ochrony powietrza jako obszary z przekroczeniami wartości dopuszczalnych lub realizacją nowych z zastosowaniem odnawialnych źródeł energii (Program Ochrona atmosfery 2014). 75% badanych podmiotów prowadzących działalność w obszarze wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatycznych (dział 35 PKD) nie ma wiedzy na temat realizowanego przez WFOŚiGW programu KAWKA. 60% badanych zna ofertę BOŚ dotyczącą oferowania kredytów na przedsięwzięcia termomodernizacyjne. W przypadku samorządów miejskich potencjał świadomościowy jest STRONA 49 Podmiotami, które w największym stopniu korzystają ze środków WFOŚiGW w Rzeszowie są jednostki samorządu terytorialnego. Trafiło bowiem do nich w latach 2007-2013 66,7% wsparcia udzielonego w formach zwrotnych oraz 68,6% udzielonego w formach bezzwrotnych. Drugą grupę beneficjentów stanowiły podmioty nienależące do sektora finansów publicznych, do których trafiło 28,7% wsparcia w formach zwrotnych, oraz 27,4% udzielonego w formach bezzwrotnych. Do innych jednostek sektora finansów publicznych trafiło 4,7% wsparcia udzielonego w formach zwrotnych oraz 4% udzielonego w formach bezzwrotnych. zdecydowanie większy. 70% z nich zna ten program, a 87,5% posiada wiedzę o oferowanych przez Bank Ochrony Środowiska kredytach na inwestycje dotyczące termomodernizacji. Spośród innych instytucji oferujących wsparcie zwrotne na typy inwestycji korespondujące z zakresem interwencji przewidzianym w PI 4.1 i 4.3 można jeszcze wspomnieć o Banku Ochrony Środowiska oraz Banku Gospodarki Żywnościowej. BOŚ Bank koncentrował się więc na rozwijaniu działalności na rynku finansowania projektów proekologicznych, powiększając udział w portfelu kredytów udzielonych na działania służące ochronie środowiska oraz wspierające zrównoważony rozwój kraju. Wartość nowo zawartych umów kredytowych przekroczyła 6 mld zł. Udział salda kredytów proekologicznych jako salda kredytów ogółem wynosił od 18,0% w 2010 r. do ponad 23% w 2013 r. Kredyty te przeznaczone były głównie na inwestycje z zakresu ochrony atmosfery, w szczególności na działania dotyczące efektywności energetycznej i budowy odnawialnych źródeł energii, oraz gospodarki wodnej i ochrony wód, w tym budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków. W zdecydowanej większości kredyty proekologiczne skierowane były do klientów korporacyjnych. W najbliższych latach jednym z podstawowych celów BOŚ S.A. będzie utrzymanie pozycji na rynku finansowania projektów proekologicznych. Zgodnie ze Strategią Bank planuje powiększyć udział kredytów udzielonych na działania służące ochronie środowiska oraz wspierające zrównoważony rozwój do około 30% całego portfela kredytowego. Bank będzie się koncentrował na finansowaniu przedsięwzięć z zakresu: efektywności energetycznej, odnawialnych źródeł energii, zbiórki i zagospodarowania odpadów, gospodarki wodno – ściekowej, a także finansowania strukturalnego 36. W latach 2007-2012 bank udzielił 147 kredytów o wartości 95 165 tys. zł. Średnia wartość udzielonego kredytu wynosiła 647,4 tys. zł. Ponad 71% kredytów udzielonych zostało w obszarze ochrony atmosfery. Ich wartość stanowiła ponad 42% wartości wszystkich udzielonych kredytów proekologicznych. Blisko 16% kredytów udzielonych zostało w obszarze ochrony wód o wartości blisko 40% wszystkich kredytów. Należy także zwrócić uwagę, że najwyższa średnia wartość kredytu wynosząca 1 616,9 tys. zł wystąpiła w obszarze ochrony wód. W przypadku ochrony powierzchni ziemi było to 1 067,2 tys. zł, a ochrony atmosfery 381,2 tys zł. Bank Gospodarki Żywnościowej oferuje kredyt inwestycyjny Zielona Energia. Przeznaczony jest on na finansowanie budowy elektrowni wiatrowych, elektrowni wodnych, fotowoltaicznych oraz instalacji do wytwarzania energii elektrycznej i/lub energii cieplnej z biomasy lub z biogazu. Barierami utrudniającymi wykorzystanie instrumentów finansowych w celu realizacji inwestycji w sektorze energetycznym są niejednoznaczne, często niespójne i niedostosowane do wymogów unijnych przepisy prawa krajowego, problemy związane z biurokracją oraz kwestie finansowe, które w wielu przypadkach zniechęcają potencjalnych inwestorów do realizacji projektów w sektorze energetycznym. Barierą jest także zmniejszająca się zdolność kredytowa potencjalnych beneficjentów. Wskazano także na bariery organizacyjno-prawne, np. restrykcyjne podejście Ministerstwa Finansów do finansowania w formule ESCO (lub innych form finansowania przez trzecią stronę – TPF)37. Dotychczasowe doświadczenia związane z wdrażaniem tych instrumentów wskazują, iż do działań wspomagających lub zmian regulacyjnych, które należy podjąć, aby zwiększyć atrakcyjność wsparcia i popyt na instrumenty finansowe dotyczące OZE należy zaliczyć: Sprawozdanie zarządu z działalności Banku Ochrony Środowiska S.A. w 2013 r., Warszawa 2014, s. 23; Sprawozdanie zarządu z działalności Banku Ochrony Środowiska S.A. w 2012 r., Warszawa 2013, s. 21 Sprawozdanie zarządu z działalności Banku Ochrony Środowiska S.A. w 2013 r., Warszawa 2014, s. 23; Sprawozdanie zarządu z działalności Banku Ochrony Środowiska S.A. w 2012 r., Warszawa 2013, s. 21 37 STRONA 50 36 Stosowanie konkurencyjnych warunków. Wynika to m.in. z faktu, że oferta kredytów (np. z Banku Ochrony Środowiska) na przedsięwzięcia dotyczące odnawialnych źródeł energii jest dość szeroka38. Chodzi tu np. o: Wprowadzenie długiego okresu zwrotu ewentualnych pożyczek. W opinii respondentów jednego z badań ewaluacyjnych w przypadku projektów dotyczących OZE i oszczędności energii okres zwrotu pożyczki nie powinien być krótszy niż 10 lat. Pożyczki o krótszym okresie mogą spotkać się z ograniczonym zainteresowaniem 39. Należy pamiętać, że okres zwrotu z inwestycji energetycznych jest – z uwagi na dużą kapitałochłonność – stosunkowo długi w porównaniu z innymi inwestycjami40. Stosowanie okresu karencji (jak np. w Niemczech41). Warto dodać, że w jednym z badań długi okres karencji w spłacie pożyczki zaliczany jest do tych mechanizmów, które pozwolą zwiększyć atrakcyjność instrumentów wdrażanych w ramach PI 4.3. Innymi mechanizmami tego typu są: oprocentowanie poniżej rynkowego (na warunkach pomocy de minimis), długi okres kredytowania – zastosowanie mechanizmu premiowego, tj. redukcji kwoty zobowiązania w proporcji do osiągniętego efektu energetycznego (wielkość oszczędności na kosztach zużycia energii)42. Z innych badań wynika, że czynnikami decydującymi o zainteresowaniu uzyskaniem wsparcia w formach zwrotnych są niskie koszty i oprocentowanie, a zarazem wysoka kwota dofinansowania projektu, długi okres spłaty, możliwość zaciągnięcia kredytu na wkład własny, sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego oraz rentowność projektu43, Krótkie procedury aplikacyjne i czas oceny wniosków, wysoki poziom dofinansowania 44, Zapewnienie pewnej elastyczności programu wsparcia przedsięwzięć, która polegałaby na szybkim dostosowywaniu programu (wysokości oprocentowania pożyczek, maksymalnej wysokości wsparcia, grupy beneficjentów) do zmieniających się warunków gospodarczych 45. Jak zauważył uczestnik wywiadu pogłębionego, oferta banków jest dość zmienna, a przy tym – nieprzewidywalna. Podejmowanie odpowiednich działań informacyjnych. Chodzi tu zwłaszcza o przyjęcie modelu aktywnej współpracy z potencjalnymi wnioskodawcami46 i edukowanie potencjalnych beneficjentów na konferencjach, forach i spotkaniach z podmiotami sektora finansowego i energetycznego47. Ważne jest też by działania promocyjne nie tylko koncentrowały się na porównaniu wsparcia zwrotnego i bezzwrotnego, ale też skupiały się na przedsiębiorcach, którzy już obecnie korzystają z komercyjnych instrumentów zwrotnych, pokazując korzyści Określenie zasadności finansowania projektów z zakresu poprawy efektywności energetycznej i odnawialnych źródeł energii na terenie województwa zachodniopomorskiego w ramach instrumentów zwrotnych, Fundeko, Warszawa-Szczecin 2010, s. 56. 39 Określenie zasadności finansowania projektów z zakresu poprawy efektywności energetycznej i odnawialnych źródeł energii na terenie województwa zachodniopomorskiego w ramach instrumentów zwrotnych, Fundeko, Warszawa-Szczecin 2010, s. 56. 40 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 66; Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych 38 instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Kraków, s. 68. Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 54. 41 Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Kraków, s. 100. 43 Ewaluacja wpływu projektów realizowanych w Priorytecie 4 „Środowisko i bezpieczeństwo ekologiczne” i Priorytecie 5 „Energetyka” RPO WD oraz wyznaczenie pożądanych kierunków działań na przyszłość w obszarach objętych tymi priorytetami, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław 2014 42 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 73. 45 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 66. 46 Określenie zasadności finansowania projektów z zakresu poprawy efektywności energetycznej i odnawialnych źródeł energii na terenie województwa zachodniopomorskiego w ramach instrumentów zwrotnych, Fundeko, Warszawa-Szczecin 2010, s. 90. 47 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 31, 35. STRONA 51 44 jakie niesie ze sobą wsparcie publiczne 48. Przekaz informacyjny należy również koncentrować na mniej popularnych instrumentach zwrotnych (tzn. instrumentach innych niż kredyty czy pożyczki)49. Znaczne ograniczenie zakresu obowiązków (formalnych, informacyjnych, promocyjnych) ostatecznych odbiorców korzystających ze wsparcia zwrotnego w porównaniu do przedsiębiorców, korzystających ze wsparcia bezzwrotnego50. Zmniejszenie zakresu obowiązków mogłyby dotyczyć przedsiębiorców, w przypadku których wartość pomocy nie przekracza określonej kwoty. Zmiany w (projektowanym) ustawodawstwie dotyczącym odnawialnych źródeł energii. Przepisy prawa powinny bowiem gwarantować przejrzystość i pewność niezmienności warunków inwestowania 51. Warto dodać, że bariery prawne powodujące niepewność w sektorze odnawialnych źródeł energii wskazywane są jako jedno z zagrożeń dla rozwoju społeczno-ekonomicznego i innowacyjnego województwa podkarpackiego52. Zmiany w prawie mogłyby polegać na 53: Przyjęciu ustawy o odnawialnych źródłach energii. Od rozwiązań przyjętych w ustawie zależy rentowność inwestycji w odnawialne źródła energii. Cena, jaką uzyskuje producent energii ma przy tym wpływ na okres zwrotu z inwestycji. Zmianie mechanizmów wsparcia mikroinstalacji. Zmiany w prawie, które umożliwiłyby łączenie wykorzystania dotacji i środków prywatnych, a więc stosowanie formuły związanej z partnerstwem publiczno-prywatnym54. Pomoc w przygotowaniu wymaganej dokumentacji (np. biznesplanów, audytów energetycznych, projektów wykonawczych, wniosków). Ten etap nie jest szczególnie kosztowny, natomiast wiąże się z dużym ryzykiem odrzucenia projektu 55. Pewnym rozwiązaniem może być utworzenie swego rodzaju „centrum kompetencji”, którego pracownicy zajmowaliby się doradztwem w zakresie decyzji środowiskowych czy pomocy publicznej. Specjaliści pracujący w tej jednostce powinni w podobny sposób interpretować określone wymagania co pracownicy instytucji zarządzającej56. Ograniczenie największych przeszkód dla realizacji projektów z zakresu energetyki odnawialnej, czyli m.in.: skrócenie długotrwałych procedur oceny oddziaływania na środowisko57, rozwiązanie problemów z uzyskaniem warunków przyłączenia do sieci 58, Ocena realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO 2007-2013, Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o., Warszawa 2013, s. 65. 48 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 31, 35. 49 Ocena realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO 2007-2013, Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o., Warszawa 2013, s. 8. 50 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 31. 51 Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 na rzecz inteligentnej specjalizacji (RIS3) (projekt). 52 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 39. 54 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 39. 55 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 73. 53 Ewaluacja wpływu projektów realizowanych w Priorytecie 4 „Środowisko i bezpieczeństwo ekologiczne” i Priorytecie 5 „Energetyka” RPO WD oraz wyznaczenie pożądanych kierunków działań na przyszłość w obszarach objętych tymi priorytetami, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław 2014. Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 65. 58 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 65. 57 STRONA 52 56 skrócenie długotrwałych procedur zagospodarowania przestrzennego59”. uchwalania lub zmiany miejscowych planów Zmianę podejścia Ministerstwa Finansów w stosunku do finansowania w formule ESCO. Rozwojowi tego instrumentu służyłoby wypracowanie przez Ministerstwo Finansów takiej formuły, przy której kontrakty typu ESCO nie byłyby uwzględniane we wskaźnikach zadłużenia samorządów. Wzrost roli tego instrumentu może zwiększyć możliwości realizacji zadań poprzez uruchomienie dodatkowych środków wynikających ze zdolności kredytowej firmy ESCO. Proponuje się nawet wprowadzenie mechanizmu „wykupu kontraktu ESCO” 60. Uznanie przez ministra finansów zadłużenia jednostek samorządu terytorialnego w ramach instrumentów finansowanych publicznie za neutralne względem długu publicznego, gdyż nie zmienia ono bowiem zadłużenia netto sektora finansów publicznych. Środki kierowane w ramach celu tematycznego 4 mogłyby być wtedy wykorzystywane w sposób bardziej efektywny61. Ułatwienie wprowadzenia wymogów, kryteriów i ograniczeń projakościowych do mechanizmów przetargowych, w szczególności promocja najlepszych praktyk przez opublikowanie przez rząd tzw. dokumentów wzorcowych w tym zakresie 62. Opracowanie ujednoliconego w skali kraju dokumentu określającego sposób obliczania efektu ekologicznego. Takie rozwiązanie stosowane jest przez wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Wsparcie projektów rewitalizacyjnych Inicjatywa JESSICA (Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas) została uruchomiona w 2005 r. jako wspólne przedsięwzięcie Komisji Europejskiego, Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz Banku Rozwoju Rady Europy. Jej głównym celem było wsparcie finansowe, organizacyjne i merytoryczne rozwoju miast europejskich. Wsparcie ze strony podmiotów, które wspólnie angażują się w uruchomienie Inicjatywy JESSICA polegało na nie tylko na uruchomieniu środków finansowych, ale również pomocy merytorycznej. Znaczenie EBI jest tu nieodzowne ze względu na to, że EBI od dłuższego czasu poprzez kredytowanie projektów rewitalizacyjnych w linii kredytowej zdobył duże doświadczenie w tym zakresie. Inicjatywa JESSICA była pilotażem zastosowania zwrotnych instrumentów w finansowaniu projektów rewitalizacyjnych w Europie, przygotowującym regiony do szerszego wykorzystania IF, dlatego możliwość wyciągnięcia wniosków z doświadczeń innych polskich regionów stawia województwo podkarpackie w dobrej sytuacji. Ze względu na odnawialny charakter tego instrumentu zwrot z inwestycji jest ponownie inwestowany w nowe projekty rozwoju miejskiego, dzięki czemu środki publiczne znów trafiają do obrotu, promowany jest zrównoważony rozwój oraz wpływ krajowych i unijnych środków publicznych. Inicjatywa JESSICA promowała zrównoważony rozwój obszarów miejskich poprzez wspieranie: rozwoju infrastruktury miejskiej – z uwzględnieniem transportu, gospodarki wodnej i kanalizacyjnej, energii; Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 65. 60 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 31, 74-75, 78. 61 Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowana inwestycji w perspektywie 2014-2020 w województwie śląskim, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2012, s. 114. 62 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 74. STRONA 53 59 dziedzictwa i instytucji kultury – na rzecz turystyki lub innego trwałego ich wykorzystania; ponownego zagospodarowywania terenów zdegradowanych lub ugorów miejskich – z uwzględnieniem oczyszczania i odkażania terenu; tworzenia nowych lokali komercyjnych dla sektorów MŚP, IT i/lub B+R; rozwoju infrastruktury jednostek naukowych – ośrodki studiów medycznych, biotechnologicznych i w innych wyspecjalizowanych dziedzinach; poprawy wydajności energetycznej, m.in. poprzez termomodernizację budynków mieszkalnych. Połączenie podejścia nastawionego na umiarkowany dochód i społecznych efektów sprawiło, że jako głównych beneficjentów Inicjatywy JESSICA w dokumentach programowych wskazano partnerstwa publiczno-prywatne. W polskich warunkach jednak utarło się, że projekty rewitalizacyjne to projekty strony publicznej i tylko jeden projekt (modernizacja dworca PKP w Sopocie wraz z otoczeniem) jest realizowany w tej formule. Inicjatywa JESSICA polegała na zasileniu ze środków EFRR funduszy celowych, tzw. Funduszy Rozwoju Obszarów Miejskich („FROM”), które inwestowały w zintegrowane projekty miejskie zwrotne instrumenty finansowe (pożyczki, gwarancje lub wkłady kapitałowe). Alternatywnie instytucje zarządzające mogły zdecydować się na przekazanie funduszy EFRR do FROM poprzez specjalne w tym celu powołany fundusz powierniczy, którego celem był wybór jednego lub kilku FROM. Nie był to etap obowiązkowy, ale pozwalał na uzyskanie dodatkowego doświadczenia. Inicjatywa JESSICA promowała więc rewolwing środków publicznych, tzn. zwroty z raz zainwestowanych środków mogą zostać ponownie wykorzystane na finansowanie projektów przyczyniających się do dalszego rozwoju obszaru miejskiego. 63 Modelewska M., 2012, Fundusze rozwoju obszarów miejskich w inicjatywie JESSICA, materiały studiów podyplomowych „Rewitalizacja miast – organizacja i finansowanie”, SGH-UJ, Warszawa-Kraków. STRONA 54 We wdrażaniu inicjatywy instytucja zarządzająca regionalnym programem operacyjnym odpowiada za przygotowywanie i realizację programu, w tym zdefiniowanie głównych osi priorytetowych działań, wytyczne, kontrolę projektów, jak również za monitorowanie operacji, a w przypadku inicjatywy JESSICA kontrolę oddziaływania projektów na sferę społeczną, ponieważ od niego zależy „preferencyjność” wsparcia. W Polsce za realizację inicjatywy JESSICA odpowiadają instytucje zarządzające RPO. W modelu uwzględniającym fundusz powierniczy, głównym zadaniem zarządzającego nim jest kształtowanie wspólnie z IZ RPO struktur FROM, aby jak najbardziej efektywnie wspierały rozwój obszarów miejskich. Fundusz powierniczy, w polskich warunkach zawsze do tej pory EBI, odpowiadał także za konsultowanie rozwiązań prawnych, świadczenie pomocy w zakresie definiowania zintegrowanych strategii inwestycyjnych, zarządzanie funduszami powierniczymi JESSICA jako funduszami przejściowymi przyspieszającym utworzenie FROM oraz potencjalnie współfinansowanie projektów wybieranych przez FROM63. Fundusz Rozwoju Obszarów Miejskich (FROM) odpowiada za inwestowanie środków RPO przekazanych przez instytucję zarządzającą w kwalifikujące się do programu JESSICA projekty miejskie. Forma FROM wynika ze specyfiki konkretnego regionu i zależy od struktury rynku docelowego i potencjalnych typów projektów miejskich, uwarunkowań prawnych, typu i liczby podmiotów zaangażowanych w organizację działań FROM oraz oczekiwań i innych wymagań, jak również zastosowania najlepszych praktyk. Udziela on odpowiedniego wsparcia merytorycznego, zarówno podmiotom sektora publicznego, jak i inwestorom prywatnym lub partnerstwom publicznoprywatnym. Wspiera je w zebraniu wiedzy o oferowanym IF, a następnie w przygotowaniu projektów i biznesplanów inwestycji oraz we wprowadzaniu odpowiednich zmian do lokalnych dokumentów operacyjnych czy planistycznych. Istotnym obowiązkiem FROM jest także pomoc we właściwym zaprogramowaniu warunków finansowania oraz społecznego komponentu projektu, aby efekt oddziaływania był jak największy przy danym poziomie wsparcia. FROM nie pobierają opłat i/lub prowizji z tytułu świadczonych usług. Fundusze rozwoju obszarów miejskich są wybierane w ramach formalnej i przejrzystej procedury przeprowadzonej przez EBI, zatwierdzanej przez radę inwestycyjną odpowiedniego funduszu powierniczego. Efekty wsparcia Dotychczas udzielono łącznie 106 pożyczek, przy czym średnie wartości i liczby projektów różnią się pomiędzy województwami. Wyraźnie widać też asymetrię rozkładów – mimo wysokich średnich przynajmniej 50% projektów ma wartość niższą niż 15 mln zł. Tabela 0.1 Zestawienie wyników naborów pożyczek w ramach Inicjatywy JESSICA w poszczególnych regionach Województwo Liczba przyznanych pożyczek Średnia całkowita wartość projektu [zł] Mediana całkowitej wartości projektów [zł] Średnia kwota udzielonej pożyczki [zł] wielkopolskie 31 14 963 467,43 8 868 676,37 9 094 844,84 zachodniopomorskie 17 26 543 922,94 11 707 870,65 8 639 344,96 pomorskie 24 22 338 328,65 15 033 998,21 9 758 363,64 śląskie 16 36 439 947,55 12 397 794,92 14 119 437,51 mazowieckie 18 15 356 687,58 9 925 485,00 6 413 486,40 Źródło: opracowanie własne. Biorąc pod uwagę czas od uruchomienia naborów w poszczególnych regionach i długość fazy inwestycyjnej, trudno jeszcze mówić o realizacji zakładanych celów projektów. Można jednak wyraźnie wskazać najważniejszy efekt, projekty są realizowane, podczas gdy odbiorcy wsparcia twierdzą w wywiadach, że bez tych środków byłoby to niemożliwe. Wśród czynników mających największy wpływ na zainteresowanie wsparciem udzielanym w ramach inicjatywy JESSICA wymieniano: niskie oprocentowanie (uzależnione m.in. od jakości komponentów „społecznych” projektu, tj. mających wpływ na rozwiązywanie źródłowych problemów obszarów rewitalizowanych); długi okres spłaty pożyczki; możliwość łącznia pożyczki z innymi formami wsparcia; możliwość, a wręcz konieczność uzyskiwania w ramach projektu dochodu (co umożliwia spłatę pożyczki oraz ewentualny rozwój przedsięwzięcia w przyszłości). Województwo podkarpackie nie ma jeszcze doświadczeń w zakresie korzystania z IF we wspieraniu działań rewitalizacyjnych przy dość dużym przyzwyczajeniu JST do dotacji, ale jednocześnie stabilnej STRONA 55 Przy oszacowanym średnim zapotrzebowaniu JST na kapitał na cele rewitalizacyjne na poziomie 12,5 mln zł można stwierdzić, że większość zidentyfikowanych potrzeb miast województwa podkarpackiego zostałaby zaspokojona projektami o tej wartości. Świadczy to o znacznie niższym niż w innych regionach zapotrzebowaniu na kapitał na cele rewitalizacyjne, spowodowanym przede wszystkim niedoszacowaniem wynikającym z czysto dotacyjnego podejścia do projektowania. sytuacji finansowej JST, niewielkiej liczby kredytów komercyjnych pozyskiwanych na działania rewitalizacyjne (28,6 % respondentów pozyskiwało kredyt komercyjny na realizację projektów rewitalizacyjnych w województwie podkarpackim w latach 2004-2013). Prawie 60% respondentów słyszało o inicjatywie JESSICA, ale wiedza pochodzi głównie z Internetu (64%) i aż 78,6% spośród nich nie zna zasad udzielania wsparcia, ale chętnie zapoznałaby się z nimi. Porównując wyniki badań ilościowych z analogicznymi wynikami dla innych województw sprzed wdrożenia inicjatywy JESSICA, można stwierdzić, że województwo podkarpackie ma jeszcze nieujawniony potencjał – konkretne projekty nie zostały zidentyfikowane, ale istnieje dobra baza do stopniowego przechodzenia od dotacji do instrumentów zwrotnych. Początkowym etapem powinno być, analogicznie do trybu utworzenia Funduszu Rozwoju Obszarów Miejskich w inicjatywie JESSICA, przeprowadzenie procedury wyboru pośrednika finansowego prowadzącego fundusz pożyczkowy, zasilony środkami przeznaczonymi na ten cel z RPO, dostępny dla wszystkich podmiotów z grupy docelowej. Pośrednik ten powinien działać lokalnie na terenie regionu albo przedstawić w ofercie zakres współpracy z lokalnym partnerem merytorycznym. Ważne jest, aby – w związku z brakiem zidentyfikowanych obecnie projektów – była założona premia za sukces, co będzie stymulować operatora funduszu do aktywnej polityki inwestycyjnej i skutecznej akcji promocyjnej. Wsparcie działalności B+R Wsparcie zwrotne działalności B+R oferowane było w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. W działaniu 3.1 Inicjowanie działalności innowacyjnej wsparcie dotyczyło tworzenia na bazie innowacyjnych pomysłów nowych przedsiębiorstw, w tym spin off’ów poprzez doradztwo w zakresie tworzenia przedsiębiorstw, udostępnienie infrastruktury i usług niezbędnych dla nowopowstałych przedsiębiorstw oraz zasilenia finansowego nowopowstałego przedsiębiorcy. W województwie podkarpackim beneficjentem działania 3.1 była jedna instytucja: Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, która dokonała 10 wejść kapitałowych. W działaniu 3.2 Wspieranie funduszy kapitału podwyższonego ryzyka celem było zwiększenie dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania MSP znajdujących się we wczesnych fazach wzrostu, ze szczególnym uwzględnieniem MSP innowacyjnych lub prowadzących działalność B+R. Beneficjentami działania były fundusze venture capital. Projekty z zakresu inicjowania działalności innowacyjnej (Działanie 3.1 PO IG) były związane limitem inwestycyjnym wynoszącym 200 tys. euro. Z kolei projekty funduszy KFK wiązał limit w wysokości 1,5 mln euro. Po pierwsze wsparcie udzielane było instytucjom nie zawsze dysponującymi odpowiednio przygotowanymi zespołami zarządzającymi, o doświadczeniu w dokonywaniu wejść kapitałowych nie wspominając. Doprowadziło to do sytuacji, w której wiele wspartych funduszy miało i ma problemy z wypełnieniem portfela inwestycyjnego bądź dokonywało inwestycji w projekty „bezpieczne”, niekoniecznie najbardziej innowacyjne; Dotychczasowe instrumenty kapitałowe w ograniczonym zakresie finansowały spółki technologiczne. Udział spółek technologicznych w portfelu funduszu KFK wyniósł 17%. Beneficjenci działania mieli z reguły w swoich portfelach nie więcej niż 20% spółek opierających własną strategię biznesową na rozwiązaniach technologicznych. Działalność B+R prowadziło jeszcze mniej ostatecznych odbiorców wsparcia. Było to mniej niż 10% w Działaniu 3.1 PO IG, 7,4% dla spółek portfelowych programu KFK oraz 6% w Poddziałaniu 1.2.3 SPO WKP. Spółki będące przedmiotem inwestycji w dotychczasowych programach wsparcia STRONA 56 Jakkolwiek na ostateczną ocenę efektów tychże działań jest jeszcze za wcześnie i wymaga ona przeprowadzenia dedykowanych badań ewaluacyjnych tak pewne wnioski z ich wdrażania można już wyciągnąć. kapitałowego były w niewielkim stopniu zainteresowane prowadzeniem takiej działalności, a w przeważającej liczbie przypadków (ponad 80% spółek) strategię rozwoju opierały na innowacjach nietechnologicznych. Wpływ na to z pewnością miały ustanowione limity inwestycyjne. Innowacje technologiczne wymagają większych nakładów kapitałowych; Podpisano zbyt wiele umów z pośrednikami, które pozwalały na dokonanie ograniczonej liczby inwestycji. Nie pozwalało to na właściwą dywersyfikację portfela inwestycyjnego. Co charakterystyczne polski system wsparcia kapitałowego opiera się niemal w całości na środkach publicznych (bądź to z PO IG bądź z Programu CIP). Trudno wskazać przykłady funduszy kapitałowych, które inwestują wyłącznie środki prywatne. Co ciekawe nie ma praktycznie doświadczeń związanych z pożyczkowym wspieraniem działalności innowacyjnej. Pionierskie działania w tym zakresie w 2013r. podjęła Polska Fundacja Przedsiębiorczości, która w ramach projektu „Fundusz Pożyczkowy WIELKOPOLSKA - JEREMIE”. Udziela pożyczki na przedsięwzięcia inwestycyjne o charakterze innowacyjnym, w kwocie powyżej 1 mln zł do 2,5 mln zł, na okres do 10 lat. Przy czym przedsięwzięcie innowacyjne jest rozumiane, jako wdrożenie w przedsiębiorstwie rozwiązania technologicznego, które jest stosowane na świecie przez okres nie dłuższy niż 3 lata. Wymagana jest opinia o innowacyjności takiego przedsięwzięcia wydana przez jednostki naukowe w rozumieniu art. 2 pkt 9 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki. Kredyty, pożyczki, poręczenia w ramach Inicjatywy JEREMIE muszą być przeznaczone na finansowanie wydatków niezbędnych do wdrożenia przez MSP rozwiązania technologicznego, opisanego w opinii o innowacyjności, w ramach realizacji przedsięwzięcia inwestycyjnego o charakterze innowacyjnym, tj. na nabycie lub wytworzenie środków trwałych; nabycie wartości niematerialnych i prawnych związanych z transferem technologii poprzez nabycie patentów, licencji, know-how lub nieopatentowanej wiedzy technicznej, jeżeli będą podlegać amortyzacji zgodnie z przepisami o rachunkowości. STRONA 57 Pożyczki te udzielane są przez Polską Fundację Przedsiębiorczości bez żadnych opłat i prowizji, a w okresie do 30. czerwca 2014 r. miały oprocentowanie korzystniejsze niż rynkowe, na warunkach pomocy de minimis (czyli od 2,5% w skali roku). Instrument nie cieszy się dużym zainteresowaniem. Wsparcie zostało udzielone na razie jednemu przedsiębiorcy. ROZSTRZYGNIĘCIA W ZAKRESIE PRIORYTETÓW INWESTYCYJNYCH POSZCZEGÓLNYCH Priorytet inwestycyjny 1.2 Uzasadnienie interwencji publicznej W ramach PI 1.2 przewiduje się wsparcie projektów B+R przedsiębiorstw, obejmujące realizację badań, prac rozwojowych, aż po wytworzenie linii demonstracyjnej oraz projektów związanych z wdrożeniem prac B+R w działalności przedsiębiorstw. Wsparcie aktywności firm na polu prac badawczo-rozwojowych rozumianych jako wytwarzanie prototypów o potencjalnym wykorzystaniu komercyjnym oraz działalność związaną z produkcją eksperymentalną oraz testowaniem nowych produktów, procesów i usług jest od dekad jednym z centralnych punktów zainteresowania polityk publicznych. Interwencja publiczna jest uzasadniona przede wszystkim stosunkowo wysokim poziomem ryzyka, które stanowi immanentną cechę projektów B+R, co skutkuje awersją sektora bankowego do finansowania tej działalności. Również sami projektodawcy unikają korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania w obawie przed koniecznością zwrotu pożyczonej kwoty powiększonej o odsetki przy jednoczesnym braku gwarancji, iż realizowany projekt się powiedzie. Dane z badania ilościowego prowadzonego na ogólnopolskiej próbie 1000 innowacyjnych firm potwierdzają tę konstatację. Tylko co piąta firma podejmująca działalność B+R korzystała w tym zakresie z kredytu/pożyczki. Zdecydowanie bardziej popularna była dotacja (55% wskazań) a 95% respondentów wskazała na środki własne. Dla firm z województwa podkarpackiego dane te były niemal identyczne. Wykres 0-1 Źródła finansowania prac badawczo-rozwojowych przez firmy z województwa podkarpackiego Wysoki poziom ryzyka działalności badawczo-rozwojowej wymaga od władz publicznych stworzenia systemu wsparcia, który wywoła efekt zachęty do podejmowania tego rodzaju prac. Interwencja jest uzasadniona ponieważ mechanizmy rynkowe zawodzą - dostarczyciele zewnętrznego kapitału nie mają STRONA 58 Pytanie wielokrotnego wyboru, można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź, w związku z tym procenty nie sumują się do 100. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników ankiety CATI z innowacyjnymi firmami z terenu województwa. interesu w tym by inwestować w tego rodzaju przedsięwzięcia z uwagi na zbyt duże prawdopodobieństwo straty. Stosowany wachlarz instrumentów wsparcia jest bardzo szeroki natomiast biorąc pod uwagę cel niniejszego raportu można podzielić je na dwie podstawowe grupy: instrumenty finansowe (wśród, których wyróżniamy instrumenty dłużne, kapitałowe oraz gwarancyjne) oraz instrumenty dotacyjne. Podjęcie decyzji o zastosowaniu danego rodzaju instrumentu wymaga w szczególności rozstrzygnięcia przez decydentów jakie etapy prac B+R będą wspierane. Samo określenie prace badawczo-rozwojowe to pojęcie bardzo szerokie, w którym mieszczą się badania podstawowe, przemysłowe, stosowane i prace rozwojowe. Fazy te są niejednokrotnie dzielone jeszcze na tzw. poziomy gotowości technologicznej od pierwszego do dziewiątego64. Poziom pierwszy to najniższy poziom gotowości technologii, oznaczający rozpoczęcie badań naukowych w celu wykorzystania ich wyników w przyszłych zastosowaniach. Zalicza się do nich między innymi badania naukowe nad podstawowymi właściwościami technologii. Poziom dziewiąty to sprawdzenie czy w warunkach rzeczywistych technologia odniosła zamierzony efekt. Wskazuje to, że demonstrowana technologia jest już w ostatecznej formie i może zostać zaimplementowana w docelowym systemie. Między innymi dotyczy to wykorzystania opracowanych systemów w warunkach rzeczywistych. De facto po pomyślnym przejściu fazy dziewiątej dysponujemy produktem nadającym się do wdrożenia (choć sam proces wdrożenia może jeszcze wymagać przeprowadzenia jakiś prac B+R). Rodzaj stosowanego instrumentu zależy w dużym stopniu od fazy w jakiej znajduje się projekt badawczo-rozwojowy. Przyjmuje się, iż bardzo wczesne fazy, gdzie przede wszystkim w warunkach laboratoryjnych weryfikuje się słuszność obranego kierunku, z uwagi na ich niezwykle wysoki poziom ryzyka i prawdopodobieństwo niepowodzenia, powinny być wspierane instrumentami dotacyjnymi. Im bardziej zaawansowane prace nad rozwiązaniem - czytaj im rozwiązanie bliższe jest komercjalizacji - tym bardziej może wzrastać rola instrumentów kapitałowych, począwszy od funduszy seed na funduszach private equity skończywszy. Nie ma jednak jednego, uniwersalnego modelu wsparcia działalności B+R z zastosowaniem instrumentów dotacyjnych bądź finansowych. Wiele zależy od uwarunkowań danego kraju/regionu, a w szczególności takich kwestii jak podaż innowacyjnych pomysłów, czy poziom rozwinięcia rynków kapitałowych. W Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Podkarpackiego wydaje się, iż wsparcie będzie dotyczyć raczej dalszych faz prac badawczo-rozwojowych - mowa jest bowiem o projektach B+R realizowanych przez przedsiębiorstwa, podczas gdy najwcześniejsze fazy działalności B+R stanowią domenę jednostek naukowych. Charakterystyka grup docelowych Liczbę firm innowacyjnych w województwie podkarpackim oszacowano na około 1200 podmiotów. Zaliczono do nich firmy spełniające przynajmniej jedno z niżej wymienionych kryteriów: 64 http://www.ncbir.pl/gfx/ncbir/pl/defaultopisy/1195/1/1/poziomy_gotowosci_technologicznej.pdf STRONA 59 • uzyskały wsparcie z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, w szczególności z działań 1.4-4.1, 4.2, 4.3, 4.4, 4.5, 5.4.2, • nieskutecznie ubiegały się o wsparcie z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, • uzyskały wsparcie z regionalnych Programów Operacyjnych na realizację działań związanych z prowadzeniem prac badawczo-rozwojowych, • uzyskały wsparcie z Programów wdrażanych przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, w szczególności z Programu Badań Stosowanych, projektów celowych, Programu Innotech oraz Demonstrator Plus, • uzyskały wsparcie z Programu Bon na innowacje, • korzystały z kredytu-technologicznego, • znajdują się na liście najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w Polsce (lista z cyklicznych raportów INE PAN o innowacyjności polskiej gospodarki), • znajdują się na liście największych inwestorów w działalność badawczo-rozwojową (raport INE PAN). Dane GUS wskazują, iż w strukturze tych firm dominują firmy średnie i duże. Niestety GUS nie zbiera danych dotyczących firm mikro, ale można zakładać, że wśród nich odsetek firm innowacyjnych jest mniejszy niż 9%. Wśród ankietowanych firm innowacyjnych firmy mikro stanowiły tylko 46%, mimo, iż ich udział w populacji podkarpackich firm przekracza 97%. Tabela 0.1 Udział innowacyjnych przedsiębiorstw w ogóle przedsiębiorstw wg. klas wielkości Wielkość firmy (wg wielkości zatrudnienia) Udział innowacyjnych przemysłowych Mała: 10-49 9,64% Średnia: 50-249 34,17% Duża: 250 i więcej 65,00% Ogółem 17,94% przedsiębiorstw Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (BDL). Województwo podkarpackie należy do województw o silnej koncentracji średnich i dużych przedsiębiorstw o przemysłowym profilu działalności, które ponoszą duże nakłady na działalność B+R. Wartość wskaźnika BERD, czyli udziału nakładów przedsiębiorstw w strukturze źródeł nakładów na B+R, należy do jednych z najwyższych w kraju i wynosi 59,1% przy średniej krajowej równej 30%. Należy jednak mieć świadomość, iż wpływ na to ma zapewne aktywność badawczo-rozwojowa firm z sektora lotnictwa, który to sektor jest bardzo rozwinięty w województwie, oraz bardzo wysokie nakłady jednej tylko firmy działającej w branży informatycznej (ASSECO POLAND), która zainwestowała w działalność B+R w roku 2011 ponad 114 mln zł (trzeci największy inwestor w B+R w kraju). Równolegle należy podkreślić, że wg raportu nt. największych inwestorów w działalność badawczo-rozwojową, spośród 795 firm klasyfikowanych w raporcie jedynie 32 pochodziły z województwa podkarpackiego. Raport wskazuje też, iż prace B+R są domeną firm dużych i średnichw grupie przedsiębiorstw inwestujących w badania i rozwój ich odsetek stanowił odpowiednio 43,12% i 37,08% ogółu inwestorów65. 65 Raport o największych inwestorach w badania i rozwój w Polsce w 2012 roku, Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2013r. STRONA 60 Ankietowane firmy innowacyjne dobrze oceniają swoją kondycję. 83% zadeklarowało, że znajduje się w fazie systematycznego wzrostu i rozwoju działalności. Niemal 60% odnotowuje dynamiczny wzrost i rozwój. Tylko 1% firm wskazał, iż znajduje się na etapie schyłku działalności. Potwierdzeniem stosunkowo dobrej kondycji firm są dane dotyczące zysku firm oraz ich przychodów. Jedynie 9% firm w 2013r. nie miało żadnego zysku, ponad 71% zadeklarowała zysk przewyższający 100 tys. zł, z czego 13% firm wskazało na zysk wyższy niż 2 mln zł. Na kondycję firm wskazują również pośrednio dane dotyczące planów w zakresie aktywności inwestycyjnej. 69% firm zamierza w ciągu najbliższych dwóch lat podejmować działalność badawczo-rozwojową, a 92% planuje dokonywać inwestycji w środki trwałe niezbędne do prowadzenia prac badawczo-rozwojowych bądź niezbędne do wdrożenia wyników tych prac. Jedynie jedna firma na 160 ankietowanych za powód braku planów w zakresie inwestycji w środki trwałe podała brak środków finansowych. W przypadku działalności B+R na brak środków wskazało 6 ankietowanych. Z badań ankietowych wynika, że doświadczenia w prowadzeniu prac badawczo-rozwojowych w ciągu ostatnich trzech lat ma 52,4% podkarpackich firm innowacyjnych, co przy oszacowanej liczebności populacji firm innowacyjnych daje 600 podmiotów. 28% z nich określiło opracowane rozwiązanie mianem innowacyjności na skalę światową (choć tylko 37% z nich była tego pewna). Można więc szacować, iż w województwie funkcjonuje około 170 podmiotów (600*28%) zdolnych do konkurowania na rynku światowym poziomem innowacyjności opracowywanych rozwiązań. Oszacowanie to znajduje potwierdzenie w wysokości kwot jakie firmy przeznaczały na prace B+R. Tylko 26% z nich zainwestowało ponad 1 mln zł czyli kwotę, którą umownie można uznać za niezbędną do realizacji ambitnych, wysoce innowacyjnych projektów badawczo-rozwojowych. Założenie to oparto na danych dotyczących wsparcia udzielanego w ramach działania 1.4 PO IG gdzie dominowały projekty o wartości między 500 tys. zł a 1,5 mln zł. Zapotrzebowanie na kapitał Dane dotyczące zapotrzebowania podkarpackich firm innowacyjnych na finansowanie projektów badawczo-rozwojowych są bardzo podobne do danych dotyczących dotychczasowych nakładów na tę działalność. 31,6% firm planujących podjęcie prac B+R w ciągu najbliższych dwóch lat (co stanowi 22% ogółu podkarpackich firm innowacyjnych) zamierza zainwestować ponad 1 mln zł (najczęściej wskazywanym przedziałem kwotowym było powyżej 100 tys. zł do 0,5 mln zł). W wartościach bezwzględnych daje to około 270 firm mogących być potencjalnymi beneficjentami priorytetu inwestycyjnego 1.2. Z alokacji przeznaczonej na ten priorytet i założonej wartości wskaźnika wynika bowiem, iż średnia wysokość wsparcia dla firmy może wynieść niecałe 3,75 mln zł (w projekcie RPO WP założono, iż 32% alokacji zostanie skonsumowana przez jednostki naukowe, co daje 68 mln euro na 76 projektów przedsiębiorców). Jeżeli w działaniu zostanie zastosowana konstrukcja analogiczna jak w działaniu 1.4-4.1 POIG tzn. przedsiębiorca będzie mógł uzyskać dofinansowanie zarówno na fazę badawczą jak i fazę wdrożeniową projektu, przy czym na tę drugą pod warunkiem pomyślnego zakończenia fazy badawczej, daje to około 1 mln zł na fazę badawczą. Opieramy się tutaj na doświadczeniach związanych z wdrażaniem przywoływanego działania POIG, gdzie stosunek wartościowy fazy badawczej do fazy wdrożeniowej wyniósł około 1:3. W tym kontekście liczba 270 potencjalnych beneficjentów nie jest duża, szczególnie jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, iż przedsiębiorcy będą mieli szerokie możliwości skorzystania ze wsparcia na działalność B+R w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój. Jest to informacja istotna w kontekście rozstrzygnięcia czy wsparcie firm w ramach PI 1.2 powinno mieć charakter dotacyjny czy charakter zwrotny, z założenia bowiem wsparcie dotacyjne jest bardziej atrakcyjne dla przedsiębiorców. STRONA 61 Spójne z przytoczonymi wyżej danymi są dane dotyczące planów firm z zakresie wysokości inwestycji w działalność wdrożeniową. 24,5% podkarpackich firm zamierza przeznaczyć na tę działalność ponad 1 mln zł, z czego połowa wskazała na kwoty wyższe niż 3 mln zł. Źródła finansowania Jak już sygnalizowano wcześniej głównym źródłem z jakiego firmy planują sfinansowanie prace badawczo-rozwojowe będą środki własne (82% wskazań). Nie mniej popularna jest dotacja, na którą wskazało 80% badanych. Tylko co trzecia firma zamierza korzystać w tym zakresie z kredytu/pożyczki bankowej a zaledwie 7% wskazało na instrument jakim jest wejście kapitałowe 66. W sytuacji braku uzyskania dotacji, co piąta firma zrezygnuje z podjęcia prac, natomiast w większości przypadków skutkować to będzie, bądź ograniczeniem ich zakresu, bądź odłożeniem ich w czasie. Wykres 0-2 Rezultat braku uzyskania wsparcia w postaci dotacji Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników ankiet CATI z innowacyjnymi firmami z terenu województwa. Powyższe dane nie stanowią zaskoczenia. Dotacja jest instrumentem, który niewątpliwie ułatwia podejmowanie działalności jaką są prace B+R. Można domniemywać, iż ograniczenie ich zakresu skutkować będzie mniejszym poziomem innowacyjności opracowywanych rozwiązań - firmy zrezygnują z tej części prac, która będzie najbardziej ryzykowna i najbardziej kosztochłonna dając jednocześnie najmniejsze prawdopodobieństwo zwrotu zainwestowanych środków. Odkładanie przez firmy podjęcia prac B+R w czasie również nie jest korzystne ponieważ nowatorskie rozwiązania mają to do siebie, iż są nowatorskie przez krótki czas. Szybki postęp technologiczny sprawia, że pomysł, który jednego dnia wydaje się być przełomowym odkryciem, następnego może być już postrzegany jako trywialny. W związku z powyższym późniejsze podejmowanie przez firmy działalności B+R należy ocenić jako zjawisko niekorzystne. 66 W skali kraju na tenże instrument wskazało 11% badanych firm innowacyjnych STRONA 62 Co ciekawe, w sytuacji nieuzyskania dotacji jedynie co trzeci przedsiębiorca zamierzałby ubiegać się o brakującą kwotę finansowania ze środków zwrotnych. Potwierdzeniem istnienia efektu zachęty w przypadku dotacyjnego wsparcia działalności badawczo-rozwojowej są również wyniki badania z beneficjentami działania 1.3 RPO WP, w którym udzielane były m.in. dotacje na prowadzenie prac rozwojowych przez jednostki naukowe oraz przedsiębiorstwa zmierzające do opracowania i komercjalizacji innowacji produktowych, usługowych bądź organizacyjnych. 65% badanych wskazało, iż w sytuacji braku uzyskania dofinansowania nie zrealizowałaby projektu. Spośród podmiotów, które nieskutecznie ubiegały się o wsparcie w ramach tego działania jedynie 13% zrealizowało projekt w takim samym zakresie jak przewidziany we wniosku o dofinansowanie, 9% zrealizowało projekt częściowo. Spośród tych 22% badanych jedynie 40% zrealizowało projekt w podobnym czasie jak zakładany we wniosku o dofinansowanie. Połowa badanych nie rozpoczęła nawet realizacji projektu, spośród nich jedynie 18% zadeklarowało, iż zamierza projekt zrealizować. Dane te wyraźnie wskazują, iż wsparcie dotacyjne stymuluje podejmowanie działalności badawczo-rozwojowej, a jego brak skutkuje, jeżeli nie całkowitą rezygnacją z projektu, to przynajmniej ograniczeniem jego zakresu przedmiotowego lub odłożeniem w czasie. Jeżeli chodzi o źródła finansowania inwestycji w środki trwałe niezbędne do prowadzenia prac badawczo-rozwojowych bądź niezbędne do wdrożenia wyników tych prac, to wyniki wyglądają nieco inaczej. Maleje znaczenie dotacji oraz wejścia kapitałowego, rośnie natomiast, choć nie bardzo znacząco, leasingu. Znów jednak podstawowym źródłem finansowania inwestycji będą środki własne. Szczegółowe dane porównujące planowane źródła finansowania obu typów aktywności innowacyjnej przedstawia poniższy wykres: Wykres 0-3 Źródła finansowania działalności badawczo-rozwojowej i wdrożeń wyników prac B+R z jakich zamierzają skorzystać przedsiębiorstwa Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników ankiet CATI z innowacyjnymi firmami z terenu województwa Podobnie jak w przypadku działalności B+R brak uzyskania dotacji skutkować będzie przede wszystkim, bądź ograniczeniem skali inwestycji, bądź odłożeniem jej w czasie. Z inwestycji zrezygnowałoby 15,6% badanych. O wsparcie zwrotne celem pozyskania brakujących środków ubiegałoby się 48% badanych. Pozostając w temacie źródeł finansowania prac B+R warto bliżej przyjrzeć się skłonnościom firm do korzystania z instrumentu jakim jest wejście kapitałowe. Do tej pory doświadczeń w korzystaniu z wejść kapitałowych przy podejmowaniu prac badawczo-rozwojowych nie miała żadna innowacyjna STRONA 63 Z zaprezentowanych danych widać wyraźnie, iż dotacja zarówno w przypadku prac B+R jak i w przypadku etapu wdrożeniowego jest istotnym stymulatorem wywołującym efekt zachęty, co dotyczy zarówno zakresu przedmiotowego projektu jak i czasu jego realizacji. Efekt ten jest jednak mniejszy w przypadku działalności wdrożeniowej gdzie na dotacyjne źródło wsparcia wskazało 22% badanych, mniej aniżeli w przypadku prac B+R, a skłonność do sięgnięcia po takie źródła finansowania, jak kredyt czy pożyczka, w sytuacji nieuzyskania dotacji jest większa. firma z terenu województwa. Dane te nie powinny dziwić. Polski rynek funduszy kapitałowych jest ciągle we wczesnych fazach swojego rozwoju i opiera się przede wszystkim na kapitale publicznym (działanie 3.1 i 3.2 PO IG). Wśród firm, które planują aktywność na polu działalności B+R dostrzegalny jest jednak wzrost zainteresowania tym instrumentem. Chciałoby z niego skorzystać niemal 8% firm. Równolegle ponad 26% firm, które nie wskazało na ten instrument dopuszczałoby możliwość skorzystania z rozwiązania jakim jest pozyskanie kapitału w zamian za objęcie udziałów w firmie. Co ciekawe spośród nich tylko 35% uzależniało skorzystanie z takiego rozwiązania od zachowania decydującego wpływu na to, co się dzieje w firmie. Jednak respondenci nie byli konsekwentni w swoich odpowiedziach, ponieważ równocześnie tylko 6% z nich zgodziłoby się na udział inwestora przekraczający 50%. Taka rozbieżność w danych może wskazywać na ich brak wiedzy i brak zrozumienia zasad funkcjonowania tegoż instrumentu. Potwierdzili to sami respondenci. Proszeni o dokonanie samooceny na skali od 1 (brak jakiejkolwiek wiedzy) do 5 (bardzo duża wiedza) oceny 4 i 5 wystawiło sobie jedynie 18,7% badanych. 46% firm nigdy nie spotkało się z określeniem fundusz venture a niemal 80% z określeniem - fundusz seed. Jeżeli chodzi o firmy, które nie zdecydowałyby się na skorzystanie z instrumentu jakim jest wejście kapitałowe (a takich było ponad 60%), to najczęściej wskazywaną odpowiedzią była właśnie obawa utraty kontroli nad firmą oraz brak zaufania do inwestorów. Szczegółowe dane przedstawia poniższy wykres. Wykres 0-4 Przyczyny braku zamiaru skorzystania z instrumentu jakim jest wejście kapitałowe Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników ankiet CATI z innowacyjnymi firmami z terenu województwa Strategia inwestycyjna Rozważania warto rozpocząć od zasadności wspierania prowadzenia prac B+R instrumentami finansowymi. Jak wskazywano wiele zależy od tego na jakim etapie zaawansowania (jak daleko od rynku) projekt się znajduje. Im wcześniejsze fazy realizacji projektu tym większe uzasadnienie dla instrumentów dotacyjnych. Późniejsze fazy stwarzają potencjał do zastosowania instrumentów finansowych, przede wszystkim wejść kapitałowych. Zgodnie jednak z zapisami Umowy Partnerstwa STRONA 64 W Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 założono zastosowanie w PI 1.2 wyłącznie instrumentów dotacyjnych. dostęp do instrumentów kapitałowych i gwarancyjnych dla ułatwienia wdrażania – innowacji i wyników prac B+R w przedsiębiorstwach jest wyłączną ofertą krajowej interwencji. Regiony są więc pozbawione istotnego instrumentu wspierania działalności badawczo rozwojowej. Z drugiej jednak strony biorąc pod uwagę słabość instytucjonalną polskiego systemu kapitałowego na poziomie krajowym budowanie tych systemów na poziomach regionalnych nie byłoby, przynajmniej na tym etapie, efektywne. Instrumenty pożyczkowe, które regiony mogą stosować nie są z kolei najlepszymi narzędziami wsparcia przedsięwzięć innowacyjnych - pożyczony kapitał należałoby zwrócić, w dodatku powiększony o odsetki, fundusze pożyczkowe nie dysponują odpowiednim kapitałem relacyjnym oraz kadrami zarządzającymi, które pozwoliłyby rozwinąć projekt badawczo-rozwojowy i wprowadzić go na rynek. Nie ma praktycznie żadnych doświadczeń z wykorzystaniem pożyczek jako instrumentu wsparcia działalności B+R. Przywoływany wcześniej fundusz z województwa wielkopolskiego skupia się wyłącznie na fazie wdrożeniowej. Wyniki danych ankietowych wskazują, iż zainteresowanie przedsiębiorców korzystaniem z dłużnych instrumentów wsparcia działalności B+R jest znikome. Z powyższego wynika, że jedynym uzasadnionym na poziomie regionalnym instrumentem wsparcia działalności B+R jest dotacja. Innym argumentem przemawiającym za wykorzystaniem instrumentu dotacyjnego jest wywołanie odpowiedniego efektu zachęty. Jak wskazywano w przypadku prac B+R jest on widoczny - dotacja zachęca zarówno do podejmowania prac B+R o szerszym zakresie jak i nieodkładania ich w czasie. W końcu, konstruując wsparcie na poziomie regionalnym, należy uwzględniać zakres i formę wsparcia z poziomu krajowego. W Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój przewiduje się wsparcie na realizację przez przedsiębiorstwo (samodzielnie lub jako lidera konsorcjum) badań naukowych (w tym badań podstawowych, stosowanych lub przemysłowych w rozumieniu ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki) oraz prac konstrukcyjnych technologiczno-projektowych i doświadczalnych, polegających na zastosowaniu istniejącej już wiedzy, uzyskanej dzięki pracom badawczym lub jako wynik doświadczenia praktycznego, do opracowania nowych lub istotnie ulepszonych rozwiązań, łącznie z przygotowaniem prototypów doświadczalnych oraz instalacji pilotażowych67. Zakres wsparcia jest więc analogiczny do przewidzianego w RPO WP 2014-2020, a jedyną demarkacją będzie demarkacja kwotowa. W POIR przewiduje się, iż wsparcie będzie wsparciem dotacyjnym a poziom zaangażowania środków publicznych będzie uzależniony od fazy prac B+R (poziomu ryzyka). Jest więc oczywistym, iż przedsiębiorstwa będą bardziej skłonne do skorzystania z instrumentu dotacyjnego aniżeli z instrumentu finansowego i chociażby z tych względów, wsparcia z poziomu regionalnego, gdzie popyt jest mniejszy, nie powinno być mniej korzystne aniżeli wsparcie udzielane na poziomie krajowym. Jeżeli chodzi o sposób finansowania etapu wdrożeniowego, to sprawa jest bardziej skomplikowana, co wynika z pewnej niejasności dotyczącej znaczenia pojęcia „wdrożenie wyników prac B+R”. Doświadczenia poprzedniej perspektywy finansowej pokazują, iż zbyt szeroka interpretacja tegoż pojęcia prowadzi do sytuacji, w której „pod przykrywką” realizacji tego typu projektu dokonywane są zwyczajne inwestycje w środki trwałe w rozumieniu importu technologii. Doświadczenia z innych województw (np. pomorskiego)68 pokazują, iż pod szyldem wdrożeń wyników prac B+R dokonywane były identyczne inwestycje jak w działaniach, nieukierunkowanych na podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstwa. Projekty tego typu, jako co do zasady pozbawione elementu ryzyka, a tym samym mogące uzyskać finansowanie na rynkach komercyjnych, nie powinny być wspierane środkami publicznymi, a na pewno nie w sposób dotacyjny. Patrz: Program Operacyjny Inteligentny Rozwój w wersji przyjętej przez Radę Ministrów Patrz wyniki badania: „Ocena efektów wsparcia Osi Priorytetowej 1 ze szczególnym uwzględnieniem wsparcia przedsiębiorstw w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 20072013”, PSDB, Warszawa 2011r. 68 STRONA 65 67 Inaczej sytuacja wygląda w przypadku rzeczywistych wdrożeń wyników prac badawczo-rozwojowych np. mających postać praw własności przemysłowej. Tego rodzaju projekty jak najbardziej zasługują na publiczne wsparcie ponieważ z punktu widzenia polityk innowacyjnych, to właśnie wdrożenie wyników prac B+R (a nie samo ich prowadzenie) powinno być traktowane jako główny cel, na którego osiągnięcie instrumenty wsparcia powinny być ukierunkowane. Liczyć się powinien bowiem efekt końcowy aktywności badawczo-rozwojowej, która ma przyczyniać się do podnoszenia konkurencyjności gospodarki, a to jest możliwe wyłącznie w sytuacji, w której wyniki prowadzonych prac trafiają na rynek. Zakładając, iż intencją władz województwa podkarpackiego jest wspieranie drugiego rodzaju projektów wdrożeniowych, rozważenia wymaga kwestia możliwości zastosowania w tym typie projektu instrumentów finansowych. Są one niewątpliwie większe aniżeli w przypadku fazy badawczorozwojowej, na co wskazują m.in. dane z badania ankietowego (mniejszy odsetek firm uzależniających podjęcie działania od wsparcia dotacyjnego, większy odsetek zamierzający ubiegać się o kredyt/pożyczkę w sytuacji nieotrzymania dotacji). Z drugiej jednak strony podobnie jak w przypadku prac B+R istotny odsetek badanych w przypadku nieotrzymania dotacji odłoży inwestycję w czasie bądź ograniczy jej zakres. Nie można też traktować działalności wdrożeniowej jako tego elementu procesu innowacyjnego, który całkowicie pozbawiony jest ryzyka. Mowa jest bowiem o komercjalizacji wyników prac badawczych, czyli ich wprowadzeniu na rynek. Oznacza to de facto przejście z fazy prototypu zwalidowanego w warunkach rzeczywistych do produkcji seryjnej. Na tym etapie liczba potencjalnych zagrożeń jest wcale nie mniejsza aniżeli w fazie prac badawczych a są one tym większe im więcej należy dokonać zmian w dotychczasowej rutynowej działalności przedsiębiorstwa69. Wśród głównych można wymienić: trudności z dostosowaniem linii produkcyjnej do masowej produkcji prototypowego rozwiązania co może oznaczać konieczność bądź modyfikacji linii bądź samego prototypu, brak rynkowego popytu na prototypowe rozwiązanie (nawet mimo wcześniej przeprowadzonych analiz rynkowych), co może oznaczać konieczność powrotu do prac badawczych i dalszych prac nad prototypem. Należy też pamiętać, że faza wdrożeniowa jest zazwyczaj kilkukrotnie bardziej kosztochłonna aniżeli faza badawcza. 69 Ewaluacja działania 1.4-4.1 POIG, PSDB, Warszawa 2011r. STRONA 66 Kolejnym z argumentów przemawiających za wsparciem dotacyjnym jest fakt, iż w Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój przewidziany jest szeroki wachlarz instrumentów wsparcia działalności wdrożeniowej przedsiębiorstw, wśród nich są zarówno instrumenty dotacyjne (kredyt technologiczny) jak i instrumenty finansowe (fundusz pożyczkowy innowacji, gwarancje). Nie jest ponadto przesądzone czy w typie projektu: Wsparcie wdrożeń wyników prac B+R nie zostanie również zastosowany klasyczny instrument dotacyjny. Informacje te są istotne, ponieważ może dojść do sytuacji, w której firmy będą bardziej zainteresowane uzyskaniem wsparcia z POIR aniżeli wsparcia z RPO WP w momencie gdyby to pierwsze było dotacyjne, a to drugie zwrotne. Równocześnie nie należy się spodziewać bardzo dużej podaży innowacyjnych projektów, mogących uzyskać wsparcie w ramach PI 1.2 RPO WP. Z przytaczanych już szacunków wynika, że potencjał do realizacji tego rodzaju projektów będzie miało około 270 firm, z pewnością nie wszystkie będą zainteresowane ubieganiem się o wsparcie, część będzie bardziej zainteresowana POIR-em, tak więc mając na uwadze konieczność osiągnięcia założonej wartości wskaźnika (76 wspartych przedsiębiorstw) warunki oferowanego wsparcia nie mogą być dla przedsiębiorców mało atrakcyjne. Należy mieć ponadto na uwadze fakt, iż nie wszystkie z podkarpackich firm mających potencjał do prowadzenia prac B+R będą mogły ubiegać się o wsparcie w ramach RPO WP 2014-2020, bowiem zgodnie z zapisami Umowy Partnerstwa warunkiem wsparcia w pierwszym celu tematycznych jest zgodność z krajową lub regionalnymi strategiami inteligentnej specjalizacji. Oznacza, to po pierwsze, że liczba potencjalnych beneficjentów będzie najprawdopodobniej niższa od 270, po drugie, że wspierane będą firmy działające w obszarach istotnych za szczególnie istotne z punktu widzenia rozwoju regionu. Są to kolejne argumenty przemawiające za zastosowaniem wsparcia dotacyjnego w PI 1.2 RPO WP 20142020. Należy również pamiętać o tym, iż brak jest praktycznie jakichkolwiek krajowych doświadczeń związanych ze wspieraniem wdrożeń wyników prac B+R z zastosowaniem instrumentów finansowych. W działaniu 4.1 PO IG, czyli modelowym przykładzie wsparcia aktywności wdrożeniowej firm instrumentem wsparcia była dotacja. W województwie podkarpackim doświadczenia te musiałyby być siłą rzeczy zbierane dopiero w trakcie realizacji programu (trudno w tym zakresie oprzeć się na doświadczeniach związanych z wdrażaniem działania 1.1 schemat A z uwagi na nieporównywalne kwoty wsparcia). Trudno też wskazać na podmiot, który w województwie mógłby pełnić rolę pośrednika finansowego. Pożyczkodawcy z działania 1.1A nie mają żadnych doświadczeń we wspieraniu działalności innowacyjnej, a w sytuacji, gdyby któryś z nich miał odpowiadać za oferowanie pożyczek na wsparcie działalności wdrożeniowej, to na barkach tej instytucji ciążyłby ciężar wyboru projektów, a więc ocena ich rzeczywistego potencjału innowacyjnego. Wydaje się, więc, iż rolę pośrednika musiałby pełnić sam Urząd Marszałkowski (szczególnie jeżeli wspierane miałyby być wdrożenia projektów badawczych również dofinansowanych z PI 1.2). Rozwiązanie to też nie wydaje się być najlepsze ponieważ Urząd jako taki nie ma doświadczeń związanych z bezpośrednim udzielaniem pożyczek. Ponadto należy mieć na uwadze fakt, iż w ramach PI 1.2 przewiduje się wsparcie jedynie 76 przedsiębiorstw, z czego zapewne nie każdy będzie ubiegał się o wsparcie na wdrożenie, co stawia pod dużym znakiem zapytania zasadność budowania od postaw systemu instytucjonalno-organizacyjnego niezbędnego do wspierania tego rodzaju projektów instrumentami finansowymi. Podsumowując, więcej argumentów przemawia za zastosowaniem wsparcia dotacyjnego w projektach polegających na wdrożeniu wyników prac B+R. STRONA 67 Podsumowując w Priorytecie Inwestycyjnym 1.2 na poziomie regionalnym zasadnym jest zastosowanie wyłącznie instrumentu wsparcia jakim jest dotacja. Dotyczy to każdego z przewidzianych do realizacji w ramach RPO WP 2014-2020 typu projektu z uwagi na ich wysoki poziom ryzyka, zawodność rynku w finansowaniu tego rodzaju przedsięwzięć oraz wyraźny efekt zachęty w przypadku dotacyjnego wsparcia działalności badawczo-rozwojowej. Priorytet inwestycyjny 3.3 Uzasadnienie interwencji publicznej W ramach PI 3.3 przewiduje się wsparcie rozwoju nowopowstałych i istniejących przedsiębiorstw z sektora MSP, które poprzez dostęp do finansowania będą realizować inwestycje prowadzące do wzrostu ich konkurencyjności i innowacyjności. Uzasadnienia dla podjęcia interwencji w tym obszarze dostarczają następujące przesłanki, które bardziej szczegółowo zostaną omówione poniżej: malejące wskaźniki innowacyjności podkarpackich przedsiębiorstw; bariery w dostępie do finansowania w opinii przedsiębiorstw; możliwości stymulowania rozwoju gospodarczego regionu poprzez instrumenty finansowe. Jak wskazują dane Głównego Urzędu Statystycznego udział przedsiębiorstw innowacyjnych w grupie przedsiębiorstw przemysłowych w województwie podkarpackim zmniejszył się z 22,59% w 2008 roku do 17,94% w 2012 roku. I choć te wskaźniki kształtowały się na poziomie nieco wyższym niż średnio dla Polski (odpowiednio spadek z 21,39% do 16,51%), to wskazują na wyraźną tendencję spadkową w tym zakresie. Dla przedsiębiorstw usługowych na Podkarpaciu wskaźniki innowacyjności kształtują się na jeszcze niższym poziomie. W latach 2008-2012 udział przedsiębiorstw usługowych w tym sektorze zmniejszył się z 17,02% w 2008 roku (analogiczny wskaźnik dla Polski wynosił 16,12%) do 11,58% w 2012 roku (dla Polski – 12,38%). Powyższe wskaźniki obrazują rozwój gospodarki w aspekcie jej konkurencyjności, gdzie innowacje są jednym z głównych – obok technologii, przedsiębiorczości, organizacji produkcji i zaopatrzenia oraz marketingu – źródeł przewagi konkurencyjnej70. Znaczenie innowacyjności jako źródła przewagi konkurencyjnej rośnie, co wiąże się ze zmianą paradygmatu gospodarki opartej na produkcji na paradygmat gospodarki opartej na wiedzy, gdzie prowadzenie działalności innowacyjnej i wprowadzanie innowacji na rynek staje się koniecznością nie tylko w branżach wysokiej technologii, ale we wszystkich sektorach gospodarki. W rozwoju działalności innowacyjnej przedsiębiorstw istotną rolę pełnią podejmowane przez nie inwestycje, których rezultatem są nowotworzone produkty i usługi, zmiana procesów (w tym technologicznych i organizacyjnych) na bardziej efektywne, nowe i bardziej wydajne drogi dotarcia ze swoimi produktami i usługami do klienta. Jak pokazują dane Głównego Urzędu Statystycznego, polscy przedsiębiorcy w przeważającej mierze finansują działalność innowacyjną z środków własnych. To źródło finansowania dominuje bardziej w działalności przedsiębiorstw przemysłowych (73,7% ogółu wydatków na ten cel) niż przedsiębiorstw z sektora usług (69,6%). Dla przedsiębiorstw z terenu województwa podkarpackiego te wskaźniki przybierają jednak niższy poziom – odpowiednio 65,9% i 58,4%, co wskazuje na ich większą otwartość do korzystania z obcych źródeł finansowania. Potwierdzeniem tego jest także wyższy dla przedsiębiorstw z terenu województwa podkarpackiego udział kredytów bankowych w finansowaniu działalności innowacyjnej, który dla przedsiębiorstw przemysłowych kształtuje się na poziomie niemal dwukrotnie wyższym niż ogółem dla Polski (11,8% w przypadku Podkarpacia wobec 6,6% dla Polski), a dla przedsiębiorstw usługowych w wysokości ponad 3-krotnie wyższej (odpowiednio 16,3% i 4,8%) 71. 70 Z. Pierścionek, Rynkowe oraz zasobowe strategie konkurencji, [w:] A. Herman, K. Poznańska (red.), Przedsiębiorstwo wobec wyzwań globalnych, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2008. 71 GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl. STRONA 68 Analiza dynamiczna wykorzystania kredytów bankowych i środków własnych jako źródła finansowania działalności innowacyjnej przez przedsiębiorstwa przemysłowe w latach 2006-2012 wskazuje na istotne różnice pomiędzy firmami podkarpackimi a firmami ogólnopolskimi. O ile w przypadku firm ogólnopolskich w 2010 roku nastąpił gwałtowny spadek wykorzystania kredytów bankowych służących finansowaniu działalności innowacyjnej (blisko trzykrotny w porównaniu z rokiem poprzednim), o tyle konsekwencje zaostrzenia polityki kredytowej banków dla firm z Podkarpacia miały krótkotrwały charakter i po załamaniu akcji kredytowej dla przedsiębiorstw w latach 2009-2010 w kolejnych dwóch latach zaznaczył się wyraźny wzrost wartości udzielanych kredytów, zbliżając się w 2012 roku do wartości z roku 2006. Dla porównania, wykorzystanie kredytów bankowych przez firmy ogólnopolskie w 2012 roku stanowiło w przybliżeniu połowę wartości z roku 2006. Jednocześnie należy zauważyć, że utrzymywanie w latach 2006-2012 względnie zbliżonej dynamiki wzrostu nakładów na działalność innowacyjną przez przedsiębiorstwa przemysłowe z terenu Podkarpacia i całej Polski (przy wcześniej zasygnalizowanej spadkowej tendencji w wykorzystaniu kredytów bankowych) nie zostało osiągnięte w wyniku wzrostu udziału środków własnych, co oznacza że wzrosło wykorzystanie innych źródeł finansowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, które nabrały szczególnego znaczenia dla firm ogólnopolskich. Zdecydowanie większe fluktuacje w zakresie wykorzystania poszczególnych źródeł finansowania działalności innowacyjnej można zaobserwować w przypadku przedsiębiorstw z sektora usług. Te zmiany przybierały znacznie bardziej gwałtowny charakter w przypadku firm z terenu województwa podkarpackiego, o czym świadczy ponad 6-krotny wzrost wartości nakładów na innowacje w latach 2009-2012 (dla porównania wzrost tych nakładów dla firm ogólnopolskich wyniósł nieco ponad 80%). W przypadku firm z Podkarpacia większy udział w tych zmianach można przypisać większemu wykorzystaniu kredytów bankowych, choć zmiany w zaangażowaniu środków własnych również były duże. Co warto podkreślić, zarówno dla firm usługowych z Podkarpacia jak i terenu całej Polski utrzymuje się wyraźnie tendencja wzrostowa w wysokości nakładów ponoszonych na ten cel, za wyjątkiem jednorazowego załamania wartości tych nakładów, która dokonała się w 2009 roku. Nakłady na działalność innowacyjną tworzą podstawy dla budowania długoterminowej konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów. Jednakże, przynajmniej równie ważny jest wynik prowadzenia tej działalności, mający swoje odzwierciedlenie w wielkości przychodów netto uzyskanych ze sprzedaży produktów innowacyjnych w odniesieniu do przychodów netto ogółem. Na przestrzeni lat 2006-2012 wielkość wskaźnika obrazującego powyższą relację spadła dla województwa podkarpackiego z 13,18% w 2006 roku do 8,75% i kształtuje się na poziomie nieco niższym niż dla firm ogólnopolskich (odpowiednio 13,47% i 9,22%). Podobnie, nieco gorzej kształtuje się dla firm z Podkarpacia wskaźnik udziału liczby przedsiębiorstw wykazujących zysk netto w ogólnej liczbie przedsiębiorstw (78,7% w 2013 roku wobec 79,6% dla firm ogólnopolskich), co może sugerować mniejsze możliwości akumulowania nadwyżki finansowej służącej finansowaniu działań prorozwojowych72. Charakterystyka grup docelowych Z badania CATI przeprowadzonego na reprezentatywnej grupie przedsiębiorców ubiegającej się o pozyskanie finansowania zewnętrznego w okresie ostatnich 5 lat wynika, iż w tym okresie wzrosła samoocena potencjału firmy do zaciągania zobowiązań finansowych, co tworzy podatny grunt dla możliwości zastosowania instrumentów finansowych wspierających rozwój przedsiębiorstw. I choć w opinii 58,2% respondentów ten potencjał nie uległ zmianie, to 27,3% podmiotów uczestniczących w badaniu zadeklarowało jego wzrost wobec 10% deklarujących jego spadek. 72 Implikuje to konieczność rozważenia możliwości wdrożenia systemu zaliczkowego dla schematu dotacyjnego w miejscu systemu refundacyjnego STRONA 69 Jednocześnie, warto wskazać na wyniki samooceny przez przedsiębiorstwa wybranych kategorii ekonomicznych. Przy ogólnie dominującej średniej ocenie płynności finansowej (56,7% tak wskazujących respondentów), wystąpiła nieznaczna przewaga oceniających ją wysoko (22,2%), nad tymi, którzy ocenili ją nisko (18,1%). Obawy o utratę płynności finansowej jako efektu podjęcia zobowiązań finansowych nie powinny zatem ogólnie w negatywny sposób oddziaływać na podejmowanie decyzji w tym obszarze. W przypadku oceny rentowności sprzedaży przewaga oceniających ją nisko nad oceniającymi ją wysoko wyniosła 4,3 p.proc., co można interpretować również w ten sposób, że wobec sumarycznie negatywnej oceny tego parametru, przedsiębiorstwa pragnące podejmować inwestycje będą zmuszone w większym stopniu sięgać po instrumenty finansowania zewnętrznego stanowiącego alternatywę dla kapitału zakumulowanego jako źródła finansowania inwestycji. O tym, że z dużym prawdopodobieństwem pojawi się potrzeba podejmowania inwestycji świadczy relatywnie nisko oceniana innowacyjność przedsiębiorstwa (przewaga oceniających ją nisko nad oceniającymi ją wysoko wyniosła 9,1 p.proc.). Przed podejmowaniem zobowiązań finansowych nie powinien powstrzymywać przedsiębiorstwa poziom ich zadłużenia, który przez zdecydowaną większość badanych firm (71,9%) oceniony został jako niski. Uzupełnieniem charakterystyki przedsiębiorstw z województwa podkarpackiego, tworzącej grupę docelową dla zastosowania instrumentów wsparcia zwrotnego, może być wskazanie profilu przedsiębiorcy z terenu Podkarpacia wyłaniającego się z danych dostarczanych przez statystykę publiczną. Analiza tych danych wskazuje na następujące prawidłowości: przedsiębiorca podkarpacki osiąga przeciętne jednostkowe przychody ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów niższe o ponad 20% od statystycznego przedsiębiorcy polskiego (992 tys. zł wobec 1281 tys. zł dla firm ogólnopolskich); przedsiębiorca podkarpacki uzyskuje niższy o ok. 20% jednostkowy wynik finansowy netto (37 tys. zł wobec 46 tys. zł dla firm z obszaru całej Polski); przedsiębiorca podkarpacki jest w mniejszym stopniu zadłużony z tytułu zaciągniętych kredytów bankowych i pożyczek (wartość jego zobowiązań wynosiła 56 tys. zł, podczas gdy dla firm z terenu całej Polski osiągnęła poziom 62 tys. zł).; przedsiębiorca podkarpacki w nieco mniejszym stopniu jest podatny na potencjalne problemy wynikające z udzielonego kredytu kupieckiego z tytułu dostaw i usług (poziom krótkoterminowych należności kształtował się na poziomie 133 tys. wobec 148 tys. zł dla firm ogólnopolskich). Powyższe dane warto uzupełnić danymi nt. charakterystyki podmiotów, które uzyskały wsparcie w ramach działania 1.1 (schemat A) RPO WP. W ramach działania 1.1 najwięcej pożyczek udzielono przedsiębiorcom reprezentującym sektor Handel (615) oraz Pozostałe usługi (559). Przedsiębiorcom z każdego z tych sektorów udzielono pożyczek o łącznej wartości przekraczającej 25 mln zł. Pożyczki przyznane przedsiębiorcom z sektorów: Budownictwo, Handel, Pozostałe usługi oraz Inne kształtowały się na zbliżonym poziomie, a ich średnia wartość była nieco niższa niż 50 tys. zł. Na tym tle wyróżniały się pożyczki udzielone firmom przetwórstwa przemysłowego, których średnia wartość była większa o ok. 50% (75,6 tys. zł). Tabela 0.2Liczba i wartość pożyczek udzielonych przedsiębiorcom w woj. podkarpackim z środków RPO WP 2007-2013 w latach 2010-2013 wg sektora działalności Liczba udzielonych pożyczek Wartość udzielonych pożyczek (w zł) Średnia wartość udzielonych pożyczek (w zł) Przetwórstwo przemysłowe 234 17 685 592,35 75 579,45 Budownictwo (PKD 41-43) 219 10 300 740,00 47 035,34 STRONA 70 Sektor działalności Handel (PKD 45-47) 615 26 897 865,12 43 736,37 Pozostałe usługi (PKD 55-96) 559 25 783 412,00 46 124,17 Inne 196 9 478 395,13 48 359,16 90 146 004,60 49 449,26 RAZEM 1823 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych dostarczonych przez Zamawiającego Analiza struktury ilościowej pożyczek pokazuje, że udział dwóch dominujących sektorów (Handel oraz Pozostałe usługi) wyniósł niemal 2/3. Udział każdego z pozostałych sektorów kształtował się na poziomie 10-12%. Struktura wartościowa pożyczek jest mocno zbliżona do ich struktury ilościowej, za wyjątkiem jednakże relatywnie znacznie większego udziału sektora Przetwórstwo przemysłowe, co odzwierciedla wyższą średnio wartość pożyczek udzielanych przedsiębiorcom z tego sektora. Z poręczeń najczęściej korzystali przedsiębiorcy reprezentujący sektor Handel (48 udzielonych poręczeń). Do nich też oraz do przedstawicieli sektora Budownictwo trafiły poręczenia o największej łącznej wartości przekraczającej 5 mln zł. Poręczenia o najwyższej średniej wartości zostały przyznane przedsiębiorcom z sektorów: Inne (194,3 tys. zł) oraz Budownictwo (189,2 tys. zł), wobec średniej wartości poręczenia na poziomie 142,9 tys. zł. Analiza struktury ilościowej poręczeń pokazuje, że niemal co trzecie poręczenie trafiło do przedstawicieli sektora Handel. Udział każdego z pozostałych sektorów nie przekroczył 20%. Blisko połowa ogólnej kwoty przyznanych poręczeń została skierowana do przedsiębiorców z sektorów: Handel (25,6%) oraz Budownictwo (24,3%). Tabela 0.3Liczba i wartość poręczeń udzielonych przedsiębiorcom w woj. podkarpackim z środków RPO WP 2007-2013 w latach 2010-2013 wg sektora działalności Sektor działalności Liczba udzielonych poręczeń Wartość udzielonych poręczeń w zł Średnia wartość udzielonych poręczeń w zł Przetwórstwo przemysłowe 28 4 189 200,00 149 614,29 Budownictwo (PKD 41-43) 27 5 107 500,00 189 166,67 Handel (PKD 45-47) 48 5 375 100,00 111 981,25 Pozostałe usługi (PKD 55-96) 29 3 425 213,00 118 110,79 Inne 15 2 914 000,00 194 266,67 21 011 013,00 142 932,06 RAZEM 147 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych dostarczonych przez Zamawiającego Zapotrzebowanie na kapitał 73 Badanie przeprowadzone w ramach projektu „Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. Część III Opracowanie raportu w zakresie instrumentów finansowych (fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, aniołowie biznesu, venture capital) i ich zaangażowaniu w STRONA 71 Badanie CATI przeprowadzone na reprezentatywnej grupie 600 przedsiębiorstw z terenu województwa podkarpackiego pokazało, że wśród instrumentów finansowania zewnętrznego, o które ubiegały się firmy w okresie ostatnich 5 lat przed realizacją badania dominowały kredyt (24,8%) i dotacja (23,2%). Nieco rzadziej firmy podejmowały próbę pozyskania leasingu (16,8%), a relatywnie najrzadziej próbowały finansować się poprzez pożyczkę (7,3%) lub wkład kapitałowy (1,3%). Pewne odniesienia można poczynić do wyników innego badania o zbliżonej tematyce przeprowadzonego w 2014 roku na Mazowszu73, gdzie pytano o próby pozyskania finansowania zewnętrznego w okresie ostatnich 6 lat poprzedzających badanie. Badanie w województwie mazowieckim przeprowadzono wśród przedsiębiorstw, które korzystały z instrumentów finansowych, co uniemożliwia dokonania bezpośrednich porównań. W badaniu na Mazowszu relatywnie najwięcej przedsiębiorstw podjęło próbę pozyskania leasingu (53,2%). Znacznym zainteresowaniem cieszyły się też: kredyt krótkoterminowy (do 3 lat) w banku komercyjnym (29,7%), kredyt długoterminowy (powyżej 3 lat) w banku komercyjnym (28,0%) oraz pożyczki z instytucji pożyczkowych (22,2%). Dotacją zainteresowanych było zaś 10,6% przedsiębiorstw. W przypadku kredytu przedsiębiorstwa podkarpackie najczęściej ubiegały się o pozyskanie kwoty rzędu do 50 tys. zł (33,6%) oraz w granicach 100-250 tys. zł (23,0%). Co dziesiąta badana firma wystąpiła z wnioskiem o kredyt w wysokości przekraczającej 500 tys. zł. Przeznaczeniem kredytu było najczęściej sfinansowanie bieżącej działalności (47,5%) oraz przeprowadzenie inwestycji (36,0%). Kwoty, o które wnioskowali potencjalni pożyczkobiorcy, były na ogół znacznie niższe. Co drugi badany przedsiębiorca był zainteresowany pożyczką w kwocie do 50 tys. zł, a pożyczkami powyżej 500 tys. zł zaledwie 4,5%. W odróżnieniu od kredytów w przypadku pożyczek dominują cele inwestycyjne (55,3%). Na cele obrotowe przeznaczono 47,4% udzielonych pożyczek. W przypadku leasingu w grę wchodziły nieco niższe kwoty – najczęściej w przedziale 50-100 tys. zł (33,0%) oraz do 50 tys. zł (27,0%). Spośród prób pozyskania finansowania zewnętrznego najbardziej skuteczne dotyczyły leasingu (97,0% respondentów podejmujących starania o jego pozyskanie uzyskało takie finansowanie) oraz kredytu (93,9%). Nieco gorzej przedstawia się skuteczność pozyskania pożyczki (86,4%) i dotacji (79,1%). Plany inwestycyjne podkarpackich przedsiębiorstw na najbliższe 24 miesiące przewidują podjęcie działań skierowanych głównie na sfinansowanie zakupu środków trwałych (maszyn i urządzeń, linii technologicznej), na co wskazało 45,4% respondentów badania. W dalszej kolejności są to: zakup środku transportu (31,1%), inwestycja budowlana (w tym remont i modernizacja) lub zakup nieruchomości (27,9%) oraz inwestycje w technologie informacyjno-komunikacyjne (26,4%). Wykres 0-5 Plany inwestycyjne badanych przedsiębiorstw na najbliższe 24 miesiące procesy innowacyjne na Mazowszu” realizowane na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego, materiał niepublikowany. STRONA 72 Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiet CATI na reprezentatywnej próbie firm z terenu województwa podkarpackiego. Pytanie wielokrotnego wyboru - wartości nie sumują się do 100%. N=600 Uzyskane wyniki wskazują na ważne miejsce inwestycji w planach działalności firm. Co oczywiste, nie wszystkie te plany inwestycyjne da się zrealizować przy wykorzystaniu środków własnych właściciela/właścicieli lub zakumulowanych środków finansowych firmy. W większości przypadków ich realizacja będzie wymagać zaangażowania środków zewnętrznych, w tym pochodzących z sektora bankowego i pozabankowego. Badane przedsiębiorstwa przewidują, że podstawowym źródłem finansowania zakupu środków trwałych będą środki własne firmy lub właścicieli firmy (80,2%), a w dalszej kolejności dotacja (54,2%), kredyt lub pożyczka z sektora bankowego (24,9%) oraz leasing (14,3%). W przypadku niedostępności w przyszłości dotacji większe zainteresowanie zostanie skierowane głównie w stronę kredytu lub pożyczki z sektora bankowego (39,6%) oraz leasingu (19,0%). Źródła sfinansowania inwestycji budowlanej lub zakupu nieruchomości są zbliżone do tych, które charakteryzowały zakup środków trwałych. Większą rolę w finansowaniu inwestycji tego rodzaju przewiduje się jednakże dla kredytu i pożyczki z sektora bankowego (36,3%), zaś marginalną dla leasingu. W sytuacji niedostępności dotacji blisko połowa respondentów przewiduje rezygnację z takiej inwestycji (47,5%). Niemal równie wysoki odsetek rezygnacji z dużej części inwestycji wobec braku środków dotacyjnych dotyczy także zakupu środka transportu (44,8% zadeklarowało rezygnację) oraz inwestycji w technologie informacyjno-komunikacyjne (43,5%). Źródła finansowania 74 E. Stawasz, P. Głodek, Raport z badania potrzeb innowacyjnych przedsiębiorstw z sektora MSP w województwie dolnośląskim, Wrocław, czerwiec 2004, s. 2-3. STRONA 73 Sektor przedsiębiorstw, w tym także małych i średnich, jest wysoce heterogeniczny. Każda z grup firm wyodrębnionych pod względem wielkości, branży prowadzonej działalności, stosowanej strategii działania, czy też stopnia akceptacji ryzyka podejmowanej działalności innowacyjnej ma swoje własne specyficzne zachowania innowacyjne – od imitacji prostych do innowacji radykalnych, od prowadzenia wyizolowanej działalności innowacyjnej po utrzymywanie szerokich powiązań z innymi podmiotami gospodarki. To wszystko rzutuje na ich role w procesie innowacyjnym oraz zapotrzebowanie na finansowanie działalności innowacyjnej. 74 Źródłem finansowania rozwoju firmy, z którego najczęściej korzystały firmy z Podkarpacia w okresie ostatnich 5 lat poprzedzających badanie były środki własne firmy (93,1%). Właściciele firm często także uruchamiali swoje własne, osobiste środki (47,9%). Spośród zewnętrznych źródeł finansowania najczęściej firmy korzystały z kredytu (24,1%), dotacji ze środków unijnych (15,6%) oraz leasingu (14,6%). Rzadziej była to pożyczka z sektora bankowego (7,3%), pożyczka od rodziny lub znajomych (6,9%), dotacja z innych źródeł niż unijne (4,2%) lub pożyczka z instytucji spoza sektora bankowego (2,8%). Wykres 0-6 Źródła finansowania z jakich firmy korzystały w ciągu ostatnich 5 lat Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiet CATI na reprezentatywnej próbie firm z terenu województwa podkarpackiego. Pytanie wielokrotnego wyboru - wartości nie sumują się do 100%. N=600 W staraniach przedsiębiorstw o pozyskanie finansowania zewnętrznego pierwszym wyborem w ostatnich 5 latach były najczęściej instytucje finansowe sektora bankowego - bank komercyjny (61,0%) oraz bank spółdzielczy (29,3%). Znacznie rzadziej wskazywano natomiast na fundusz pożyczkowy (zaledwie 3,8%) oraz inną niż bank lub fundusz pożyczkowy instytucję oferującą finansowanie zewnętrzne (np. instytucja parabankowa) (12,9%). Te wyniki wskazują na silnie wciąż jeszcze zakorzenione w mentalności przedsiębiorców priorytetyzowanie sektora bankowego. Po części wynika to ze stosunkowo słabej popularyzacji wśród podkarpackich przedsiębiorstw oferty funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, która dotarła do mniej więcej co drugiego zapytanego przedsiębiorcy (52,8%) w odniesieniu do funduszy pożyczkowych i do co trzeciego (34,5%) w odniesieniu do poręczeń. Głównym źródłem tej wiedzy był Internet (46,3%), rodzina i znajomi (20,1%), prasa (17,7%), radio i telewizja (16,2%), kontakt telefoniczny z funduszu z informacją o możliwości skorzystania ze wsparcia (14,3%), mailing z funduszu (12,5%), firma konsultingowa lub instytucja otoczenia biznesu (11,6%), ulotki i plakaty (5,8%), Urząd Marszałkowski (4,3%). Jak widać z powyższego, ścieżki dotarcia z odpowiednią informacją są różnorodne, jednak nie do końca penetrują populację podkarpackich przedsiębiorstw. STRONA 74 Do największych barier utrudniających wykorzystanie instrumentów finansowych przedsiębiorcy zaliczyli: koszt pozyskania kapitału obejmujący odsetki i prowizje (61,3%), stopień skomplikowania procedur związanych z pozyskaniem kapitału (43,0%), szybkość uzyskania kapitału (36,6%), chęć utrzymania własności firmy w rękach rodziny (34,0%) oraz konieczność ustanowienia zabezpieczenia (29,5%). Powyższe czynniki określają parametry wyboru formy finansowania i powinny zostać uwzględnione przy kształtowaniu oferty produktów finansowych kierowanych do przedsiębiorców, zarówno przez podmioty komercyjne, jak i podmioty publiczne. Strategia inwestycyjna Charakterystyka planowanego wsparcia W RPO WP 2014-2020 zaplanowano instrumenty zwrotne w Osi priorytetowej I – Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka, w priorytecie inwestycyjnym (PI) 3.3 Wspieranie tworzenia i poszerzania zaawansowanych zdolności w zakresie rozwoju produktów i usług . Celem szczegółowym PI 3.3 jest: Trwałe przyspieszenie rozwoju podkarpackich przedsiębiorstw . Zaplanowano, że do 2023 roku wsparcie finansowe uzyska 1520 przedsiębiorstw. Realizacja tego priorytetu ma prowadzić do podejmowania przez beneficjentów inwestycji, których efekty powinny zostać odzwierciedlone w postaci zwiększonego strumienia przychodów i/lub oszczędności związanych, na przykład, z wdrożeniem nowoczesnych technologii. Mechanizm dystrybucji wsparcia ma zostać oparty na formule konkursowej. Przeprowadzona analiza wskazuje na możliwość zastosowania instrumentów zwrotnych. Jak wcześniej pokazano, tego rodzaju instrumenty finansowe dobrze adresują problem luki finansowej dotykający przedsiębiorstwa mniejszych rozmiarów. Forma zwrotna rodzi też mniejsze – w porównaniu z dotacją – ryzyko powodowania zniekształceń rynkowych, co wynika z faktu, iż przedsiębiorstwo korzystające z pożyczki otrzymuje ją na warunkach zbliżonych do rynkowych. Otrzymane wsparcie motywuje firmę do bardziej efektywnego gospodarowania otrzymanymi środkami, bowiem musi ono to wsparcie zwrócić. Jako istotną zaletę wsparcia w formie zwrotnej można też wymienić mniej biurokratyczne procedury związane z ubieganiem się o finansowanie, co ma szczególnie istotne znaczenie w przypadku firm małych rozmiarów, cierpiących na ograniczenia związane z częstym łączeniem przez właściciela własności z funkcjami zarządzania. Jest to o tyle istotne, iż stopień skomplikowania procedur związanych z pozyskaniem kapitału został wymieniony przez przedsiębiorców podkarpackich jako druga według ważności przesłanka wyboru określonej formy finansowania. W przypadku inwestycji finansowanych za pomocą instrumentów zwrotnych, może co prawda wystąpić efekt jałowej straty, co z punktu widzenia efektywności interwencji publicznej oznacza dopłacanie do przedsięwzięć, które niezależnie od pozyskania finansowania lub jego braku byłyby realizowane przez przedsiębiorcę, jednakże można się spodziewać jego mniejszej skali w porównaniu z dotacją. Ograniczenie dostępu do dotacji powinno dotyczyć zwłaszcza tych projektów, które mają wyraźny potencjał komercyjny, co pozwoli zmniejszyć efekt „wypychania” lub „przesunięcia”, przejawiający się w tym, że projekty o potencjale komercyjnym ograniczają dostęp do dotacji tym przedsięwzięciom, dla których jest ona jedynym możliwym do pozyskania źródłem finansowania. Z kolei przesłanką dla utrzymania schematu dotacyjnego jest stymulowanie realizacji projektów obarczonych ponadprzeciętnym ryzykiem (innowacyjnych). Możliwość wykorzystania wsparcia dotacyjnego powinna w takim przypadku prowadzić do wywołania wśród przedsiębiorstw pożądanych zachowań (podejmowania i zwiększania aktywności innowacyjnej), których trudno byłoby oczekiwać (lub przynajmniej nie w zakładanej skali), jeżeli realizacja projektu inwestycyjnego byłaby realizowana w oparciu o rynkowe modele pozyskiwania finansowania. Wśród tego typu projektów można wymienić zwłaszcza te, które są mocno ukierunkowane na stworzenie i wdrożenie innowacji o niepewnym rezultacie, zwłaszcza jeśli obejmują swym zakresem badania podstawowe. Zastosowanie instrumentów zwrotnych w priorytecie inwestycyjnym 3.3 jest uzasadnione niesprawnością rynku i potrzebami deklarowanymi przez podmioty prowadzące działalność gospodarczą. Pożyczki trafiają zwłaszcza dobrze w potrzeby firm młodych i małych, które nie mają odpowiedniej zdolności kredytowej, by środki finansowe na rozwój firmy pozyskiwać na rynku STRONA 75 Proponowane instrumenty zwrotne komercyjnym. Jak pokazuje model zapotrzebowania małej firmy na kapitał autorstwa M. Scotta i R. Bruce’a75, potrzeba zapewnienia kapitału zewnętrznego małego przedsiębiorstwa pojawia się najsilniej na etapie wzrostu. Przedsiębiorstwa znajdujące się w tej fazie zazwyczaj przyznają preferencje finansowaniu obcemu, bardziej niż finansowaniu własnemu, pochodzącemu od udziałowców czy wspólników, ponieważ ten sposób finansowania rozwoju firmy daje możliwość utrzymania kontroli nad firmą76. W sytuacji trafionych pomysłów biznesowych mikro i małe przedsiębiorstwa często wcześnie przechodzą do tej fazy. W ślad za zwiększonym zapotrzebowaniem na kapitał nie nadąża budowanie zdolności kredytowej firmy, która często nie jest w stanie spełnić relatywnie trudnych wymogów tworzonych przez system bankowy. Możliwość sięgnięcia przez firmę po instrumenty zwrotne daje takiemu szybkorosnącemu przedsiębiorstwu szansę na kontynuowanie wzrostu. Dostępne opracowania w zakresie luki finansowej wskazują na duży potencjał rozwojowy sektora mikroprzedsiębiorstw, przy jednocześnie istniejących znacznych ograniczeniach podaży środków związanych z dostępnością finansowania zwrotnego. Jak wcześniej wspomniano, konieczność zwrotu pożyczonego kapitału powinna motywować przedsiębiorstwo do podjęcia działań prowadzących do racjonalizacji jego gospodarki ekonomiczno-finansowej (podniesienia konkurencyjności związanego z wprowadzeniem nowych produktów i usług i/lub oszczędności związanych z niższymi kosztami produkcji lub dystrybucji). Współwystępowanie instrumentów zwrotnych i dotacji umożliwia przedsiębiorstwom zachowanie zdecydowanie większej elastyczności w procesie decyzyjnym związanym z realizacją inwestycji, jednocześnie tworząc efekt zachęty i racjonalizując ich decyzje inwestycyjne. Możliwości zastosowania instrumentów o charakterze kapitałowym są mocno ograniczone niewielką podażą projektów nadających się do komercjalizacji przy wykorzystaniu wsparcia finansowego pozyskanego od inwestorów kapitałowych, na co wskazują dotychczasowe doświadczenia instytucji realizujących wejścia kapitałowe w nowopowstające spółki w okresie programowania 2007-2013. Interwencja z poziomu regionalnego obarczona byłaby dużym ryzykiem nie osiągnięcia takiego poziomu zaangażowania środków kapitałowych pochodzących z funduszy podwyższonego ryzyka, który uzasadniałby utrzymywanie kosztownej struktury zarządzania dystrybucją tych środków. Należy ponadto pamiętać, iż wejście kapitałowe jest instrumentem mającym zastosowanie przede wszystkim we wsparciu wysoce innowacyjnych, ryzykownych projektów o potencjalnie wysokiej stopie zwrotu z inwestycji, a więc projektów stanowiących przedmiot interwencji w ramach PI 1.2. Dla priorytetu 3.3 rekomenduje się zatem zastosowanie pożyczek i poręczeń. Dla przedsiębiorstw znajdujących się w luce finansowej proponuje się kontynuowanie wsparcia wykorzystującego pożyczki, których warunki udzielenia będą zbliżone do warunków rynkowych, by nie powodować zakłóceń rynkowych. Rozstrzygnięcia co do podziału środków w ramach wsparcia zwrotnego na cele inwestycyjne i obrotowe powinny uwzględniać bazujące na wynikach badań rekomendacje sugerujące kształtowanie relacji pomiędzy wsparciem inwestycyjnym i obrotowym na poziomie 3:1 77. Instrumenty pożyczkowe i poręczeniowe mogą stać się skutecznym narzędziem interwencji. By tak się stało powinny być profilowane pod konkretne grupy odbiorców reprezentujących określony sektor 75 M. Scott, R. Bruce, Five Stages of Growth in Small Business, Long Range Planning 1987, vol. 20, no. 3, 45-52. S. L. Barton, C. H. Matthews, Small Firm Financing: Implications from a Strategic Management Perspective, Journal of Small Business Management 1989, 27 (1), 1-7. 77 MRR, Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego. Wnioski i rekomendacje dla procesu programowania polityki spójności w okresie 2014-2020, Warszawa 2013. STRONA 76 76 działalności lub region. Nie należy przy tym zapominać, że głównym adresatem oferty funduszy pożyczkowych i poręczeniowych powinny być podmioty działające na wąsko zdefiniowanych rynkach geograficznych (często lokalnych), a także w tradycyjnych, niskoinnowacyjnych sektorach, które nie są atrakcyjne z punktu widzenia inwestorów kapitałowych. Mechanizm zwiększania atrakcyjności instrumentów zwrotnych Dla zwiększenia atrakcyjności proponowanych instrumentów zwrotnych należy zastosować: - w przypadku pożyczek wydłużony okres ich spłaty; długi okres karencji w spłacie rat kapitałowych; wartość pożyczki i jej oprocentowanie zróżnicowane w zależności od kwoty pożyczki i jej celu (premiowanie rozwiązań innowacyjnych). - w przypadku poręczeń utrzymanie na możliwie niskim poziomie kosztu poręczenia; zabezpieczenie adekwatne do wartości poręczenia i stopnia ryzyka związanego z udzieleniem poręczenia. Poniżej prezentujemy szczegółową charakterystykę proponowanych instrumentów finansowych: Pożyczki Maksymalna wysokość pożyczki Jak wcześniej wspomniano, zastosowanie zwrotnych instrumentów finansowych może nie tylko służyć minimalizacji luki finansowej przedsiębiorstw, lecz także stymulować ich rozwój. Rozwój intensywny (w opozycji do rozwoju ekstensywnego) może zasadniczo dokonywać się w oparciu o inwestycje, które pozwolą przedsiębiorstwu dokonać „jakościowego skoku” i wejść na nowe rynki geograficzne STRONA 77 Optymalna maksymalna wysokość pożyczki na rozwój działalności gospodarczej powinna wynieść 120 tys. zł. Jak wskazują wyniki badania CATI przeprowadzonego wśród przedsiębiorców z województwa podkarpackiego ubiegających się o finansowanie zewnętrzne w okresie ostatnich 5 lat poprzedzających badanie, ta kwota wyczerpywała zapotrzebowanie przedsiębiorców na finansowanie zewnętrzne w 81,3% przypadków. Powyżej tej kwoty następuje już wyraźna substytucja źródła finansowania i przedsiębiorcy w relatywnie większym stopniu kierują się w stronę kredytów bankowych i leasingu. O ile w przypadku przedsiębiorców zainteresowanych pożyczkami odsetek w badanej grupie tych, których potrzeby na finansowanie zewnętrzne zaspokaja kwota 200 tys. zł, rośnie do 91,2% (przyrost o 9,9% w porównaniu z grupą przedsiębiorców o maksymalnej poszukiwanej wysokości finansowania zewnętrznego nie przekraczającej 120 tys. zł), o tyle w przypadku zainteresowanych kredytem bankowym odpowiednie wskaźniki wzrastają z 51,4% dla kwoty kredytu do 120 tys. zł do 70,6% dla kredytu w wysokości do 200 tys. zł (przyrost o 19,2%), a dla zainteresowanych leasingiem z 67,7% do 83,4% (przyrost o 15,7%). W ujęciu prospektywnym (przewidywań przedsiębiorstw na kolejne 2 lata), 61,6% wydatków na zakup środków trwałych powinno się zamknąć kwotą 100 tys. zł (a jedynie 12,4% przewiduje, że będzie to wyższa kwota). Kwota ta pozwoli też zrealizować planowane inwestycje zdecydowanej większości przedsiębiorców w zakresie zakupu środków transportu, technologii informacyjno-komunikacyjnych, instalacji i urządzeń ograniczających emisję zanieczyszczeń do powietrza, podniesienia efektywności ekologicznej przedsiębiorstwa innego niż ukierunkowane na ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza oraz skorzystania z zewnętrznych usług doradczych. i/lub produktowe. By stymulować rozwój podkarpackich przedsiębiorstw w tym kierunku rekomendujemy możliwość podwyższenia górnego limitu pożyczki do kwoty 400 tys. zł dla przedsiębiorców, którzy będą przeznaczać uzyskane w ten sposób środki na zakup aktywów, opartych na technologii znanej na rynku krajowym nie dłużej niż 2 lata. Oprocentowanie pożyczki Wysokość preferencyjnego oprocentowania (dla pożyczek udzielanych na zasadach de minimis) określona w obecnej perspektywie na poziomie maksymalnie 2% należy uznać za bardzo korzystną dla pożyczkobiorców. Jednakże, mając na uwadze fakt, że grupa potencjalnych beneficjentów jest mocno zróżnicowana pod względem zarówno potrzeb finansowych, jak i możliwości obsługi zaciągniętego zobowiązania (gdzie koszt finansowania może być bardzo istotnym parametrem procesu decyzyjnego skutkującego skorzystaniem lub rezygnacją z finansowania zewnętrznego) warto rozważyć zróżnicowanie wysokości oprocentowania pożyczek i uzależnić ją od wartości pożyczki. Analiza wielkości zapotrzebowania na finansowanie zewnętrzne wśród podkarpackich przedsiębiorstw wskazuje na racjonalne przyjęcie trzech progów kwotowych: do 20 tys. zł (proponowana najniższa wartość oprocentowania na poziomie 2%), od 20 tys. zł do 60 tys. zł (proponowana przeciętna wartość oprocentowania na poziomie 6%) oraz od 60 tys. zł do 120 tys. zł (proponowana wielkość oprocentowania zbliżona do rynkowej na poziomie 10%). Takie zróżnicowanie wysokości oprocentowania powinno prowadzić do pojawienia się efektu zachęty, zwłaszcza u przedsiębiorców pożyczających niewielkie kwoty, jak również racjonalizacji określania przez przedsiębiorców potrzeb inwestycyjnych, o których sfinansowanie będą się ubiegać. Ponadto, zbliżenie wielkości oprocentowania dla pożyczek o większej wartości do warunków rynkowych będzie ograniczać efekt jałowej straty (mogący się pojawiać w efekcie działań tych przedsiębiorców, którzy posiadają zdolność kredytową i nie tkwią w luce finansowej, a poszukują jedynie możliwości pozyskania tańszego kapitału dla rozwoju własnej działalności) oraz minimalizować oportunistyczne zachowania przedsiębiorców związane z przeszacowywaniem rzeczywistych potrzeb inwestycyjnych 78. W przypadku realizacji projektów innowacyjnych przy wykorzystaniu środków z funduszu pożyczkowego rekomendujemy obniżenie wysokości oprocentowania do wartości określającej warunki dla pożyczki z niższego przedziału kwotowego, tj. dla pożyczek w kwocie 20 tys.-60 tys. zł zastosowanie najniższej wartości oprocentowania (jak dla pożyczek do 20 tys. zł, tj. na poziomie 2%), dla pożyczek w kwocie 60 tys. zł i więcej zastosowanie przeciętnej wartości oprocentowania (jak dla pożyczek od 20 tys. do 60 tys. zł, tj. na poziomie 6%). Obniżone oprocentowanie będzie stanowić rodzaj premii dla przedsiębiorców wdrażających rozwiązania o ponadprzeciętnym stopniu innowacyjności i może stanowić zachętę dla firm średnich, które same raczej się nie pozycjonują jako klientela funduszy pożyczkowych. Zastosowanie pożyczek o preferencyjnym charakterze może być istotnym instrumentem wpływania na decyzje inwestycyjne przedsiębiorców i stymulującym rozwój określonych sektorów, obszarów lub typów inwestycji. Zabezpieczenie pożyczki 78 ECORYS, Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2014, s. 13. STRONA 78 Stosowane formy zabezpieczeń są jedną z podstawowych przyczyn występowania luki finansowej, zwłaszcza wśród przedsiębiorstw małych i młodych, które nie zdołały jeszcze dokonać akumulacji kapitału. Problem ten adresują fundusze poręczeniowe, których znaczenie dla firm tkwiących w luce finansowej jest nie do przecenienia. W przypadku firm, które są w stanie samodzielnie zabezpieczyć pożyczkę, dotychczas stosowany wachlarz jest różnorodny i daje możliwości wyboru adekwatnej formy. Ważne przy tym jest, by wartość proponowanego zabezpieczenia była dostosowana do wnioskowanej kwoty pożyczki. Okres spłaty i karencja w spłacie pożyczki Wydłużony okres spłaty kapitału (do 60 miesięcy) i możliwość zastosowania karencji w jego spłacie (do 6 miesięcy) są bardzo istotnymi cechami pożyczki wpływającymi na jej pozytywny odbiór w oczach przedsiębiorców. Należy pamiętać, że zwłaszcza w przypadku finansowania zakupów inwestycyjnych występuje przesunięcie pomiędzy momentem zaangażowania środków finansowych a momentem, kiedy pojawią się pierwsze efekty ich zastosowania. To przesunięcie potrafi niejednokrotnie sięgać okresu 6 miesięcy a nawet dłuższego, jeśli dodatkowo zachodzi konieczność spenetrowania nowych rynków działalności przedsiębiorstwa. Możliwość skorzystania z odroczenia płatności może mieć kolosalne znaczenie dla utrzymania przez przedsiębiorstwo (zwłaszcza mikro i małe) płynności finansowej w okresie zanim pojawią się przychodowe efekty zastosowania środków finansowych. Ponadto, pojawiają się jeszcze dwa dodatkowe argumenty za utrzymaniem zarówno wydłużonego okresu spłaty kapitału, jak i karencji w jego spłacie. Po pierwsze, firmy najmniejsze często testują możliwość zaistnienia w niszach rynkowych, gdzie trudno ocenić z wyprzedzeniem potencjalny popyt na produkty lub usługi firmy oraz wysokość możliwej do uzyskania marży zysku. Zastosowanie obu tych parametrów cechujących produkty finansowe zmniejsza obciążenie finansowe dla przedsiębiorstwa w newralgicznym dla niego okresie. Po drugie, takie rozwiązania zwiększają dostępność zewnętrznego finansowania dla przedsiębiorstw prowadzących działalność w sektorach charakteryzujących się sezonowością, które mogą bardziej elastycznie kształtować swoje zobowiązania finansowe. Postulujemy zatem utrzymać dotychczas stosowane rozwiązania w zakresie wydłużonego okresu spłaty (do 60 miesięcy, nawet w świetle postulowanego obniżonego poziomu finansowania) oraz w zakresie możliwości skorzystania z karencji w spłacie rat kapitałowych. Jednocześnie, w przypadku karencji (odpowiadając na specyfikę przepływów finansowych u firm sezonowych, ale nie ograniczając tej możliwości jedynie do casusu tego typu firm) postulujemy wprowadzenie modyfikacji tego parametru polegającej na możliwości bardziej elastycznego kształtowania okresów odroczonej spłaty przez same przedsiębiorstwa na wzór wakacji kredytowych, z jakich mogą korzystać klienci indywidualni banków. W naszej propozycji pożyczkobiorcy powinni mieć możliwość skorzystania z 3miesięcznej karencji w każdym 12-miesięcznym okresie spłaty pożyczki. Pomoc publiczna Pożyczki o preferencyjnej wysokości oprocentowania będą stanowić pomoc de minimis. Przewiduje się, że ze względu na niewielkie kwoty pożyczek, jedynie niewielki odsetek przedsiębiorców korzystających z pożyczek może przekroczyć progową wartość pomocy określoną na poziomie 200 tys. euro w ciągu 3 lat. Tacy przedsiębiorcy będą mieli możliwość skorzystania z pożyczek na warunkach rynkowych. Poręczenia Maksymalna wysokość poręczenia 79 Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce – stan na dzień 31 grudnia 2012 r., Warszawa, październik 2013. STRONA 79 Jak wynika z analizy „Raportu o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce – stan na dzień 31 grudnia 2012 r.” największa liczba poręczeń udzielonych w 2012 roku zabezpieczała zobowiązania zaciągane w przedziale wartości od 100 do 250 tys. (31,7%) 79. Kolejne 30,8% ogólnej liczby poręczeń stanowiły zabezpieczenia poręczeniowe o wartości do 50 tys. zł, a 22,4% poręczeń dotyczyło zabezpieczeń o wartości od 50 do 100 tys. zł. Ilościowo ważną grupę w strukturze udzielanych poręczeń są także poręczenia zobowiązań w kwocie od 250 do 500 tys. zł. I mimo, iż dotyczą one 11,3% ogólnej liczby poręczeń, to wydaje się, iż nie można wykluczyć grupy przedsiębiorców poszukujących możliwości zabezpieczenia zaciąganych zobowiązań w tej kwocie, których często nie będą zapewne w stanie zabezpieczyć w inny sposób. Można ze sporym prawdopodobieństwem zakładać, że takie inwestycje w sporej części są zorientowane na wdrożenie rozwiązań umożliwiających osiągnięcie przez przedsiębiorstwo przełomu technologicznego. Zatem rekomendowana przez nas wysokość poręczenia wynosi 500 tys. zł. Ubieganie się o poręczenie w tej wysokości będzie zapewne rzadko wybierane przez przedsiębiorców, tym niemniej warunki brzegowe nie powinny takiej możliwości przekreślać. Oprocentowanie poręczenia Koszt poręczenia jest dodatkowym kosztem, jaki obciąża przedsiębiorcę zaciągającego zobowiązanie finansowe, co mając na uwadze deklarowany przez przedsiębiorców z województwa podkarpackiego priorytet w wyborze określonej formy finansowania w postaci całkowitego kosztu pozyskania kapitału (wskazało na niego 61,3% respondentów) nie powinien zniechęcać do podejmowania aktywności inwestycyjnej. Z tego względu powinien zostać utrzymany na możliwie niskim poziomie. Rekomendujemy opłatę w wysokości nie wyższej niż 2% (w stosunku rocznym) wartości udzielonego poręczenia. Zabezpieczenie poręczenia Zabezpieczenie udzielonego poręczenia kredytu lub pożyczki powinno być adekwatne do wartości poręczenia i stopnia ryzyka związanego z udzieleniem poręczenia. Wydaje się, że praktykowane dotychczas przez firmy poręczeniowe formy zabezpieczeń (weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową oraz ewentualnie dodatkowo inne formy prawne zabezpieczeń w sytuacji podwyższonego ryzyka) są adekwatne i powinny zostać utrzymane. Okres poręczenia Okres, na który udzielane jest poręczenie, powinien zasadniczo odpowiadać okresowi kredytowania. W praktyce często występuje jego wydłużenie o dodatkowy okres powyżej okresu, na jaki zostało zaciągnięte zobowiązanie, które poręczenie zabezpiecza (nawet o 18 miesięcy). Postulujemy, by okres poręczenia wynosił maksymalnie 6 lat. Pomoc publiczna Poręczenia pożyczek będą udzielane zgodnie z regułą de minimis. Przy rekomendowanej wysokości poręczenia do kwoty 500 tys. zł, jedynie niewielki odsetek przedsiębiorców korzystających z poręczeń pożyczek może przekroczyć progową wartość pomocy określoną na poziomie 200 tys. euro w ciągu 3 lat. Tacy przedsiębiorcy będą mieli możliwość skorzystania z poręczenia pożyczek udzielanych na warunkach rynkowych. Proponowana alokacja środków pomiędzy instrumenty Na realizację priorytetu 3.3 planuje się przeznaczyć w ramach RPO WP 2014-2020 ogólnie kwotę 197,2 mln euro80 (719,8 mln zł), co stanowi 9,3% całkowitej alokacji na RPO WP. Alokacja środków pomiędzy poszczególne instrumenty powinna bazować na szacunkach strony podażowej i popytowej na rynku przedsiębiorstw województwa podkarpackiego. Przyjęte założenia w odniesieniu do strony podażowej: 80 przy rekomendowanym utrzymaniu modelu wdrożeniowego instrumentów finansowych zakładamy chęć uczestnictwa w programie pożyczkowym 6-7 pośredników finansowych; W całym raporcie przy przeliczaniu kwot z euro na złotówki zastosowano kurs 3,65 STRONA 80 zakładamy, że dystrybucja pożyczek rozpocznie się w 2015 roku, a zakończy w 2020 roku, co oznacza 6-letni okres dystrybucji pożyczek; wobec dotychczasowej monopolizacji dystrybucji mikropożyczek przez jednego pośrednika finansowego (Fundację Wspomagania Wsi) i braku pewności co do kontynuowania przez niego działalności w dotychczasowym zakresie na terenie województwa podkarpackiego przyjmujemy ostrożne założenie udzielania ok. 100 mikropożyczek o wartości do 20 tys. zł rocznie, co w okresie 6-letnim przełoży się na udzielenie ok. 600 pożyczek; zakładamy, że średnia wartość takiej pożyczki będzie kształtować się na poziomie niewiele niższym od górnego limitu pożyczki i wyniesie ok. 18 tys. zł; analiza dotychczasowego zaangażowania pośredników finansowych w udzielaniu pożyczek wskazuje, że w latach 2012-2013 udzielili oni 338 pożyczek (bez Fundacji Wspomagania Wsi udzielającej mikropożyczek); przeprowadzone wywiady z pośrednikami finansowymi wskazały na możliwość zwiększonej absorpcji środków pożyczkowych, co jednakże niekoniecznie musi przełożyć się na zwiększenie akcji pożyczkowej finansowanej z środków RPO WP, a oznaczać większe zaangażowanie pośredników finansowych w realizację innych schematów pożyczkowych (np. w ramach PO RPW); przyjęliśmy, że wolumen udzielanych pożyczek będzie wynosił ok. 180 rocznie (bez Fundacji Wspomagania Wsi), co w okresie 6-letnim przełoży się na udzielenie ok. 1080 pożyczek o wyższej (ponad 20 tys. zł) wartości; średnia wartość pożyczek udzielonych w latach 2010-2014 (bez mikropożyczek udzielonych przez Fundację Wspomagania Wsi) wyniosła 131,5 tys. zł; zakładamy, że przedsiębiorcy w głównej mierze będą wnioskować o udzielenie pożyczki o maksymalnej wartości 120 tys. zł, wobec czego przyjęliśmy, że średnia wartość takiej pożyczki wyniesie ok. 100 tys. zł; ; w rezultacie orientacyjna wielkość kwoty przeznaczonej na pożyczki standardowe (nie innowacyjne) stanowiąca iloczyn zakładanej liczby pożyczek i ich średniej wartości powinna wynosić 118,8 mln zł, na co złoży się wartość mikropożyczek (600 pożyczek o średniej wartości 18 tys. zł i sumarycznej wartości 10,8 mln zł) oraz wartość pożyczek powyżej kwoty 20 tys. zł (1080 pożyczek o średniej wartości 100 tys. zł i sumarycznej wartości 108,0 mln zł); przy obecnie dość niepewnej sytuacji związanej z dalszym funkcjonowaniem funduszy poręczeniowych finansowanych z środków z RPO w kontekście produktów BGK i EBI ryzykowne jest przyjmowanie założeń znaczącego zwiększenia popytu na poręczenia, wobec czego za prawdopodobne uznajemy utrzymanie średniorocznej liczby poręczeń z lat 2010-2014 na poziomie ok. 40 w przyszłym okresie programowania, przy względnie stałej średniej wartości poręczenia w wysokości 142,9 tys. zł, co w 6-letnim okresie powinno przełożyć się na wartość poręczeń w kwocie 34,3 mln zł. zakładamy wystąpienie efektu zachęty do wykorzystania preferencyjnych pożyczek dla firm wdrażających innowacje o dużym stopniu nowości, głównie wśród firm średnich, przy czym wartość takiej pożyczki powinna oscylować blisko maksymalnego dopuszczalnego limitu wynoszącego 400 tys. zł; jednocześnie spodziewamy się częściowej substytucji zainteresowania pożyczkami kosztem dotacji (zwłaszcza wśród firm, którym zależy na szybkości realizacji inwestycji, i większym prawdopodobieństwie pozyskania kapitału, pomimo kosztów związanych z taką substytucją); jak pokazują dane statystyki publicznej, ok. 3% firm w województwie podkarpackim, o liczbie pracujących wynoszącej 10 i więcej osób, pozyskało w 2012 roku finansowanie dla STRONA 81 Przyjęte założenia w odniesieniu do strony popytowej: działalności innowacyjnej z środków publicznych pochodzących z UE; jednocześnie oszacowano, że w luce finansowej tkwi ok. 3,5 tys. przedsiębiorstw tej wielkości; można się spodziewać, że przynajmniej część z tych firm będzie zainteresowanych pozyskaniem finansowania dla działalności innowacyjnej w formie pożyczki; ostrożne szacowanie tej grupy przedsiębiorstw na 2% (70 firm) będzie oznaczać, że po pożyczki na innowacje zostanie zgłoszone zapotrzebowanie w wysokości ok. 25,0 mln zł. Tabela 0.4 Proponowana alokacja środków pomiędzy instrumenty w priorytecie 3.3 Ogółem w Pożyczka Pożyczka Poręczenie Dotacja priorytecie 3.3 standardowa innowacyjna Wlk. środków w mln zł w mln euro 719,8 81 % 125,9 Wlk. środków 26,5 17,4% 197,2 % 34,5 Wlk. środków 36,4 3,7% 7,2 % Wlk. środków % 531,0 5,1% 10,0 73,8% 145,5 Źródło: Opracowanie własne Poniżej w sposób syntetyczny scharakteryzowano rodzaje instrumentów finansowych do wsparcia określonych typów projektów. Tabela 0.5Typy projektów i przypisane do nich instrumenty finansowe Rodzaj instrumentu Typ wspieranych projektów Pożyczka standardowa (do 120 tys. zł) projekty ukierunkowane na wsparcie przedsiębiorstwa, nie dyskryminujące żadnej podmiotów z sektora MSP rozwoju kategorii - oprocentowanie preferencyjne dla pożyczek o niższej wartości (do 60 tys. zł) w celu wystąpienia efektu zachęty i minimalizowania luki finansowej wśród mikro i małych przedsiębiorstw Pożyczka innowacyjna (do 400 tys. zł) - projekty innowacyjne (na zakup aktywów, opartych na technologii znanej na rynku krajowym nie dłużej niż 2 lata) umożliwiające dokonanie „skoku technologicznego” przez beneficjenta (wejście na nowe rynki, z nowymi produktami) Poręczenie - na wsparcie realizacji projektów przez firmy nie posiadające odpowiedniego zabezpieczenia na spłatę zobowiązania Dotacja - projekty innowacyjne obarczone ponadprzeciętnym ryzykiem oraz projekty zwiększające konkurencyjność firm z 81 Zastosowano kurs 1 euro = 3,65 zł STRONA 82 - preferencje w zakresie zmodyfikowanych warunków karencji w spłacie rat kapitałowych dla projektów podejmowanych przez firmy dotknięte sezonowością sprzedaży obszarów o niskim poziomie przedsiębiorczości (ukierunkowane na niwelowanie różnic międzyregionalnych w ramach województwa) Źródło: opracowanie własne Ocena jakości proponowanych instrumentów zwrotnych Wartość dodana Wartość dodana zastosowanych instrumentów finansowych wyraźnie wyłania się z zaprezentowanych powyżej danych porównujących firmy korzystające z instrumentów zwrotnych z reprezentatywną grupą podmiotów poszukujących możliwości rozwoju dla swojej firmy przy wykorzystaniu instrumentów finansowania zewnętrznego. Skorzystanie z instrumentów zwrotnych znalazło swoje odzwierciedlenie w postaci lepszych wyników w wymiarze finansowym, konkurencyjnym, innowacyjnym i rynkowym. Ponadto, wartość dodana generowana przez projekty finansowane przy współudziale instrumentów zwrotnych ujawnia się w wypowiedziach odbiorców wsparcia, gdzie 39,5% respondentów stwierdziło, że w sytuacji braku takiego wsparcia inwestycja nie zostałaby w ogóle zrealizowana, a kolejne 39,1% podmiotów uczestniczących w badaniu wyraziło pogląd, że inwestycja zostałaby zrealizowana, lecz w ograniczonym zakresie. Jedynie 15,5% respondentów nie zmieniło by decyzji o realizacji inwestycji we wcześniej ustalonym zakresie. Ewidentna wartość dodana tkwi także w możliwości terminowej realizacji inwestycji zaplanowanej z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych. Jak podawali respondenci badania, brak wsparcia z Funduszu skutkowałby najczęściej wydłużeniem czasu realizacji inwestycji (64,2%). W kontekście analizy porównawczej z instrumentami dotacyjnymi warto tu także wskazać na ograniczanie oportunistycznych zachowań beneficjentów wsparcia wykorzystującego instrumenty zwrotne, co może niekiedy cechować projekty uzyskujące wsparcie w postaci dotacji, jak również większą racjonalizację decyzji inwestycyjnych podmiotów w związku z tym, iż przekazane środki nie są dane za darmo i muszą zostać zwrócone. Dodatkowo, warto wspomnieć o większej ciągłości udzielanego wsparcia (nie ograniczonego terminami ogłaszania konkursów, jak ma to miejsce w przypadku dotacji), co pozwala przedsiębiorcom racjonalizować decyzje inwestycyjne także w wymiarze czasowym. W przypadku poręczeń istotna wartość dodana związana jest ze schematem dystrybucji tego instrumentu, który nie jest ograniczony do sektora funduszy pożyczkowych, lecz angażuje w dużym stopniu sektor bankowy, posiadający znacznie lepsze pokrycie terytorialne oraz – jak wcześniej wskazywano - lepiej zakorzeniony w świadomości przedsiębiorców jako punkt dostępu do zewnętrznego finansowania. Efekt mnożnikowy i dźwignia finansowa W poniższych tabelach przedstawiono oszacowanie efektu mnożnikowego i efektu dźwigni dla zaangażowanego kapitału pożyczkowego i poręczeniowego. Kapitał na pożyczki został oszacowany na podstawie przewidywanego zapotrzebowania na kapitał pożyczkowy przedsiębiorstw w województwie podkarpackim w perspektywie 7 lat w oparciu o dane pośredników finansowych za lata 2010-2013 oraz wyniki badania CATI; Koszty zarządzania przyjęto na podstawie danych historycznych na poziomie 6%; STRONA 83 Założenia przyjęte dla pożyczek: Łączna wartość inwestycji pożyczkobiorcy została oszacowana na podstawie badania CATI. Wynika z niego, że 85,6% podmiotów korzystających ze wsparcia zwrotnego w postaci pożyczki zaangażowało w realizację inwestycji własne środki. Przy średniej wartości pożyczki na poziomie 39 tys. zł, skala dodatkowych środków własnych wspierających realizowaną inwestycję kształtowała się na poziomie 24,6 tys. zł (mediana), co oznacza, iż na każde 100 zł uzyskanej pożyczki beneficjent zaangażował dodatkowe 63 zł; W związku z zasadniczo 5-letnim okresem zwrotu pożyczek przyjęto, że w 7-letnim okresie wdrażania programu nastąpi jednokrotny obrót kapitałem na pożyczki; Współczynnik strat funduszy pożyczkowych w Polsce wynosi 1,5%. Tabela 0.6Szacowany efekt mnożnikowy i efekt dźwigni dla zaangażowanego kapitału pożyczkowego Kategoria wskaźnik mln zł 1 Kapitał na pożyczki 143,8 2 Koszty zarządzania 3 Całkowita wartość inwestycji pożyczkobiorcy w relacji do wartości udzielonej pożyczki 4 Przyjęto, że w ciągu 7 lat każda złotówka zostanie pożyczona przeciętnie 1 raz 5 Współczynnik strat funduszu pożyczkowego 6 Wartość wygenerowanych inwestycji (kapitał na pożyczki pomnożony przez obrót kapitału powiększony o dodatkowe środki beneficjenta pomniejszony o straty) (poz. 1*4*3 - 6) 232,2 7 Zaangażowane środki publiczne (poz. 1+2) 152,4 8 Efekt mnożnikowy instrumentu (poz. 6/7) 9 środki zaangażowane i nie zwrócone w perspektywie 7 lat (straty plus premia za sukces plus koszty zarządzania) (poz. 2+5) 10,8 10 Dźwignia finansowa: wartość inwestycji prywatnych wygenerowanych przez bezzwrotnie wydatkowane środki publiczne (poz. 6/9) 21,5 6% 8,6 163,0% 1,0 1,5% 2,2 152% Kapitał na poręczenia został oszacowany na podstawie przewidywanego zapotrzebowania na kapitał poręczeniowy przedsiębiorstw w województwie podkarpackim w perspektywie 7 lat w oparciu o dane pośredników finansowych za lata 2010-2013 oraz wyniki badania CATI; Koszty zarządzania przyjęto na podstawie danych historycznych na poziomie 6%; Łączna wartość inwestycji poręczeniobiorcy została oszacowana na podstawie badania CATI. Wynika z niego, że 90% podmiotów korzystających ze wsparcia zwrotnego w postaci poręczenia zaangażowało w realizację inwestycji własne środki. Przy średniej wartości poręczenia na poziomie ok. 143 tys. zł, skala dodatkowych środków własnych wspierających realizowaną inwestycję kształtowała się na poziomie 63 tys. zł, co oznacza, iż na każde 100 zł uzyskanego poręczenia beneficjent zaangażował dodatkowe 45 zł; W związku z maksymalnie 6-letnim okresem poręczenia przyjęto, że w 7-letnim okresie wdrażania programu nastąpi jednokrotny obrót kapitałem na poręczenia; Współczynnik strat funduszy poręczeniowych przyjęto na poziomie 5%. STRONA 84 Założenia przyjęte dla poręczeń: Tabela 0.7 Szacowany efekt mnożnikowy i efekt dźwigni dla zaangażowanego kapitału poręczeniowego Kategoria wskaźnik mln zł 1 Kapitał na poręczenia 34,3 2 Koszty zarządzania 3 Całkowita wartość inwestycji poręczeniobiorcy w relacji do wartości udzielonego poręczenia 4 Przyjęto, że w ciągu 7 lat każda złotówka zostanie poręczona przeciętnie 1 raz 1,0 5 Współczynnik strat funduszu poręczeniowego 5% 6 Wartość wygenerowanych inwestycji (kapitał na poręczenia pomnożony przez obrót kapitału powiększony o dodatkowe środki beneficjenta pomniejszony o straty) 48,0 7 Zaangażowane środki publiczne (poz. 1+2) 36,4 8 Efekt mnożnikowy instrumentu (poz. 6/7) 9 środki zaangażowane i nie zwrócone w perspektywie 7 lat (straty plus premia za sukces plus koszty zarządzania) (poz. 2+5) 3,8 10 Dźwignia finansowa: wartość inwestycji prywatnych wygenerowanych przez bezzwrotnie wydatkowane środki publiczne (poz. 6/9) 12,7 6% 2,1 145% 1,7 132% Art. 8 Rozporządzenia delegowanego Komisji (UE) nr 480/2014 z dnia 3 marca 2014 r. nakłada szczególne wymogi w przypadkach, gdy instrumenty finansowe obejmują gwarancje: m.in. osiągnięcie odpowiedniego współczynnika mnożnikowego między kwotą wkładu z programu przeznaczoną na pokrycie spodziewanych i niespodziewanych strat z nowych pożyczek lub innych instrumentów podziału ryzyka, które mają być pokryte z gwarancji, a wartością odpowiednich wypłaconych nowych pożyczek lub innych instrumentów podziału ryzyka oraz ustalenie współczynnika mnożnikowego w oparciu o ostrożną ocenę ex ante ryzyka dla konkretnego oferowanego produktu gwarancyjnego, uwzględniając szczególne warunki rynkowe, strategię inwestycyjną instrumentu finansowego oraz zasady oszczędności i efektywności. W zakresie wsparcia finansowania przedsięwzięć oraz projektów rozwojowych przedsiębiorstw poziom ryzyka dla gwarancji obejmujących ten obszar interwencji nie powinien przekroczyć poziomu 5% stosowanych w okresie programowania 2007-2013 dla instrumentów gwarancyjnych, co wynika z braku istotnych zmian w nowym okresie programowania na lata 2014-2020 w zakresie zakładanej polityki inwestycyjnej powiązanej z celami programu operacyjnego oraz zbliżonego poziomu wielkości środków przeznaczonych na gwarancje dla przedsiębiorstw, co nie będzie zwiększać poziomu ryzyka, jaki mógłby nastąpić w wyniku objęcia gwarancjami bardziej ryzykownych przedsięwzięć. Efekt mnożnikowy instrumentu gwarancyjnego został oszacowany na poziomie 132%, a estymowany efekt dźwigni finansowej na poziomie 12,7. Dodatkowość i komplementarność Kolejną kwestią jest usytuowanie systemu instrumentów zwrotnych w relacji do systemu bankowego. Obecna charakterystyka podaży instrumentów zwrotnych plasuje je w segmencie nie stanowiącym bezpośredniej konkurencji dla oferty sektora bankowego. Znajduje to potwierdzenie w wynikach STRONA 85 Konieczność zapewnienia wyraźnej demarkacji pomiędzy instrumentami pożyczkowymi kierowanymi do osób rozpoczynających działalność gospodarczą, a ogółem firm działających na rynku została szerzej omówiona w punkcie analizy traktującym o instrumentach pożyczkowych udostępnianych w ramach w PI 8.7 i PI 8.9. badania przeprowadzonego na zlecenie PARP, które pokazuje, że banki stosują wyraźne preferencje w stosunku do określonych grup podmiotów 82. I tak, przedmiotem ich zainteresowania są: przedsiębiorstwa działające na rynku od kilku lat (min. 4-5 lat), o ustabilizowanej pozycji rynkowej, co daje możliwość znaczącego ograniczenia ryzyka upadłości cechującego firmy młodsze, i których relatywnie długa historia działalności rynkowej stwarza możliwość przeprowadzenia pełnej oceny ekonomicznej i rynkowej; przedsiębiorstwa o relatywnie wysokim poziomie przychodów (min. 1,5 mln zł); przedsiębiorca zgłaszający zapotrzebowanie na relatywnie dużą kwotę finansowania, o czym decyduje czysto biznesowa kalkulacja opłacalności uruchomienia instrumentów finansowych (rozpatrzenie wniosku kredytowego na kwotę ok. 200 tys. zł jest porównywalne z nakładami operacyjnymi na analizę zapotrzebowania na kapitał wielkości kilku milionów zł, przy czym przychód i dochód z większej transakcji jest o wiele wyższy). Jak pokazało niniejsze badanie przeprowadzone wśród przedsiębiorców z obszaru województwa podkarpackiego największą popularnością wśród odbiorców wsparcia zwrotnego cieszą się pożyczki o niewielkich kwotach pozostających poza kręgiem zainteresowania banków, co oznacza, że mają one charakter dodatkowy w stosunku do dostępnych na danym obszarze instrumentów finansowych. Aż 39,2% beneficjentów pożyczek oceniło, że nie miałoby szans na uzyskanie wsparcia z sektora bankowego w analogicznej wysokości, co pożyczka z Funduszu. W przypadku beneficjentów poręczeń ten wskaźnik był jeszcze wyższy i kształtował się na poziomie 41,1%. Proporcjonalność i niezakłócanie rynku Obecna charakterystyka podaży instrumentów zwrotnych plasuje je w segmencie nie stanowiącym bezpośredniej konkurencji dla oferty sektora bankowego. Największą popularnością wśród odbiorców wsparcia zwrotnego cieszą się pożyczki o niewielkich kwotach pozostających poza kręgiem zainteresowania banków, co oznacza, że mają one charakter dodatkowy w stosunku do dostępnych na danym obszarze instrumentów finansowych. Aż 39,2% beneficjentów pożyczek oceniło, że nie miałoby szans na uzyskanie wsparcia z sektora bankowego w analogicznej wysokości, co pożyczka z Funduszu. W przypadku beneficjentów poręczeń ten wskaźnik był jeszcze wyższy i kształtował się na poziomie 41,1%. Geograficzna penetracja funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w dużym stopniu pokrywa się z siatką pokrycia obszaru województwa podkarpackiego przez placówki bankowe. Można jednakże wskazać takie rejony województwa, gdzie dostęp dla przedsiębiorców do finansowania dłużnego ogranicza się niemalże wyłącznie do oferty bankowej (np. powiaty: lubaczowski, m. Przemyśl). I na odwrót, da się wskazać takie rejony, gdzie przy słabo rozwiniętej sieci placówek bankowych przedsiębiorcy w ponadprzeciętnie dużej skali korzystają z pożyczek (powiaty: rzeszowski, leski, krośnieński). Oszacowanie efektów 82 PSDB, Przeprowadzenie badań rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce „Finansowanie zwrotne”, Warszawa, lipiec 2010. STRONA 86 W projekcie RPO WP 2014-2020 przyjęto dla priorytetu inwestycyjnego 3.3 osiągnięcie wskaźnika liczby przedsiębiorstw otrzymujących wsparcie na poziomie 1520. Przeprowadzona analiza wykazała jednakże znaczny potencjał absorpcji instrumentów zwrotnych, w tym zwłaszcza w odniesieniu do mikro i małych przedsiębiorstw doświadczających w większym stopniu niż firmy duże luki finansowania. Oznacza to w naszym przekonaniu możliwość szerszego, niż pierwotnie zakładano, wykorzystania zwrotnych instrumentów finansowych w postaci pożyczek i poręczeń, co w powiązaniu ze znacznie niższą niż dla dotacji przeciętną wartością finansowania pożyczek i większą orientacją na mniejsze podmioty nie powinno rodzić poważniejszych obaw o osiągnięcie zakładanego wskaźnika liczby przedsiębiorstw otrzymujących wsparcie. W naszej ocenie wartość tego wskaźnika w scenariuszu realistycznym może zostać znacznie przekroczona, bowiem zakładamy, że: z pożyczek standardowych skorzysta 1080 przedsiębiorstw (bez mikropożyczek); z pożyczek innowacyjnych skorzysta 70 przedsiębiorstw; z poręczeń skorzysta 240 przedsiębiorstw; z dotacji skorzysta 470 przedsiębiorstw. Ogółem przewidujemy, że liczba przedsiębiorstw otrzymujących wsparcie w ramach priorytetu 3.3 wyniesie 1860. Zastosowanie instrumentów finansowych zmniejszy lukę finansowania wśród przedsiębiorstw województwa podkarpackiego o 178,1 mln zł. Pozyskane przez przedsiębiorców finansowanie zostanie przez nich wykorzystane na realizację inwestycji, które wzmocnią ich potencjał innowacyjny i stworzą podstawy dla trwałego rozwoju, o czym dobitnie przekonują wspomniane wcześniej korzystne efekty w zakresie innowacyjności i konkurencyjności uzyskane przez przedsiębiorców korzystających z instrumentów wsparcia zwrotnego w poprzednim okresie programowania obejmującym lata 2007-2013. Zapewne można także oczekiwać korzystnych zmian w zakresie zatrudnienia wśród odbiorców wsparcia. Wyniki przeprowadzonego badania CATI pokazały, że w porównaniu z okresem przed uzyskaniem wsparcia z funduszu pożyczkowego/poręczeniowego zatrudnienie w przedsiębiorstwach z niego korzystających zwiększyło się średnio o 2,7 etatu. Ten wskaźnik oznacza jedynie zmiany brutto, jakie w tym okresie się dokonały, i nie można ich bezpośrednio powiązać z otrzymanym finansowaniem. Jednakże ze sporym prawdopodobieństwem można przyjąć, że wzrost zatrudnienia przynajmniej w części wynikał z przeprowadzonych przez przedsiębiorstwa korzystające ze wsparcia w postaci instrumentów zwrotnych inwestycji finansowanych z tego źródła. W odniesieniu do zakładanych wskaźników rezultatu związanych z realizacją PI 3.3 można spodziewać się intensyfikacji nakładów inwestycyjnych podejmowanych przez firmy sektora prywatnego, co będzie efektem przeznaczenia przeważającej części pozyskanych środków na realizację działań inwestycyjnych (co stanowi główne przeznaczenie tych środków) oraz zaangażowania własnych środków. Model wdrażania Ramy prawne dla wdrażania instrumentów finansowych w Polsce tworzy Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE Nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r., które wprowadza kilka istotnych zapisów: dopuszcza możliwość łączenia instrumentów finansowych z dotacjami, dotacjami na spłatę odsetek i dotacjami na opłaty gwarancyjne; wskazuje, że wsparcie finansowania przedsiębiorstw, w tym MŚP, może obejmować inwestycje zarówno w środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne, jak również w kapitał obrotowy; rozszerza katalog podmiotów, którym mogą być powierzone zadania wdrożeniowe i wymienia wśród nich: Europejski Bank Inwestycyjny, międzynarodowe instytucje finansowe, w których państwo członkowskie posiada akcje lub udziały, krajowe instytucje finansowe zorientowane na osiąganie celów interesu publicznego i pozostające pod nadzorem instytucji publicznej, podmioty prawa publicznego lub prywatnego oraz instytucje zarządzające podejmujące się bezpośredniego wdrażania instrumentów finansowych obejmujących wyłącznie pożyczki lub gwarancje. Model wdrażania wykorzystujący formułę funduszu funduszy, który był zastosowany do wdrażania instrumentów finansowych w ramach inicjatywy JEREMIE w niektórych województwach (dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, łódzkim, mazowieckim, pomorskim, wielkopolskim, zachodniopomorskim) ma kilka zalet, wśród których można wymienić m.in. odciążenie instytucji zarządzającej w zakresie STRONA 87 organizowania selekcji i koordynowania pracy pośredników finansowych, efekty skali (w tym także korzystne efekty wizerunkowe) związane z wyborem w większości województw (poza województwem kujawsko-pomorskim) Banku Gospodarstwa Krajowego jako menedżera, to jednak wyraźnie widoczne są także wady takiego rozwiązania, przede wszystkim w postaci małych możliwości profilowania wsparcia przedsiębiorstw w zależności od specyfiki regionu, co jest związane z niską skłonnością menedżera do stosowania rozwiązań wymykających się spod przyjętych standardów. Postawa menedżera jest oczywiście uwarunkowana czysto ekonomiczną kalkulacją optymalizacji kosztów prowadzenia takiej działalności. Znacznie większe możliwości w zakresie regionalnego profilowania wsparcia daje model wdrożeniowy wykorzystujący jako menedżera lokalną instytucję finansową, który został zastosowany w województwie kujawsko-pomorskim (tę funkcję pełnił Kujawsko-Pomorski Fundusz Pożyczkowy), gdzie niewątpliwą zaletą takiego rozwiązania jest dobre rozeznanie rynku regionalnego. Na przyjęty model wdrażania wpływ będą mieć istotne zmiany, jakie dla funkcjonowania rynku instrumentów poręczeniowych dokonały się w okresie ostatnich kilku lat w wyniku wprowadzenia tych instrumentów na poziomie krajowym w postaci oferty poręczeniowej Banku Gospodarstwa Krajowego oraz re-poręczeniowej adresowanej przez Europejski Bank Inwestycyjny do banków komercyjnych w ramach programu Community Innovation Programme (CIP). Na ofertę instrumentów poręczeniowych BGK kierowaną do sektora mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw składają się: Portfelowa Linia Poręczeniowa –zabezpieczająca kredyty obrotowe zaciągane na okres do 36 miesięcy i kredyty inwestycyjne – do 120 miesięcy, w kwocie od 100 tys. zł do 3,5 mln zł, przy czym poręczenie może obejmować maksymalnie do 60% kwoty kredytu; Portfelowa Linia Gwarancyjna – dla firm sektora MSP (poręczenia na kwotę od 100 tys. zł do 3,5 mln zł na maksymalnie 39 miesięcy, poręczenie do 60% kwoty kredytu; gwarancja de minimis – zabezpieczająca kredyty obrotowe na okres do 27 miesięcy i kredyty inwestycyjne na okres do 99 miesięcy, kwota poręczenia nie może przekroczyć 3,5 mln zł. Z kolei Europejski Bank Inwestycyjny za pośrednictwem współpracujących z nim banków i instytucji leasingowych, zabezpieczył w 2013 roku kredyty małym i średnim przedsiębiorstwom oraz przedsiębiorstwom o średniej kapitalizacji (tj. średnim firmom większym niż typowe MŚP, zatrudniającym do 3 tys. osób) na kwotę 843 mln zł 83. Pojawienie się na rynku instrumentów poręczeniowych w ostatnim okresie dwóch silnych graczy zachwiało stabilnością działania regionalnych funduszy poręczeniowych, które posiadają znacznie skromniejszy kapitał poręczeniowy i by skutecznie konkurować powinny mocno sprofilować swoją ofertę orientując się na konkretny typ klienta. 83 84 Europejski Bank Inwestycyjny, Działalność EBI w Polsce w roku 2013, luty 2014. PAG Uniconsult, Rola instrumentów inżynierii finansowej w zaspokajaniu potrzeb finansowych przedsiębiorstw w województwie podkarpackim, Warszawa, listopad 2011. STRONA 88 W naszym przekonaniu dotychczas stosowany model sprawdził się. Potencjał instytucjonalny pośredników finansowych oferujących wsparcie finansowe dla przedsiębiorców z terenu województwa podkarpackiego można ocenić jako odpowiednio wysoki. Taka konkluzja znalazła się we wnioskach z badania przeprowadzonego przez PAG Uniconsult w odniesieniu do działających na terenie województwa podkarpackiego funduszy pożyczkowych i poręczeniowych84. Powyższa konkluzja znalazła swoje potwierdzenie także w niniejszym badaniu, a ściślej w toku indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) przeprowadzonych z pośrednikami finansowymi oferujących przedsiębiorcom wsparcie finansowe z środków RPO WP, którzy wskazali na posiadany odpowiedni potencjał finansowy, kadrowy i rzeczowy do właściwego zaspokajania potrzeb finansowych podkarpackich przedsiębiorstw. Co prawda, jest to pozbawiona zapewne obiektywizmu samoocena samych instytucji pośredniczących, jednakże pośrednio zweryfikowana przez pryzmat wyników działalności pośredników finansowych w analizowanym obszarze ich aktywności. Dla pełniejszej oceny strony podażowej rynku zwrotnych instrumentów finansowych należy ten niekomercyjny segment rynku nałożyć na potencjał sektora bankowego. Przeprowadzona w tym celu bardziej szczegółowa analiza wskazuje, że geograficzna penetracja funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w dużym stopniu pokrywa się z siatką pokrycia obszaru województwa podkarpackiego przez placówki bankowe. Można jednakże wskazać takie rejony województwa, gdzie dostęp dla przedsiębiorców do finansowania dłużnego ogranicza się niemalże wyłącznie do oferty bankowej (np. powiaty: lubaczowski, m. Przemyśl). I na odwrót, da się wskazać takie rejony, gdzie przy słabo rozwiniętej sieci placówek bankowych przedsiębiorcy w ponadprzeciętnie dużej skali korzystają z pożyczek (powiaty: rzeszowski, leski, krośnieński). Wielość pośredników finansowych skutkuje bardziej skutecznym dotarciem do odbiorców wsparcia. Pozwoli także lepiej dostosować instrumenty do specyfiki regionu i działających w nim przedsiębiorstw. W przyjętym do realizacji w przyszłym okresie programowania modelu wdrażania w naszym przekonaniu warto zaadresować zwłaszcza specyficzne potrzeby mikroprzedsiębiorstw z rejonów charakteryzujących się ponadprzeciętnie niskim stopniem wykorzystania instrumentów zwrotnych. W związku z powyższym rekomendujemy utrzymanie w nowej perspektywie finansowej dotychczas stosowanego modelu wdrożenia opartego na instytucjach lokalnych i wprowadzenie do niego pewnych modyfikacji mających zapewnić większą trafność interwencji polegających na: STRONA 89 wyodrębnieniu z ogólnej puli środków przeznaczonych na realizację projektów wsparcia w postaci pożyczek 25% na pożyczki adresowane do mikroprzedsiębiorców w kwocie nie przekraczającej 20 tys. zł, co w przybliżeniu odpowiada deklarowanej w badaniu CATI wysokości środków przeznaczonych na inwestycje w środki trwałe; wprowadzeniu do umów z pośrednikami finansowymi udzielającymi pożyczek i poręczeń zapisu o osiągnięciu przez nich wskaźnika 25% liczby pożyczek/poręczeń zawartych z firmami mikro i małymi mającymi swoją siedzibę we wsiach i miastach o liczbie mieszkańców nie przekraczającej 20 tys., co ma w zamyśle zwiększyć penetrację obszarów pośredników finansowych i zwiększyć dostępność tych form finansowania na wskazanych obszarach (udział firm mikro i małych na obszarach wiejskich województwa podkarpackiego kształtuje się na poziomie ok. 40%). W przypadku poręczeń taki zapis powinien wskazać pośrednikom finansowym kierunek ich reorientacji strategicznej i – poprzez akceptację warunków umowy na udzielanie poręczeń – wręcz taką reorientację wymusić. Z punktu widzenia instytucji zarządzającej takie działanie powinno minimalizować ryzyko nie osiągnięcia przez pośredników wskaźników zapisanych w umowach z IZ. Sektor bankowy i sektor niekomercyjny oferujący wsparcie zwrotne nie współpracują ze sobą, choć jest potencjalnie szerokie pole do podjęcia obopólnie korzystnej współpracy. Sektor bankowy powinien być teoretycznie zainteresowany przejmowaniem z sektora pożyczkowego przedsiębiorstw, których rozwój wyprzedza możliwości zaspokojenia rosnących potrzeb inwestycyjnych przy wykorzystaniu instrumentów finansowych takich jak pożyczki. Z kolei przy istnieniu takiej współpracy sektor bankowy mógłby kierować do sektora pożyczkowego firmy, których charakterystyka nie spełnia warunków tworzonych przez banki (np. firmy zbyt młode, firmy o zbyt niskim poziomie przychodów itd.). Priorytet inwestycyjny 4.1 i 4.3 Uzasadnienie interwencji publicznej W priorytecie inwestycyjnym 4.1 Zaplanowano wsparcie wytwarzania energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych wraz z podłączeniem do sieci dystrybucyjnej/przesyłowej, w oparciu o moc instalowanej elektrowni/jednostki: - energia wodna; - energia wiatru; - energia słoneczna; - energia geotermalna; - energia biogazu; - energia biomasy. W priorytecie inwestycyjnym 4.3 Zaplanowano do wsparcia następujące typy projektów: kompleksowa modernizacja energetyczna budynków użyteczności publicznej wraz z wymianą wyposażenia tych obiektów na energooszczędne; kompleksowa modernizacja energetyczna budynków mieszkaniowych (wielorodzinnych budynków mieszkalnych) wraz z wymianą wyposażenia tych obiektów na energooszczędne; wprowadzenie systemów zarządzania energią (np. smart metering) jako element kompleksowy projektu. Zaplanowane do dofinansowania projekty w ramach priorytetu 4.1 oraz 4.3 są projektami rentownymi. Istnieją jednak ryzyka, które wpływają na ograniczenie tej rentowności, a tym samym możliwość uzyskania finansowania na rynku komercyjnym. Dotyczy to przede wszystkim obszaru odnawialnych źródeł energii. Dotyczą one w głównej mierze ryzyka związanego z kształtowaniem się parametrów wpływających na dochodowość projektu – tj. kosztu wytworzenia energii (kosztu paliwa), kosztu sprzedaży energii elektrycznej lub ciepła do sieci. W polskich warunkach szczególnym rodzajem ryzyka jest planowana obecnie zmiana modelu wsparcia OZE (system aukcyjny) i niepewność, co do skuteczności nowego rozwiązania85. Dla przykładu w przypadku energetyki wodnej największe ryzyko, które może przyczynić się do utraty trwałej rentowności wynika z możliwości wejścia w życie przepisów Ustawy o odnawialnych źródłach energii. Na obniżenie rentowności tego typu projektów wpłynąć mogą zapisy projektowanej ustawy 86 dotyczące likwidacji świadectw pochodzenia, braku obowiązku zakupu energii elektrycznej po cenach prezesa URE oraz brak możliwości uczestniczenia w systemie aukcyjnym (dotyczy dużych elektrowni). Projekty z zakresu odnawialnych źródeł energii charakteryzują się wysokim poziomem złożoności i kompleksowości (np. różne technologie dla tego samego paliwa, problem dostępu do paliwa, możliwości osiągnięcia zakładanych zdolności operacyjnych, itd.). Powoduje to, że możliwości uzyskania informacji dla oceny wiarygodności projektu są ograniczone ze względu na koszt informacji oraz możliwości jej przetworzenia; jest to szczególnym problemem w przypadku banków uniwersalnych, nastawiających się na przeciętnego klienta o niskim stopniu specyfiki projektu 87. Analiza zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2014, s. 68. 85 Raport dotyczący rentowności elektrowni wodnych w zakresie zainstalowanej mocy 1 MW – 5 MW oraz związanych z tym wybranych skutków potencjalnych zmian wsparcia OZE, Avanta 2014, http://trmew.pl/fileadmin/user_upload/current_version/trmew.pl/strona_glowna/aktualnosci/2014/1/TREMW_Raport_AVANTA.p df 87 Tamże. STRONA 90 86 Utrudnione finansowanie komercyjne projektów z zakresu OZE jest także konsekwencją ich wysokiej kapitałochłonności i długiego czasu zwrotu. Wymaga to długoterminowego finansowania inwestycji. Ze względu na strukturę pasywów polskich banków, w której dominują pasywa krótkoterminowe (czyli lokaty krótkoterminowe), co jest z kolei spowodowane niską skłonnością gospodarstwa domowych do długoterminowego oszczędzania, możliwości dostarczenia kredytów długoterminowych są ograniczone88. W przypadku projektów termomodernizacyjnych największe ryzyko dotyczy nieosiągnięcia zakładanych w audycie energetycznym oszczędności w zużyciu energii. Mogą bowiem wystąpić niższe niż zakładano oszczędności w zużyciu energii elektrycznej i cieplnej oraz innych mediów. Spore ryzyko związane jest także z opracowaniem samych audytów energetycznych i projektów budowlanych, uzyskaniem pozwoleń na budowę oraz innych decyzji administracyjnych niezbędnych do termomodernizacji. Problem ten może się szczególnie pojawiać w przypadku przeprowadzania prac w budynkach zabytkowych. Prace termomodernizacyjne mogą być także przeprowadzane nierzetelnie i nieterminowo. Nieterminowość może w wielu przypadkach wynikać z faktu, że prace bardzo często prowadzone są w czasie normalnego funkcjonowania obiektu (np. szpitala czy urzędu), co dla podmiotu wykonującego prace może stanowić spore utrudnienie. Ze względu na zmieniającą się sytuację gospodarczą, w tym na rynku budowlanym spore ryzyko związane jest ze zmianą cen usług i materiałów budowlanych, a także z samą ich dostępnością. Charakterystyka grup docelowych Potencjalnymi beneficjentami projektów z zakresu termomodernizacji oraz odnawialnych źródeł energii są: jednostki samorządu terytorialnego, przedsiębiorcy prowadzący działalność w zakresie wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych (dział 35 PKD), spółdzielnie mieszkaniowe. Na terenie województwa podkarpackiego funkcjonuje 156 gmin, 21 powiatów oraz 4 miasta na prawach powiatu. Działalność w dziale 35 PKD prowadzi 201 podmiotów89. Liczbę natomiast spółdzielni mieszkaniowych oszacować można na 14490. Ponad 10% badanych podkarpackich przedsiębiorców zamierza w ciągu najbliższych 24 miesięcy zrealizować inwestycje dotyczącą podniesienia efektywności ekologicznej przedsiębiorstwa inną niż ukierunkowaną na ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza (termomodernizacja/wymiana maszyn/urządzeń na bardziej ekologiczne). Ponad 30% badanych podmiotów prowadzących działalność w obszarze wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatycznych (dział 35 PKD) planuje budowę lub rozbudowę elektrowni wiatrowej. 27% planuje budowę lub rozbudowę elektrowni słonecznej, a 9% badanych inwestycje dotyczące sieci przesyłowych, umożliwiające przyłączenie jednostek wytwarzania energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych do Krajowego Systemu Elektroenergetycznego oraz inwestycje polegające na wytwarzaniu energii z biomasy. Ponad 6% planuje inwestycje z zakresu energetyki wodnej. Analiza zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2014, s. 68. 89 Dane Banku Danych Lokalnych za 2013 r., www.stat.gov.pl/bdl 90 Dane portalu www.spoldzielniemieszkaniowe.com.pl STRONA 91 88 Ponad 88% badanych samorządów wskazało, że planuje realizować termomodernizacyjne. Niecałe 8% wskazało, że nie planuje takich przedsięwzięć. przedsięwzięcia Zapotrzebowanie na kapitał i źródła finansowania Jako potencjalne źródła finansowania inwestycji dotyczących podniesienia efektywności ekologicznej przedsiębiorstwa innych niż ukierunkowanych na ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza blisko 66% wskazało na środki własne firmy lub właściciela firmy. Ponad 54% chciałoby skorzystać z dotacji, a blisko 15% z kredytu lub pożyczki z sektora bankowego. W przypadku braku dotacji blisko 55% planujących realizację inwestycji dotyczących podniesienia efektywności ekologicznej przedsiębiorstwa innych niż ukierunkowanych na ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza chce z niej zrezygnować. Blisko 45% chce ją sfinansować ze środków własnych firmy lub właściciela firmy. Niecałe 20% chce skorzystać z kredytu lub z pożyczki z sektora bankowego. Blisko 10% chciałoby skorzystać z leasingu lub z pożyczki z sektora pozabankowego. Ponad 49% planujących inwestycję dotyczącą podniesienia efektywności ekologicznej przedsiębiorstwa innych niż ukierunkowanych na ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza chce na nią przeznaczyć do 25 tys. zł. Blisko 15% wskazało, że będzie to do 50 tys. zł. 9% wskazało kwotę między 100 tys. zł a 500 tys. zł. Blisko 35% podmiotów prowadzących działalność w dziale 35 PKD planujących podjęcie inwestycji chce je sfinansować ze środków własnych, a blisko 28% z kredytu lub pożyczki z sektora bankowego. Ponad 20% chciałoby skorzystać z dotacji. Nieuzyskanie wsparcia w formie dotacji zostało wskazane przez 3 na 4 badanych jako przesłanka do sfinansowania inwestycji instrumentami finansowymi. Wszystkie ankietowane samorządy planujące inwestycje z zakresu efektywności energetycznej wskazały, że pierwszym źródłem finansowania termomodernizacji, które biorą pod uwagę jest dotacja. Na drugim miejscu wskazane zostały środki własne – 78% wskazań. Na kolejnym z ponad 17% liczbą wskazań znalazł się kredyt lub pożyczka z sektora bankowego. Ponad 21% badanych, którzy nie wskazali pożyczki, jako pierwszego instrumentu do sfinansowania przedsięwzięcia termomodernizacyjnego, wskazało jako przyczynę brak możliwości finansowych do zaciągania pożyczek i kredytów. Blisko 16% stwierdziło, że dysponuje środkami własnymi. Ponad 10% jako przyczynę podało zbyt wysokie oprocentowanie pożyczek i kredytów oraz brak zdolności finansowych do spłaty rat kredytu lub pożyczki. Ewentualne nieuzyskanie dotacji na realizację przedsięwzięcia termomodernizacyjnego spowoduje w opinii ponad 65% odłożenie realizacji inwestycji w czasie. W przypadku ponad 30% beneficjentów wpłynie na ograniczenie skali projektu. Blisko 22% zrezygnowałoby z realizacji inwestycji, a dla ponad 4% nie miałoby to żadnego znaczenia. Ponad 41% stwierdziło, że jeżeli nie uzyskają dotacji, to będą się starać uzyskać brakującą kwotę ze środków zwrotnych. 35% samorządów wyraziło zainteresowanie realizacją projektów termomodernizacyjnych w partnerstwie publiczno-prywatnym. Strategia inwestycyjna W odniesieniu do priorytetu 4.1 założono wykorzystanie oprócz finansowania bezzwrotnego także instrumentów finansowych. Takie założenie jak pokazała przeprowadzono analiza należy uznać za prawidłowe. Typy przewidzianych do dofinansowania projektów uzasadniają bowiem finansowanie ich za pomocą instrumentów finansowych, a dokładnie za pomocą preferencyjnych pożyczek. Praktycznie wszystkie wskazane do dofinansowania rodzaje projektów w ramach priorytetu 4.1 mogą prowadzić do uzyskania przez beneficjenta nowych źródeł przychodów (sprzedaż energii lub ciepła do sieci), zwiększenia dotychczasowych przychodów lub obniżki kosztów bieżących (produkcja energii na własne potrzeby); realizowane projekty będą więc skutkować wygenerowaniem określonego strumienia STRONA 92 Charakterystyka planowanego wsparcia pieniądza (w postaci przychodu lub oszczędności), który może zostać wykorzystany do spłaty zaciągniętego zobowiązania. W odniesieniu do priorytetu 4.3 założono wykorzystanie tylko bezzwrotnych form finansowania. Po przeprowadzeniu analizy dotyczącej możliwości finansowania projektów z zakresu efektywności energetycznej za pomocą instrumentów finansowych należy założyć, że w odniesieniu do planowanych do dofinansowania projektów zasadne jest finansowanie ich za pomocą preferencyjnych pożyczek. Charakter projektów w ramach priorytetu 4.3 wskazuje, że będą to inwestycje prowadzące do oszczędności po stronie kosztowej (skutkujące zmniejszeniem kosztów bieżących utrzymania infrastruktury); podmioty realizujące takie projekty uzyskają więc realną korzyść finansową, która będzie mogła posłużyć do obsługi zobowiązania 91. Proponowane instrumenty finansowe W ramach priorytetu inwestycyjnego 4.1 założono realizację projektów polegających na wytwarzaniu energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych wraz z podłączeniem do sieci dystrybucyjnej lub przesyłowej w oparciu o moc instalowanej elektrowni lub jednostki. Dotyczyć to będzie energii wodnej, wiatru, słonecznej, geotermalnej, biogazu oraz biomasy. W ramach tego priorytetu proponujemy zastosowanie pożyczek preferencyjnych. Do argumentów przemawiających za zastosowaniem takich instrumentów można zaliczyć: projekty z tego zakresu są projektami dochodowymi. Blisko 42% ankietowanych beneficjentów działania 2.2 RPO Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 realizujących projekty z zakresu odnawialnych źródeł energii wskazało, że kwota osiągniętego przychodu lub wygenerowanych oszczędności wynosiła między 10 tys. zł a 50 tys. zł. Blisko 17% oszacowało je między 100 tys. zł a 500 tys. zł. Ponad 8% wskazało, że wyniosły one między 51 tys. zł a 100 tys. zł. Niemal wszyscy ankietowani przedsiębiorcy działający w dziale 35 PKD przewidują, iż realizowane przez nich projekty będą dochodowe. Połowa z nich oszacowała kwotę przychodu w okresie pięciu lat od zakończenia projektu na ponad 1 mln zł. Wszyscy wskazali, iż zwrócą im się środki zainwestowane w projekt (choć w długiej, bo zazwyczaj ponad pięcioletniej perspektywie czasowej), możliwość spłaty rat pożyczki ze środków finansowych wygenerowanych z oszczędności lub ze zwiększonych przychodów. 4 na 5 ankietowanych beneficjentów działania 2.2 realizujących projekty z zakresu odnawialnych źródeł energii wskazało, że realizowany projekt posiada potencjał do generowania przychodu. skłonność przedsiębiorców do korzystania ze zwrotnych instrumentów finansowania tego rodzaju projektów jest wysoka. Aż 75% wśród źródeł finansowania planowanych inwestycji w OZE wymieniła kredyt. Identyczny odsetek skorzystałby z finansowania zwrotnego w sytuacji braku uzyskania dotacji. realizacja takich inwestycji wpływa na podniesienie konkurencyjności podmiotów realizujących dany projekt. Ewaluacja ex-ante Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2014-2020, Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2013 91 STRONA 93 W ramach priorytetu inwestycyjnego 4.3 założono realizację projektów dotyczących kompleksowej modernizacji energetycznej budynków użyteczności publicznej wraz z wymianą wyposażenia tych obiektów na energooszczędne, kompleksowej modernizacji energetycznej budynków mieszkaniowych (wielorodzinnych budynków mieszkalnych) wraz z wymianą wyposażenia tych obiektów na energooszczędne, wprowadzenia systemów zarządzania energią (np. smart metering) jako element kompleksowy projektu. W ramach tego priorytetu proponujemy zastosowanie pożyczek preferencyjnych. Do argumentów przemawiających za zastosowaniem takich instrumentów można zaliczyć: możliwość spłaty rat pożyczki ze środków finansowych wygenerowanych z oszczędności w zużyciu energii cieplnej lub elektrycznej. Ponad 61% podmiotów realizujących projekt z zakresu termomodernizacji wskazała, że ich projekt już przynosi korzyści finansowe w postaci dochodu lub obniżenia dotychczasowych kosztów. Ponad 27% ankietowanych stwierdziło, że projekt takiego dochodu nie przynosi. Blisko 1/3 beneficjentów realizujących projekty z zakresu termomodernizacji wskazała, że wysokość osiągniętych przychodów i oszczędności dzięki projektowi mieści się w przedziale od 10 tys. zł do 50 tys. zł. W przypadku co piątego projektu nie przekroczył on 10 tys. zł. Ponad 30% ankietowanych nie potrafiło oszacować tych oszczędności. W ciągu najbliższych pięciu lat ponad 18% beneficjentów zakłada, że prawdopodobna kwota przychodu lub oszczędności wyniesie od 100 tys. zł do 500 tys. zł. W opinii 16% wyniesie ona od 10 tys. zł do 50 tys. zł. udzielanie pożyczek spowoduje, że podejmowanie przedsięwzięć inwestycyjnych w większym stopniu wynikać będzie z rachunku ekonomicznego i będzie korzystne ekonomicznie dla beneficjentów, efektywność energetyczna jest obszarem gdzie występują obustronne korzyści tzn. osiągnięciu efektu ekologicznego towarzyszy wymierny efekt ekonomiczny. W opinii ponad 65% beneficjentów realizujących projekt z zakresu termomodernizacji posiada on potencjał do generowania przychodu z badań ewaluacyjnych wynika, że pożyczki rynkowe mogą być kierowane do podmiotów nierynkowych np. w obszarze termomodernizacji, działania ukierunkowane na wzrost efektywności korzystania z zasobów w tym wzrost efektywności energetycznej leżą w interesie beneficjenta, zatem w obszarze tym istnieje możliwość stosowania instrumentów finansowych. Grupa docelowa Projekt Regionalnego Programu Operacyjnego zakłada trzy potencjalne typy beneficjentów PI 4.1. Są nimi: jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia; podmioty w których większość udziałów lub akcji posiadają jednostki samorządu terytorialnego lub ich związki i stowarzyszenia jednostki sektora finansów publicznych; przedsiębiorstwa; spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe, TBS; szkoły wyższe; organizacje pozarządowe; podmioty wykonujące działalność leczniczą, w rozumieniu ustawy o działalności leczniczej. Przedsiębiorcy mają otrzymywać wsparcie wyłącznie w formie zwrotnej. Pomoc ma być oferowana w różnych formach. Sprawdzoną (np. przez BGK) formą finansowania mogą być formy zawierające element dotacji, na przykład ulgi w spłacie kapitału czy umorzenia. Z badań ewaluacyjnych wynika, że potencjalni beneficjenci przedsięwzięć dotyczących OZE i efektywności energetycznej wyrażają – w przypadku braku dotacji – pewne zainteresowanie pożyczką, jednak obejmującą różnego rodzaju preferencje, na przykład w postaci dopłat do oprocentowania i/lub umorzenia spłaty części rat kapitałowych). Warto zauważyć, że dotacja jako atrakcyjna forma wsparcia może być łączona z preferencyjnym kredytem. Przykładem jest program SOWA – Energooszczędne oświetlenie uliczne, realizowany przez Narodowy STRONA 94 Rodzaj instrumentów wsparcia stosowanych w ramach PI 4.1 powinien uwzględniać rozwiązania przyjęte ostatecznie w ustawie o odnawialnych źródłach energii. W przypadku rozwiązań szczególnie niekorzystnych dla projektów określonego typu (np. energetyki wiatrowej), należałoby te przedsięwzięcia wspierać w formie bezzwrotnej lub wprowadzić bardziej korzystne wsparcie w formie zwrotnej. Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w ramach systemu zielonych inwestycji. Beneficjentami dotacji są jednostki samorządu terytorialnego. Mogą one otrzymać dodatkowe dofinansowanie w formie pożyczki po złożeniu odrębnego wniosku. W odniesieniu do Priorytetu Inwestycyjnego 4.3 instrumenty finansowe w formie pożyczek mogłyby być stosowane również w przypadku jednostek samorządu terytorialnego. Potencjalne typy beneficjentów PI 4.3 to: jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia; podmioty w których większość udziałów lub akcji posiadają jednostki samorządu terytorialnego lub ich związki i stowarzyszenia; jednostki sektora finansów publicznych; spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe, TBS; organizacje pozarządowe; podmioty wykonujące działalność leczniczą, w rozumieniu ustawy o działalności leczniczej. Wsparcie dotacyjne mogłoby być w szczególności kierowane dla wspólnot mieszkaniowych, które mają małe szanse na uzyskanie kredytu czy pożyczki. Takie preferencyjne warunki mogłyby dotyczyć wspólnot zamierzających poddać rewitalizacji czy termomodernizacji budynki znajdujące się w zabytkowych częściach miast, objęte ochroną konserwatorską. Pozostałym wspólnotom mieszkaniowym wsparcie powinno być udzielane w formach zwrotnych. Możliwości rozwiązań wdrożeniowych/ realizacyjnych produktów finansowych są opisane w tabeli. Tabela PI 4.1 0.8 Możliwości rozwiązań wdrożeniowych/ realizacyjnych produktów finansowych, które mają być oferowane odbiorcom końcowym, w tym łączenie instrumentów finansowych z dotacjami, lub łączenie różnych instrumentów finansowych w ramach określonych kategorii przedsięwzięć wraz z określeniem szacunkowego udziału instrumentów finansowych w realizacji celów danego priorytetu. Kategoria przedsięwzięcia Wytwarzanie energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych wraz z podłączeniem do sieci dystrybucyjnej/przesyłowej, w oparciu o moc instalowanej elektrowni/jednostki: energia wodna energia wiatru energia słoneczna energia geotermalna Rozwiązanie wdrożeniowe Forma wsparcia będzie uzależniona od typu beneficjenta: Pomoc dla przedsiębiorców będzie udzielana wyłącznie w formie zwrotnej. Sugerowane są preferencje (w formie ulg, umorzeń itd.), których konstrukcja będzie zachęcała do realizacji preferowanych przedsięwzięć określonych w RPO (czyli na przykład budowa małych elektrowni wodnych, wykorzystujących inwestycje związane z gospodarką wodną). Jednostkom samorządu terytorialnego będą oferowane pożyczki. 4.3 energia biomasy Kompleksowa modernizacja energetyczna budynków użyteczności publicznej wraz z wymianą wyposażenia tych obiektów na energooszczędne Kompleksowa modernizacja energetyczna budynków mieszkaniowych (wielorodzinnych budynków mieszkalnych) wraz z wymianą wyposażenia tych Forma wsparcia będzie uzależniona od typu beneficjenta i rodzaju projektu. Dotacje będą bowiem udzielane wyłącznie wspólnotom mieszkaniowym oraz jednostkom samorządu terytorialnego, które mają małe szanse na uzyskanie kredytu czy pożyczki. W pozostałych przypadkach będzie oferowane wsparcie zwrotne STRONA 95 energia biogazu obiektów na energooszczędne Wprowadzenie systemów zarządzania energią (np. smart metering) jako element kompleksowy projektu z preferencjami. Udział instrumentów finansowych stosowanych w ramach PI 4.1 będzie szczególnie istotny w przypadku realizacji celu polegającego na wzroście wykorzystania potencjału odnawialnych źródeł energii w generacji rozproszonej. Należy zakładać, że tymi przedsięwzięciami będą zainteresowani przede wszystkim przedsiębiorcy, a więc te podmioty, do których ma być skierowane wsparcie w formie zwrotnej. Świadczą o tym wyniki badań ilościowych: aż 3 na 4 badanych podmiotów reprezentujących dział 35 PKD uznało, że nieuzyskanie wsparcia w formie dotacji będzie przesłanką do sfinansowania inwestycji instrumentami zwrotnymi. W pewnym stopniu wsparcie może przyczynić się do rozwoju wysokosprawnej kogeneracji na bazie biogazu z biomasy, a więc drugiego celu szczegółowego PI 4.1. Udział wsparcia w formie instrumentów finansowych może wpłynąć na realizację celu PI 4.3 zakładającego poprawę efektywności energetycznej w sektorze mieszkaniowym i budynkach użyteczności publicznej. Z badań ilościowych wynika, że ponad 88% badanych samorządów wskazało, że planuje realizować przedsięwzięcia termomodernizacyjne. Trudno na tym etapie oszacować, jaki procent z tych jednostek będzie musiało realizować inwestycje ze wsparciem w formie zwrotnej. Należy jednak zauważyć, że ponad 41% samorządów miejskich stwierdziło, że jeżeli nie uzyskają dotacji to będą się starać uzyskać brakującą kwotę ze środków zwrotnych. Z drugiej strony tyle samo podmiotów było przeciwnego zadania. Skala zastosowania instrumentów finansowych Programując środki z polityki spójności na OZE na lata 2014-2020, województwa powinny uwzględniać nie tylko, co najmniej kilkukrotny wzrost globalnych kwot, ale też poprawę konkurencyjności OZE i związaną z tym niższą niż w latach 2007-2013 wymaganą intensywność pomocy publicznej oraz wsparcie także innymi formami pomocy niż tylko dotacje (np. gwarancje kredytowe, pożyczki), co przełoży się na znacznie większą liczbę projektów do współfinansowania, ale i obsługi przez instytucje wdrażające i zarządzające funduszami . W ramach PI 4.3 40% przewidzianej alokacji powinno zostać przeznaczone na finansowanie w formie instrumentów finansowych, a 60% na finansowanie bezzwrotne. Finansowanie w formach bezzwrotnych powinno być kierowane tylko i wyłącznie do wspólnot mieszkaniowych, które realizują projekty np. w budynkach znajdujących się w zabytkowych częściach miasta, w budynkach objętych ochroną konserwatorską oraz dla jednostek samorządu terytorialnego. W pozostałych przypadkach wsparcie powinno być udzielane w formach zwrotnych. Daje to 53 926 euro na instrumenty finansowe. STRONA 96 W poniższej tabeli przedstawiono propozycję podziału planowanej alokacji pomiędzy instrumenty zwrotne i bezzwrotne w podziale na poszczególne typy projektów. W ramach PI 4.1 50% przewidzianej na ten priorytet alokacji powinno być udzielone w formach bezzwrotnych, a 50% w formach zwrotnych. Wsparcie w formach zwrotnych powinno być udzielane przedsiębiorcom, a w formach bezzwrotnych jednostkom samorządu terytorialnego. Z uwagi na fakt, że wsparcie będzie przeznaczone na wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych otrzymaniem wsparcia będą w głównej mierze zainteresowani przedsiębiorcy oraz jednostki samorządu terytorialnego inwestujące w budowę instalacji do produkcji energii za pomocą kolektorów słonecznych. W związku z czym należy rekomendować przeznaczenie 50% alokacji na dofinansowanie w formach zwrotnych, a pozostałą część na formy bezzwrotne. Daje to 31 420 euro. Tabela 0.9 Proponowany podział alokacji pomiędzy instrumenty finansowe i finansowanie bezzwrotne w ramach PI 4.1 oraz PI 4.3 Ogółem w priorytecie 4.1 (euro) 62 840 Ogółem w priorytecie 4.3 (euro) 134 815 Pożyczka preferencyjna Dotacja Wlk. środków % Wlk. środków % 31 420 50,0% 31 420 50,0% Pożyczka preferencyjna Dotacja Wlk. środków % Wlk. środków % 53 926 40,0% 80 889 60,0% Poniżej prezentujemy szczegółowe założenia dotyczące parametrów oferowanych instrumentów finansowych w ramach PI 4.1 i 4.3. Priorytet inwestycyjny 4.1 Maksymalna wysokość pożyczki Maksymalna wartość pożyczki powinna wynieść co najmniej 20 mln zł. Taka kwota jest na przykład górną granicą pożyczki na jedno zadanie z zakresu OZE finansowanego ze środków WFOŚiGW w Krakowie92. W przypadku programu priorytetowego Bocian (którego celem jest ograniczenie lub uniknięcie emisji CO2 poprzez zwiększenie produkcji energii z instalacji wykorzystujących odnawialne źródła energii) realizowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej kwota pożyczki wynosi od 2 do 40 mln zł. Oprocentowanie Jeśli wsparcie zwrotne ma być kierowane nie tylko do najsilniejszych ekonomicznie grup potencjalnych pożyczkobiorców, a także ma wystąpić efekt zachęty do realizacji inwestycji w odnawialne źródła energii, to zastosowane oprocentowanie powinno mieć charakter preferencyjny. Warto dodać, że w badaniu zastosowania instrumentów finansowych w województwie małopolskim93 dla działania 4.2 (Promowanie efektywności energetycznej i użycia OZE w przedsiębiorstwach) wskazuje się, że elementem, który zwiększy atrakcyjność instrumentu jest oprocentowanie poniżej rynkowego na zasadzie de minimis. W przypadku programu priorytetowego Bocian, wdrażanego przez NFOŚiGW w latach 2014-2022, oprocentowanie pożyczki w skali roku ma wynosić WIBOR 3M-100 pkt bazowych, jednak nie mniej niż 2%. Z kolei oprocentowanie preferencyjnych pożyczek udzielanych przez WFOŚiGW w Rzeszowie ustalane jest w odniesieniu do stopy redyskonta weksli i wynosi: od 0,3 stopy redyskontowej weksli, lecz nie mniej niż 2,0% – przy udzielaniu pożyczek na przedsięwzięcia proekologiczne, realizowane na obszarach Parków Narodowych i ich otulin oraz 92 93 Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki. STRONA 97 http://www.wfos.krakow.pl/wfosfiles/upload/zasady_tekst_jednolity_30.04.2014.pdf; http://www.ekocde.pl/files/news/34_1.pdf. Parków Krajobrazowych bez otulin – przez gminy, związki międzygminne, powiaty, związki powiatów i samorząd województwa oraz spółki wodne. od 0,4 stopy redyskontowej weksli, lecz nie mniej niż 3,0% – przy udzielaniu pożyczek na przedsięwzięcia proekologiczne, realizowane przez gminy, związki międzygminne, powiaty, związki powiatów i samorząd województwa oraz spółki wodne. od 0,6 stopy redyskontowej weksli, lecz nie mniej niż 4,0% – przy udzielaniu pożyczek innym podmiotom. Wysokość oprocentowania w WFOŚiGW w Rzeszowie zwiększana jest o 0,04 stopy redyskonta za każdy kolejny rok spłaty pożyczki. Można zatem przyjąć, że oprocentowanie pożyczek powinno wynosić co najmniej 2%. Takie oprocentowanie, przyjęte w Działaniu 6.2 w obecnej perspektywie, jest bardzo korzystne dla pożyczkobiorców. Należy jednak pamiętać, że tak niski próg oprocentowania może zwiększać efekt jałowej straty. Zabezpieczenie Proponuje się uzależnienie liczby i rodzajów zabezpieczeń od wysokości udzielanej pożyczki (lub – jak w przypadku WFOŚiGW w Krakowie – od sytuacji finansowej Beneficjenta). Podstawowym zabezpieczeniem może być weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową, a pozostałymi formami zabezpieczenia – między innymi gwarancja bankowa, ubezpieczenie spłaty pożyczki, poręczenie (także poręczenie bankowe), zastaw na papierach wartościowych emitowanych lub gwarantowanych przez Skarb Państwa, hipoteka na nieruchomości, przelew (cesja) wierzytelności, blokada środków pieniężnych na rachunku bankowym lub depozytów bankowych, poddanie się egzekucji w formie aktu notarialnego, zabezpieczenia wierzytelności 94. Okres spłaty i karencja Długi okres spłat i karencja spłat jest rozwiązaniem pożądanym zarówno przez pożyczkobiorców, jak i autorów polityki wsparcia, pomimo że obniża efekt mnożnikowy w ramach jednej perspektywy finansowej. Warto zauważyć, że w badaniu zastosowania instrumentów finansowych w województwie małopolskim95 stwierdza się, że przyjęcie długiego okres kredytowania i długiego okresu karencji w spłacie pożyczki zwiększa atrakcyjność instrumentu finansowego dla działania 4.2 (Promowanie efektywności energetycznej i użycia OZE w przedsiębiorstwach). Okres finansowania ma wynosić do 120 miesięcy, a okres karencji – 6 miesięcy. W przypadku programu priorytetowego Bocian pożyczka może być udzielona na okres nie dłuższy niż 15 lat liczony od daty pierwszej planowanej wypłaty transzy pożyczki. Przy udzielaniu pożyczki może być stosowana karencja w spłacie rat kapitałowych liczona od daty wypłaty ostatniej transzy pożyczki, lecz nie dłuższa niż 18 miesięcy od daty zakończenia realizacji przedsięwzięcia. W przypadku WFOŚiGW w Rzeszowie maksymalny okres spłaty pożyczki łącznie z karencją nie może przekraczać 10 lat, a okres karencji w spłacie pożyczki nie może być dłuższy niż 1 rok od daty wypłaty pierwszej transzy pożyczki. Warto też przypomnieć, że jako przewidywany czas zwrotu zainwestowanych pieniędzy w projekt z zakresu odnawialnych źródeł energii ponad 45% ankietowanych beneficjentów wskazało okres ponad 5 lat. 95 http://www.wfos.krakow.pl/wfosfiles/upload/zasady_tekst_jednolity_30.04.2014.pdf. Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki. STRONA 98 94 Można zatem przyjąć, że okres spłaty pożyczki może wynosić od 10 lat. Okres karencji mógłby z kolei wynosić 12 miesięcy (taki okres przyjęto w testowany w obecnym Działaniu 6.2 funduszu pożyczkowym). Pomoc publiczna Preferencyjne pożyczki stanowić będą pomoc publiczną dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Z uwagi na wielkość udzielanego wsparcia, pomoc będzie mogła być udzielana na zasadach pomocy de minimis. Priorytet inwestycyjny 4.3 Maksymalna wysokość pożyczki Maksymalna wartość pożyczki powinna wynieść co najmniej 2 mln zł. Tyle wynosiła maksymalna kwota wsparcia projektów z zakresu termomodernizacji, zmiany źródeł wytwarzania energii i modernizacji obiektów spalania paliw w perspektywie 2007-2014. Oprocentowanie Jeśli wsparcie zwrotne ma być kierowane nie tylko do najsilniejszych ekonomicznie grup potencjalnych pożyczkobiorców, a także ma wystąpić efekt zachęty do realizacji inwestycji to zastosowane oprocentowanie powinno mieć charakter preferencyjny. Przykładowo, w badaniu zastosowania instrumentów finansowych w województwie małopolskim96 dla działania 4.3 (Wspieranie efektywności energetycznej i wykorzystywania OZE w infrastrukturach publicznych i sektorze mieszkaniowym) oprocentowanie poniżej rynkowego na zasadzie de minimis ma być tym elementem, który zwiększa atrakcyjność instrumentu finansowego. Warto zwrócić uwagę na oprocentowanie pożyczek udzielanych w ramach programu NFOŚiGW System zielonych inwestycji. Część 1) Zarządzanie energią w budynkach użyteczności publicznej. W programie tym stosuje się mianowicie oprocentowanie zmienne WIBOR 3M + 50 pkt bazowych (w skali roku). Można przyjąć, że oprocentowanie pożyczek na projekty w ramach Priorytetu 4.3 powinno wynosić 2%. Taki poziom oprocentowania pożyczek przyjęto w Działaniu 6.2. Można uznać, że jest ono bardzo korzystne dla pożyczkobiorców. Należy jednak pamiętać, że tak niski próg oprocentowania może zwiększać efekt jałowej straty. Zabezpieczenie W przypadku przedsięwzięć polegających na modernizacji energetycznej można zastosować różne formy zabezpieczenia stosowane na rynku komercyjnym – na przykład hipotekę ustanowioną na nieruchomości czy weksel własny „in blanco” wraz z deklaracją wekslową. Możliwe jest ustanowienie więcej niż jednej formy zabezpieczenia97. Okres spłaty i karencja Długi okres spłat i karencja spłat jest rozwiązaniem pożądanym zarówno przez pożyczkobiorców, jak i autorów polityki wsparcia, pomimo że obniża efekt mnożnikowy w ramach jednej perspektywy finansowej. Oczywiście środki te w końcu wrócą do „systemu” i będą mogły być ponownie użyte. Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki. 97 Regulamin udzielania kredytów na realizację przedsięwzięć związanych z termomodernizacją dla osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej w Krakowskim Banku Spółdzielczym, http://www.kbsbank.com.pl/zalacznik.php?id=451&element=196. STRONA 99 96 W programie NFOŚiGW System zielonych inwestycji. Część 1) Zarządzanie energią w budynkach użyteczności publicznej przewiduje się pożyczki na okres nie dłuższy niż 15 lat liczony od daty pierwszej planowanej wypłaty transzy pożyczki. Przy udzielaniu pożyczki może być stosowana karencja w spłacie rat kapitałowych liczona od daty wypłaty ostatniej transzy pożyczki, lecz nie dłuższa niż 18 miesięcy od daty zakończenia realizacji przedsięwzięcia. Warto dodać, że w badaniu zastosowania instrumentów finansowych w województwie małopolskim przewidywany okres, na jaki będzie udzielane wsparcie w ramach działania 4.3 (Wspieranie efektywności energetycznej i wykorzystywania OZE w infrastrukturach publicznych i sektorze mieszkaniowym)98 to 120 miesięcy. W odniesieniu do działania 4.3 proponuje się tam też pożyczkę na warunkach off-the-shelf-instruments (tzw. renovation loan). Można zatem przyjąć, że okres spłaty pożyczki może wynosić co najmniej 10 lat (należy jednak zwrócić uwagę, że okres spłaty kredytów na termomodernizację może wynosić nawet 15 lat czy 20 lat z zastosowaniem 6 lub 12-miesięcznego okresu karencji99). Okres karencji może z kolei wynosić 12 miesięcy – taki okres przyjęto w obecnym Działaniu 6.2. Pomoc publiczna Preferencyjne pożyczki stanowić będą pomoc publiczną dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Z uwagi na wielkość udzielanego wsparcia, pomoc będzie mogła być udzielana na zasadach pomocy de minimis. Czy jest zasadne i w jakim zakresie wykorzystanie w ramach RPO WP 2014-2020 instrumentów finansowych ustanowionych na poziomie Unii Europejskiej Dla ułatwienia i przyśpieszenia procesu kształtowania interwencji na poziomie regionalnym przy wykorzystaniu mechanizmów innych niż dotacyjne Komisja Europejska opracowała zestaw czterech standardowych mechanizmów zwrotnych o określonej charakterystyce. Kluczowym elementem propozycji jest spełnienie przez ten pakiet instrumentów przepisów o pomocy publicznej, co oznacza brak wymogu notyfikacji schematu pomocowego (chodzi tu o jedną ze ścieżek wdrażania instrumentów finansowych, o czym stanowi art. 38 ust. 3a Rozporządzenia 1303/2013 z 17.12.2013)100. Zapisy dotyczące tzw. instrumentów „off-the-shelf” zostały opublikowane w dokumencie roboczym, a więc takim który może jeszcze ulec zmianom 101. Wśród tych instrumentów znajduje się mechanizm dotyczący odnawialnych źródeł energii określony jako „Pożyczki dla efektywności energetycznej i odnawialnych źródeł energii w sektorze mieszkalnictwa ( Renovation Fund)102. Cechy tego instrumentu: jego celem jest zmniejszenie zużycia energii w sektorze mieszkaniowym (termomodernizacja, wymiana instalacji, odnawialne źródła energii), maksymalny okres udzielania pożyczki to 20 lat, kwota pożyczki nie powinna przekraczać 50 tys. euro na jedno mieszkanie, udział własny pożyczkobiorcy co najmniej 15%; oprocentowanie pożyczki może być obniżone poniżej stawek rynkowych na zasadach de minimis, warunki Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki. 99 http://www.bszgierz.pl/537-KREDYT_TERMOMODERNIZACYJNY.htm; http://www.bswschowa.pl/oferta/kredyt-na-realizacjeprzedsiewziec-termomodernizacyjnych-i-remontowych,60.html. 100 Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Kraków, s. 106. 101 Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Kraków, s. 106; 102 DRAFT Standard terms and conditions for financial instruments pursuant to Article 33(3)(a) of the CPR (Implementing Act Article X) (wersja z 16.07.2013 r.). STRONA 100 98 udzielania pożyczki mogą przewidywać udzielenie tzw. rabatu kapitałowego, wynoszącego nie więcej niż 15% wartości pożyczki (po osiągnięciu zakładanego efektu energetycznego); w ramach umowy pożyczki beneficjentowi może być dodatkowo oferowana pomoc doradcza (ale nie musi być świadczona przez podmiot zarządzający instrumentem) 103. Z powyższej analizy wynika, że wspieranie odnawialnych źródeł energii z wykorzystaniem instrumentów finansowych ustanowionych na poziomie Unii Europejskiej (a ściśle – instrumentu Renovation Fund) może odbywać się w ramach PI 4.3 RPO WP 104. Wykorzystanie tego instrumentu jest zasadne ze względu na pożądane cechy wsparcia, takie jak długi okres udzielania pożyczki czy niższe stopy oprocentowania. Należy zaznaczyć, że Instytucja Zarządzająca może mieć ograniczony wpływ na zasady wykorzystania gotowych instrumentów. Duże znaczenie może tu mieć wypracowanie tych zasad przez rząd 105. Ocena jakości proponowanych instrumentów zwrotnych Wartość dodana Zastosowanie instrumentów finansowych w odniesieniu do priorytetów dotyczących wytwarzania i dystrybucji energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych oraz wspierania efektywności energetycznej, inteligentnego zarządzania energią i wykorzystania odnawialnych źródeł energii w infrastrukturze publicznej, w tym w budynkach publicznych i sektorze mieszkaniowym może przynieść następujące korzyści oraz wartości dodane: podstawową korzyścią systemu pożyczkowego jest tzw. recykling środków, po spłacie zobowiązania przez beneficjenta te same środki można wykorzystać na wsparcie kolejnego. Na podstawie analizy projektów realizowanych w ramach działania 2.2 RPO dla Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 można wskazać, że średnia długość realizacji projektu z zakresu termomodernizacji wynosiła 24 miesiące, a w przypadku odnawialnych źródeł energii 19 miesięcy. konieczność zwrotu środków powoduje, że inwestor wybiera najbardziej racjonalne rozwiązanie, które nie tylko pozwoli na bezproblemową eksploatację wybudowanej instalacji z punktu widzenia technicznego i finansowego, ale także umożliwi terminową spłatę zobowiązań pożyczkowych. Blisko 48% ankietowanych beneficjentów działania 2.2 RPO realizujących projekty z zakresu odnawialnych źródeł energii wskazało, że przewidują uzyskanie zwrotu zainwestowanych pieniędzy. Tylko co piąty był przeciwnego zdania. Jako przewidywany czas zwrotu zainwestowanych w projekt pieniędzy ponad 45% ankietowanych beneficjentów wskazało okres ponad 5 lat. W opinii ponad 36% badanych okres ten powinien wynieść od 24 miesięcy do 5 lat. Ponad 18% ankietowanych nie potrafiło wskazać przewidywanego czasu zwrotu zainwestowanych pieniędzy. wsparcie podmiotów instrumentami zwrotnymi sprawia, że dany projekt nabiera charakteru dobra publicznego, przedsiębiorca nie musi się obawiać, że konkurencja skorzysta ze swojej renty zapóźnienia przejmując efekty przedsięwzięcia bez stosownych nakładów bo nakłady w dużej mierze pokrywa publiczny grantodawca. Efekt mnożnikowy i dźwignia finansowa Można zakładać, że zastosowanie instrumentów finansowych w odniesieniu do PI 4.1 oraz 4.3 będzie wiązało się w dużym stopniu z zaangażowaniem środków własnych. Zdecydowana większość Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Kraków, s. 107. 104 Zob. też Analiza w zakresie możliwości zastosowania zwrotnych instrumentów finansowych w województwie małopolskim w okresie programowania 2014-2020, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Kraków, s. 107-108. Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowana inwestycji w perspektywie 2014-2020 w województwie śląskim, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2012, s. 106. 105 STRONA 101 103 beneficjentów działania 2.2 RPO Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 realizujących projekty z zakresu odnawialnych źródeł energii wskazała bowiem, że źródłem finansowania wkładu własnego były własne środki. Odpowiedzi takiej udzieliło 87% badanych. Tylko 13% wskazało na kredyt z banku komercyjnego, a 4% – na kredyt z banku spółdzielczego. Podobnie, zdecydowana większość beneficjentów działania 2.2 RPO Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 realizujących projekty z zakresu termomodernizacji wskazała, że źródłem finansowania wkładu własnego były własne środki. Odpowiedzi takiej udzieliło blisko 85% badanych. Tylko niecałe 7% wskazało na kredyt z banku komercyjnego. Jeszcze mniejsza część respondentów wskazała na kredyt z banku spółdzielczego, instytucji pozabankowej, z pożyczki z banku spółdzielczego lub instytucji pozabankowej (np. spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych). Oczywiście taka struktura występowała przy dotacyjnym wsparciu inwestycji. Można oczekiwać, że dodatkowym źródłem finansowania w przypadku zastosowania instrumentów finansowych będzie kredyt lub pożyczka z sektora bankowego, pożyczka od instytucji spoza sektora bankowego lub wkład kapitałowy inwestora instytucjonalnego, a także – leasing i inne formy finansowania. Te źródła wskazali bowiem respondenci reprezentujący dział PKD 35 zapytani o to, z jakich źródeł zamierzają sfinansować swoje działania, a także respondenci pytani o lukę finansową. Warto odnotować, że aż 35% podmiotów z działu 35 PKD planujących podjęcie inwestycji dotyczących odnawialnych źródeł energii chce je sfinansować ze środków własnych. Z kolei w szacowaniu luki finansowej środki własne firmy lub właściciela firmy jako potencjalne źródła finansowania inwestycji dotyczących podniesienia efektywności ekologicznej przedsiębiorstwa innych niż ukierunkowanych na ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza wskazało blisko 66% respondentów. Istotne jest również to, że większość podmiotów nieskutecznie ubiegających się o wsparcie projektu z zakresu OZE w ramach RPO WP 2007-2013 chce zrealizować ten projekt ze środków własnych. Część tych podmiotów wskazała na pożyczkę i na RPO WP. Podmioty nieskutecznie ubiegające się o wsparcie projektu z zakresu termomodernizacji chcą ten projekt zrealizować ze środków własnych, dotacji, kredytu oraz „środków unijnych” (w tym PROW). Samorządy miejskie wskazały, że źródłem finansowania termomodernizacji będzie – oprócz dotacji oraz kredytu lub pożyczki z sektora bankowego – pożyczka od instytucji spoza sektora bankowego. Z powyższej analizy wynika, że w efekcie zastosowania instrumentów finansowych zostaną zaangażowane przede wszystkim środki własne inwestorów. Dane wskazują, iż zasadnym jest wymaganie od beneficjentów wkładu własnego. Za uzasadniony uważamy wkład w wysokości 20% (nie jest to może wartość bardzo wysoka, ale należy pamiętać, że wsparcie ma być atrakcyjne dla wnioskodawców, i wymóg dotyczący wkładu własnego nie powinien stanowić bariery w ubieganiu się o nie). Poniżej prezentujemy szczegółowe wyliczenia dotyczące efektu dźwigni i efektu mnożnikowego. Kapitał na pożyczki to kwota jaka wynika z proponowanej alokacji w priorytecie na instrumenty finansowe; Koszty zarządzania - przyjęto uśrednione koszty zarządzania produktami finansowymi na poziomie 6%; Łączna wartość inwestycji pożyczkobiorcy wynika bezpośrednio z wymogu wniesienie 20% wkładu własnego; W związku z proponowanym okresem zwrotu pożyczek w Priorytecie 4.1 i 4.3 przyjęto, że nie będzie obrotu kapitału w 7 letnim okresie wdrażania programu; Współczynnik strat przyjęto w oparciu o dane dotyczące współczynnika strat w sektorze bankowym (8%). STRONA 102 Poniżej wyjaśniono przyjęte założenia: Tabela 6. 10 Obliczenia dotyczące efektu dźwigni i efektu mnożnikowego dla Priorytetu Inwestycyjnego 4.1 Kategoria wskaźnik mln zł 114,7106 1 Kapitał na pożyczki 3 Koszty zarządzania 4 Wartość inwestycji pożyczkobiorcy (wkład własny) 5 Przyjęto, że w ciągu 7 lat każda złotówka zostanie pożyczona przeciętnie 1 raz 6 Współczynnik strat funduszu pożyczkowego 7 Wartość wygenerowanych inwestycji (kapitał na pożyczki pomnożony przez obrót kapitału powiększony o dodatkowe środki beneficjenta pomniejszony o straty) 8 Zaangażowane środki publiczne 9 Efekt mnożnikowy instrumentu 10 środki zaangażowane i nie zwrócone w perspektywie 7 lat (straty plus premia za sukces plus koszty zarządzania) 16,1 11 Dźwignia finansowa: wartość inwestycji prywatnych wygenerowanych przez bezzwrotnie wydatkowane środki publiczne (7/10) 8,3 6% 6,9 125,0% 1,0 8,0% 9,2 134,2 122 110% Tabela0.10 Obliczenia dotyczące efektu dźwigni i efektu mnożnikowego dla Priorytetu Inwestycyjnego 4.3 wskaźnik mln zł 1 Kapitał na pożyczki 2 Koszty zarządzania 3 Wartość inwestycji pożyczkobiorcy (wkład własny) 4 Przyjęto, że w ciągu 7 lat każda złotówka zostanie pożyczona przeciętnie 1 raz 5 Współczynnik strat funduszu pożyczkowego 6 Wartość wygenerowanych inwestycji (kapitał na pożyczki pomnożony przez obrót kapitału powiększony o dodatkowe środki beneficjenta pomniejszony o straty) 7 Zaangażowane środki publiczne 8 Efekt mnożnikowy instrumentu 9 środki zaangażowane i nie zwrócone w perspektywie 7 lat (straty plus premia za sukces plus koszty zarządzania) 21,6 10 Dźwignia finansowa: wartość inwestycji prywatnych wygenerowanych przez bezzwrotnie wydatkowane środki publiczne 10 106 Zastosowano k6urs 1 euro = 3,65 zł 196,8 6% 11,8 125,0% 1,0 5,0% 9,8 236,2 209 113% STRONA 103 Kategoria Dodatkowość i komplementarność Działania komplementarne w stosunku do zaplanowanych w PI 4.1 i 4.3 zaprogramowano w ramach: osi priorytetowej I RPO WP – w PI 1.2 i PI 3.3; osi priorytetowej III RPO WP – w PI 4.1 (dla PI 4.3), PI 4.3 (dla PI 4.1) i PI 4.5; osi priorytetowej IV RPO WP – w PI 5.2, PI 6.2, PI 6.4 i PI 6.5; osi priorytetowej IV RPO WP – w PI 7.2, PI 7.3, PI 7.5 i PI 4.5. Szczegółową analizę komplementarności proponowanych działań z innymi działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 zawarto w tabeli 5.11 Tabela 0.11 Komplementarność działań proponowanych w PI 4.1 i PI 4.3 z innymi działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach regionalnego programu operacyjnego województwa podkarpackiego na lata 2014-2020 OP I, PI 3.3 OP III, PI 4.3 OP III, PI 4.5 Uzasadnienie komplementarności Działania proponowane w ramach PI 4.1 i 1.2 mogą przyczynić się do rozwoju odnawialnych źródeł energii w regionie. W ramach PI 1.2 wspierane będą inwestycje wynikające głównie z regionalnych specjalizacji określonych w Regionalnej Strategii Innowacji na lata 2014-2020 na rzecz inteligentnej specjalizacji (RIS3). Jedną z inteligentnych specjalizacji wiodących województwa podkarpackiego zdefiniowano jako obszar jakości życia. Obejmuje ona m.in. eko-technologie, w tym odnawialne źródła energii. Działania mogą przyczynić się do poprawy efektywności energetycznej. Wśród działań planowanych w ramach PI 3.3 jest bowiem wsparcie rozwoju istniejących MŚP poprzez dofinansowanie projektów inwestycyjnych ukierunkowanych na wdrażanie nowych rozwiązań technologicznych czy ekoefektywnych. Działania przyczynią się do realizacji celu nadrzędnego Osi Priorytetowej III RPO WP, polegającego na poprawie efektywności energetycznej oraz zwiększeniu udziału odnawialnych źródeł energii. Poza tym wpłyną na poprawę stanu środowiska, w tym na zmniejszenie emisji zanieczyszczeń i gazów cieplarnianych do atmosfery. Zgodnie z opisem PI 4.1 wzrost udziału odnawialnych źródeł energii w bilansie paliwowoenergetycznym województwa przyczyni się do poprawy efektywności wykorzystania i oszczędzania zasobów surowców energetycznych, poprawy stanu środowiska m.in. przez redukcję emisji zanieczyszczeń do atmosfery, gleby i wód oraz redukcję ilości wytwarzanych odpadów. Z kolei celem szczegółowym PI 4.3 jest poprawa efektywności energetycznej (w sektorze mieszkaniowym i budynkach użyteczności publicznej). Ograniczanie zużycia energii również służy ograniczaniu emisji gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeń. Działania przyczynią się do realizacji celu nadrzędnego Osi Priorytetowej III RPO WP, polegającego na poprawie efektywności energetycznej oraz zwiększeniu udziału odnawialnych źródeł energii. Poza tym wpłyną na poprawę stanu środowiska, w tym na zmniejszenie emisji zanieczyszczeń i gazów cieplarnianych do atmosfery. Zgodnie z opisem PI 4.1 wzrost udziału odnawialnych źródeł energii w bilansie paliwowoenergetycznym województwa przyczyni się do poprawy stanu środowiska m.in. przez redukcję emisji zanieczyszczeń do atmosfery. Celem szczegółowym PI 4.5 jest obniżenie emisyjności ośrodków miejskich województwa. STRONA 104 OP i PI PI 4.1 OP I, PI 1.2 Zmniejszenie emisji przyczyni się do poprawy stanu środowiska. Poprawie efektywności energetycznej będą służyły projekty realizowane w ramach PI 4.5 polegające na wymianie lub modernizacji źródeł ciepła czy zmniejszeniu strat energii w dystrybucji ciepła. PI 4.3 OP I, PI 1.2 OP I, PI 3.3 OP III, PI 4.1 OP III, PI 4.5 Działania mogą przyczynić się do rozwoju technologii poprawiających efektywność energetyczną w budynkach. W ramach PI1.2 wspierane będą inwestycje wynikające głównie z regionalnych specjalizacji określonych w Regionalnej Strategii Innowacji na lata 2014-2020 na rzecz inteligentnej specjalizacji (RIS3). Jedną z inteligentnych specjalizacji wiodących województwa podkarpackiego zdefiniowano jako obszar jakości życia. Obejmuje ona m.in. ekotechnologie, w tym energooszczędne budownictwo (domy pasywne, zero energetyczne i plus energetyczne itd.), inteligentne budynki. Technologie te mogą zostać wykorzystane w projektach dofinansowanych z PI 4.3. Działania mogą przyczynić się do poprawy efektywności energetycznej. Wśród działań planowanych w ramach PI 3.3 jest bowiem wsparcie rozwoju istniejących MŚP poprzez dofinansowanie projektów inwestycyjnych ukierunkowanych na wdrażanie nowych rozwiązań technologicznych czy ekoefektywnych. Działania przyczynią się do realizacji celu nadrzędnego osi priorytetowej III, polegającego na poprawie efektywności energetycznej oraz zwiększeniu udziału odnawialnych źródeł energii. Poza tym wpłyną na poprawę stanu środowiska, w tym na zmniejszenie emisji zanieczyszczeń i gazów cieplarnianych do atmosfery. Celem szczegółowym PI 4.3 jest poprawa efektywności energetycznej (w sektorze mieszkaniowym i budynkach użyteczności publicznej). Ograniczanie zużycia energii również służy zmniejszaniu emisji gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeń. Zgodnie z opisem PI 4.1 wzrost udziału odnawialnych źródeł energii w bilansie paliwowoenergetycznym województwa również przyczyni się do poprawy efektywności wykorzystania i oszczędzania zasobów surowców energetycznych, poprawy stanu środowiska m.in. przez redukcję emisji zanieczyszczeń. Działania przyczynią się do realizacji celu nadrzędnego osi priorytetowej III, polegającego na poprawie efektywności energetycznej oraz zwiększeniu udziału odnawialnych źródeł energii. Poza tym wpłyną na poprawę stanu środowiska, w tym na zmniejszenie emisji zanieczyszczeń i gazów cieplarnianych do atmosfery. Celem szczegółowym PI 4.3 jest poprawa efektywności energetycznej (w sektorze mieszkaniowym i budynkach użyteczności publicznej). Ograniczanie zużycia energii również służy zmniejszaniu emisji gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeń. Celem szczegółowym PI 4.5 jest obniżenie emisyjności ośrodków miejskich województwa. Zmniejszenie emisji przyczyni się do poprawy stanu środowiska. Działania proponowane w ramach PI 4.1 i 4.3 są komplementarne z działaniami proponowanymi w innych programów operacyjnych. Chodzi tu przede wszystkim o Program Operacyjny Infrastruktura i STRONA 105 Poprawie efektywności energetycznej będą służyły projekty realizowane w ramach PI 4.5 polegające na wymianie lub modernizacji źródeł ciepła czy zmniejszeniu strat energii w dystrybucji ciepła. Źródło: opracowanie własne na podstawie projektu Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 (projekt z dnia 9 kwietnia 2014 r.). Środowisko na lata 2014-2020 Tabela 6.12 zawiera informacje o możliwej komplementarności planowanych działań. Tabela 0.12 Komplementarność proponowanych działań w PI 4.1 i PI 4.3 z działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020 OP i PI POIiŚ PI 4.1 Uzasadnienie komplementarności OP I, PI 4.1 Zarówno działania planowane w ramach PI 4.1 RPO WP, jak i w ramach PI 4.1 POIiŚ mogą przyczynić się do zwiększenia udziału energii produkowanej ze źródeł odnawialnych, co z kolei przyczyni się do poprawy efektywności wykorzystania i oszczędzania zasobów surowców energetycznych oraz poprawy stanu środowiska poprzez redukcję zanieczyszczeń do atmosfery. OP I, PI 4.2 PI 4.3 OP I, PI 4.4 Działania mogą przyczynić się do poprawy efektywności energetycznej i zmniejszenia emisji do atmosfery. PI 4.3 OP I, PI 4.1 OP I, PI 4.2, PI 4.3 OP I, PI 4.4 OP I, PI 4.5, PI 4.7 OP II, Zarówno działania planowane w ramach PI 4.3 RPO WP, jak i w ramach PI 4.1 POIiŚ będą przyczynić się do zwiększenia udziału energii produkowanej ze źródeł odnawialnych, do poprawy efektywności wykorzystania i oszczędzania zasobów surowców energetycznych oraz poprawy stanu środowiska poprzez redukcję zanieczyszczeń do atmosfery. Działania mogą przyczynić się do poprawy efektywności energetycznej i zmniejszenia emisji do atmosfery. Działania mogą przyczynić się do rozwoju ze źródeł odnawialnych, poprawy efektywności wykorzystania i oszczędzania zasobów surowców energetycznych oraz poprawy stanu środowiska poprzez redukcję zanieczyszczeń do atmosfery. Działania mogą przyczynić się do poprawy efektywności energetycznej oraz poprawy stanu środowiska poprzez redukcję zanieczyszczeń i gazów cieplarnianych do atmosfery. Działania przyczynią się do realizacji celu nadrzędnego Osi Priorytetowej IV RPO WP STRONA 106 OP I, PI 4.5 OP I, PI 4.7 OP II, PI 5.2 Działania mogą przyczynić się do rozwoju ze źródeł odnawialnych, poprawy efektywności wykorzystania i oszczędzania zasobów surowców energetycznych oraz poprawy stanu środowiska poprzez redukcję zanieczyszczeń do atmosfery. Działania mogą przyczynić się do poprawy stanu środowiska poprzez redukcję zanieczyszczeń i gazów cieplarnianych do atmosfery. Działania mogą przyczynić się do poprawy efektywności energetycznej oraz poprawy stanu środowiska poprzez redukcję zanieczyszczeń do atmosfery. Działania przyczynią się do realizacji celu nadrzędnego Osi Priorytetowej IV RPO WP polegającego m.in. na ochronie środowiska. Poza tym działania te służą realizacji celów polityki ochrony klimatu. Działania proponowane w ramach PI 4.1 przyczyniają się bowiem do zmniejszania emisji gazów cieplarnianych i zapobiegania zmianom klimatu, z kolei celem szczegółowym PI 5.2 POIiŚ jest wzmocnienie odporności na zagrożenia związane ze zmianami klimatu. PI 5.2 OP II, PI 6.1, PI 6.2, PI 6.4, PI 6.5 polegającego m.in. na ochronie środowiska. Poza tym działania te służą realizacji celów polityki ochrony klimatu. Działania proponowane w ramach PI 4.1 przyczyniają się bowiem do zmniejszania emisji gazów cieplarnianych i zapobiegania zmianom klimatu, z kolei celem szczegółowym PI 5.2 POIiŚ jest wzmocnienie odporności na zagrożenia związane ze zmianami klimatu. Działania przyczynią się do realizacji celu nadrzędnego Osi Priorytetowej IV RPO WP polegającego m.in. na ochronie środowiska. W przypadku PI 6.5 działania mogą przyczynić się do zmniejszenia emisji do powietrza. Źródło: opracowanie własne na podstawie projektu Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 (projekt z dnia 9 kwietnia 2014 r.) oraz projektu Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020 (projekt z dnia 8 stycznia 2014 r.). Działania proponowane w ramach PI 4.1 i 4.3 RPO WP są w pewnym stopniu komplementarne z działaniami zaprogramowanymi w Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój na lata 2014-2020 oraz Programie Operacyjnym Polska Wschodnia na lata 2014-2020. Tabela0.13 Komplementarność proponowanych działań w PI 4.1 i PI 4.3 z działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój na lata 2014-2020 oraz Programu Operacyjnego Polska Wschodnia na lata 2014-2020 Program Operacyjny Program Operacyjny Inteligentny Rozwój na lata 2014-2020 Uzasadnienie komplementarności Działania mogą przyczynić się do rozwoju odnawialnych źródeł energii, poprawy efektywności energetycznej i zmniejszenia emisji zanieczyszczeń i gazów cieplarnianych do środowiska. W ramach PO IR finansowane są bowiem badania naukowe i prace rozwojowe prowadzące do innowacji w zakresie technologii środowiskowych, niskoemisyjnych oraz umożliwiających efektywne (oszczędne) gospodarowanie zasobami. Program Operacyjny Polska Wschodnia, OP III, PI 4.5 Działania przyczynią się do ograniczenia emisji do powietrza. Źródło: opracowanie własne na podstawie projektu Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 (projekt z dnia 9 kwietnia 2014 r.), Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój na lata 2014-2020, Programu Operacyjnego Polska Wschodnia na lata 2014-2020 (projekt z grudnia 2013 r.). Do ryzyk związanych z zastosowaniem instrumentów zwrotnych w odniesieniu do priorytetów dotyczących wytwarzania i dystrybucji energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych oraz wspierania efektywności energetycznej, inteligentnego zarządzania energią i wykorzystania odnawialnych źródeł energii w infrastrukturze publicznej, w tym w budynkach publicznych i sektorze mieszkaniowym można zaliczyć brak zainteresowania potencjalnych beneficjentów ofertą oferowaną przez RPO, ponieważ korzystają oni ze wsparcia oferowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie czy też przez Bank Ochrony Środowiska, oferta tych podmiotów może okazać się dla potencjalnych beneficjentów STRONA 107 Ryzyko atrakcyjniejsza, oferowane przez nich wsparcie może stanowić konkurencję dla środków oferowanych za pomocą RPO. Oszacowanie efektów Celem nadrzędnym osi priorytetowej III „Czysta energia” jest poprawa efektywności energetycznej oraz zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii. Celem szczegółowym PI 4.1 jest wzrost wykorzystania potencjału odnawialnych źródeł energii w generacji rozproszonej oraz wzrost produkcji energii pochodzącej z wysokosprawnej Kogeneracji. Celem szczegółowym natomiast PI 4.3 jest poprawa efektywności energetycznej w sektorze mieszkaniowym i budynkach użyteczności publicznej. Realizacja projektów w ramach PI 4.1 ma przyczynić się do osiągnięcia wskaźnika rezultatu: Dodatkowa zdolność wytwarzania energii odnawialnej oraz Udział OZE w produkcji energii elektrycznej ogółem. Zdefiniowany został także wskaźnik rezultatu w postaci Dodatkowa moc zainstalowana w Kogeneracji. Założono również osiągnięcie następujących wskaźników produktu: 1. Liczba wybudowanych jednostek wytwarzania energii elektrycznej z OZE. 2. Liczba wybudowanych jednostek wytwarzania energii cieplnej z OZE. 3. Liczba wybudowanych i zmodernizowanych jednostek wytwarzania energii cieplnej i elektrycznej z OZE w ramach Kogeneracji. 4. Liczba wybudowanych i zmodernizowanych jednostek wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej w ramach Kogeneracji. Realizacja projektów w ramach PI 4.3 ma pozwolić na osiągnięcie wskaźników rezultatu: Zapotrzebowanie na ciepło w zabudowie mieszkaniowej oraz Zmniejszenie zużycia energii pierwotnej w budynkach publicznych. Osiągnięty ma także zostać wskaźnik produktu Liczba zmodernizowanych energetycznie budynków. Wydaje się, że wsparcie w formie bezzwrotnej w większym stopniu służyłoby realizacji odpowiednich celów i wskaźników. Zwłaszcza w krótkim okresie, finansowanie z wykorzystaniem instrumentów finansowych może początkowo ograniczyć inwestycje. Innymi słowy, spowoduje to mniejszą realizację przedsięwzięć w początkowym okresie wdrażania wsparcia (w porównaniu z pomocą bezzwrotną). W rezultacie poziom realizacji celów i wskaźników może być w krótkim okresie na dość niskim poziomie. Aby to ryzyko zminimalizować konieczne będzie niezwłoczne uruchomienie naborów wniosków w przedmiotowym obszarze. Dzięki rewolwingowi środków możliwe będzie jednak długookresowe, bardziej efektywne wykorzystanie środków107. W długim okresie zwiększy to stopień realizacji celów szczegółowych określonych w ramach osi priorytetowych RPO WP 2014-2020 oraz adekwatnych wskaźników. Mogą o tym świadczyć wyniki badania podmiotów z działu 35 PKD, których przedstawiciele zostali zapytani o to, czy w sytuacji nieuzyskania wsparcia dotacyjnego będą zamierzali finansować te działania ze środków zwrotnych (kredyt/pożyczka). Aż 3 na 4 badanych uznało, że nieuzyskanie wsparcia w formie dotacji będzie przesłanką do sfinansowania inwestycji instrumentami zwrotnymi. Model wdrażania Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowana inwestycji w perspektywie 2014-2020 w województwie śląskim, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2012, s. 114. 107 STRONA 108 Duże znaczenie dla zarządzania instrumentami finansowymi ma mechanizm przydziału środków. Uznaje się, że najlepszym rozwiązaniem w tym zakresie jest tryb konkursowy z jednoznacznymi kryteriami i transparentnymi procedurami. Mogą one być na przykład oparte na rankingu kosztu efektu ekologicznego, co wymuszałoby odpowiednie rezultaty projektów. Taki mechanizm był stosowany od dawna w zlikwidowanej w 2011 r. fundacji Ekofundusz, a także (od pewnego czasu) jest również stosowany w NFOŚiGW108. Interwencja w ramach PI 4.1 lub 4.3 powinna być realizowana poprzez bezpośrednią współpracę instytucji zarządzającej z pośrednikiem finansowym 109. W badaniu ewaluacyjnym możliwość pełnienia takiej roli przypisuje się różnym podmiotom, takim jak110: banki komercyjne (również zagraniczne), fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, spółka Inwestycje Polskie, pośrednicy finansowi (w tym formuła ESCO), fundusz wykupujący zrealizowane inwestycje-projekty od firm typu ESCO-TPF, inne podmioty oraz formy finansowania (osoby prywatne kupujące akcje i obligacje, leasing, prywatne firmy, międzynarodowe fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne, ZUS. Podmiotem zarządzającym instrumentami finansowymi w ramach PI 4.1 ma być – zgodnie z założeniami ministerialnymi – Bank Gospodarstwa Krajowego (w analizowanym przypadku będzie to oddział BGK w Rzeszowie). Jak jednak zwrócił uwagę przedstawiciel Urzędu Marszałkowskiego, operator systemu wsparcia mógłby zostać wybrany w drodze przetargu. W niektórych badaniach ewaluacyjnych do podmiotów, które miałyby się zajmować dystrybucją środków pomocowych na inwestycje z zakresu modernizacji budynków czy wspierania budowy odnawialnych źródeł energii zalicza się banki komercyjne111. Można założyć, że najbardziej korzystnym modelem organizacyjnym będzie model oparty na współpracy z Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie. Wojewódzkie fundusze mają bowiem wieloletnie doświadczenie w finansowaniu inwestycji z zakresu energetyki, a także zatrudniają kompetentnych pracowników. Warto zauważyć, że model finansowy stosowany przez – współpracujące ze sobą w pewnym stopniu – wojewódzkie fundusze czy przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej jest rozpoznawalny na rynku112. Poza tym fundusze uczestniczą już w przekazywaniu środków unijnych w ramach POIiŚ. Niezwykle ważne jest to, że fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej mogą stworzyć ofertę komplementarną z własną ofertą113. Należy zauważyć, że operator nie musi być pożyczkodawcą, ale może dotować pożyczki udzielane przez wybranych pożyczkodawców114. W badaniach ewaluacyjnych wskazuje się też, że większą niż dotychczas rolę powinien odgrywać szczebel centralny. Jego zadaniem jest pełnienie funkcji wspierająco-koordynującej115. Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 72. 109 Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowana inwestycji w perspektywie 2014-2020 w województwie śląskim, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2012, s. 126. 110 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 75. 111 Analiza korzyści i ograniczeń przy zastosowaniu inżynierii finansowej jako instrumentu wsparcia projektów inwestycyjnych z zakresu energetyki, Ecorys Polska Sp. z o.o., Warszawa 2012 r., s. 74. 108 Określenie zasadności finansowania projektów z zakresu poprawy efektywności energetycznej i odnawialnych źródeł energii na terenie województwa zachodniopomorskiego w ramach instrumentów zwrotnych, Fundeko, Warszawa-Szczecin 2010, s. 8. 112 Analiza możliwości zastosowania zwrotnych mechanizmów finansowana inwestycji w perspektywie 2014-2020 w województwie śląskim, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2012, s. 6. Analiza ex-ante instrumentów finansowych w perspektywie finansowej 2014-2020 w województwie warmińsko-mazurskim, PSDB, Warszawa 2013, s. 166. 115 Ocena realizacji instrumentów inżynierii finansowej w ramach NSRO 2007-2013, Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o., Warszawa 2013, s. 7. 114 STRONA 109 113 Podmiotem mogącym pełnić rolę pośrednika finansowego we wdrażaniu instrumentów finansowych w obszarze wspierania wytwarzania i dystrybucji energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych (4.1) oraz wspierania efektywności energetycznej, inteligentnego zarządzania energią i wykorzystania odnawialnych źródeł energii w infrastrukturze publicznej, w tym w budynkach publicznych i w sektorze mieszkaniowym (4.3) jest Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie. Fundusz ten powstał w 1993 r., a od 1999 r. funkcjonuje w obecnej postaci 116. W latach 2007-2013 kilka funduszy wojewódzkich (lubuski, warmińsko-mazurski, wielkopolski) pełniło rolę instytucji pośredniczącej w odniesieniu do priorytetów związanych z ochroną środowiska. Rozwiązanie to w tych województwach się sprawdziło. Wpłynęło by ono na zwiększenie efektywności procesu zarządzania. W innych województwach beneficjenci, którzy starali się o wsparcie zarówno z RPO jak i z WFOŚiGW musieli składać dwa razy komplet dokumentów, a także dwukrotnie byli poddawani ocenie. Przejęcie funkcji instytucji pośredniczącej przez WFOŚiGW zdecydowanie wpłynęło by zatem na ograniczenie biurokracji związanej z procesem aplikowania. Równocześnie WFOŚiGW w Rzeszowie jest podmiotem posiadającym doświadczenie w udzielaniu wsparcia w formach zwrotnych. Udziela on bowiem wsparcia w formie pożyczek, umorzenia części pożyczek oraz dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych117. W 2005 r. podpisał umowę z Bankiem Ochrony Środowiska o współfinansowaniu niektórych przedsięwzięć o charakterze ekologicznym. WFOŚiGW jest także podmiotem, który posiada doświadczenie we wdrażaniu PO IŚ. Wdrażał bowiem projekty całościowo od wyboru do dofinansowanie po rozliczanie. Instytucja ta posiada także znajomość potrzeb w zakresie ochrony środowiska w województwie –najlepiej zna sytuację środowiska w województwie, wie, jakie jest zapotrzebowanie, gdzie występują problemy i jak sobie z nimi radzić. W trakcie przeprowadzonego wywiadu przedstawiciel WFOŚiGW wskazał, że fundusz posiada odpowiedni potencjał aby taką funkcję pełnić. Pełni on bowiem już funkcję pośrednika w odniesieniu do środków NFOŚiGW czy też PO Infrastruktura i Środowisko. WFOŚiGW posiada biuro w Rzeszowie oraz dwa przedstawicielstwa zamiejscowe w Krośnie oraz Przemyślu. Powoduje to, że potencjalni beneficjenci z całego obszaru województwa mają taki sam dostęp do oferowanego wsparcia. Drugim podmiotem mogącym pełnić rolę pośrednika finansowego we wdrażaniu instrumentów finansowych w obszarze wspierania wytwarzania i dystrybucji energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych (4.1) oraz wspierania efektywności energetycznej, inteligentnego zarządzania energią i wykorzystania odnawialnych źródeł energii w infrastrukturze publicznej, w tym w budynkach publicznych i w sektorze mieszkaniowym (4.3), jest Bank Ochrony Środowiska. Bank ten powstał w 1991 r. i specjalizuje się w finansowaniu przedsięwzięć związanych z ochroną środowiska. Bank posiada oddział w Rzeszowie oraz oddziały operacyjne w Leżajsku, Mielcu, Rzeszowie i Tarnobrzegu. Oferowana sieć dystrybucji powoduje, że potencjalni beneficjenci z różnych części województwa mają do niej podobny dostęp. W 1976 r. powołano centralny i terenowy fundusz gospodarki wodnej. W 1980 r. powołano do życia centralny i terenowy fundusz ochrony środowiska. W 1993 r. połączono na poziomie wojewódzkim fundusze gospodarki wodnej i fundusze ochrony środowiska i utworzono 49 wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. W 1999 r. w związku z reformą administracyjną kraju dokonano konsolidacji 49 funduszy wojewódzkich w 16 funduszy. 117 http://www.bip.wfosigw.rzeszow.pl/index.php/formy-pomocy 116 STRONA 110 Podmiotem mającym potencjał do pełnienia funkcji pośrednika jest także Bank Gospodarstwa Krajowego. Bank ten bowiem zarządza środkami kilku funduszy celowych oraz wieloma programami rządowymi. Wśród nich z punktu widzenia obszaru badań najważniejszy jest Fundusz Termomodernizacji i Remontów. Celem jego działania jest pomoc finansowa dla Inwestorów realizujących przedsięwzięcia termomodernizacyjne, remontowe oraz remonty budynków mieszkalnych jednorodzinnych z udziałem kredytów zaciąganych w bankach komercyjnych. Pomoc ta stanowi źródło spłaty części zaciągniętego kredytu na realizację przedsięwzięcia lub remontu i przyjmuje postać premii: termo modernizacyjnej, remontowej lub kompensacyjnej. STRONA 111 Z uwagi na zakres rzeczowy analizowanych priorytetów oraz posiadane doświadczenie w udzielaniu wsparcia w formach zwrotnych podmiotem, który najlepiej wywiązałby się z funkcji pośrednika jest Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie. Podmiot bowiem, który zostanie wybrany do udzielania takiego wsparcia powinien mieć doświadczenie w udzielaniu wsparcia w formach zwrotnych w obszarze odnawialnych źródeł energii oraz termomodernizacji, a także posiadać doświadczenie we wdrażaniu środków pomocowych Unii Europejskiej. Priorytet inwestycyjny 6.5 Rozważano możliwość zastosowania instrumentów finansowych w ramach Priorytetu inwestycyjnego 6.5. Przeprowadzone analizy desk researach oraz badania terenowe dostarczyły jednoznacznych informacji przemawiających przeciwko stosowaniu IF w ramach PI 6.5. Szczegółowe uzasadnienie prezentujemy poniżej. Uzasadnienie interwencji publicznej W priorytecie 6.5. w osi priorytetowej IV. Ochrona środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego zidentyfikowano dwa typy projektów, w przypadku których rozważano zastosowanie instrumentów zwrotnych: • Rekultywacja lub remediacja terenów zdegradowanych mająca na celu zmianę dotychczasowych funkcji przez nie pełnionych na cele środowiskowe (zielone tereny rekreacyjne) umożliwiająca powtórne wykorzystanie terenu (miasta poniżej 100 tys. mieszkańców), • Działania służące poprawie jakości powietrza dla sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw: instalacje i urządzenia ograniczające emisję zanieczyszczeń do powietrza (pyłowe, gazowe). Początkowo, wobec braku czytelnej linii demarkacyjnej, uwzględniano w PI 6.5. działania rewitalizacyjne z dominacją lub dużym udziałem celów środowiskowych. W przypadku takich działań za zastosowaniem instrumentów finansowych przemawiały: możliwość zwiększenia efektywności zastosowania środków publicznych w razie ich wielokrotnego zastosowania w funduszu poręczeniowym oraz stymulowanie przygotowania projektów dochodowych. Wraz z pozyskaniem informacji od IZ RPO WP dotyczącej linii demarkacyjnej w zakresie PI 6.5. czytelne stało się, że rewitalizacja w tym przypadku będzie traktowana wyłącznie jako rekultywacja i remediacja terenów zdegradowanych na cele środowiskowe. Terenów tych w skali województwa nie zidentyfikowano wiele, a wobec ich znaczenia zdecydowano o pozakonkursowym wyborze projektów. Ponieważ jest możliwa jeszcze jedna zmiana linii demarkacyjnej i przesunięcie tego typu działań na poziom krajowy w ramach PO IŚ, odstąpiono od pogłębionej analizy tego wątku w badaniach ilościowych. W przypadku działań służących poprawie jakości powietrza dla sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw: instalacje i urządzenia ograniczające emisję zanieczyszczeń do powietrza (pyłowe, gazowe) stwierdzono nie tylko potrzebę zwiększenia efektywności stosowania środków publicznych, ale przede wszystkim wstępnie zidentyfikowano potrzebę uzupełnienia luki w zakresie dostępu do kapitału dla MSP. W związku z potencjalnymi kosztami inwestycji technologicznych, których realizacja wiązałaby się dla przedsiębiorstw ze zmniejszeniem emisji zanieczyszczeń powietrza i obniżeniem kar z tego tytułu, uznano, że luka w finansowaniu może w tym wypadku wynikać z braku ułatwionego dostępu do kapitału zewnętrznego dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw przeznaczonego na instalacje i urządzenia ograniczające emisję zanieczyszczeń do powietrza. W celu weryfikacji tej hipotezy szczegółowej analizie poddano realne obciążenie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw karami z tytułu emisji zanieczyszczeń. STRONA 112 W dalszej części raportu zostanie ona przedstawiona, jednak już w tym miejscu warto podkreślić, że wyniki badań ilościowych wskazują, że skala tego obciążenia nie uzasadnia potrzeby wprowadzania instrumentu finansowego. Charakterystyka grup docelowych W przypadku PI 6.5. jako grupę docelową brano pod uwagę mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa emitujące zanieczyszczenia powietrza. Na podstawie badań ilościowych stwierdzono, że jedynie 20,25% przedsiębiorstw z tej grupy ponosi opłaty z tytułu zanieczyszczania środowiska, większość nie jest dotknięta tym problemem. Dodatkowo, dla 82,3% spośród wskazanej jednej piątej tego typu przedsiębiorstw są to opłaty niewysokie, rzędu do 25 tys. zł w skali roku118. Udział opłat tego rzędu może być zdecydowanie wyższy, ponieważ 15% respondentów w tej grupie nie umiało wskazać wysokości, a zrównoważone odpowiedzi w innych przedziałach sugerują, że znakomita większość opłat z tytułu emisji zanieczyszczeń powietrza dla wymienionych grup przedsiębiorców zamyka się w granicy 25 tys. zł w skali roku. W grupie przedsiębiorców ponoszących opłaty z tytułu zanieczyszczania środowiska planowane są pewne nakłady inwestycyjne – 44,4% respondentów spośród wskazanej jednej piątej tego typu przedsiębiorstw, planuje przeznaczyć na inwestycje technologiczne do 25 tys. zł, a 13,7% do 50 tys. zł. Ze względu na potencjał redukcji opłat w wyniku dokonania tych inwestycji jest znikoma szansa na zainteresowanie przedsiębiorstw z grupy docelowej instrumentami finansowymi w PI 6.5. Uzasadnienie odstąpienia od wprowadzenia IF Rozważając utrzymanie początkowo zakładanego wprowadzenia IF (funduszu pożyczkowego dla MSP ukierunkowanego na wsparcie projektów służących poprawie jakości powietrza: instalacje i urządzenia ograniczające emisję zanieczyszczeń do powietrza (pyłowe, gazowe)) przeanalizowano następujące dane: dotychczasowy poziom emisji zanieczyszczeń w regionie oraz udział sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w emisji tych zanieczyszczeń; wyniki badania ilościowego obrazujące obciążenie sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw opłatami z tytułu zanieczyszczenia powietrza; wyniki badania ilościowego obrazujące plany inwestycyjne sektora MSP w zakresie inwestycji technologicznych prowadzących do ograniczenia emisji. Zestawienie tych informacji zostało przedstawione poniżej: 118 Na podstawie opłat za 2013 r. 119 http://www.pbpp.pl/pliki/Woj_Pr_Ochr_Srod.pdf. 120 http://www.wios.rzeszow.pl/pl/1,60,170,130,133/2/powietrze_i_halas.html. STRONA 113 1. Województwo podkarpackie jest jednym z najmniej zanieczyszczonych regionów pod względem zanieczyszczeń powietrza. Zajmuje jedno z ostatnich (13.) miejsc pod względem zanieczyszczeń gazowych (w tym dwutlenku siarki) oraz ilości wprowadzanych do powietrza pyłów (14.). Emisja zanieczyszczeń gazowych i pyłowych pochodzi głównie z procesów energetycznego spalania paliw (95% ogólnej emisji)119. Najwięcej zanieczyszczeń pyłowych i gazowych emitują przedsiębiorstwa w powiatach stalowolskim i mieleckim oraz w Rzeszowie, Krośnie i Tarnobrzegu ze względu na koncentrację aktywności przemysłowej. Począwszy od 2002 r. nie występują w województwie przekroczenia wartości dopuszczalnych dla poszczególnych stref badania jakości powietrza. Najpoważniejszym problemem jest stężenie pyłu zawieszonego, jednak jego występowanie nie jest powiązane z działalnością przedsiębiorstw, a z natężeniem komunikacji oraz – zwłaszcza w sezonach grzewczych – emisją pyłu z budynków mieszkalnych120. Prowadzone w latach 2002-2006 inwestycje w dużych zakładach w Rzeszowie, Krośnie, Dębicy oraz instalowanie nowoczesnych urządzeń do redukcji zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery z emitorów zakładowych, spowodowało ograniczenie emisji. Inwestycje w latach 2007-2010 dotyczące ochrony powietrza realizowały głównie duże zakłady (m.in. RN Jedlicze S.A., Zakłady Chemiczne „Siarkopol” sp. z o.o. w Tarnobrzegu, Sanockie Zakłady Przemysłu Gumowego „STOMIL SANOK” S.A., Zakłady Metalowe DEZAMET S.A. w Nowej Dębie). Były one finansowane ze środków własnych przy wsparciu dotacyjnym z NFOŚiGW oraz WFOŚiGW. 2. Potwierdzają to wyniki badań ilościowych jedynie 20,25% przedsiębiorstw z sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw ponosi opłaty z tytułu zanieczyszczania środowiska, większość (78,3%) nie jest dotknięta tym problemem. Biorąc pod uwagę, że gross zanieczyszczeń emitują przedsiębiorstwa w sekcjach D i E klasyfikacji PKD 121 liczebność MSP w tych sekcjach w województwie podkarpackim wynosi 422 (odpowiednio 144 i 278), opłaty ponosi 85 przedsiębiorstw. Natężenie zjawiska jest więc znikome. 3. Jedynie 0,56% respondentów, a więc w granicach błędu statystycznego, ponosi opłaty powyżej 25 tys. zł w skali roku. W grupie przedsiębiorców ponoszących opłaty z tytułu zanieczyszczania środowiska (20,25% respondentów) planowane są pewne nakłady inwestycyjne – 8,9% ogółu respondentów planuje przeznaczyć na inwestycje technologiczne do 25 tys. zł, a 2,8% do 50 tys. zł. Potencjał sfinansowania kosztów ewentualnej pożyczki z oszczędności wynikających z redukcji opłat w wyniku dokonania tych inwestycji jest minimalny. 121 PARP, 2011, Wzorce zrównoważonej produkcji (WZP) w działalności przedsiębiorstw – propozycja rozwiązań systemowych wspierających wdrażanie WZP w MSP, Raport z analizy danych zastanych, Warszawa, s. 95. STRONA 114 Przytoczone argumenty wskazują, iż zastosowanie instrumentów finansowych w ramach PI 6.5. nie znajduje uzasadnienia. Priorytet inwestycyjny 8.7 i 8.9 Uzasadnienie interwencji publicznej Z przeglądu efektywności poszczególnych polityk rynku pracy wynika, że wsparcie samozatrudnienia wykorzystujące zarówno wsparcie finansowe dotacyjne i zwrotne, jak i doradztwo, mentoring, szkolenia etc. – jest często bardziej efektywnym (długoterminowo) narzędziem polityk rynku pracy, niż tradycyjne działania np. szkolenia i subsydiowane zatrudnienie (Caliendo M, inni.. 2010). Programy wspomagające przedsiębiorczość mogą mieć znaczący wpływ na ograniczenie bezrobocia wśród wspartej grupy (OECD, 2012). Potencjał/wypłacalność (Capacity/Cash Flow) – osoby rozpoczynające działalność gospodarczą z powodów oczywistych nie mogą się wykazać żadną historią działalności, zaprezentować historycznych danych finansowych i zwykle też na początku planują działalność w małej skali, co powoduje, że zapotrzebowanie na kapitał jest niskie sytuując je poza obszarem zainteresowania banków. Kapitał (Capital) – rozpoczynający działalność gospodarcza zwykle nie poosiadają kapitały – w badaniu młodych osób, które założyły własna firmę (IBS, Coffey, 2014 s. 101) oszacowano średnią wartość „kapitału startowego” na ok. 50 tys zł. STRONA 115 Brak jest jednoznacznych dowodów na to jaka forma finansowania (zwrotne, bezzwrotne, wsparcie pomostowe etc.) odnosi najlepsze skutki. (IBS, Coffey, 2014 s.76). Generalnie doświadczenia pokazują, że wsparcie przedsiębiorczości jako narzędzie aktywnej polityki rynku pracy najlepiej sprawdza się w odniesieniu do grup w szczególnie trudnej sytuacji, tj.: bezrobotnych lub biernych zawodowo, z trudnych środowisk i żyjących na obszarach defaworyzowanych. W tym przypadku zapewnienie pomocy na stworzenie działalności gospodarczej będzie w większej mierze sposobem integracji z rynkiem pracy i zwiększenia zatrudnienia, a nie rozwoju przedsiębiorczości jako takiej (IBS, Coffey, 2014 s.77). W odniesieniu do tych grup docelowych najczęściej stosowaną formą finansowania jest wsparcie bezzwrotne. Z kolei wsparcie założenia własnej firmy przez najlepiej rokujących nowych przedsiębiorców, w szczególności osób młodych (w tym absolwentów szkół wyższych), obok wpływu na rynek pracy może być traktowane, jako narzędzie rozwoju przedsiębiorczości. Przy tym podejściu położony jest na maksymalizację efektywności i skuteczności interwencji, co oznacza koncentrację na osobach mających największe szanse na odniesienie sukcesu, branżach konkurencyjnych i innowacyjnych, z dużymi barierami wejścia (IBS, Coffey, 2014 s.77). W tym przypadku uzasadnienie mają zwrotne instrumenty wsparcia. Interwencja publiczna w tym obszarze ma uzasadnienie ze względu na niesprawność rynku w odniesieniu do dostępu osób rozpoczynających działalność gospodarczą do finansowania bankowego. Główną barierą powstrzymującą przed rozpoczęciem działalności gospodarczej jest niewystarczający kapitał na jego rozpoczęcie (27% Polaków i 26% osób w wieku 15-24 lata) (Eurobarometer, 2012). 79,6% osób fizycznych zakładających działalność gospodarcza wskazuje niedostateczne środki finansowe, jako główną przyczynę trudności w założeniu i prowadzeniu firmy w pierwszych 12 miesiącach działalności. Tylko 2,3% skorzystało z kredytu bankowego na etapie zakładania własnej działalności gospodarczej (GUS, 2013a). Osoby rozpoczynające działalność gospodarczą maja znikome szanse na uzyskanie kredytu bankowego na działalność gospodarcza ze względu na brak zdolności kredytowej. Zdolność kredytową charakteryzuje się pięcioma podstawowymi kryteriami, tzw. 5C- Capacity/Cash flow, Capital, Collateral, Conditions, Chatrakter: Zabezpieczenie (Collateral) zabezpieczenia długu. Warunki zewnętrzne (Conditions) – osoby fizyczne zakładające działalność gospodarczą, najczęściej lokują swoje firmy w tych segmentach rynku, gdzie bariery wejścia są najmniejsze, co powoduje, że muszą się skonfrontować z dużą konkurencją na rynku 122 – nie sprzyja to trwałości biznesu i stanowi zagrożenie dla spłaty długu) Charakterystyka przedsiębiorstwa oraz zarządu (Charakter) – rozpoczynający działalność gospodarczą, a w szczególności absolwenci i bezrobotni nie mają żadnego doświadczenia w prowadzeniu firmy i nie mają doświadczenia z instrumentami dłużnymi. – mały kapitał startowy nie stanowi wystarczającego Charakterystyka grup docelowych 122 77,4% osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą wskazuje „zbyt dużą konkurencję na rynku” jako główną trudność w prowadzeniu działalności gospodarczej w pierwszych 12 miesiącach, GUS, 2013 a 123 Wskaźnik ten systematycznie rósł od wartości 41,4% w roku 2007 do 52,0% w roku 2012 STRONA 116 W strukturze wiekowej nowych przedsiębiorców występuje duże zróżnicowanie (GUS, 2013a). Osoby fizyczne w wieku do 39 lat były właścicielami 65,3% nowopowstałych podmiotów, z czego blisko połowa należała do najmłodszych przedsiębiorców poniżej 30 roku życia. Ci ostatni mieli największy udział w tworzeniu działalności związanych z informacją i komunikacją (50,5%). W pozostałych obszarach najbardziej aktywne były osoby z przedziału 30-39 lat, przy czym najwięcej jednostek stworzyły one w zakresie działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (ok. 50 % wszystkich nowych firm w tym obszarze). Tylko 17% nowych przedsiębiorstw należało do osób 50-letnich i starszych. Nowymi przedsiębiorcami zostawały najczęściej osoby posiadające wykształcenie wyższe i pomaturalne (42,8%) oraz średnie (38,5%). Osoby z pierwszej z tych grup dominowały wśród przedsiębiorców podejmujących działalność z zakresu ochrony zdrowia (85,7%), działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (84,6%), edukacji (84,3%), obsługi rynku nieruchomości (78,2%), informacji i komunikacji (74,2%), pośrednictwa finansowego (61,0%) oraz administrowania (49,5%). Osoby z wykształceniem średnim najczęściej rejestrowały jednostki z zakwaterowania i gastronomii (57,9%), transportowe (53,3%), handlowe (48,9%). Wskazuje to na to, że słabiej wykształceni właściciele działają w branżach nie opartych na wiedzy stąd doświadczają wyższej konkurencji. Największą aktywność w tworzeniu nowych przedsiębiorstw (52,0% 123) wykazywały osoby podejmujące pierwszą pracę, lub ci którzy wcześniej pozostawali bezrobotni. Osoby wcześniej pracujące przed zarejestrowaniem własnej działalności to najczęściej 26,8% pracownicy umysłowi, a 7,8% kierowało wcześniej inną firmą. Przeciętna liczba pracujących przypadająca na jedno przedsiębiorstw osób fizycznych 1,6. Charakterystyka pożyczkobiorców – odbiorców wsparcia w Działaniu 6.2 PO KL w województwie podkarpackim - nie zaskakuje, w porównaniu do przytoczonych powyżej danych. Według informacji otrzymanych z WUP Rzeszów do tej pory (czerwiec 2014) zrekrutowano do projektów łącznie 102 osoby, w tym 23 osoby do 25 r. życia oraz 5 osób w wieku 50+. Prawie 60% uczestników projektów to kobiety (58 kobiet na 102 uczestników). Podobny odsetek stanowią osoby bezrobotne i nieaktywne zawodowo (łącznie 59 osób na 102 uczestników). 64 uczestników projektu (63%) ma wykształcenie wyższe i pomaturalne, z czego połowa (53%) to osoby, które nie przekroczyły 30 r. życia, wśród nich 5 osób to studenci. Przyznano 52 pożyczki. Zapotrzebowanie na kapitał Z badania ogólnopolskiego (IBS, Coffey, 2014) osób młodych (do 30 r. życia) rozpoczynających działalność gospodarczą wynika, że średnia wartość środków przeznaczanych na rozpoczęcie działalności gospodarczej osób młodych wynosi 54 tys. zł dla obecnych przedsiębiorców, 30 tys. zł dla byłych oraz 50 tys. zł dla osób planujących założenie firmy. Mediana odpowiednio 30, 20 i 35 tys. zł. Średnia wartość przyznanego kredytu wynosiła niemal 61 tys. zł a 75% wskazań mieści się w przedziale do 70 tys. zł. Natomiast średnia wartość nieprzyznanych kredytów wyniosła (w grupie ubiegających się o kredyt) 34 tys. zł, przy czym 90% wskazań nie przekraczało 60 tys. zł. Różnica tych kwot może świadczyć m.in. o tym, że finansowanie łatwiej znajdują projekty o większej skali. W badaniu PAG z 2011 r.124 zrealizowanym w województwie podkarpackim przyjęto założenie, że charakterystyki działalności pożyczkowej funduszy pożyczkowych skierowanej do firm mikro odzwierciedlają w sposób satysfakcjonujący zgłaszane zapotrzebowanie na finansowanie podmiotów, podejmujących działalność gospodarczą. Wartość średnia pożyczek udzielonych przez fundusze pożyczkowe wsparte w ramach RPO WP, wynosiła 34 tys. zł. Wskazówką mogą być również schematy dotacyjne. W działaniu 6.2 zakończono 990 projektów o wartości niemal 2,4 mld, przy dofinansowaniu 2,38 mld. Średnia wartość dotacji oscylowała wokół 35 tys. zł, dodatkowo beneficjenci otrzymywali po około 6,5 tys. zł wsparcia pomostowego 125. Środki zwrotne najczęściej nie zastępują środków własnych, lecz je uzupełniają, zwiększając skalę inwestycji. Dane dotyczące wykorzystywania finansowania zwrotnego wskazują na zwiększenie kwoty przeznaczanej na założenie i rozkręcenie firmy przy korzystaniu z zewnętrznych źródeł zwrotnych – 30% rozpoczynających działalność gospodarczą przeznaczyło więcej niż 100 tys. zł w przypadku korzystania z finansowania zwrotnego podczas, gdy tylko 6% tych, którzy nie korzystali z finansowania zwrotnego (IBS, Coffey, 2014). Obserwacje te potwierdzają wyniki naszego badania pożyczkobiorców w Działaniu 6.2 PO KL w podkarpackim - 30 na 35 ankietowanych pożyczkobiorców deklaruje, że środki pożyczki uzupełniały środki własne przeznaczone na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Pożyczka w nieco mniej niż połowie przypadków jest uzupełniana taka samą lub większą kwotą z innych środków, głównie własnych. Innym „benchmarkiem” może być wielkość środków, jakie potrzebne są na utworzenie 1 miejsca pracy – zakładając, że środki w podobnej wielkości będą potrzebne do samozatrudnienia. Z danych Polskiego Stowarzyszenia Funduszy Pożyczkowych wynika, że średnia wartość inwestycji na 1 miejsce pracy wynosi 90 tys. zł.126 Z badania odbiorców pożyczek udzielanych w ramach Inicjatywy Jeremie w województwie zachodniopomorskim wynika, że utworzenie jednego miejsca pracy wymaga nakładów inwestycyjnych w wielkości 70tys. zł 127. W badaniu ostatecznych odbiorców pożyczek w działaniu 6.2 PO KL w województwie podkarpackim 3/4 pożyczkobiorców sięgnęło po prawie maksymalna kwotę - od 40 do 50 tys. zł. Średnia wartość pożyczki na próbie 35 pożyczkobiorców wyniosła 39 tys. zł. Źródła finansowania Głównym źródłem finansowania osób rozpoczynających działalność gospodarczą są środki własne (dla 85,4% osób fizycznych podejmujących działalność gospodarczą – (GUS, 2013a)). Z pożyczki od PAG Uniconsult, Rola instrumentów inżynierii finansowej w zaspokajaniu potrzeb finansowych przedsiębiorstw w województwie podkarpackim, 2011, s. 107 125 Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności wsparcia realizowanego w ramach komponentu regionalnego PO KL 2007-2013, Raport cząstkowy I, Warszawa, lipiec 2013 r 126 Polskie Stowarzyszenie Funduszy Pożyczkowych, RAPORT Nr 12/2009Fundusze Pożyczkowe w Polsce wspierające mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa według stanu na 30 czerwca 2009 roku, Szczecin, 2009, s. 35 127 PSDB, Ocena bezpośredniego i pośredniego wsparcia sektora MŚP w ramach RPO WZ oraz uzyskanie rekomendacji z zakresu wsparcia MŚP na przyszłą perspektywę finansową na lata 2014-2020, UMWZ, 2013 STRONA 117 124 rodziny lub znajomych korzystało 2,4%. Nieco inne proporcje uzyskano w badaniu IBS, Coffey dla osób do 30 r. życia128, gdzie 50% respondentów skazało na oszczędności a 14% na środki od rodziny. Poza środkami finansowymi w prowadzeniu działalności gospodarczej wykorzystywane są niefinansowe zasoby takie jak samochód, sprzęt komputerowy i inny biurowy, nieruchomości. Według GUS (GUS, 2013a) rozpoczęcie działalności gospodarczej kredytem bankowym finansowało 2,3% osób fizycznych. Natomiast działalność inwestycyjną finansowaną długiem w pierwszych 12 miesiącach działalności prowadziło od 5-6% osób fizycznych (według danych za lata 2008-2012). Utrudniony dostęp do finansowania kredytem deklaruje ok. 1/3 nowopowstałych firm – osób fizycznych (wskaźnik ten zmieniał się od 31-36% w latach 2008-2012). Finansowanie zewnętrzne (na założenie i działalność firmy w pierwszych 12 miesiącach) deklaruje około 25% osób młodych rozpoczynających działalność gospodarczą, w tym 9% stanowią kredyty i pożyczki bankowe, konsumpcyjne oraz leasing. Z powodu utrudnionego dostępu do kredytów dla firm rozpoczynający działalność gospodarczą najczęściej korzystają z kredytów konsumpcyjnych (IBS, Coffey, 2014 s. 101), które są droższe. Na rynku istnieją produkty bankowe dedykowane osobom rozpoczynającym działalność gospodarczą, choć wymagana jest chociażby jednodniowa zarejestrowana działalność. Przykładem takich instrumentów jest np. KREDYT NA START oferowany przez Idea Bank, dzięki któremu nowe przedsiębiorstwa (nie wymagany jest staż firmy) mogą uzyskać wsparcie przez 10-letni okres kredytowania w wysokości do 350 tys. zł na wydatki uzależnione od rodzaju prowadzonej działalności. Dodatkowo, bank pokrywa przez pierwszy rok działalności składki płacone do ZUS, do kwoty 400 zł miesięcznie)129. Również mBank oferuje podobny instrument (Kredyt na start), gdzie można ubiegać się o kredyt w wysokości do 10 tys. zł przy dowolnym harmonogramie spłatv 130. Ofertę dla star-up’ów przewidział również FM Bank (w ramach Europejskiego Instrumentu Mikrofinansowego Progress (EIMP)), który proponuje Kredyt Biz na start dedykowany dla przedsiębiorców rozpoczynających działalność lub prowadzących ją przez okres nie dłuższy niż 12 miesięcy 131. W ramach EIMP dostępna jest również Pożyczka Na Start, oferowana przez Inicjatywę Mikro, dzięki której przedsiębiorcy mogą otrzymać kredyt w wysokości 20 tys. w pierwszym etapie wchodzenia na rynek 132. Przedsiębiorcy mogą również korzystać z innego instrumentu unijnego wsparcia. W ramach Programu Ramowego na rzecz Konkurencyjności i Innowacyjności 2007-2013 m.in. Alior Bank (najnowszy dystrybutor preferencyjnego finansowania skierowanego do nowopowstających firm) od kwietnia 2014 r. uruchomił kredyty (Kredyt Biznes Start) na rozwój nowo otwartej działalności, zabezpieczone bezpłatną gwarancją Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego (EFI) 133. Bank PEKAO wdrożył, w ramach tego samego instrumentu, kredyty obrotowe dla firm rozpoczynających działalność gospodarczą z poręczeniem udzielonym w ramach CIP. Poręczeniem EFI może być objęty kredyt obrotowy dla firm działających nie dłużej niż 2 lata, które wystawiły co najmniej 1 fakturę (rachunek) opłaconą przez kontrahenta134. Ułatwienia jakie otrzymują przedsiębiorcy w CIP dotyczą m.in. na udostępnieniu szerszego finansowania, braku opłat za zabezpieczenie, wydłużeniu terminów finansowania, obniżeniu wymogów w zakresie zabezpieczeń, wkładu własnego bądź dokumentacji. Kredytobiorcy mogą liczyć na wyspecjalizowaną obsługę przez dedykowanego bankiera 128 Osoby do 30 r. życia stanową ok. 30% populacji osób fizycznych rozpoczynających działalność gospodarczą W województwie dolnośląskim wspomniany kredyt dodatkowo funkcjonuje z opcją dodatkowego, unijnego wsparcia; 130 http://www.mbank.pl/firmy/kredyty/kredyt-na-start/, stan na 15.07.2014 r. 131 http://www.bizbank.pl/kredyty/kredyt-na-start/, stan na 15.07.2014 r. 132 http://www.inicjatywamikro.pl/pozyczki/pozyczka-na-start/, stan na 15.07.2014 r. 133 http://zbp.pl/wydarzenia/archiwum/wydarzenia/2014/kwiecien/konferencja-250-mln-zl-dlanowopowstajacych-firm, stan na 15.07.2014 r. 134 http://www.pekao.com.pl/mis/rozpoczynasz_dzialalnosc/, stan na 15.07.2014 r. STRONA 118 129 oraz wsparcie ekspertów z zakresu usług prawnych czy szkoleń 135. Oprócz kredytów, w ramach instrumentu CIP funkcjonuje również poręczenie dla kredytu dla przedsiębiorców rozpoczynających działalność, oferowane przez POLFUND- Fundusz Poręczeń Kredytowych. To poręczenie ma mniejsze wymogi w zakresie zabezpieczeń i udziału własnego MŚP136. W kolejnej perspektywie finansowej planowane jest uruchomienie m.in. w województwie podkarpackim alternatywy dla typowo komercyjnych rozwiązań, czyli programu rządowego, realizowanego dzięki Bankowi Gospodarstwa Krajowego - Pierwszy biznes - Wsparcie na starcie. W programie tym o pożyczkę ubiegać się mogą bezrobotni absolwenci szkół wyższych w ciągu 48 miesięcy od dnia otrzymania dyplomu lub niepracujący studenci ostatniego roku studiów. Pożyczki udzielane są na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub utworzenie przez osoby, które otrzymały pożyczkę na podjęcie działalności gospodarczej, stanowiska pracy dla bezrobotnego. Otrzymać można maksymalnie 60 tysięcy złotych na 7 lat 137. Charakterystyka planowanego wsparcia W RPO WP 2014-2020 zaplanowano instrumenty zwrotne w Osi priorytetowej VII – REGIONALNY RYNEK PRACY, w priorytetach inwestycyjnych (PI) 8.7 Praca na własny rachunek, przedsiębiorczość i tworzenie przedsiębiorstw, w tym innowacyjnych mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw oraz PI 8.9. Przystosowanie pracowników, przedsiębiorstw i przedsiębiorców do zmian. W PI 8.7. Praca na własny rachunek, przedsiębiorczość i tworzenie przedsiębiorstw, w tym innowacyjnych mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw celem wsparcia (celem szczegółowy PI 8.7 jest: Wzrost przedsiębiorczości i samozatrudnienia w regionie) jest zapewnienie dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania w formie zwrotnej lub bezzwrotnej osobom planującym rozpoczęcie prowadzenia działalności gospodarczej. W ten sposób „zlikwidowana zostanie główna bariera rozwoju nowopowstających podmiotów, jaką jest brak dostępu do „tanich” źródeł finansowania” (RPO WP 2014-2020 s. 197). W wyniku interwencji zaplanowano, że do 2020 roku 4071 osób rozpocznie działalność gospodarczą i powstanie tyleż miejsc pracy. Przewiduje się wykorzystanie szeregu instrumentów, zarówno zwrotnych jak i bezzwrotnych, a także wsparcie pomostowe oraz o charakterze niefinansowym w formie doradztwa i szkoleń. Wsparcie zwrotne będzie udzielane za pośrednictwem instytucji finansowych (fundusze pożyczkowe, banki i inne instytucje finansowe - w rozumieniu ustawy Prawo Bankowe z dnia 29 sierpnia 1997 r. oraz banki spółdzielcze – w rozumieniu ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych) Grupą docelową są osoby fizyczne zamierzające rozpocząć prowadzenie działalności gospodarczej. 135 http://zbp.pl/wydarzenia/archiwum/wydarzenia/2014/kwiecien/konferencja-250-mln-zl-dlanowopowstajacych-firm, stan na 15.07.2014 r. 136 http://www.polfund.com.pl/cip---program-ramowy-na-rzecz-konkurencyjnosci-i-innowacji-2007-2013.html 137 http://www.bgk.com.pl/wws, stan na 15.07.2014 r. STRONA 119 W priorytecie inwestycyjnym PI 8.9. Przystosowanie pracowników, przedsiębiorstw i przedsiębiorców do zmian zastosowano podobne instrumenty wsparcia rozpoczynania działalności gospodarczej poprzez działania szkoleniowo-doradcze oraz środki (bezzwrotne i zwrotne) na rozpoczynanie działalności gospodarczej. Wsparcie jest skierowane jednak do szczególnej kategorii odbiorców - osób, które utraciły pracę z przyczyn dotyczących zakładu pracy w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy przed dniem przystąpienia do projektu. Inny jest też mechanizm dystrybucji wsparcia – będzie ono kierowane bezpośrednio do osób w formule projektu systemowego. Osoba spełniająca wymogi udziału w programie będzie obejmowana wsparciem bezpośrednio po zgłoszeniu się do udziału w nim. Do zadań WUP będzie należało odpowiednie zaplanowanie i poprowadzenie ścieżki wsparcia. Tą i innymi formami wsparcia w PI 8.9 ma być objętych 1112 osób. Proponowane instrumenty zwrotne Zastosowanie instrumentów zwrotnych w priorytetach inwestycyjnych 8.7 i 8.9 jest uzasadnione niesprawnością rynku i potrzebami deklarowanymi przez osoby pragnące rozpocząć działalność gospodarczą. Liczba osób zwolnionych z przyczyn dotyczących zakładu pracy w województwie podkarpackim zmienia się wraz ze zmianami koniunktury. Czasami też niezależnie od koniunktury, upadek dużego pracodawcy może spowodować gwałtowny przyrost takich osób w krótkim okresie czasu. Liczba bezrobotnych należących do tej kategorii waha się w ostatnich kilku latach od 3 tys. do 6 tys. Doświadczenia 8.1.2 w perspektywie (dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej) obecnej pokazuje, że tylko ok. 1% korzystających ze wsparcia zawiązanego z zagrożeniem utraty miejsca pracy decyduje się na poszukiwanie rozwiązania swojej sytuacji w postaci założenia własnej działalności gospodarczej. Oznacza to od kilkunastu do kilkudziesięciu osób rocznie. Część z nich nie będzie miała możliwości (zdolność kredytowa) skorzystania z instrumentu zwrotnego co dalej redukuje grupę potencjalnych odbiorców wsparcia zwrotnego. Tabela0.14 Liczba bezrobotnych na przestrzeni lat 2007-2013 w województwie podkarpackim Bezrobotni w województwie podkarpackim 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 osoby poprzednio pracujące ogółem 89982 84211 10345 7 10414 8 10804 0 11666 2 11843 8 osoby dotychczas niepracujące ogółem 36378 31356 38487 38115 38168 37145 35778 bezrobotni nowo zarejestrowani ogółem 12053 13702 13748 17295 14503 16218 15735 3318 2902 4923 3645 3342 4700 6074 osoby poprzednio pracujące zwolnieni z przyczyn dotyczących zakładu absolwenci ogółem x x x x x 10879 10496 absolwenci szkół wyższych, którzy nie ukończyli 27 lat x x x x x 3049 3151 Źródło: BDL, podkarpackie, 2013 Argumenty za rozwiązaniem instytucjonalnym w postaci projektu systemowego wdrażanego przez WUP wskazujące na konieczność szybkiej reakcji na zmianę sytuacji osób zwolnionych z przyczyn będących po stronie zakładu pracy, po to żeby uchronić je skutecznie przed trwałym bezrobociem. Rekomenduje się zatem stworzenie osobnej „szybkiej” ścieżki wsparcia takich osób, składającej się z działań doradczo-szkoleniowych realizowanych w ramach projektu systemowego WUP, a po ich STRONA 120 Dla tak małej i trudnej do przewidzenia liczby potencjalnych ostatecznych odbiorców wsparcia nie wydaje się racjonalne konstruowanie osobnego instrumentu zwrotnego wsparcia opartego o inną strukturę instytucjonalną niż wsparcie w ramach PI 8.7. zakończeniu, kierowaniem osób zdecydowanych na skorzystanie ze wsparcia zwrotnego do pośredników działających w ramach PI 8.7. Rekomenduje się zatem nie wyodrębnianie osobnego instrumentarium zwrotnego dla PI 8.9 i realizowanie wsparcia w PI 8.7 i 8.9 za pomocą tego samego instrumentu zwrotnego dla osób fizycznych zamierzających rozpocząć własną działalność gospodarczą. Fundusz pożyczkowy dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą (PI 8.7 i 8.9) Proponuje się wsparcie osób fizycznych chcących rozpocząć działalność gospodarczą za pomocą funduszu pożyczkowego oferującego finansowanie zwrotne osobom znajdującym się w luce finansowej na warunkach preferencyjnych zwiększających trwałość zakładanych biznesów. Grupa docelowa pożyczek Pożyczki powinny pełnić rolę instrumentu interwencji na rynku pracy ale jednocześnie instrumentu wsparcia przedsiębiorczości i samozatrudnienia. Oznacza to, że grupą docelową nie są grupy defaworyzowane na rynku, do których powinny być adresowane instrumenty dotacyjne wspierające samozatrudnienie. W przypadku pożyczek grupami docelowymi, które najprawdopodobniej będą miały potencjał do skorzystania ze wsparcia będą osoby mające szanse na odniesienie sukcesu, zakładające firmę w branżach konkurencyjnych, z dużymi barierami wejścia (IBS, Coffey, 2014 s.77). Jednocześnie będą to osoby fizyczne należące do grup silniejszych ekonomicznie, dysponujące możliwością zabezpieczenia pożyczki i dysponujące pomysłem biznesowym rokującym przynajmniej w ich ocenie spłatę pożyczek. Nie postulujemy jednak ograniczania dostępu do tego instrumentu dla żadnej z grup docelowych objętych PI 8.7 i 8.9. Demarkacja powinna dotyczyć wyłącznie instrumentów dotacyjnych. Doradztwo i szkolenia Pośrednicy finansowi udzielający pożyczek w Działaniu 6.2 PO KL w województwie podkarpackim wskazują na wysoką przydatność indywidualnego wsparcia doradczego i jednocześnie na bariery w korzystaniu ze szkoleń. Często czas oczekiwania na szkolenie (aż zbierze się odpowiednio liczna grupa) zniechęca do korzystania z niego, a jeśli jest warunkiem otrzymania pożyczki, jest postrzegana, jako utrudnienie biurokratyczne. W przypadku osób poszukujących środków na założenie własnej mikrofirmy liczy się szybkość dostępu do kapitału – wybrana jest lokalizacja, umówieni dostawcy i odbiorcy – brakuje tylko środków na rozpoczęcie działalności. Opóźnienie w dostępie do środków może oznaczać utracenie szansy na sukces w planowanym przedsięwzięciu. Szybkość dostępu do środków zwrotnych jest zresztą wskazywana jako ich przewaga nad środkami dotacyjnymi (IBS,Coffey, 2014). STRONA 121 Choć bariera finansowa jest główną bariera rozpoczęcia działalności gospodarczej w percepcji osób zakładających własne firmy, to wyniki przeprowadzonych badań (IBS, Coffey, 2014 s. 106, PAG, 2012, s. 79) wskazują, że doradztwo i szkolenia zwiększają efektywność i skuteczność wsparcia finansowego. Także w niniejszym badaniu pożyczkobiorcy pozytywnie oceniają przydatność szkoleń w których uczestniczyli. Według opinii rozpoczynających działalność gospodarczą istnieje potrzeba wsparcia doradczego obejmującego zarówno stronę formalną prowadzenia działalności gospodarczej, prowadzenia dokumentacji księgowej i rozliczania działalności, konsultacje natury prawnej a także wsparcie doradcy biznesowego, pozwalające na stworzenie bardziej realnych planów rozwoju, (IBS, Coffey, 2014 s. 105-106) Maksymalna wysokość pożyczki Maksymalna wartość pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej powinna wynieść ok. 60 tys. zł. Wskazują na to dane dotyczące wysokości zapotrzebowania na kapitał osób rozpoczynających działalność gospodarczą i mikrofirm prowadzonych przez osoby fizyczne prowadzących inwestycje w pierwszych 12 miesiącach działalności. Z danych tych wynika, że średnia wartość finansowania zwrotnego to ok. 35 tys. zł a w 90% przypadków zapotrzebowanie na finansowanie zwrotne na rozpoczęcie działalności gospodarczej nie przekraczało 60 tys. zł. Oprocentowanie Co prawda według badania IBS (IBS, Coffey, 2014) podstawową barierą dostępu do finansowania zwrotnego nie jest wysokie oprocentowanie pożyczek rynkowych – większość rozpoczynających działalność gospodarczą w oparciu o środki zwrotne korzysta z kredytów komercyjnych, które są najwyżej oprocentowane na rynku - jednak zastosowane podejście należy oprzeć na przyjętej strategii wsparcia. Jeśli wsparcie zwrotne ma być kierowane nie tylko do najsilniejszych ekonomicznie grup potencjalnych pożyczkobiorców, a także ma wystąpić efekt zachęty do podjęcia działalności gospodarczej to zastosowane oprocentowanie powinno mieć charakter preferencyjny. Oprocentowanie pożyczek w Działaniu 6.2 w obecnej perspektywie w wysokości 2% jest bardzo korzystne dla pożyczkobiorców. Tak niski próg oprocentowania może zwiększać jednak efekt jałowej straty. Ciekawą propozycją jest rekomendacja zróżnicowanego oprocentowania sformułowana dla instrumentu wsparcia zwrotnego dla osób młodych rozpoczynających działalność gospodarczą planowanego w ramach programu krajowego PO WER (IBS, Coffey, 2014 s. 152). Proponuje się tam stosowanie niskiego oprocentowania dla osób pożyczających małe kwoty (ok. 0,7%) a wyższego (ok. 7%) dla osób pożyczających kwoty bliskie maksymalnej wartości pożyczki, wprowadzając dla wyższych kwot koszt porównywalny (zwłaszcza po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych) z rynkowym. Zaletą tego rozwiązania jest racjonalizacja (nie przeszacowywanie) potrzeb inwestycyjnych w związku z wyższym kosztem większego kapitału i eliminacja jałowej straty w postaci zniechęcania osób, które poosiadają zdolność kredytową a poszukują tylko tańszego kapitału. Zabezpieczenie Jeśli strategia inwestycyjna opierać się ma niewielkich preferencjach dotyczących oprocentowania, to powinna skutecznie usuwać bariery dostępu osób rozpoczynających działalność gospodarcza do zewnętrznego kapitału. Brak zabezpieczenia jest poważną barierą dostępu do finansowania dłużnego na rynku. Podobnie jak powyżej postuluje się uzależnienie liczby i rodzajów zabezpieczeń od wysokości udzielanej pożyczki. Proponuje się aby pożyczki do wysokości 10 tys. zł były zabezpieczane w poręczeniem jednej osoby fizycznej. Testowany w obecnym Działaniu 6.2 fundusz pożyczkowy z 12 miesięczną karencją spłat kapitału i 60-miesięcznym okresem spłaty pożyczki jest bardzo korzystny dla pożyczkobiorców. Długi okres spłat i karencja spłat sprzyja trwałości wspieranych biznesów, z których wiele charakteryzuje się niską rentownością. Z tego punktu widzenia jest rozwiązaniem pożądanym zarówno przez pożyczkobiorców jak i autorów polityki wsparcia, pomimo że obniża efekt mnożnikowy w ramach jednej perspektywy finansowej. Nie zmienia to jednak faktu, że środki te w końcu wrócą do „systemu” i będą mogły być ponownie użyte. STRONA 122 Okres spłaty i karencja Obie stosowane obecnie parametry (12 miesięcy karencji i 60 miesięcy- spłata) wydają się racjonalne. Proponujemy jedynie aby zwiększyć elastyczność instrumentu w postaci karencji, który powinien pozwalać na elastyczne traktowanie np. tych biznesów, które charakteryzują się sezonowością. Postulujemy utrzymać, zatem 12 miesięczny okres karencji, ale rozłożony na cały 5 letni okres spłaty, wykorzystywany według uznania pożyczkobiorcy. Pomoc publiczna Preferencyjne oprocentowanie pożyczek sprawi, że pożyczki będą stanowić pomoc de minimis. Jednak ze względu na niewielkie kwoty pożyczek, nie ma zagrożenia przekroczenia progowej wartości pomocy 200 tys. euro w ciągu 3 lat. Trwałość Uzyskanie kapitału na założenie firmy nie gwarantuje, że przedsięwzięcie biznesowe będzie trwałe. Z danych GUS (GUS, 2013) wynika, że znaczna część nowopowstałych firm upada w kolejnych latach działalności. Dla osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą przeżywalność firm po 1 roku działalności wynosi 77%, po dwóch latach 73% a po 5 latach 43%. Należy więc, mieć racjonalne oczekiwania, co do trwałości tworzonych za pomocą wsparcia zwrotnego firm, żeby nie karać podwójnie tych, którzy nie są w stanie sprostać konkurencji w normalnej grze rynkowej. Nacisk powinien być więc położony na odzyskanie kapitału a nie karanie tych, którym się nie powiedzie. Postuluje się zatem nakładanie kar w postaci urealnienia oprocentowania do poziomu rynkowego tylko tym, którzy nie utrzymają działalności krócej niż 18 miesięcy. Od pozostałych, po likwidacji firmy po upłynięciu okresu dłuższego niż 18 miesięcy, należy windykować niespłacony kapitał i odsetki na przyznanym (preferencyjnym) poziomie. Premia za sukces W przypadku pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej można rozważyć wdrożenie instrumentu hybrydowego łączącego preferencyjną pożyczkę z „premią za sukces” w postaci dotacji (w praktyce, umorzenia części pożyczki). Z wywiadów z przedstawicielami WUP wynika, że takim premiowanym sukcesem mogłoby być utworzenie i utrzymanie dodatkowego miejsca pracy. Niewątpliwie mechanizm ten byłby spójny z ogólnymi celami i wskaźnikami osi priorytetowej VII – REGIONALNY RYNEK PRACY. 138 Minimalna płaca w 2013 r. wynosiła 1600 zł brutto, w 2014 wynosi 1680 zł a w 2015 ma wynieść 1750 zł brutto. Do roku 2020 powinna znacząco przewyższyć 2000 tys. zł. Stąd proponujemy przyjąć średnią wartość dla całego 7 letniego okresu na poziomie 2 tys. zł brutto. STRONA 123 Maksymalna wartość premii za sukces, wartościach bezwzględnych, powinna odwoływać się do kosztów utrzymania pracownika w określonym czasie. Wskaźnikiem może być minimalna płaca w gospodarce. Proponowana długość okresu „premiowanego” to 12 miesięcy. Oznacza to w wartościach bezwzględnych ok. 24 tys. zł 138 premii za jedno utworzone i utrzymane miejsce pracy. Warunkiem otrzymania „premii za sukces” byłoby utworzenie i utrzymanie miejsca pracy przez 24 miesiące. Ocena jakości proponowanych instrumentów zwrotnych Wartość dodana Większość pożyczkobiorców (21 z 35) twierdzi, że bez pożyczki nie założyliby firmy, co wskazuje na występowanie efektu zachęty. Jednocześnie dość spora grupa ankietowanych pożyczkobiorców (10 z 35) deklaruje, że bez pożyczki i tak rozpoczęłaby działalność gospodarczą. Podobne wyniki otrzymano dla ankietowanych beneficjentów dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej (odpowiednio: 70% nie założyłoby firmy a 25% założyłoby nawet gdyby nie dostali wsparcia). Nie oznacza to jednak naszym zdaniem jałowej straty. Pożyczka w większości przypadków uzupełnia zgromadzone środki własne. Brak pożyczki w tym przypadku oznaczałby mniejszą skalę początkowych inwestycji w tworzoną firmę lub opóźnienie założenia firmy. Wskazują na to także wyniki ankiety przeprowadzonej w ramach niniejszego badania z osobami, które ubiegały się, ale nie otrzymały dotacji w Działaniu 6.2 i 8.1.2 PO KL. Ankiety przeprowadzono z osobami ubiegającymi się o dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej w latach 2009, 2010. Okazało się, że 100% ankietowanych założyło w międzyczasie własną działalność gospodarczą. Połowa z nich sfinansowała to w całości lub części ze środków publicznych (dotacji) uzyskanych w latach 2011,2012 i 2014. W związku z tym odpowiedź twierdzącą na pytanie „Czy założyłby Pan działalność gospodarczą, gdyby nie otrzymał Pan wsparcia finansowego?” należy interpretować, jako determinację w poszukiwaniu innych środków zewnętrznych na założenie tej działalności a nie chęć zastąpienia środków własnych środkami publicznymi. Efekt mnożnikowy i dźwignia finansowa W tabeli poniżej przedstawiono oszacowanie efektu mnożnikowego i efektu dźwigni. Poniżej wyjaśniono przyjęte założenia: Kapitał na pożyczki to oszacowanie luki finansowej dla osób fizycznych rozpoczynających działalność gospodarczą w województwie podkarpackim w perspektywie 7 lat; Kapitał na „premie za sukces” został wyliczony w rozdziale 3.2.4. Oczekiwane efekty; Koszty zarządzania przyjęto na podstawie danych historycznych na poziomie 6,5%; Łączna wartość inwestycji pożyczkobiorcy została oszacowana na podstawie badania ankietowego. Wynika z niego, że pożyczka stanowiła średnio 60,6% łącznych środków prywatnych przeznaczonych na sfinansowanie inwestycji związanych z rozpoczęciem działalności gospodarczej. Oznacza to, że łączna wartość inwestycji na poziomie pojedynczego projektu wyniesie 165%; W związku z 5 letnim okresem zwrotu pożyczek przyjęto, że nie będzie obrotu kapitału w 7 letnim okresie wdrażania programu; Współczynnik strat funduszy pożyczkowych w Polsce wynosi 1,5%. W przypadku tej grupy docelowej proponujemy podwojenie tego wskaźnika, ze względu na stosunkowo niski wskaźnik przeżycia właściwy w ogóle dla nowopowstałych przedsiębiorstw (ok. 75% w pierwszych 12 miesiącach w kilku ostatnich latach – GUS, 2013). STRONA 124 Tabela 0.15 Oszacowanie efektu mnożnikowego i efektu dźwigni dla Priorytetów Inwestycyjnych 8.7 i 8.9 Kategoria 1 wskaźnik Kapitał na pożyczki mln zł 93,0 139 2 Kapitał na "premie za sukces" 38,3 3 Koszty zarządzania 4 Wartość inwestycji pożyczkobiorcy to ok. 165% udzielonej pożyczki 5 Przyjęto, że w ciągu 7 lat każda złotówka zostanie pożyczona przeciętnie 1 raz 6 Współczynnik strat funduszu pożyczkowego 7 Wartość wygenerowanych inwestycji (kapitał na pożyczki pomnożony przez obrót kapitału powiększony o dodatkowe środki beneficjenta pomniejszony o straty) 150,3 8 Zaangażowane środki publiczne 144,4 9 Efekt mnożnikowy instrumentu (poz. 7/8) 10 środki zaangażowane i nie zwrócone w perspektywie 7 lat (straty plus premia za sukces plus koszty zarządzania) 54,6 11 Dźwignia finansowa: wartość inwestycji prywatnych wygenerowanych przez bezzwrotnie wydatkowane środki publiczne (poz. 7/10) 2,8 10% 13,1 165,0% 1,0 3,0% 3,2 104% Dodatkowość i komplementarność Z badań jakościowych wynika, że pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej w obecnej perspektywie finansowej konkurują z instrumentem pożyczkowym dla MSP w RPO. Szczególnie dobrze widzą to pośrednicy finansowi, którzy zarządzają oboma instrumentami. Ta sama osoba, która nie ma założonej działalności gospodarczej i może się ubiegać o pożyczkę na rozpoczęcie działalności gospodarczej z Działania 6.2 PO KL w wysokości do 50 tys. zł, może zarejestrować firmę i praktycznie już następnego dnia wnioskować o pożyczkę z RPO do wysokości 400 tys. zł, na podobnych warunkach. Podział na pożyczki „na rozpoczęcie” i pożyczki na działalność gospodarczą przedsiębiorstw, szczególnie nowych, o stażu krótszym niż 12 miesięcy jest sztuczny, bowiem z punktu widzenia przedsiębiorcy trudno rozdzielić inwestycje „na rozpoczęcie” od inwestycji w pierwszych miesiącach działalności. W percepcji pośredników finansowych o pożyczki „na rozpoczęcie” ubiegają się podmioty słabsze, z mniejszymi szansami na rozwój (raczej nastawione na przetrwanie na rynku – w badaniu ankietowym pożyczkobiorców z Działania 6.2 PO KL tylko 1 na 5 ankietowanych zamierza ubiegać się o dodatkowe środki na rozwój w pierwszych 12 miesiącach). 139 Wyjaśnienie przyjętego oszacowania w rozdziale 3.2.4. Oszacowanie efektów STRONA 125 Z tego względu należałoby lepiej dostosować ten instrument w przyszłej perspektywie finansowej do celów polityk rynku pracy a nie rozwoju przedsiębiorczości, jako takiej. Wydaje nam się, że zastosowanie „premii za sukces” w postaci utworzenia i utrzymania dodatkowych miejsc pracy służy temu celowi. To powinno skutecznie zdemarkować instrumenty pożyczkowe w PI 8.7 , 8.9 od pożyczek w PI 3.3. Pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej nie będą narażone na konkurowanie z pożyczkami dla osób młodych z PO WER, bowiem zgodnie z informacją Ministerstwa Rozwoju i Infrastruktury wsparcie dla osób w PI 8.5 i 8.7 będzie skierowane wyłącznie do osób powyżej 30 roku życia (osoby do 30 roku życia będą wspierane w ramach POWER). Proporcjonalność i niezakłócanie rynku Badania ankietowe zarówno pożyczkobiorców, jak i beneficjentów dotacji pokazują, że efekt jałowej straty nie występuje. Zarówno pożyczki jak i dotacje są uzupełnieniem (średnio w połowie) innych środków (głównie własnych) zaangażowanych w sfinansowanie rozpoczęcia działalności gospodarczej. Nie obserwujemy, więc zjawiska wycofania środków własnych i niedzielenia ryzyka. Sprzyja temu też zwrotny charakter instrumentu i postulowane zróżnicowanie oprocentowania (mniejsze dla mniejszych kwot a większe dla większych kwot pożyczek), co powinno zniechęcić osoby posiadające zdolność kredytową szukające tańszego kapitału. W przypadku standardowych produktów bankowych nie ma zagrożenia dla zakłócania rynku, bowiem grupy docelowe instrumentu pożyczkowego są w luce finansowej, bowiem „standardowa” oferta bankowa dla osób nie będących przedsiębiorcami to normalny kredyt konsumpcyjny, który nie jest produktem profilowanym pod potrzeby osób chcących założyć firmę. Pojawiło się natomiast ostatnio wiele produktów bankowych stymulowanych uczestnictwem polskich banków w projektach KE finansowanych za pośrednictwem Europejskiego Banku Inwestycyjnego, który dostarcza bankom tańszego kapitału, umożliwiając im m.in. skierowanie nisko oprocentowanych produktów pożyczkowych „na start” biznesu. Zostały one omówione w rozdziale 2.2.3.2. Źródła finansowania. Dotyczą one wprawdzie zarejestrowanych firm, ale z punktu widzenia pożyczkobiorcy nie ma to istotnego znaczenia (przy łatwości rejestracji firmy). Cecha charakterystyczną tych produktów jest ich standardowość, powszechna dostępność (sieć oddziałów banków) i przyjazność procedur (brak biurokracji związanej ze wsparciem). Pod tym względem (niestety) proponowany schemat pożyczkowy nie będzie mógł konkurować z bankami. Jego cechą wyróżniającą i wartością dodaną jest jego projektowy charakter – misja odpowiadania na specyficzne potrzeby grup docelowych z określonego terytorium. Nie zachodzi więc konkurencja pomiędzy produktami obecnymi na rynku a proponowanym schematem wsparcia zwrotnego. Oszacowanie efektów Można przyjąć, że wartość luki nie zmieni się znacząco w perspektywie siedmioletniej. Oznacza to łączną lukę w latach 2014-2020 na poziomie 93 mln zł. Alokację finansową na fundusz pożyczkowy należy skorygować o kwotę kapitału wypłaconego pożyczkobiorcom w postaci „premii za sukces”. W tym celu należy oszacować ile miejsc pracy utworzą pożyczkobiorcy. Według ich deklaracji (badanie ankietowe) 60% pożyczkobiorców zamierza stworzyć dodatkowe miejsca pracy (w tym prawie połowa w pierwszym roku działalności). Według danych 140 Przyjęty kurs zł/euro= 3,65 STRONA 126 Po uwzględnieniu mechanizmu rewolwingowego kwota zasilenia kapitałowego pośredników finansowych może być niższa. Jednak przy założeniu 60 miesięcznego okresu zwrotu pożyczek i rozciągniętemu w czasie, z konieczności, procesowi ich udzielania ostatecznym odbiorcom, można przyjąć, że tylko niewielka część kapitału będzie ponownie zakontraktowana. Takie zresztą założenie przyjęto w projekcie RPO WP 2014-2020. Proponujemy więc przyjąć alokacje na poziomie 93 mln zł (25,5 mln euro140). GUS(GUS, 2013) przeciętna liczba pracujących przypadająca na jedno przedsiębiorstwo osób fizycznych wynosi 1,6, co oznacza 0,6 dodatkowych miejsc pracy w firmach utworzonych przez osoby fizyczne. Można więc przyjąć, że 60% pożyczkobiorców utworzy dodatkowe miejsce pracy. Jeśli w luce finansowej znajduje się 380 osób rocznie, to wskaźnik produktu z RPO – „liczba osób, które otrzymały środki na pojęcie działalności gospodarczej w programie” w formie instrumentu zwrotnego - wyniesie w ciągu 7 lat 2660. Wskaźnik zatrudnienia w utworzonych firmach wyniesie: 2660*1,6= 4256 miejsc pracy. Przy założeniu wysokości premii na poziomie 24 tys. zł za utworzenie i utrzymanie miejsca pracy przez 24 miesiące otrzymamy dodatkową kwotę potrzebną na sfinansowanie „premii za sukces” w wysokości: 2660*60%* 24 tys. zł=38,5 mln zł. Alokacja powinna być powiększona dodatkowo o kwotę przeznaczona na zarzadzanie funduszami przez pośredników. Przyjmując 10% poziom środków na zarządzanie otrzymujemy: 10%*(93 mln zł+38,5 mln zł)= 12,6 mln zł. Łącznie alokacja na instrument wyniesie 144 mln zł (39,5 mln euro), co stanowi to 26% całkowitej alokacji na PI 8.7 i 8.9 141. Pozostała część alokacji tj. 91,7 mln euro powinna być przeznaczona na dotacje. Zatem przy łącznej alokacji w wysokości 39,5 mln euro, 2660 osób utworzy nowe przedsiębiorstwa, które łącznie dadzą 4256 nowych miejsc pracy. W ten sposób instrument pożyczkowy przyczyni się do wzrostu przedsiębiorczości i samozatrudnienia w regionie. Na podstawie danych GUS (GUS, 2013) można przyjąć, że wskaźnik rezultatu „Liczba utworzonych mikroprzedsiębiorstw działających 30 miesięcy po uzyskaniu wsparcia finansowego” przyjmie wartość ok. 1810 142. Zatem przy łącznej alokacji w wysokości 144 mln zł 2660 osób utworzy nowe przedsiębiorstwa, które łącznie dadzą 4256 nowych miejsc pracy. Model wdrażania Pośrednicy otrzymywaliby dotację na utworzenie kapitału funduszu pożyczkowego. Na podstawie złożonego wniosku zobowiązywaliby się do udzielenia określonej liczby i wartości wsparcia w określonym czasie. Kapitał funduszu sukcesywnie byłby wydatkowany na wsparcie pożyczkowe. Wsparcie to odbywałoby się na zasadach otwartych dla osób fizycznych spełniających określone warunki. Każdy odbiorca ostateczny składałby do pośrednika wniosek o dotację wraz z wnioskiem pożyczkowym. W przypadku zaakceptowania wniosku wsparcia i udzielania przez pośrednika pożyczki, podpisywana by była umowa wsparcia określająca tryb wypłacania wsparcia. 141 142 Suma alokacji na 8.7 i 8.9 wynosi 131.2 mln euro, tj. ok. 479 mln zł Wskaźnik przeżycia interpolowany dla 30 miesięcy od założenia wynosi 68%. STRONA 127 W przypadku subsydiowania odsetek -umowa powinna przewidywać opłacanie raty odsetkowej kredytu po zapłaceniu przez odbiorcę ostatecznego raty kapitałowej. Stosowny mechanizm powinien być uzgodniony z instytucją udzielającą pożyczki, w taki sposób aby pośrednik finansowy otrzymywał pewną informację o wpłynięciu raty kapitałowej i żeby bank akceptował fakt opłacania raty odsetkowej później niż kapitałowej. Intensywność wsparcia (jaką część odsetek obejmujemy wsparciem) powinna być określona przez IZ już na etapie konkursu dla pośredników. Priorytet inwestycyjny 9.2 Uzasadnienie interwencji publicznej Rewitalizacja miasta to proces długofalowy, w którym pierwsze kroki należą do władzy publicznej, a stopniowo w coraz większym stopniu w odnowę rewitalizowanych obszarów powinni angażować się inwestorzy prywatni, a tereny zdegradowane powinny stopniowo wracać do rynkowego funkcjonowania. Potrzeba wsparcia obszarów zdegradowanych w dochodzeniu do konkurencyjności i atrakcyjności inwestycyjnej wynika z nagromadzenia niedoskonałości rynku, których sektor prywatny nie może w sposób efektywny przełamać. W latach 2007-2013 istotą wsparcia zwrotnego w przypadku rewitalizacji jest umożliwienie realizacji zintegrowanych projektów. Miasta, które aplikowały o wsparcie, musiały więc wykazać się kompleksową wizją przedsięwzięć, które w dłuższym okresie zapewniały ich obszarom 143 zdegradowanym wyjście z kryzysu i/lub poprawę efektywności energetycznej . W chwili obecnej nie ma jednoznacznej definicji zintegrowanego projektu rozwoju miast, jednak zgodnie z ogólnie przyjętą terminologią jest to projekt, który zapewnia zrównoważony rozwój miasta we wszystkich aspektach (przestrzennym, infrastrukturalnym, gospodarczych, społecznym, kulturalnym i środowiskowym) poprzez bezpośrednia interwencję, bądź poprzez efekty katalityczne, które wyzwala. Wsparcie projektów miejskich ze środków funduszy strukturalnych ograniczało się przed wdrożeniem inicjatywy JESSICA do form dotacyjnych, a dochodowe projekty wiązały się ze skomplikowanymi formułami wykazywania luki finansowej i ograniczeniem dofinansowania. Nie sprzyjało to zintegrowanym programom rozwoju bądź rewitalizacji miast, ponieważ istotna część projektów rozwojowych z natury musi być efektywna ekonomicznie, aby przyciągnąć partnerów niepublicznych. W konsekwencji beneficjentami były najczęściej właśnie podmioty publiczne, a efekty działań mogły 144 być w niewielkim tylko zakresie konsumowane przez rynek . Kiedy obok tradycyjnych dotacji część projektów o dodatniej stopie zwrotu również mogła uzyskać wsparcie, zwiększyły się możliwości programowania działań rozwojowych i rewitalizacyjnych oraz pozyskiwania do ich realizacji partnerów prywatnych, którzy będą w stanie współtworzyć złożone programy. Wprowadzenie instrumentów zwrotnych miało zaowocować większą liczbą projektów w dłuższym horyzoncie czasowym i zwiększeniem oddziaływania funduszy unijnych. Ze względu na promocję partnerstwa publiczno-prywatnego, inicjatywa JESSICA miała wspierać budowanie współpracy sektora publicznego z prywatnym. Z powodu uzależnienia preferencyjnego oprocentowania od społecznych walorów projektów zaś miała gwarantować realizację mniej opłacalnych, a istotnych społecznie działań. W priorytecie 9.2. w osi priorytetowej VI. Spójność przestrzenna i społeczna celem projektów rewitalizacyjnych jest przywrócenie dotychczasowych funkcji zdegradowanym społecznie, ekonomicznie i środowiskowo obszarom miejskim. W tym PI mieszczą się projekty kompletne145, w przypadku których podjęcie działań inwestycyjnych uwarunkowane jest wcześniejszym zdiagnozowaniem potrzeb społecznych lub społeczno-gospodarczych (np. potrzeba stymulacja rynku pracy w celu przeciwdziałaniu długotrwałemu bezrobociu lub wprowadzenie instrumentów aktywizacji 143 Europejski Bank Inwestycyjny, Studium możliwości wdrożenia inicjatywy JESSICA – Polska Zachodnia. Raport końcowy, ARUP, Warszawa 2009. Jadach-Sepioło A., 2010, Instrumenty finansowe Komisji Europejskiej i Europejskiego Banku Inwestycyjnego w przeciwdziałaniu skutkom kryzysu, [w:] Sobiecki R., Pietrewicz J.W. (red.), Przedsiębiorstwo a kryzys globalny, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. 145 Odpowiednik zintegrowanych. STRONA 128 144 społecznej bądź edukacyjnej defaworyzowanych grup społecznych, np. osób niepełnosprawnych, starszych). Charakterystyka grup docelowych Dla PI 9.2 określona w projekcie RPO WP 2014-2020 grupa docelowa jest dość szeroka. Konkursy przeprowadzone w ramach działania 7.1. i 7.2. w województwie podkarpackim wskazują na dużą aktywność samorządów, ale i innych podmiotów. Ich wyniki jednak pokazują dominację samorządów przy nieznacznym udziale kościoła i związków wyznaniowych. W kategorii 78 (infrastruktura mieszkalnictwa) wsparcie uzyskały też spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe 146. Instrumenty finansowe powinny w związku z tym być dedykowane przede wszystkim podmiotom, które mają możliwość generowania dochodowych projektów, ze wskazaniem wyeliminowania dla projektów z potencjałem w tym zakresie możliwości wsparcia dotacyjnego. Zapotrzebowanie na kapitał W perspektywie finansowej na lata 2014-2020 nastąpi wzrost udziału jednostek samorządu terytorialnego jako beneficjentów instrumentów finansowych UE. Podobnie sytuacja będzie może przedstawiać się w województwie podkarpackim. W latach 1999-2010 zarówno w gminach, jak i powiatach oraz miastach na prawach powiatu wydatki inwestycyjne systematycznie wzrastały. W latach 2007-2011 wykorzystanie funduszy unijnych przez JST wyniosło średnio 62,05%147 dofinansowania wartości ogółu projektów. Analiza potrzeb inwestycyjnych regionów w pespektywie finansowej na lata 2014-2020 wskazuje, że większość projektów realizowanych przez JST dotyczyć będzie infrastruktury drogowej, technicznej i społecznej. Niezwykle istotne jest wsparcie w zakresie ww. projektów ze środków unijnych, gdyż umożliwi ono zwiększenie tempa rozwoju lokalnego i regionalnego. Tymczasem różnice w tempie i poziomie rozwoju poszczególnych województw wskazują na konieczność zindywidualizowanego podejścia do oceny sytuacji finansowej poszczególnych JST. Na kształt wydatków inwestycyjnych w perspektywie finansowej na lata 2014-2020 wpływ będzie miała pogarszająca się sytuacja finansowa JST wywołana stagnacją gospodarczą. W związku z powyższym, przy podejmowaniu decyzji dotyczących finansowania projektów inwestycyjnych funduszami Unii Europejskiej szczególną uwagę należy zwrócić na badanie zdolności do obsługi zadłużenia poszczególnych jednostek samorządu oraz określenie warunków utrzymania ich płynności finansowej. Z tego punktu widzenia przynajmniej częściowe wprowadzenie instrumentów finansowych typu post-JESSICA w województwie podkarpackim wydaje się całkowicie uzasadnione, dzięki umożliwieniu pobudzenia rozwoju gospodarczego. 146 UNIREGIO, 2012, Znaczenie projektów realizowanych w ramach RPO WP…, op. cit., s. 217. „Oszacowania środków niezbędnych do zapewnienia krajowego wkładu publicznego do projektów realizowanych w ramach perspektywy finansowej 2014-2020”, dr Jacek Sierak, dr Michał Bitner, dr Andrzej Gałązka, dr Remigiusz Górniak 147 STRONA 129 Od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej województwo podkarpackie pozyskuje z puli unijnej środki na pokrycie części wydatków inwestycyjnych. Są to jednak najczęściej dotacje. W latach ubiegłych poszczególne JST województwa podkarpackiego pozyskiwały dotacje na działania rewitalizacyjne z zakresu działań technicznych i projekty z zakresu mieszkalnictwa. Diagnozę potrzeb inwestycyjnych, a tym samym skalę zapotrzebowania jednostek samorządu terytorialnego na zewnętrzne finansowanie zwrotne rozpoczęto od kwerendy baz danych finansów samorządowych opublikowanych przez Ministerstwo Finansów. Dokonano analizy budżetów 17 największych jednostek samorządu terytorialnego (zwanych w dalszej części również JST) położonych na terenie województwa podkarpackiego. Wybór liczby miast był podyktowany dwoma czynnikami: posiadaniem przez miasto programu rewitalizacji, a więc podjęciem działań i sformułowaniem zamierzeń inwestycyjnych w tym zakresie (27 miast), wielkością miasta (powyżej 10 tys. mieszkańców). Drugie założenie, które wpłynęło na ograniczenie liczby badanych miast do 17, wynikało ze zrealizowania przez większość małych miast województwa podkarpackiego projektów rewitalizacyjnych obejmujących tereny zdegradowane. Szacuje się, że w ich przypadku zainteresowanie realizacją projektów będzie marginalne. Zakres czasowy badania obejmuje lata 2010-2013. W analizie pod uwagę wzięto następujące dane: Wydatki zrealizowane ogółem, Dochody zrealizowane ogółem, Deficyt/nadwyżka budżetu, Całkowita wysokość obsługi zadłużenia w ciągu roku, Przychody ogółem, Przychody z zaciągania długu, Wskaźnik obsługi zadłużenia do dochodów, Kwota zadłużenia JST, Wskaźnik długu do dochodów, Wydatki inwestycyjne, Środki na inwestycje pochodzące z funduszy UE. Celem analizy była diagnoza kondycji finansowej wiodących samorządów województwa podkarpackiego (17 największych miast). Stanowiła ona punkt wyjścia do określenia potrzeb inwestycyjnych tych samorządów oraz możliwości sfinansowania planowanych inwestycji w przyszłej perspektywie budżetowej 2014-2020. W dalszej części badania przeanalizowano Lokalne Plany Rewitalizacji omawianych jednostek samorządu terytorialnego, w których wskazano, jakie były oraz jakie są przyszłe potrzeby inwestycyjne w zakresie rewitalizacji, które potencjalnie mogłyby zostać sfinansowane z wykorzystaniem zwrotnych instrumentów finansowych oraz wyniki przeprowadzonego badania ankietowego. STRONA 130 Na potrzeby niniejszego opracowania zestawiono skumulowane wydatki zrealizowane w 17 analizowanych jednostkach samorządów terytorialnych w latach 2010-2013. W analizowanym zestawieniu jednostek samorządu terytorialnego kwota skumulowanych wydatków bieżących wyniosła 11,72 mld zł. Wśród analizowanych podmiotów największym udziałem wydatków charakteryzuje się najliczniejszy ludnościowo Rzeszów – 29,69%. Znaczące różnice występują w poziomie wydatków trzech kolejnych miast, zbliżonych pod względem liczby ludności, tj. Przemyśla (64 276 osób), Stalowej Woli (64 189 osób) i Mielca (61 238 osób). Spośród nich najwyższy udział w skumulowanych wydatkach wybranych 17 miast ma Przemyśl (12,76%), znacznie przewyższając udział Stalowej Woli (7,26%). Najniższy udział ma Mielec (5,78%). Spośród miast średniej wielkości (20 – 50 tys. mieszkańców) wyraźnie odznacza się wartość wydatków ogółem w Krośnie i Tarnobrzegu (udział odpowiednio 8,18% i 8,80% w skumulowanych wydatkach ogółem). Wśród miast małych (do 20 tys. mieszkańców) – Ropczyc (2,61%). Analiza zróżnicowania poziomu wydatków ogółem na mieszkańca pokazuje, że najbardziej intensywnie wydatkowały środki samorządy Przemyśla (23 262 zł na mieszkańca) oraz Krosna (21 807 zł). Niewiele mniejszą intensywność odnotowano w Rzeszowie (19 110 zł), Tarnobrzegu (19 742 zł) oraz w małych miastach: Ropczycach (19 558 zł) oraz Nowej Dębie (19 173 zł). Tabela0.16 Intensywność wydatkowania środków - skumulowane wydatki ogółem na mieszkańca w poszczególnych grupach miast [zł] Duże miasta Rzeszów 19 110,51 Tarnobrzeg 19 742,94 Łańcut 10 849,94 Przemyśl 23 262,33 Krosno 21 807,42 Przeworsk 11 315,05 Stalowa Wola 13 252,64 Średnie miasta Dębica Jarosław 10 591,75 10 416,64 Małe miasta Nisko Ropczyce Leżajsk 15 656,23 19 558,53 10 446,95 Mielec 11 056,46 Sanok 10 646,26 Lubaczów 10 508,13 Jasło 12 773,68 Nowa Dęba 19 173,10 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bazy danych finansów samorządowych administrowanej przez Ministerstwo Finansów, 2013, 2014 oraz sprawozdań z wykonania budżetów miast województwa podkarpackiego. Uszczegółowieniem powyższej analizy jest porównanie wysokości wydatków inwestycyjnych badanych samorządów. Wydatki te odzwierciedlają aktywność samorządu w zakresie kreowania rozwoju lokalnego, zarówno w ekonomicznym, jak i społecznym wymiarze. Częstokroć, zwłaszcza w województwach „ściany wschodniej”, inwestycje samorządowe są warunkiem sine qua non innych procesów rozwojowych. Są to przede wszystkim nakłady na infrastrukturę techniczną i społeczną. Skumulowana wartość wydatków inwestycyjnych w latach 2010-2013 dla 17 miast objętych analizą osiągnęła wartość 2,78 mld zł. Podobnie, jak w przypadku wydatków ogółem, najwyższe wydatki inwestycyjne poniósł Rzeszów (855 mln zł), na drugim miejscu był Przemyśl (435 mln zł). Trzecie pod tym względem było Krosno (273 mln zł), a czwarta – Stalowa Wola (243 mln zł). Skumulowane wydatki inwestycyjne nie pokazują jednak intensywności podejmowanych inwestycji, dlatego ważnym elementem analizy jest ujęcie względne i przedstawienie wielkości wydatków inwestycyjnych na mieszkańca. Tabela0.17 Intensywność wydatkowania środków - skumulowane wydatki inwestycyjne na mieszkańca w poszczególnych grupach miast [zł] Duże miasta Rzeszów 4 698,18 Tarnobrzeg 3 843,20 Łańcut 1 703,12 Przemyśl 6 773,07 Krosno 5 772,35 Przeworsk 1 943,31 Stalowa Wola 3 794,80 Średnie miasta Dębica Jarosław 1 390,29 942,41 Małe miasta Nisko Ropczyce Leżajsk 4 552,76 3 783,05 1 840,08 Mielec 2 793,27 Sanok 1 397,12 Lubaczów 1 875,11 Jasło 1 750,90 Nowa Dęba 4 422,78 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bazy danych finansów samorządowych administrowanej przez Ministerstwo Finansów, 2013, 2014 oraz sprawozdań z wykonania budżetów miast województwa podkarpackiego. Najbardziej intensywnie w badanym okresie wydatkował środki na inwestycje samorząd Przemyśla (6 773,07 zł na mieszkańca). Drugie pod względem intensywności było Krosno (5 772,35 zł na mieszkańca). Dość wysoką intensywność wydatków inwestycyjnych odnotowano również w Nisku i Nowej Dębie. Mimo wysokiej intensywności wydatków ogółem w przypadku Tarnobrzega i Ropczycach, w przypadku wydatków inwestycyjnych, jest ona nieco mniejsza (odpowiednio – 3 843,20 zł i 3 783,05 zł), chociaż nadal wysoka w porównaniu z wartościami dla innych samorządów w poszczególnych grupach miast oraz znacznie przewyższająca średnią i medianę w tych grupach. Wielkość miasta duże średnie małe Średnie wydatki inwestycyjne [zł] 4 514,83 2 516,04 2 874,32 Mediana wydatków inwestycyjnych [zł] 4 246,49 1 574,01 1 943,31 STRONA 131 Tabela0.18 Średnia i mediana wydatków inwestycyjnych na mieszkańca w zależności od wielkości miasta ogółem 3 133,87 2 793,27 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bazy danych finansów samorządowych administrowanej przez Ministerstwo Finansów, 2013, 2014 oraz sprawozdań z wykonania budżetów miast województwa podkarpackiego. Wśród inwestycji szczególne miejsce zajmują inwestycje ze środków pochodzących z funduszy UE. Na podstawie kwerendy w bazie danych finansów samorządowych administrowanej przez Ministerstwo Finansów opublikowanej w 2013 roku wykazano skumulowane środki na inwestycje pochodzące z funduszy UE w wielkości 1,17 mld zł. W liczbach bezwzględnych najwięcej wydatkował Rzeszów. Następnie kolejno Przemyśl i Tarnobrzeg. Analiza intensywności wydatkowania środków UE na cele inwestycyjne pokazuje, że najintensywniejsze wsparcie uzyskali mieszkańcy Przemyśla (3 052,61 zł na osobę), niewiele niższe Tarnobrzegu (3 024,93 zł), a następnie kolejno: Nowej Dęby, Stalowej Woli, Rzeszowa i Krosna. Z przedstawionej analizy wydatków badanych miast wynika, że nie ma dysproporcji w intensywności wydatkowania środków w zależności od wielkości miast, zarówno w przypadku wydatków ogółem, jak i na cele inwestycyjne. Można jednak zauważyć, że w zakresie intensywności wykorzystania środków na inwestycje z UE wyraźnie dominują większe miasta. Wśród analizowanych samorządów w badanym okresie dominowało występowanie deficytu, jednak w trzech przypadkach skumulowane wyniki budżetu dla lat 2010-2013 wykazywały nadwyżkę budżetu (Dębica, Jasło, Nisko). Z punktu widzenia oceny możliwości stosowania instrumentów zwrotnych przez samorządy bardziej istotny był poziom deficytu ze względu na dominujący charakter tego zjawiska. Deficyt w liczbach bezwzględnych jest tak silnie skorelowany z wielkością miasta, że w analizie skupiono się głównie na wysokości deficytu na mieszkańca. Tabela 0.19 Skumulowane deficyt/nadwyżka budżetu na mieszkańca w latach 20102013 [zł] Duże miasta Rzeszów - 1 264,06 Tarnobrzeg - 1 127,90 Łańcut - 386,22 Przemyśl - 1 257,64 Krosno - 643,57 Przeworsk - 683,04 Dębica 99,38 Nisko 356,25 Stalowa Wola 508,22 Średnie miasta Jarosław - 153,89 Małe miasta Ropczyce Leżajsk - 548,10 -340,08 Mielec - 259,81 Sanok - 400,78 Lubaczów - 235,48 Jasło 415,45 Nowa Dęba - 1 216,93 Najwyższy deficyt na mieszkańca jest silnie skorelowany z intensywnością wydatków inwestycyjnych na mieszkańca, zwłaszcza współfinansowanymi ze środków UE. Zdecydowanym wyjątkiem jest Nisko. Występowanie deficytów budżetowych w wymienionych JST wpływa na zwiększenie ryzyka ograniczenia wydatków w kolejnych latach oraz, w przypadku najaktywniejszych dotychczas samorządów, zmniejszenie zdolności absorpcyjnej wobec środków UE. Część samorządów może rezygnować z niektórych inwestycji w celu poprawy kondycji finansowej budżetu, zwłaszcza przy stabilnym poziomie dochodów. Preferowaną formą finansowania inwestycji mogłyby być wtedy jedynie bezzwrotne dotacje, które pokrywałyby zasadniczą część wydatków związanych z realizacją projektu. W tym przypadku samorządy mogą mieć jednak problem z pieniężnym wkładem własnym. Tym samym rozwiązaniem może okazać się realizacja przedsięwzięć o charakterze częściowo komercyjnym, na które będzie istniała możliwość zaciągania preferencyjnych kredytów i pożyczek, oraz partnerstw publiczno-prywatnych. Taka forma finansowania inwestycji nie powinna w dłuższej perspektywie znacząco obciążać budżetów JST, a przyczyniłaby się do realizacji ich podstawowych STRONA 132 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bazy danych finansów samorządowych administrowanej przez Ministerstwo Finansów, 2013, 2014 oraz sprawozdań z wykonania budżetów miast województwa podkarpackiego. zadań oraz rozwoju lokalnego. Ze względu na obciążenie budżetów deficytem w najlepszej sytuacji są samorządu mniejszych miast, które do tej pory także niezbyt intensywnie korzystały ze wsparcia UE. Należy rozważyć promocję zwiększenia tej intensywności, zwłaszcza że kilka małych miast, w których stwierdzono dobrą kondycję finansową, znajduje się w powiatach o najsilniejszych potrzebach rewitalizacyjnych zgodnie z RPO WP 2014-2020148 (jasielski, niżański, lubaczowski, leżajski). Średni wskaźnik obsługi zadłużenia do dochodów ogółem za okres 2010-2013 w wybranych JST województwa podkarpackiego Jedną z kluczowych wielkości finansowych, które analizowano był wskaźnik obsługi zadłużenia do dochodów ogółem. Wskaźnik ten informuje relacji wysokości spłacanych przez samorząd odsetek do osiąganych dochodów. Samorząd ma stabilną kondycję finansową, gdy wskaźnik ten nie przekracza 15%. Na poniższym wykresie zestawiono średnioroczne wartości omawianego wskaźnika za okres 2010-2013. Wykres 0-7 Średni wskaźnik obsługi zadłużenia do dochodów ogółem w wybranych JST województwa podkarpackiego za okres 2010-2013 (w %) Na podstawie kwerendy w bazie danych finansów samorządowych administrowanej przez Ministerstwo Finansów oraz sprawozdaniach z wykonania budżetów miast oszacowano średnią wartość relacji obsługi długu do dochodów w latach 2010-2013. Wielkość ta w analizowanym okresie wśród 17 jednostek samorządów terytorialnych wyniosła 7,57%, przy bardzo zbliżonej medianie na poziomie 7,54%. Najniższą wartość wskaźnika zanotowano w badanych latach w gminie miejskiej Mielec (0,00%). Dość niską wartość osiągnął średni wskaźnik w Stalowej Woli (4,19%). W żadnej z badanych gmin wskaźnik nie przekroczył granicy 15%. Najwyższą jego wartość oszacowano dla gminy miejskiej Dębica (10,94%), jednak jest ona jedną z peletonu sześciu gmin o średniej wartości wskaźnika powyżej 10%. Zaprezentowane wyniki – zwłaszcza średnia i zbliżona mediana – oznaczają, że samorządy mają jeszcze możliwość obsługi dodatkowego zadłużenia. Ponadto – jak wynika 148 RPO WP 2014-2020, Projekt z 9.04.2014, s. 180. STRONA 133 Źródło: opracowanie własne na podstawie Bazy danych finansów samorządowych administrowanej przez Ministerstwo Finansów, 2013, 2014 oraz sprawozdań z wykonania budżetów miast województwa podkarpackiego. z wywiadów z ostatecznymi odbiorcami wsparcia z województw wdrażających Inicjatywę JESSICA – preferencyjne oprocentowanie dla zwrotnych instrumentów finansowych były dotychczas tak niskie, że nie wpłynęłoby znacząco na zbliżenie się do 15% granicy relacji kosztów obsługi zadłużenia do dochodów ogółem. Średni wskaźnik długu do dochodów w wybranych JST województwa podkarpackiego w latach 2010-2013 Drugim wskaźnikiem świadczącym o kondycji finansowej jednostek samorządu terytorialnego jest relacja długu do dochodów ogółem. Wskaźnik ten informuje, jaka kwota długu przypada na każdą złotówkę dochodów. Wykres 0-8 Średni wskaźnik długu do dochodów ogółem w wybranych województwa podkarpackiego w latach 2010-2013 (w %) JST Źródło: opracowanie własne na podstawie Bazy danych finansów samorządowych administrowanej przez Ministerstwo Finansów, 2013, 2014 oraz sprawozdań z wykonania budżetów miast województwa podkarpackiego. Zmiana wskaźników relacji obsługi zadłużenia do dochodów w wybranych JST województwa podkarpackiego w kolejnych latach 2010-2013 Wskaźniki zaczerpnięte z wieloletnich prognoz finansowych samorządów wskazują, że średnia relacja obsługi zadłużenia do dochodów w badanych samorządach województwa podkarpackiego w okresie STRONA 134 Prezentowany wskaźnik nie powinien przekroczyć wartości 60%. Średnia wartość wskaźnika długu do dochodów w analizowanych latach 2010-2013 w badanej grupie jednostek samorządów terytorialnych wyniosła 33,44%, przy medianie 37,09%. Podmiotem o najwyższym średnim stosunku długu do dochodu jest miasto Lubaczów (50,4%). Miastem o zerowym wskaźniku był Mielec, natomiast najniższą wartość dodatnią odnotowano w Nisku (16,61%). Zaprezentowane wyniki oznaczają, że samorządy mają jeszcze możliwość zaciągania zadłużenia, chociaż zestawienie mediany i średniej wskazuje, że mimo średnio dobrej kondycji finansowej aż połowa badanych samorządów ma dług co najmniej na poziomie 37%. Nie jest to jednak sytuacja alarmująca i w przypadku wielu spośród analizowanych JST istnieje jeszcze duża rezerwa do poziomu granicznej wartości wskaźnika. Ponadto finansowanie potrzeb inwestycyjnych w formie preferencyjnych zwrotnych instrumentów finansowych nie wpłynęłoby znacząco na zbliżenie się do 60% granicy relacji kwoty długu do dochodów ogółem, a gdyby wsparcie wynosiło co najmniej 60% kosztów projektu w ogóle nie miałoby wpływu na wskaźnik zadłużenia. 2010-2013 wahała się w badanym okresie, rosnąc do 2012 r., a następnie w 2013 r. nieznacznie spadając. Średnioroczny wskaźnik długu do dochodów w żadnym z analizowanych lat nie przekroczył wartości 36%. Prezentowane wskaźniki wskazują, że istnieją jeszcze znaczne rezerwy w przypadku możliwości zaciągania zobowiązań przez samorządy województwa podkarpackiego. Tym samym można oczekiwać wzrostu zapotrzebowania na realizację wydatków inwestycyjnych w kolejnych latach (w tym wydatków w zakresie rewitalizacji). Wykres 0-9 Średnie wskaźniki z WPF w JST województwa podkarpackiego w latach 20102013 - interpretacja graficzna Źródło: opracowanie własne na podstawie Bazy danych finansów samorządowych administrowanej przez Ministerstwo Finansów, 2013, 2014 oraz sprawozdań z wykonania budżetów miast województwa podkarpackiego. W kolejnej części opracowania oszacowane zostaną wydatki na rewitalizację w latach 2010-2013 oraz ich udział w całkowitych wydatkach inwestycyjnych. Skala zapotrzebowania samorządów finansowanie zewnętrzne miast z województwa podkarpackiego na W przypadku wskaźnika zadłużenia nie powinien on przekroczyć wartości 60%. Średnia wartość wskaźnika długu do dochodów w analizowanych latach 2010-2013 w badanej grupie jednostek samorządów terytorialnych wyniosła 33,44%. W przypadku wskaźnika obsługi długu do dochodów nie powinien on przekroczyć wartości 15%. Wielkość ta w analizowanym okresie wśród 17 badanych jednostek samorządów terytorialnych wyniosła 7,57%. Zaprezentowane wyniki oznaczają, iż samorządy mają jeszcze możliwość zaciągania długu. W celu oszacowania zapotrzebowania samorządów na finansowanie zewnętrzne dokonano badania ankietowego. Ze względu na specyfikę projektów, które mają być objęte wsparciem w latach 2014- STRONA 135 W ramach poprzednich części przeanalizowano m.in. poziom zadłużenia budżetów oraz wskaźniki obsługi zadłużenia badanych JST. Uzyskano następujące wyniki: 2020 zapytano, czy są przygotowywane kompletne projekty rewitalizacyjne. Połowa (13) respondentów potwierdziło opracowywanie takiego projektu, ale tylko w jednym przypadku zadeklarowano więcej niż 1 taki projekt w mieście. Duża część projektów (5) jest jeszcze na etapie koncepcyjnym, co uniemożliwia oszacowanie kosztów. Analiza pozostałych została zaprezentowana na kolejnym wykresie. Średnie zapotrzebowanie JST na finansowanie zewnętrzne w celu sfinansowania inwestycji rewitalizacyjnych oszacowano tym samym jako średnią z uzyskanych wyników. Otrzymano wartość 12,5 mln zł na jedną JST. Wykres 0-10 Zapotrzebowanie na środki na realizację rewitalizacyjnych w latach 2014-2020 kompletnych projektów Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych Analiza lokalnych programów rewitalizacji, obowiązujących w miastach województwa podkarpackiego w latach 2007-2013 pokazała, że nie przewidywano realizacji projektów dochodowych, koncentrując się w większości na prostych działaniach technicznych (dominowały remonty, modernizacje i termomodernizacje), choć część z nich była uzupełniana odpowiednimi komponentami społecznymi. Działania te miały najczęściej przynieść poprawę estetyki oraz, nieodczuwalną silnie w kategoriach ekonomicznych, poprawę jakości życia w odnawianej przestrzeni miejskiej. W niektórych miastach (np. Tarnobrzeg) zakładano realizację projektów z zakresu infrastruktury rekreacyjno-sportowej, podobnie pewien potencjał mają wspominane, ale nie ujmowane w listach projektów działania w stosunku do obiektów o funkcjach turystycznych. We wskazanych zakresach może występować zwiększone zapotrzebowanie na kapitał, jednak odpowiedzi respondentów w badaniu ilościowym przeczą temu, wskazując, że wobec znikomych możliwości uzyskiwania przychodów z projektów, wnioskodawcy samorządowi preferują wsparcie dotacyjne. Potwierdzają to także zapisy WPF, w których projekty rewitalizacyjne nie pojawiają się prawie wcale. Źródła finansowania 149 Jarczewski W., Ziobrowski Z. (red.), 2010, Rewitalizacja miast polskich – diagnoza, seria „Rewitalizacja miast polskich”, tom 8, Instytut Rozwoju Miast, Kraków. STRONA 136 Głównym źródłem finansowania projektów rewitalizacyjnych miast w Polsce są środki własne JST, na drugim miejscu znajdują się szeroko pojęte zagraniczne środki bezzwrotne w rozumieniu art. 5 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240, z późn. zm.)149. Analiza projektów zrealizowanych w latach 2007-2013 w województwie podkarpackim wskazuje na dominację finansowania z dotacji, podczas gdy środki budżetowe traktowane są jako uzupełnienie, nie zaś jako główne źródło zasilenia projektów rewitalizacyjnych. Z tego powodu jako główny materiał analityczny pokazujący źródła finansowania projektów rewitalizacyjnych, służący jako podstawa do wnioskowania o rozmiarach luki finansowej zastosowano wyniki oceny merytorycznej projektów złożonych w ramach działania 7.1. Rewitalizacja miast oraz 7.2 Rewitalizacja obszarów zdegradowanych RPO WP 2007-2013. Wsparciem obejmowano w działaniu 7.1. zarówno projekty z zakresu poprawy estetyki przestrzeni publicznej, zachowania dziedzictwa kulturowego miast i odnowy obszarów zdegradowanych, natomiast w 7.2. – z zakresu rewaloryzacji terenów poprzemysłowych. W obu działaniach wspierano projekty w ramach infrastruktury mieszkalnictwa. Wartość ogółem projektów przyjętych do dofinansowania w obu działaniach wynosiła 298,7 mln zł. Projekty dotowane były średnio w 74,52% całkowitej wartości oraz w 78,73% kosztów kwalifikowanych, przy maksymalnym progu dofinansowania na poziomie 85%, co pokazuje, jak duże znaczenie miało wsparcie dotacyjne dla realizacji projektu150. Analiza rozkładu przestrzennego projektów w działaniu 7.1. wskazuje na znaczne rozproszenie wsparcia w regionie z wyraźną dominacją Przemyśla (13 projektów, w tym 6 z zakresu infrastruktury mieszkalnictwa). W działaniu 7.2. dominowały w zakresie infrastruktury mieszkalnictwa projekty złożone przez spółdzielnie z mniejszych miejscowości (wyjątek Tarnobrzeg i Sanok), w projektach związanych z rewaloryzacją obszarów zdegradowanych (poprzemysłowych i powojskowych) wsparcie było rozłożone dość równomiernie. Warto podkreślić w przypadku Przemyśla i Jasła komplementarność realizowanych projektów wspieranych z działania 7.1. i 7.2. w przestrzeni obu miast. Realizowane projekty miały najczęściej wymiar przede wszystkim inwestycyjny, skonstruowane były w sposób uniemożliwiający uzyskiwanie dochodów w wyniku ich realizacji. W przypadku projektów z zakresu infrastruktury mieszkalnictwa dominowała termomodernizacja budynków spółdzielni mieszkaniowych. W związku z tym w celu uzyskania jak największej zgodności wyników badania ilościowego z celami prowadzonej ewaluacji pytano respondentów o projekty złożone, które realizowały przynajmniej 2 z zakładanych celów rewitalizacji (techniczny/przestrzenny, społeczny, ekonomiczny). 53,9% respondentów zadeklarowało zrealizowanie przynajmniej jednego takiego projektu w latach 2007-2013, przy czym w większości był to jeden projekt (30,8% odpowiedzi), a w pozostałych przypadkach dwa. Respondenci wskazywali głównie projekty służące budowie infrastruktury turystycznej, rekreacyjnej lub społecznej, która w przyszłości będzie służyła aktywności społecznej w rewitalizowanej przestrzeni publicznej. Widoczne było znaczne zróżnicowanie wartości tego typu projektów – od 112 tys. zł do 14,4 mln zł, przy czym średnio było to 6,2 mln zł. Projekty te były w połowie przypadków realizowane w partnerstwie z innymi podmiotami przy dużym rozproszeniu typów podmiotów partnerskich (przedsiębiorca, instytucja kultury, spółdzielnia mieszkaniowa, fundacja, kościół, stowarzyszenie, parafia, urząd marszałkowski województwa podkarpackiego). 150 UNIREGIO, 2012, Znaczenie projektów realizowanych w ramach RPO WP dla rozwoju miast województwa podkarpackiego, Kraków, s. 5. STRONA 137 Jedynie w 20% (4 na 20 odpowiedzi) pozyskiwano kredyt komercyjny na realizację wskazanych projektów, przy czym nigdy w przypadku drugiego projektu. Świadczy to o znikomym zapotrzebowaniu na komercyjne środki zewnętrzne i dużych możliwościach finansowania wkładu własnego do projektów ze środków własnych. Nie poszukiwano też finansowania dla działań rewitalizacyjnych w kredycie komercyjnym ani w preferencyjnych liniach kredytowych oferowanych przez BGK, np. ze środków Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Adekwatność instrumentów finansowych do potrzeb samorządów miast Z przeprowadzanych badań ilościowych wynika, że przedstawiciele samorządów w większości słyszeli o Inicjatywie JESSICA (57,7%), głównie z Internetu (64,3% respondentów, którzy deklarowali świadomość istnienia inicjatywy). Wiedza na temat IF i możliwości ich wykorzystania do realizacji projektów rewitalizacyjnych jest jednak niewielka. Połowa respondentów deklaruje mniej niż przeciętną wiedzę, ale aż 78,6% byłaby zainteresowana udziałem w szkoleniu i podniesieniem jej poziomu. W województwie podkarpackim brak wiedzy o IF jest uzasadniony brakiem tego typu instrumentów w zasięgu JST, jednak badania przeprowadzone w innych regionach potwierdzają tendencję do pozyskiwania wiedzy na temat IF głównie ze stron internetowych danych programów, bądź z otrzymywanych ulotek. JST nie wykazują inicjatywy w poszukiwaniu innych informacji przy dość wysokim zainteresowaniu udziałem w szkoleniach, gdyby były organizowane przez urzędy marszałkowskie. W związku z tym za szczególnie przydatne jednostki samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorcy uznali spotkania z przedstawicielami FROM i ich partnerów merytorycznych, gdzie można było „u źródła” zapytać o szczegóły procedury kredytowej. Pożyczkobiorcom odpowiadał też tryb naboru i negocjacji podczas przyjmowania wniosków o pożyczki. Podsumowując najbardziej STRONA 138 Produkty finansowe oferowane w Polsce odpowiadają potrzebom miast, chociaż JST, co wynika także z przytoczonych już wyników badań ilościowych, widocznie preferują dotacje, decydując się na zwrotną pomoc w ostateczności. Taka postawa jest całkowicie uzasadniona rachunkiem ekonomicznym, zwłaszcza wobec perspektywy znacznego ograniczenia możliwości pozyskiwania dotacji po 2020 r. Jednostki samorządu terytorialnego w całej Polsce niechętnie finansują inwestycje z kredytów. Decydują się na komercyjne finansowanie w stosunku do inwestycji najczęściej, aby pokryć wkład własny lub koszty niekwalifikowane. Konsekwencją rachunku ekonomicznego jest też wybieranie preferencyjnego finansowania w pierwszej kolejności przez czysto komercyjnym. W wywiadach ostateczni odbiorcy wsparcia z innych regionów, którzy korzystali z inicjatywy JESSICA wskazywali na korzyści takiego finansowania, ale sugerowali dopuszczenie możliwości umorzenia części pożyczki (10-20%) w przypadku dobrej współpracy i istotnego wpływu projektu na społeczną odnowę obszaru. Z badań prowadzonych w innych województwach (warmińsko-mazurskie) wynika, że duża część samorządów byłaby zainteresowana zwrotnymi instrumentami finansowymi, jeżeli istniałaby możliwość łączenia instrumentów zwrotnych z bezzwrotnymi. Samorządy często wskazywały na chęć zaciągnięcia kredytu na pokrycie wkładu własnego do inwestycji finansowanej w formie dotacji przy udziale środków unijnych. Takie rozwiązanie byłoby bardzo pożądane przez JST, jednak nie jest zgodne z logiką interwencji. Respondenci wskazywali także na dobre dopasowanie wsparcia preferencyjnymi pożyczkami partnerstw publiczno-prywatnych. Dotychczas nie ma empirycznego potwierdzenia tego przekonania, jednak w latach 2014-2020 wraz z postępującym ograniczaniem możliwości JST do zaciągania kolejnych zobowiązań, JST powinny stopniowo rozpoznawać tę formułę. Z badań ilościowych w województwie podkarpackim wynika, że 29% respondentów jest zainteresowanych realizacją kompletnego projektu rewitalizacyjnego w PPP, aby było to możliwe potrzebne są szkolenia z tego zakresu. Na ich potrzebę, zdiagnozowaną na poziomie krajowym, wskazuje także „Umowa Partnerstwa”. Mimo że produkty finansowe dostępne w Polsce nie spełniają w 100% wymagań samorządów, zaczynają być przez nie stosowane, zwłaszcza przy braku innej alternatywy. Przyczyny zawodności komercyjnego finansowania zewnętrznego zbadano w trakcie ankietowania, co było istotne ze względu na niską skłonność do korzystania z kredytowania (80% respondentów nie rozważa kredytu, jeśli nie otrzyma dotacji). Jak pokazują doświadczenia regionów wdrażających inicjatywę JESSICA, rezerwa w stosunku do instrumentów finansowych stopniowo mija wraz z popraw znajomości zasad ich funkcjonowania i docenieniem waloru bardzo niskiego oprocentowania. efektywnymi i pożądanymi formami promocji IF wśród potencjalnych odbiorców wsparcia są szkolenia/spotkania/konferencje, które kompleksowo poruszają wyżej wspomniane tematy. Zastosowanie w PI 9.2. instrumentów zwrotnych może budzić wątpliwości ze względu na brak zidentyfikowanych gotowych projektów dochodowych, przygotowanych w formule PPP lub przez inwestorów prywatnych. Dodatkowym argumentem przeciwko IF jest przywiązanie potencjalnych odbiorców wsparcia do dotacji. Należy jednak podkreślić, że wszystkie województwa, które rozpoczęły w poprzedniej perspektywie finansowej wdrażanie inicjatywy JESSICA były w podobnej sytuacji przed zleceniem studiów ewaluacyjnych, a czasem współbieżność konkursów dotacyjnych i naborów projektów do wsparcia z wykorzystaniem IF hamowała nabór. Mając na uwadze zasadność preferowania dotacji wynikającą z rachunku ekonomicznego, należy wziąć pod uwagę logikę interwencji w przypadku działań rewitalizacyjnych, które mają pobudzać tereny zdegradowane do stopniowego odzyskiwania atrakcyjności inwestycyjnej. W związku z tym po 9 latach wsparcia dotacyjnego potrzebna jest zmiana podejścia i stopniowe wdrażanie IF zamiast dotacji. Dzięki temu, nawet jeśli początkowo wolno, wzrośnie zainteresowanie sektora prywatnego inwestycjami na obszarach zdegradowanych. W projekcie RPO wymienione zostały przykładowe typy kompleksowych przedsięwzięć rewitalizacyjnych: uporządkowanie i zagospodarowanie przestrzeni publicznych; zagospodarowanie zdegradowanych przestrzeni na cele publiczne lub gospodarcze; poprawa środowiska i estetyki przestrzeni miejskiej oraz udostępnienie terenów dla mieszkańców; systemy poprawy bezpieczeństwa publicznego; dostosowanie istniejącej zabudowy do celów gospodarczych, społecznych, edukacyjnych, kulturalnych, turystycznych. Wszystkie wymienione działania mają potencjał oddziaływania społecznego, a każdy z nich może być elementem projektu dochodowego, zwłaszcza jeśli projekty mają dotyczyć wszystkich aspektów rewitalizacji (czyli także ożywienia gospodarczego obszarów zdegradowanych). Wsparciem z wykorzystaniem IF powinny być objęte kompleksowe przedsięwzięcia dotyczące wszystkich aspektów rewitalizacji, ze szczególnym naciskiem na: oddziaływanie społeczne, od którego jakości powinien zależeć stopień preferencyjności pożyczki; dochodowość ze względu na możliwość późniejszej spłaty zadłużenia. W związku z dużym zróżnicowaniem typów projektów realizowanych dotychczas w ramach inicjatywy JESSICA celowe jest elastyczne sformułowanie katalogu wspieranych działań. Najlepsze wydaje się poprzestanie w zapisach RPO WP na sformułowaniu o wspieraniu kompletnych projektów rewitalizacyjnych o silnym oddziaływaniu na sferę społeczno-ekonomiczną obszarów zdegradowanych, w których lokalizacja i cele społeczne wpływają na obniżenie dochodowości poniżej progu finansowania komercyjnego. Przeznaczenie na instrumenty finansowe alokacji w wysokości 16 286 172 mln euro wynika z analizy: podejścia IZ RPO WP do wsparcia kompletnych projektów rewitalizacyjnych w obszarach ZIT/MOF (pozakonkursowe, listy indykatywne projektów lub dotacje); potrzeby dalszego wspierania dotacyjnego projektów rewitalizacyjnych w OSI; dotychczasowych doświadczeń IZ RPO we wdrażaniu preferencyjnych pożyczek na projekty miejskie w obszarach poza dużymi miastami i ich obszarami funkcjonalnymi, gdzie średnia alokacja wynosiła 64,5 mln zł (województwo zachodniopomorskie, pomorskie), co odpowiadało potrzebom na tych obszarach w poprzedniej perspektywie finansowej. Biorąc pod uwagę podobną sytuację wyjściową tych województw w momencie wdrażania inicjatywy JESSICA (niewiele lub brak zidentyfikowanych projektów w momencie uruchomienia naboru, STRONA 139 Strategia inwestycyjna potrzeba długotrwałej akcji informacyjno-promocyjnej) przeznaczenie podobnej alokacji jest uzasadnione. Tabela 0.20 Proponowana alokacja środków pomiędzy instrumenty w priorytecie 9.2 (w mln euro) Ogółem w priorytecie 9.2 52 492 230 Pożyczka preferencyjna Dotacja Wlk. środków % Wlk. środków % 16 286 172,00 31% 36206058 69% Analiza grup docelowych wskazuje na brak potrzeby eliminacji określonych typów podmiotów, chociaż można założyć preferowanie pożyczek dla spółek komunalnych i podmiotów prywatnych, aby stymulować postawy zgodne z logiką interwencji. Potrzebne jest także rozszerzenie kwalifikowalności na przedsiębiorstwa inne niż tylko podmioty wykonujące zadania użyteczności publicznej na zlecenie JST/związku komunalnego oraz spółki prawa handlowego, w których JST/związek komunalny/SP samodzielnie lub łącznie posiadają większość udziałów lub akcji. Doświadczenia regionów wdrażających inicjatywę JESSICA pokazują, że przedsiębiorstwa (a zwłaszcza celowe spółki projektowe) są istotnym elementem strony popytowej w przedsięwzięciach rewitalizacyjnych. Szerokie uczestnictwo w naborze projektów jest uwarunkowane precyzyjnym i szybkim uregulowaniem kwestii pomocy publicznej. Brak tych regulacji w stosunku do FROM na początku wdrażania inicjatywy JESSICA był przyczyną opóźnień i początkowego kontestowania tej formy wsparcia wobec braku możliwości korzystania z niej przez przedsiębiorców. Brak zidentyfikowanych projektów na tym etapie i analiza dotychczasowych doświadczeń innych polskich regionów wskazują na konieczność terenowej akcji promocyjno-informacyjnej w całym województwie. Potrzebne jest także, aby w czasie procedury wyboru pośrednika finansowego zostały sformułowane wymagania dotyczące lokalnego charakteru świadczonych usług, a w przypadku pośrednika o ogólnokrajowym profilu – współpracy z lokalnym partnerem merytorycznym. To on właśnie powinien zapewnić doradztwo i szkolenia zarówno dla IZ RPO jak i potencjalnych odbiorców wsparcia. Doświadczenia wskazują na bardzo dużą rozpiętość wnioskowanych kwot pożyczek (od 90 tys. do 72 mln zł). W związku z tym nie należy formułować ograniczeń co do minimalnej i maksymalnej wysokości pożyczek, a wynikające z badań rozdrobnienie projektów powinno skłaniać do stymulowania dochodzenia do projektów kompletnych w czasie szkoleń i doradztwa. Celowe ze względu na doradztwo powinny być dość wysokie koszty zarządzania (3%) oraz premia za sukces (2%), aby projekty były szybko i efektywnie identyfikowane. Obecne oprocentowanie w projektach w ramach inicjatywy JESSICA jest bardzo niskie, dochodząc do 1%. Ponieważ wysokość oprocentowania rynkowego kształtuje się na poziomie 10-14%, można rozważyć oprocentowanie preferencyjne na poziomie maksymalnie 7% z obniżeniem w zależności od komponentu społecznego wyznaczanego na zasadach analogicznych, jak w projektach w ramach inicjatywy JESSICA. Konieczne jest sformułowanie strategii inwestycyjnej w stosunku do całego portfela, nie zaś w stosunku do pojedynczych projektów. Dzięki temu będzie można wspierać projekty o bardzo niskiej, wręcz marginalnej dochodowości, wykorzystując potencjał dochodowy projektów zbliżających się do granicy opłacalności dla projektów komercyjnych. Projekty miejskie, realizowane przy wsparciu środkami inicjatywy JESSICA, mimo pewnego poziomu dochodowości, wymagały rozłożenia spłaty na długi okres czasu. Większość projektów korzystała z maksymalnego okresu spłaty (średnia powyżej 10 lat). Należy więc utrzymać w województwie podkarpackim warunki dotyczące zabezpieczenia, okres karencji (do 2-4 lat, przynajmniej na czas fazy STRONA 140 Źródło: Opracowanie własne inwestycyjnej) oraz okres spłaty do 15 lat analogiczne jak w regionach wdrażających inicjatywę JESSICA w latach 2010-2013. W związku z tym nie będzie możliwości 2-krotnego obrócenia środkami w czasie 7-letniej perspektywy finansowej. Konstrukcja zabezpieczenia spłaty pożyczki powinna być zbliżona do zastosowanej w inicjatywie JESSICA, tj. jako podstawowe zabezpieczenie powinien być traktowany weksel in blanco inwestora, przy czym ze względu na potrzebę zmniejszenia ograniczeń dostępu dla różnych typów podmiotów (m.in. NGO) należy każdorazowo dopasować typ zabezpieczenia do specyfiki kompletnego projektu rewitalizacyjnego, dopuszczając jako dodatkowe: hipotekę na nieruchomości (np. lokalach użytkowych) wraz z cesją praw z polisy ubezpieczenia nieruchomości, zastaw rejestrowy na zasadach określonych w przepisach o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów wraz z cesją praw z polisy ubezpieczenia mienia będącego przedmiotem zastawu, zastaw zwykły na papierach wartościowych emitowanych przez Skarb Państwa lub JST; przelew (cesja) wierzytelności z umowy najmu lub innych umów; przeniesienie środków pieniężnych na własność FROM; gwarancja bankowa; gwarancja ubezpieczeniowa; poręczenie; poręczenie udzielone przez fundusz poręczeniowy, z wyłączeniem funduszy, w których FROM posiada udziały; poręczenie udziałowców inwestora/JST; inne zaproponowane przez inwestora i zaakceptowane przez komitet inwestycyjny151. Pomoc publiczna Zagadnienie pomocy publicznej w przypadku projektów rewitalizacyjnych wspieranych przy zastosowaniu instrumentów finansowych będzie prawdopodobnie, podobnie jak w przypadku wdrażania inicjatywy JESSICA, wymagało rozporządzenia pomocowego152. Na podstawie dotychczasowych rozwiązań można prognozować, że utrzymany zostanie wymóg efektu zachęty polegający na uzależnieniu udzielenia pomocy od tego, czy odbiorca wsparcia nie będzie podejmował działań inwestycyjnych przez złożeniem wniosku (inwestycja powinna być nowa w rozumieniu rozporządzeń pomocowych) oraz czy spełnione zostanie przynajmniej jedno z poniższych kryteriów: „nastąpi znaczące zwiększenie rozmiaru projektu, znacząco zwiększony zostanie zasięg projektu, zwiększeniu ulegnie całkowita kwota środków wydanych przez inwestora na realizację projektu, znacząco zostanie przyspieszona realizacja projektu, realizowany projekt nie zostałby zrealizowany w przypadku braku pomocy” 153. Doświadczenia innych regionów pokazują, że występowanie pomocy publicznej nie zniechęca do korzystania ze wsparcia z zastosowaniem instrumentów finansowych, chociaż wymaga poświęcenia czasu na szkolenie potencjalnych odbiorców wsparcia. 151 Na podstawie “Zasad udzielania przez BGK pożyczek na realizację miejskich projektów rewitalizacyjnych w ramach Inicjatywy JESSICA w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013”, Warszawa 2013. Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 21 grudnia 2011 r. w sprawie udzielania regionalnej pomocy inwestycyjnej przez fundusze rozwoju obszarów miejskich w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. 153 BGK, 2013, Zasady udzielania przez BGK pożyczek na realizację miejskich projektów rewitalizacyjnych w ramach Inicjatywy JESSICA w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013, Warszawa, s. 2. STRONA 141 152 Warto też od samego początku dopuścić realizację mniejszych projektów, które ze względu na niewielkie kwoty pożyczek będą stanowiły pomoc de minimis, bez ryzyka przekroczenia progu 200 tys. euro w ciągu trzech lat. Doświadczenia regionów wdrażających inicjatywę JESSICA pokazują, że zbyt późno zdecydowano się na tego typu projekty, podczas gdy rynek ich oczekiwał. Ocena jakości proponowanych instrumentów zwrotnych Wartość dodana Wywiady z ostatecznymi odbiorcami wsparcia w regionach wdrażających inicjatywę JESSICA wskazują, że ich projekty nie mogłyby być zrealizowane bez wsparcia ze środków zwrotnych z uwagi na zbyt wysoki koszt finansowania komercyjnego przy niskiej dochodowości projektów ze względu na znaczenie społeczne. Respondenci wskazywali, że oczekiwali dotacji, ale wobec ich braku albo niepowodzenia w konkursie byli skłonni przemodelować projekt, zmodyfikować jego założenia i przy zapewnieniu choć minimalnej rentowności zaczęli skłaniać się do sięgnięcia po środki zwrotne. Szczególnie spółki komunalne o doświadczeniach w zakresie pozyskania środków zewnętrznych są tym finansowaniem zainteresowane, ponieważ m.in. dlatego, że działając w interesie miasta, nie są obciążone limitami zadłużenia. W województwie podkarpackim większość respondentów preferuje dotacje i unika kredytu komercyjnego. Nie tylko wyniki badań ilościowych na to wskazują, ale również analiza kondycji finansowej. Wyniki wywiadów z odbiorcami wsparcia pokazują, że długoterminowe finansowanie preferencyjnymi pożyczkami jest prawie nieodczuwalne z powodu bardzo niskiego kosztu pieniądza. Wartość dodana mogłaby więc być bardzo istotna, biorąc pod uwagę jak wiele drobnych projektów różnych wnioskodawców nie uzyskało dofinansowania dotacyjnego. Z drugiej strony można mieć wątpliwości, czy tak znaczne rozdrobnienie projektów - choć odpowiada tendencjom z województw wdrażających inicjatywę JESSICA w latach 2010-2013 – jest celowe ze względu na możliwości realnego oddziaływania na tkankę miejską. W przypadku mniejszych miejscowości jak najbardziej, stąd najbardziej powinny być preferowane zintegrowane, kompletne projekty w małych i średnich miastach, które zresztą mają najlepszą kondycję finansową. Efekt mnożnikowy i dźwignia finansowa W tabeli poniżej przedstawiono oszacowanie efektu mnożnikowego i efektu dźwigni. Poniżej wyjaśniono przyjęte założenia: Kapitał na pożyczki to alokacja na PI 9.2. w części bez ZIT/MOF bez części wyodrębnionej na OSI – założenie takie wynika ze sztywnego katalogu projektu w części ZIT/MOF, a więc braku możliwości dowolnego wyboru projektów, oraz ze względu na nagromadzenie zjawisk kryzysowych w OSI, które predestynują wskazane powiaty do wsparcia dotacyjnego (jasielskim strzyżowski, brzozowski, przemyski ziemski, leski, bieszczadzki, niżański, lubaczowski, kolbuszowski, leżajski, przeworski). Podmioty z OSI powinny mieć możliwość korzystania z preferencyjnych pożyczek, jednak pierwszeństwo na tych obszarach powinny mieć dotacje. STRONA 142 Można zakładać, że zastosowanie instrumentów finansowych w odniesieniu do PI 9.2. będzie wiązało się w dużym stopniu z zaangażowaniem środków własnych. Zdecydowana większość beneficjentów działania 7.1 i 7.2 RPO Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 realizujących projekty z zakresu rewitalizacji wskazała, że źródłem finansowania wkładu własnego były środki własne. Odpowiedzi takiej udzieliło 80% badanych. Tylko 20% wskazało kredyt komercyjny. Można oczekiwać, że dodatkowym źródłem finansowania w przypadku zastosowania instrumentów finansowych będzie kredyt lub pożyczka z sektora bankowego lub pożyczka od instytucji spoza sektora bankowego, jednak większość potencjalnych beneficjentów spośród JST oczekuje nadal wsparcia dotacyjnego. Potrzebę premii za sukces w wysokości 2% uzasadniają pozytywne doświadczenia perspektywy 2007-2013, gdzie premia ta była czynnikiem wpływającym na szybkość i jakość terenowej akcji promocyjno-informacyjnej dla potencjalnych odbiorców wsparcia. Koszty zarządzania przyjęto na poziomie 3% jako maksymalny próg z perspektywy 2007-2013, przy założeniu zupełnego braku doświadczeń w regionie, konieczności identyfikacji projektów, szerokiej akcji informacyjno-promocyjnej i szkoleniowej. Wkład własny przyjęto na poziomie 43%, bazując na średnich wynikach z danych dla 106 projektów wspieranych w ramach inicjatywy JESSICA. Współczynnik strat funduszu przyjęto na poziomie 5% wobec braku danych historycznych zarówno dla regionu, jak i dla Polski. W związku z co najmniej 5 letnim (a najczęściej pomiędzy 10 a 15 lat) okresem zwrotu pożyczek przyjęto, że nie będzie obrotu kapitału w czasie perspektywy finansowej. Tabela 0.21 Oszacowanie efektu mnożnikowego i efektu dźwigni dla Priorytetu Inwestycyjnego 9.2 Kategoria wskaźnik mln zł 1 Kapitał na pożyczki 2 Kapitał na "premie za sukces" 2% 56,31 1,35 3 Koszty zarządzania (poz. 3*6) 3% 1,78 4 Wartość inwestycji pożyczkobiorcy to ok. 43% udzielonej pożyczki 5 Przyjęto, że w ciągu 7 lat każda złotówka zostanie pożyczona przeciętnie 1 raz 6 Współczynnik strat funduszu pożyczkowego 7 Wartość wygenerowanych inwestycji (kapitał na pożyczki pomnożony przez obrót kapitału powiększony o dodatkowe środki beneficjenta pomniejszony o straty) (poz. 1*5*4--6) 77,5 8 Zaangażowane środki publiczne (poz. 1+2+3) 59,44 9 Efekt mnożnikowy instrumentu (poz. 7/8) 130% 10 środki zaangażowane i nie zwrócone w perspektywie 7 lat (straty plus premia za sukces plus koszty zarządzania) (poz. 2+3+6) 11 Dźwignia finansowa: wartość inwestycji prywatnych wygenerowanych przez bezzwrotnie wydatkowane środki publiczne (poz. 7/10) 143,0% 1,0 5,0% 2,97 6,1 12,7 W zestawieniu z wartością luki finansowej (137 mln zł) można powiedzieć, że województwo podkarpackie miałoby zabezpieczone zapotrzebowanie na preferencyjny kapitał pożyczkowy na poziomie zbliżonym do innych regionów rozpoczynających wdrażanie inicjatywy JESSICA w latach 2010-2013. Doświadczenia regionów wdrażających inicjatywę JESSICA pokazują, że przeznaczenie na preferencyjne pożyczki całej kwoty alokacji przeznaczonej na działania rewitalizacyjne eliminuje szanse na pozyskanie środków przez projekty niedochodowe, a w województwie podkarpackim nadal występuje wysoka podaż takich projektów. Z analizy wniosków zgłoszonych do wsparcia w działaniach 7.1. i 7.2. RPO WP 2007-2013 oraz badań ilościowych wynika, że brakuje instrumentów finansowych, które pobudzałyby rynek projektów rewitalizacyjnych. Nie ma projektów dochodowych, a po okresie 9 lat wspierania dotacyjnego powinny pojawiać się już projekty, w których kumulacja negatywnych czynników na obszarach zdegradowanych została przełamana i odzyskują one stopniowo atrakcyjność inwestycyjną. Dlatego wsparcie przy pomocy funduszu pożyczkowego nie zagraża wyparciem STRONA 143 Źródło: opracowanie własne. istniejących mechanizmów rynkowych (nie zidentyfikowano takich). Będzie oddziaływać na zupełnie inną grupę projektów, stanowiąc rozwinięcie działań dotacyjnych. Istotnym elementem w eliminacji ryzyka niepożądanych zdarzeń jest także rozplanowanie konkursów dotacyjnych przed uruchomieniem naborów na pożyczki, aby oczekiwanie na konkursy na projekty dotacyjne nie hamowały zgłaszania projektów do wsparcia IF. Dodatkowość i komplementarność Działania komplementarne w stosunku do zaplanowanych w PI 9.2. zaprogramowano w ramach: osi priorytetowej II RPO WP „Cyfrowe Podkarpackie” – w PI 2.3, osi priorytetowej III RPO WP „Czysta energia” – w PI 4.3, PI 4.5, osi priorytetowej IV RPO WP „Ochrona środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego” – w PI 6.3, PI 6.5, osi priorytetowej VI RPO WP „Spójność przestrzenna i społeczna” – w PI 8.2, PI 9.1, PI 10.4, osi priorytetowej VII RPO WP „Regionalny rynek pracy” – w PI 8.5, PI 8.7, osi priorytetowej VIII RPO WP „Integracja społeczna” – w PI 9.4, PI 9.8, osi priorytetowej IX RPO WP „Jakość edukacji i kompetencji w regionie” – w PI 10.1, PI 10.3, PI 10.3 BIS, Szczegółową analizę komplementarności działań proponowanych w ramach 9.2. z innymi działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach RPO WP 2014-2020 zawarto w poniższej tabeli. OP i PI OP II, PI 2.3 OP III PI 4.3. OP III PI 4.5 OP IV PI 6.3 Uzasadnienie komplementarności/dodatkowości Wzmocnienie zastosowań TIK dla e-administracji, e-uczenia się, e-włączenia społecznego, e-kultury i e-zdrowia Działania proponowane w ramach PI 2.3. mają doprowadzić do zwiększenia poziomu wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych w zakresie usług publicznych. Ze względu na potrzeby diagnozowania stanu degradacji, problemów występujących na obszarach zdegradowanych oraz szczególnych potrzeb ich mieszkańców konieczna jest identyfikacja wspólnych obszarów interwencji oraz grup docelowych (zwłaszcza w zakresie JST, spółek komunalnych oraz ewentualnych pośredników finansowych realizujących zadania w ramach 9.2.). Działania w 2.3. umożliwiać mają także dostęp/mierzenie dostępu do usług publiczny, co z uwagi na przełamanie kumulacji negatywnych zjawisk na obszarach zdegradowanych, powinno być realizowane komplementarnie do działań w 9.2. Poprawa efektywności energetycznej w sektorze mieszkaniowym i budynkach użyteczności publicznej Działania programowane w ramach PI 4.3. mają na celu poprawę efektywności energetycznej oraz ograniczanie zużycia energii, co jest zgodne z celem PI 9.2. dotyczącym kompleksowej poprawy jakości życia mieszkańców terenów zdegradowanych. Z badań ogólnopolskich wynika, że na obszarach zdegradowanych (zwłaszcza w centrach miast) problem efektywności energetycznej jest najbardziej palący, m.in. ze względu na wiek i stan zasobów mieszkaniowych. Obniżenie emisyjności ośrodków miejskich województwa Podobnie jak w przypadku OP III PI 4.3. działania programowane w PI 4.5 mają zbieżny cel z celem PI 9.2 w odniesieniu do jakości życia mieszkańców miast, a ze względu na koncentrację niskiej emisji w centrach miast, które najczęściej dotknięte są zjawiskami degradacji, cele PI są komplementarne. Rozwój zasobów kultury i ochrona zabytków województwa podkarpackiego Do zasobów materialnego dziedzictwa kulturowego województwa należą m.in. zabytkowe układy urbanistyczne, obiekty architektoniczne o różnorodnych funkcjach, często znajdujące się na obszarach zdiagnozowanych jako zdegradowane. Przez swoje położenie i niekorzystne warunki ekonomiczne z niego wynikające wiele wartościowych obiektów podupada. Szansą na wzmocnienie ochrony obiektów zabytkowych województwa jest STRONA 144 Tabela 0.22 Komplementarność/dodatkowość działań proponowanych w PI 9.2 z innymi działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach regionalnego programu operacyjnego województwa podkarpackiego na lata 2014-2020 OP VI PI 8.2 OP VI PI 9.1 OP VI PI 10.4 OP VII PI 8.5 OP VII PI 8.7 STRONA 145 OP IV PI 6.5 powiązanie działań wobec zabytków z realizacją celów społecznych i gospodarczych zakładanych w PI 9.2., zwłaszcza że wielokulturowy charakter regionu daje ogromny potencjał. Poprawa jakości przestrzeni miejskiej województwa podkarpackiego Podobnie jak w przypadku OP III PI 4.3. i PI 4.5 działania programowane w PI 6.5 mają zbieżny cel z celem PI 9.2 w odniesieniu do jakości życia mieszkańców miast poprzez rekultywację i remediację terenów zdegradowanych ekologicznie na cele środowiskowe oraz zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza oraz natężenia hałasu. Jak wynika z badań środowiskowych prowadzonych przez Wojewódzki Inspektora Ochrony Sanitarnej, koncentracja zanieczyszczenia powietrza i natężenia hałasu występuje w obszarach o wysokiej gęstości zaludnienia, najczęściej centralnych lub blokowiskach. Te obszary, po zakończeniu diagnozy dla poszczególnych miast, będą prawdopodobnie najczęściej przedmiotem wsparcia w PI 9.2, a więc komplementarność celów będzie wysoka. Wspieranie rozwoju przyjaznego dla zatrudnienia poprzez rozwój potencjałów endogenicznych jako elementu strategii terytorialnej dla obszarów ze szczególnymi potrzebami Celem szczegółowym jest w tym PI poprawa stanu infrastruktury uzdrowiskowej oraz specjalistycznej opieki sanatoryjnej. Rozwój tej infrastruktury może zapewnić miasteczkom uzdrowiskowym skuteczną i efektywną rewitalizację poprzez restrukturyzację bazy ekonomicznej. W związku z tym działania realizowane w PI 9.2. powinny na obszarach miasteczek uzdrowiskowych być traktowane jako dodatkowe w stosunku do PI 8.2, co powinno znaleźć odbicie w kolejności konkursów. Poprawa jakości infrastruktury ochrony zdrowia i infrastruktury społecznej w województwie Z badań ogólnopolskich wynika, że przeciętna długość życia na obszarach zdegradowanych miast jest niższa niż ogółem, podobnie osoby z tych obszarów mają ograniczony dostęp do infrastruktury zdrowotnej i społecznej, przez co potęgowane jest zjawisko wykluczenia społecznego. Cel szczegółowy PI 9.1. związany z poprawą dostępu do wskazanych typów infrastruktury dla osób zagrożonych wykluczeniem powinien być traktowany jako komplementarny wobec społecznych aspektów działań rewitalizacyjnych w PI 9.2, a w diagnozie na potrzeby LPR należy uwzględnić elementy dostępu do infrastruktury ochrony zdrowia i infrastruktury społecznej oraz skalę zjawisk starzenia się społeczeństwa zdegradowanych dzielnic i niepełnosprawności oraz innych przesłanek wykluczenia. Inwestowanie w kształcenie, szkolenie oraz szkolenie zawodowe na rzecz zdobywania umiejętności i uczenia się przez całe życie przez rozwój infrastruktury edukacyjnej i szkoleniowej Celem szczegółowym PI 10.4 jest poprawa dostępności i jakości regionalnej infrastruktury edukacyjnej i szkoleniowej, co przez utrudniony dostęp do tej infrastruktury dla często bezrobotnych mieszkańców obszarów zdegradowanych, czyni z nich potencjalnych odbiorców działań w tym PI, dzięki czemu można odciążyć PI 9.2., który powinien być traktowany jako dodatkowy w stosunku do 10.4 na obszarach zdegradowanych (kolejność konkursów). Dostęp do zatrudnienia dla osób poszukujących pracy i biernych zawodowo, w tym długotrwale bezrobotnych, także poprzez lokalne inicjatywy na rzecz zatrudnienia oraz wspieranie mobilności pracowników Wzrost liczby osób lepiej przygotowanych do wejścia i utrzymania się na rynku pracy jest celem szczegółowym w PI 8.5. Ze względu na szczególne natężenie długotrwałego bezrobocia na obszarach zdegradowanych cele PI 8.5 i PI 9.2 są komplementarne, zwłaszcza że działania te współfinansowane są z EFS i stanowią uzupełnienie dla infrastrukturalnych realizowanych z wykorzystaniem środków EFRR. Praca na własny rachunek, przedsiębiorczość i tworzenie przedsiębiorstw, w tym innowacyjnych mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw Celem szczegółowym jest w tym PI wzrost przedsiębiorczości i samozatrudnienia w regionie. Cele PI 8.7 i 9.2 są doskonale komplementarne, zwłaszcza w odniesieniu do wykorzystania IF jako formy wsparcia dla mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw powstałych w wyniku wsparcia w PI 8.7 przy zachowaniu reguł pomocy de minimis, a więc OP VIII PI 9.4 OP VIII PI 9.8 OP IX PI 10.1 łącznego wsparcia nieprzekraczającego 200 tys. zł w ciągu trzech lat. Komplementarne traktowanie PI 8.7 i 9.2 jest szansą na wzmocnienie aktywności gospodarczej na obszarach zdegradowanych, ale też szansą na wygenerowanie nowych pomysłów i projektów rewitalizacyjnych przez nowo powstające przedsiębiorstwa. Aktywne włączenie, w tym z myślą o promowaniu równych szans oraz aktywnego uczestnictwa i zwiększaniu szans na zatrudnienie W PI 9.4 celem jest wzrost efektywności społecznej i zawodowej oraz samodzielności osób będących w szczególnie niekorzystnej sytuacji społecznej i zawodowej, co przekłada się na komplementarność celów w podobny sposób jak w PI 8.5. Wspieranie przedsiębiorczości społecznej i integracji zawodowej w przedsiębiorstwach społecznych oraz ekonomii społecznej i solidarnej w celu ułatwienia dostępu do zatrudnienia Jak wynika z ogólnopolskich badań, podmioty ekonomii społecznej stanowią pomost dla części mieszkańców obszarów zdegradowanych między bezrobociem a powrotem na konkurencyjny rynek pracy, a dla części formę powrotu na ten rynek. W związku z tym realizacja celu szczegółowego PI 9.8, tj. wzmocnienia roli podmiotów ekonomii społecznej w aktywizacji osób w niekorzystnej sytuacji oraz w dostarczaniu usług użyteczności społecznej w regionie, jest komplementarna wobec celów PI 9.2 na obszarach zdegradowanych. Ograniczanie i zapobieganie przedwczesnemu kończeniu nauki szkolnej Celami szczegółowymi PI 10.1 są upowszechnienie edukacji przedszkolnej oraz poprawa funkcjonowania szkół i placówek systemu oświaty. Obszary zdegradowane to zwykle miejsca o niskim współczynniku skolaryzacji, gdzie część młodzieży wypada z systemu oświaty i nie ma możliwości powrotu do niego, co prowadzi do stopniowego wykluczenia społeczno-ekonomicznego. W związku z tym powiązanie działań proponowanych w ramach PI 10.1 z działaniami infrastrukturalnymi w ramach PI 9.2 byłoby dobrym wzajemnym dopełnieniem (konkursy dotacyjne i nabory w PI powinny poprzedzać projekty w 10.1). Wyrównywanie dostępu do uczenia się przez całe życie – 10.3, Lepsze dostosowanie systemów kształcenia i szkolenia do potrzeb rynku pracy Uzasadnienie analogiczne jak w przypadku PI 10.1. OP IX PI 10.3, PI 10.3 BIS Źródło: opracowanie własne na podstawie projektu Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 (projekt z dnia 9 kwietnia 2014 r.) STRONA 146 Dopuszczalne jedynie w szczególnych wypadkach są działania obejmujące uzbrojenie terenów pod inwestycje i tworzenie/rozbudowa terenów inwestycyjnych, inwestycje dotyczące infrastruktury technicznej (infrastruktura drogowa, sieć wodociągowa, kanalizacja sanitarna, deszczowa, sieć ciepłownicza lub energetyczna), co musi być poparte wykazaniem braku możliwości osiągnięcia zakładanych rezultatów bez realizacji któregokolwiek z wymienionych elementów, spójnością z CT9. Elementy te powinny być przedmiotem wsparcia w celach tematycznych 1-7, które mają wymiar rozwojowy, a CT 9 – wyraźnie rewitalizacyjny. W związku z tym z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju miasta, przy uwzględnieniu wyników diagnozy obszarów zdegradowanych, realizacja CT 1-7 powinna być współbieżna z CT 9, uzupełniać się komplementarnie, a nie zastępować. Działania proponowane w ramach PI 9.2 RPO WP są w pewnym stopniu komplementarne z działaniami zaprogramowanymi w PO WER 2014-2020 oraz PO IŚ 2014-2020. Tabela 0.23 Komplementarność działań proponowanych w PI 9.2 z innymi działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach krajowych programów operacyjnych na lata 2014-2020 Program Operacyjn y PO WER 20142020 Uzasadnienie komplementarności Działania w dużym stopniu komplementarne w zakresie społecznego i ekonomicznego wymiaru działań rewitalizacyjnych poprzez: 1) wsparcie usług na rzecz osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz rozwój aktywnej integracji (finansowane poprzez komponent EFS CT 9, odpowiadający PI 9.1 i 9.2), 2) wsparcie systemu oświaty (PI 10.4 – komponent EFS), 3) działania na rzecz zwiększenia aktywności zawodowej i zatrudnienia (PI 8.5, 8.7), 4) walkę z ubóstwem i włączenie społeczne osób znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji (PI 9.4, 9.7, 9.8), 5) powiązanie systemu edukacji z zapotrzebowaniem rynku pracy (PI 10.3, 10.3 BIS), 6) wsparcie procesów cyfryzacji usług edukacyjnych, co będzie wspierało ustawiczne kształcenie i ułatwiało powrót na rynek pracy (PI 2.3). PO IŚ 20142020 Działania w tym programie operacyjnym są komplementarne do PI 9.2 poprzez odniesienie do wspierania zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego i obiektów zabytkowych, które powinny być istotnym czynnikiem endogenicznym wzmacniającym proces rewitalizacji. Źródło: opracowanie własne na podstawie projektów PO WER 2014-2020 (14.01.2014) i PO IŚ 2014-2020 (styczeń 2014 r.). Ryzyko negatywnego oddziaływania instrumentów finansowych przeznaczonych na wsparcie kompletnych projektów rewitalizacyjnych w RPO WP 2014-2020 Ze względu na brak zidentyfikowanych lokalnych pośredników finansowych oferujących finansowanie dla projektów rewitalizacyjnych w województwie podkarpackim nie występuje ryzyko, że wdrożenie preferencyjnych pożyczek w RPO WP 2014-2020 spowoduje wypieranie mechanizmów rynkowych. Zostało jednak zidentyfikowane inne zagrożenie, analogiczne do stwierdzonego w innych województwach, tj. ryzyko sztucznego zaniżania rentowności projektów adaptacji obiektów na obszarach zdegradowanych do celów czysto komercyjnych w celu uzyskania preferencyjnego finansowania. Istotą przeciwdziałania temu ryzyku jest kontrola projektów przez komitet inwestycyjny, zarówno na etapie przyznawania pożyczki, kiedy czytelny i potrzebny efekt społeczny oraz niska dochodowość wynikająca ze specyfiki obszarów zdegradowanych powinny być warunkami otrzymania wsparcia, jak i na etapie monitorowania, kiedy trwałość projektu powinna być mierzona i oceniana przede wszystkim w odniesieniu do występowania efektu społecznego w stopniu opisanym we wniosku o pożyczkę. Oszacowanie efektów Założony wskaźnik rezultatu dla PI 9.2. to liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej na 10 tys. ludności. Założono, że bazowa wartość wskaźnika (617) zostanie obniżona do 2023 r. do 580. STRONA 147 Oś priorytetowa VI „Spójność przestrzenna i społeczna” realizuje cele główne Umowy Partnerstwa dotyczące poprawy spójności społecznej i terytorialnej, zwiększenia konkurencyjności gospodarki oraz ograniczenia ryzyka wykluczenia społecznego spowodowanego dysproporcjami w dostępie do usług, włączenia społeczności zamieszkałych obszary peryferyjne i zdegradowane oraz lepszych kompetencji kadr gospodarki. Sformułowany cel szczegółowy PI 9.2 nadaje proponowanym działaniom przeważający wymiar społeczny, jednak należy zwrócić uwagę na powiązanie systemu gospodarczego i społecznego. Bez „uzdrowienia” bazy ekonomicznej obszarów zdegradowanych nie będzie możliwe ograniczenie liczby osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. Z badań wynika, że najbardziej efektywne w zatrudnianiu osób wychodzących z bezrobocia i innych form uzależnienia od pomocy publicznej są organizacje pozarządowe, przedsiębiorstwa społeczne i MSP. W związku z zapotrzebowaniem na podniesienie poziomu zatrudnienia, gwarantujące ograniczenie liczby osób korzystających z pomocy społecznej, konieczne jest wspieranie dochodowych kompletnych projektów miejskich, łączących oddziaływanie społeczne (konieczne skoncentrowanie działania wobec osób z obszarów zdegradowanych i wymóg zatrudniania osób z tych obszarów w ramach projektów rewitalizacyjnych). Osiągnięcie zakładanego wskaźnika produktu powinno być możliwe dzięki utrzymaniu dla obszarów ZIT/MOF dotacyjnej oraz OSI częściowo dotacyjnej formy wsparcia, przez co wśród projektów pojawią się większe obszarowo niż w przypadku projektów dochodowych np. projekty modernizacji przestrzeni publicznych. Wsparcie dotacyjne w niewielkim stopniu jednak przyczynia się do poprawy wskaźnika obrazującego liczbę osób uzależnionych od pomocy społecznej. Dzięki zastosowaniu instrumentów finansowych możliwe będzie więc szybsze osiągnięcie zakładanego wskaźnika rezultatu. Znaczna komplementarność PI 9.2 i innych PI zarówno w ramach RPO WP, jak i krajowych programów operacyjnych wskazuje na możliwości współbieżnego stymulowania rynku pracy na obszarach zdegradowanych. W związku z tym oszacowana powyżej liczba podmiotów w luce finansowej (25) i wartość luki finansowej, mimo ponad dwukrotnego przekroczenia sugerowanej alokacji przeznaczonej na instrumenty zwrotne, powinna w dużym stopniu zostać pokryta. Należy także uwzględnić dodatkowe koszty wdrożenia IF: koszty zarządzania i premii za sukces, które ze względu na brak wcześniejszych doświadczeń z IF w województwie podkarpackim powinny być uwzględnione na poziomie odpowiednio 3% oraz 2%. W związku z tym alokacja powinna zostać powiększona o kwotę 3,41 mln zł. Wskaźnik produktu dotyczy powierzchni obszarów objętych rewitalizacją (45 ha). Projekty śródmiejskie nie obejmują najczęściej dużej powierzchni. Ze względu na duży potencjał generowania przychodów przez kompletne projekty rewitalizacyjne polegające m.in. na adaptacji terenów zdegradowanych na funkcje rekreacyjne i sportowe lub plany tworzenia kampusów uczelni wyższych na obszarach rewitalizowanych można prognozować, że to projekty dochodowe będą obejmować większą powierzchnię. Dzięki nim będzie można uzyskać znacznie wyższy od zakładanego wskaźnik produktu. Model wdrażania STRONA 148 Analiza ocen przedstawicieli FROM oraz ostatecznych odbiorców wsparcia wskazuje, że model wypracowany przez regiony wdrażające inicjatywę JESSICA jest efektywny w redystrybucji środków. W związku z tym proponowany jest schemat organizacyjny analogiczny do opisanego w części dotyczącej dotychczasowych doświadczeń. Rysunek 0-1 Kluczowe etapy wdrażania inicjatywy JESSICA w województwie podkarpackim 0 Nawiązanie współpracy - Podpisanie listu intencyjnego (Memorandum of Understanding) - Zdefiniowanie ogólnych założeń dla analizy możliwości realizacji JESSICA 1 Analiza możliwości - Studium wykonalności wdrożenia JESSICA w województwie podkarpackim - Identyfikacja możliwych struktur wdrożenia JESSICA, analiza rynku, wstępna identyfikacja potencjalnych kompletnych projektów rewitalizacyjnych 2 3 4 Powołanie funduszu powierniczego (opcjonalnie) - Zdefiniowanie strategii inwestycyjnej funduszu powierniczego - Podpisanie umowy o finansowanie pomiędzy IZ RPO WP a zarządzającym funduszem powierniczym - Transfer środków do funduszu powierniczego - Powołanie rady inwestycyjnej funduszu powierniczego (organu zarządczego) Wybór FROM - Uruchomienie procedury wyboru zarządzającego FROM (zaproszenie do wyrażenia zainteresowania) - Podpisanie umowy operacyjnej pomiędzy zarządzającym FROM a funduszem powierniczym Inwestowanie w kompletne projekty rewitalizacyjne - Uruchomienie naboru - Analiza kompletnych projektów rewitalizacyjnych oraz podpisywanie umów inwestycyjnych - Monitorowanie działań FROM - Sprawozdawanie z działań FROM Analiza doświadczeń regionów wdrażających inicjatywę JESSICA pokazuje, że największy potencjał w kontekście potrzeb związanych z wdrażaniem IF w zakresie projektów rewitalizacyjnych mają dwa banki – Bank Gospodarstwa Krajowego oraz Bank Ochrony Środowiska S.A., w mniejszym zakresie również BZ WBK S.A. Mają one unikatowe doświadczenie na rynku i wypracowały procedury oceny projektów, zarówno pod względem merytorycznym, jak i finansowym. Innym pośrednikom finansowym trudno będzie zniwelować różnicę wynikającą z kilkuletniej pracy przy wdrażaniu pożyczek na potrzeby projektów rewitalizacyjnych. Należy jednak zauważyć, że ogromne znaczenie w pomyślnym wdrażaniu IF w rewitalizacji ma dobra znajomość lokalnego rynku. Studium wykonalności powinno ostatecznie pokazać, czy w regionie istnieje pośrednik finansowy, który mógłby być konkurencją dla wymienionych banków, jednak na etapie ewaluacji nie zidentyfikowano takiego podmiotu. Przy braku lokalnego pośrednika lokalny partner merytoryczny jest niezbędnym elementem schematu organizacyjnego i wymóg jego posiadania powinien być zawarty w dokumentacji przetargowej do wyboru pośrednika finansowego. STRONA 149 Źródło: opracowanie własne na podstawie Modelewska M., 2012, Fundusze rozwoju obszarów miejskich w inicjatywie JESSICA, materiały studiów podyplomowych „Rewitalizacja miast – organizacja i finansowanie”, SGHUJ, Warszawa-Kraków. Priorytet inwestycyjny 9.8 Rozważano również możliwość zastosowania instrumentów finansowych w ramach Priorytetu inwestycyjnego 9.8. Spośród wszystkich typów projektów instrumenty finansowe mogłyby potencjalnie znaleźć zastosowanie w typie projektu: tworzenie przedsiębiorstw społecznych i miejsc pracy w nich oraz na działalność integracyjną. Przeprowadzona analiza desk research już na wstępie dostarczyła jednak informacji przemawiających przeciwko stosowaniu IF w ramach PI 9.8. Przemawiają za tym następujące argumenty: 1. Wsparcie dotyczy przedsiębiorstw społecznych czyli podmiotów, które zgodnie z definicją zawartą w Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej prowadzą działalność gospodarczą, której celem jest integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (w tym przypadku wymagane jest zatrudnienie co najmniej 50% osób zagrożonych wykluczeniem społecznym lub 30% niepełnosprawnych lub/ świadczenie usług społecznych użyteczności publicznej, realizując również cele prozatrudnieniowe; oraz, które nie dystrybuuje zysku lub nadwyżki bilansowej pomiędzy udziałowców, ale przeznacza go na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa jako kapitał niepodzielny, oraz w określonej części na reintegrację zawodową i społeczną – w przypadku przedsiębiorstw o charakterze zatrudnieniowym, lub na działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo; oraz, w którym wynagrodzenia kadry zarządzającej są ograniczone limitami. Trudno oczekiwać by w podmiot, w którym ewidentnie interes społeczny ma przeważać nad interesem ekonomicznym zaciągał dobrowolnie zobowiązania finansowe w postaci oprocentowanych pożyczek/kredytów. 2. Potencjał podmiotów ekonomii społecznej do zaciągania zobowiązań jest minimalny. Zgodnie z danymi GUS dotyczącymi trzeciego sektora przeciętne przychody polskich organizacji pożytku publicznego (w tym przedsiębiorstw społecznych) to mniej niż 1 tys. Zł. Co czwarta spółdzielnia socjalna nie generowała żadnych przychodów. Osiąganie przychodów z tytułu działalności gospodarczej deklarowało 9% organizacji (2700 podmiotów w Polsce) Co więcej, według danych GUS, między rokiem 2010 a 2012 liczba organizacji faktycznie prowadzących działalność gospodarczą zmniejszyła się o 19%. Zgodnie z danymi GUS (bank danych lokalnych) w województwie podkarpackim działalność gospodarczą prowadzi jedynie 5% organizacji. 4. Przewidywane nieduże zainteresowanie instrumentem pożyczkowych - zaledwie 10% podmiotów ekonomii społecznej zadeklarowało, że sfinansowało którykolwiek z wydatków STRONA 150 3. Trudności w ocenie możliwości spłacenia pożyczki PS ( kryteria zdolności kredytowej - tzw. 5C): Capacity/Cash Flow,– potencjał/wypłacalność (brak historii, brak danych finansowych, specyficzna księgowość trzeciego sektora, mała skala działalności); Capital – kapitał (mały – majątku własnego nie posiada aż 48% organizacji, jedynie 17% dysponuje takim majątkiem w granicach od 1 tys. zł do 100 tys. zł. Tylko 6% posiada majątek o wartości powyżej tej kwoty); Collateral –zabezpieczenie (mały kapitał, usługi – mała zdolność do zabezpieczenia długu); Conditions – warunki zewnętrzne (mogące zagrozić regularnemu spłacaniu długu dużą część budżetu PS stanowią dotacje i darowizny)); Charakter - charakterystyka przedsiębiorstwa oraz zarządu- brak doświadczenia zarządu w prowadzeniu działalności gospodarczej. poniesionych w 2013 roku z pożyczki lub kredytu154. Częściej z tej formy finansowania korzystają podmioty z przychodem powyżej 500 tys. zł, które zatrudniają powyżej 50 pracowników, a tych w skali kraju jest bardzo niewiele. Potwierdzają to również dane dotyczące liczby pożyczek udzielonych przez Towarzystwo Inicjatyw Społeczno Ekonomicznych podmiotom ekonomii społecznej- przez niemal 2 lata działalności funduszu udzielone zostały 93 pożyczki w skali całego kraju 5. W Programie Operacyjnym Wiedza, Edukacja, Rozwój planowane jest wykorzystanie instrumentów finansowych na rzecz rozwoju i wzrostu zatrudnienia w podmiotach ekonomii społecznej, w tym w przedsiębiorstwach społecznych. Planowany jest rozwój systemu pożyczkowego (uruchomionego pilotażowo w perspektywie finansowej 2007-2013) oraz wprowadzenie systemu poręczeniowego, a także innowacyjnych instrumentów finansowych (np. social venture capital). Menadżerem funduszu funduszy zarządzającego instrumentami finansowymi będzie Bank Gospodarstwa Krajowego. Obecnie prowadzone jest badanie dotyczące luki finansowej. 154 Instytut Badań Strukturalnych, Ocena ex-ante instrumentów finansowych w zakresie wsparcia podmiotów w ekonomii społecznej i osób młodych, s. 48 STRONA 151 Przytoczone wyżej argumenty wskazują, iż zastosowanie instrumentów finansowych w ramach PI 9.8 na poziomie regionalnym nie znajduje uzasadnienia. AKTUALIZACJA OCENY EX-ANTE Prognoza zapotrzebowania na kapitał została sporządzona według zasady konserwatywnej, a więc bez założeń zmian tempa wzrostu sektora MŚP. Należy jednak mieć na uwadze, że działalność inwestycyjna przedsiębiorstw, jak wykazano w części opracowania poświęconej diagnozie, pozostaje w ścisłym związku z koniunkturą gospodarczą, zależy od fazy cyklu koniunkturalnego i ogólnego klimatu inwestycyjnego (w tym ustawodawstwa) w danym kraju. Z tego względu jest to również istotny warunek, który należy monitorować na podstawie dostępnych statystyk publicznych. Dlatego w przypadku gwałtowanych zmian otoczenia gospodarczego należy oszacować ponownie średnie wartości określające zapotrzebowanie na finansowanie uwzględniając nowe szeregi czasowe danych. Przeprowadzone badanie niedopasowania rynkowego w zakresie finansowania innowacyjnych MŚP oparto na analizie pięcioletnich średnich arytmetycznych. Było to możliwe dzięki stabilnemu poziomowi badanych cech155. Należy mieć na uwadze, że z czasem zmienność nowych obserwacji może zdeterminować średnią. Dotyczy to przede wszystkim poziomu inwestycji MŚP, zwłaszcza w zakresie innowacji oraz deklaracji przedsiębiorców dotkniętych trudnościami w dostępie do kredytu bankowego. W związku z tym należy nie rzadziej niż raz na dwa lata dokonać porównania danych podawanych przez GUS w bazie Bank Danych Lokalnych. W przypadku stwierdzenia różnicy pomiędzy wskazanym w raporcie w części dotyczącej diagnozy, lub najświeższą średnią, poziomem cechy a nową obserwacją, większej niż 10% zaleca się ponowne przeszacowanie średniej. Realizacja ww. działań powinna leżeć w gestii komórki organizacyjnej IZ RPO WP 2014-2020 odpowiedzialnej za wdrażanie instrumentów finansowych skierowanych do przedsiębiorców. Zmiana koniunktury gospodarczej oraz kondycji finansowej przedsiębiorstw będzie miała również wpływ na kształtowanie się luki finansowania otrzymanej na podstawie badania finansowego. Najważniejszy parametr w badaniu finansowym to tempo wzrostu przychodów ze sprzedaży. Wzrost przychodów ze sprzedaży jest bezpośrednio związany z popytem na dobra i usługi tworzone przez innowacyjne przedsiębiorstwa. Zależy od ogólnych nastrojów konsumentów, wynikających z poziomu zamożności społeczeństwa oraz między innymi od bezpieczeństwa i stabilności zatrudnienia. Z drugiej strony realizacja wzrostu przychodów ze sprzedaży będzie uzależniona od czynników wewnętrznych przedsiębiorstwa, tj. polityki cenowej, odpowiednich działań marketingowych. Może również zależeć od stymulacji tego rozwoju różnymi instrumentami wsparcia. Tworzone jest zatem pewne sprzężenie zwrotne. Wzrost jest uzależniony od kondycji gospodarki i popytu na dobra i usługi, ale wzrost nie jest możliwy do zrealizowania bez odpowiedniego poziomu inwestycji. Wzrost wymaga odpowiedniego poziomu finansowania. Analizując bezpośrednio zależności parametrów wynikające z modelu finansowego wykorzystanego w diagnozie luki finansowania należy zauważyć następujące relacje: 1. zapotrzebowanie na dodatkowy kapitał zależy od wzrostu aktywów, wzrostu zobowiązań nieoprocentowanych oraz poziomu zysku zatrzymanego. 2. wzrost aktywów pozostaje w proporcjonalnej relacji do przyrostu przychodów ze sprzedaży. Zatem każde zwiększenie przychodów ze sprzedaży powoduje wzrost aktywów, czyli wzrost zapotrzebowania na ich sfinansowanie i większą lukę finansowania 156. 155 Aby wynik był reprezentatywny przyjęto dwa kryteria oceny niski poziom kurtozy (-4;4) oraz skośności (-3;3). Dzięki temu przyjęto akceptowalnie wysoki poziom normalności rozkładu cechy. Zapotrzebowanie na finansowanie zależy on również od kapitałochłonności (wskaźnik aktywa ogółem w relacji do przychodów ze sprzedaży) badanych firm. Im wyższa kapitałochłonność danego przedsiębiorstwa lub danej branży tym, wraz ze wzrostem przychodów ze sprzedaży, wyższe zapotrzebowanie na finansowanie dodatkowej inwestycji w aktywa. Odwrotna tendencja ma następujące implikacje, im mniejsza kapitałochłonność tym mniejsze zapotrzebowanie na finansowanie dodatkowej inwestycji w aktywa. Im niższy wzrost przychodów ze STRONA 152 156 3. wzrost zobowiązań nieoprocentowanych (tzw. spontanicznych, czyli zobowiązań handlowych, cywilno-prawnych, wobec pracowników, itp.) jest proporcjonalnie zależny od przyrostu przychodów ze sprzedaży. Zobowiązania nieprocentowane częściowo pokrywają zapotrzebowanie na finansowanie aktywów (innymi słowy stanowią źródło finansowania). Im wyższa rotacja zobowiązań tym mniejsze zapotrzebowanie na dodatkowy kapitał i mniejsza luka finansowania. Im niższa rotacja zobowiązań 157 tym zapotrzebowanie na dodatkowy kapitał większe i luka finansowania również większa. 4. zapotrzebowanie na dodatkowy kapitał rośnie im mniejszy jest poziom zysku zatrzymanego (wewnętrzne źródło własne finansowania działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw) 158. Środki własne są najczęściej i w największym stopniu wykorzystywanym źródłem finansowania inwestycji. Jednak duże, rozwojowe inwestycje nie mogą zostać zrealizowane bez wsparcia kapitałem zewnętrznym, którego udział w finansowaniu wzrostu aktywów rośnie wraz ze wzrostem wielkości firmy. Zależność jest oczywista, im więcej zysku netto przedsiębiorstwo przeznacza na zysk zatrzymany i tym samym finansowanie działalności tym mniejsze zapotrzebowanie na zewnętrzny kapitał. Taka sytuacja będzie miała miejsce w przypadku zwiększonego ryzyka rynkowego, niepewnej sytuacji na rynku i wzrostu ryzyka operacyjnego. Im większe obawy przedsiębiorców dotyczące niemożności spłaty kredytów w przyszłości tym mniejsza skłonność do ich zaciągania. Im większa niepewności i ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej tym mniejsza będzie skłonność przedsiębiorstw również do korzystania z instrumentów pomocowych. Wiąże się to ze zwiększonym ryzykiem niewypełnienia kryteriów realizacji projektów, na które pozyskiwane mogą być środki. Tendencje te można śledzić na podstawie danych finansowych przedsiębiorstw przy zastosowaniu zaprezentowanego w modelu AFN. Badanie na danych finansowych jest możliwe z częstotliwością raz do roku. Dodatkowo ze względu na okres, w którym przedsiębiorstwa udostępniają dane i raportują, możliwość ich analizy na podstawie sprawozdań finansowych lub danych dotyczących sprawozdań sprzedaży tym niższe zapotrzebowanie na dodatkowe finansowanie. Oznacza to również niższe zapotrzebowanie na dodatkowy kapitał i mniejszą lukę finansowania. 157 Wartość ta zależy również od rotacji zobowiązań spontanicznych, czyli średniego okresu po jakim dana firma płaci swoje zobowiązania. Im ten okres dłuży tym wyższy poziom zobowiązań i teoretycznie większe wewnętrzne źródło finansowania, jednak zbyt wysoki poziom tych zobowiązań prowadzi do problemów z płynnością. Ważne są również wymagania dostawców dotyczące spłaty. Ponownie na znaczeniu zyskują warunki rynkowe i dostęp do innych źródeł finansowania. Jeśli kondycja przedsiębiorstw jest dobra nie będą nadmiernie wykorzystywać zobowiązań bieżących i wydłużać terminów płatności, cykl konwersji gotówki skróci się co wpływa na wzrost efektywności zarządzania gotówką i generuje dodatkowe dochody dla firmy. Równocześnie zwiększy się zapotrzebowanie na dodatkowy kapitał czyli przedsiębiorstwa będą pozyskiwać kapitał na finansowanie aktywów ze źródeł zewnętrznych. Poziom zysku zatrzymanego zależy od wielu czynników. Po pierwsze – od wielkości marży zysku netto, po drugie – od polityki dywidendy przedsiębiorstwa. Dokładniej – ile przedsiębiorstwo jest w stanie wygenerować zysku z 1 zł przychodów ze sprzedaży i jaką część zysku netto chce przeznaczyć na reinwestycję w aktywa firmy a jaką część zamierza wypłacić właścicielom w formie dywidendy. W przypadku małych przedsiębiorstw częściej są to krótkoterminowe decyzje zależne od bieżącej sytuacji firmy i przeczucia właściciela, który decyduje się na zakup dodatkowego środka produkcji. Natomiast w przypadku firm średnich, a szczególnie dużych, będących spółkami publicznymi notowanym na giełdzie jest to decyzja długofalowa, podejmowana na poziomie zarządu, zatwierdzona przez walne zgromadzenie akcjonariuszy. Zakładając, że właściciele przedsiębiorstw podejmują decyzje racjonalnie, na podstawie rachunku ekonomicznego uwzględniającego dochód oraz ryzyko związane z inwestycją w udziały w przedsiębiorstwie zysk zatrzymany powinien być wykorzystywany do finansowania inwestycji pod warunkiem, że inne dostępne na rynku instrumenty finansowania mają wyższy koszt kapitału (są mniej opłacalne z perspektywy ostatecznej stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału dla właścicieli). W praktyce bierze się jednak głównie pod uwagę kryterium łatwości dostępu do kapitału, a następnie kryterium dochodowe. Z tego względu firmy finansują swoją działalność zgodnie z teorią wydziobywanej kolejności finansowania (ang. pecking order theory). STRONA 153 158 159 Lub obciążeń okołopłacowych, wpływająca na koszty zatrudnienia. STRONA 154 finansowych z baz danych jest ograniczona opóźnieniem, mniej więcej 2 letnim lub przynajmniej półtorarocznym. Podobna sytuacja ma miejsce przy weryfikacji założeń przyjętych w badaniu statystyk publicznych na podstawie danych zagregowanych. Z pewnością monitorowanie ułatwiłoby zbiorcze zestawienie danych finansowych ze sprawozdań finansowych firm ubiegających się o wsparcie w nowej perspektywie finansowania z podziałem na te firmy, które uzyskały dostęp to instrumentów oraz na te, które zostały zweryfikowane negatywnie. Impulsem dla przeprowadzenia ponownych szacunków luki finansowania powinny być ogólne wskaźniki koniunktury gospodarczej, które mogą sygnalizować istotne zmiany wpływające na aktywność inwestycyjną firm. Są to takie wskaźniki jak: poziom stóp procentowych (niskie stopy procentowe – większa skłonność przedsiębiorców do korzystania z kapitału dłużnego dostępnego na rynku), tempo wzrostu gospodarczego, wskaźniki nastrojów konsumentów (np. wskaźnik ufności konsumenckiej GUS lub TNS Consumer Index lub Wskaźnik Optymizmu Konsumentów Ipsos). Zmiana polityki fiskalnej i podatkowej państwa dotycząca działalności przedsiębiorstw może istotnie wpłynąć na sytuację finansową przedsiębiorstw i ich skłonność do inwestowania. Z tego względu każda zmiana stawek przynajmniej podatku dochodowego i VAT159 powinna być sygnałem do przeprowadzenia aktualizacji. Sygnałem do przeprowadzenia aktualizacji szacunku luki finansowej mogą tez być problemy z absorpcją alokacji na poszczególne instrumenty oferowane w ramach RPO. Należy przewidzieć, że pierwsze sprawdzenie aktualności oszacowanych parametrów luki powinno mieć miejsce nie wcześniej niż po 3 latach od operacyjnego uruchomienia RPO. WNIOSKI I REKOMENDACJE Lp. Wniosek z badania (numer strony w raporcie) Proponowana rekomendacja Oczekiwany efekt wdrożenia rekomendacji Proponowany sposób wdrożenia rekomendacji Adresa t rekom endacj i Proponowa ny termin wdrożenia rekomenda cji IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską PRIORYTET INWESTYCYJNY 1.2 Rozstrzygnięcie w zakresie możliwości zastosowania w danym Priorytecie Inwestycyjnym instrumentów finansowych 1. Projekty z zakresu działalności B+R oraz działalności wdrożeniowej są projektami o wysokim poziomie ryzyka Skłonność potencjalnych beneficjentów do korzystania z instrumentów finansowych przy realizacji tego rodzaju projektów jest niewielka Nie ma praktycznie żadnych krajowych doświadczeń związanych ze wspieraniem działalności B+R/wdrożeń wyników prac B+R instrumentami pożyczkowymi (z uwagi na zapisy Umowy Partnerstwa zastosowanie na poziomie regionalnym instrumentów kapitałowych i gwarancyjnych jest niemożliwe) W Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój planuje się wsparcie projektów B+R oraz wdrożeń prac B+R między innymi instrumentami dotacyjnymi (s. 64-67) W Priorytecie inwestycyjnym 1.2 powinny być zastosowane wyłącznie instrumenty dotacyjne. (s. 64-67) Większe zainteresowanie beneficjentów ubieganiem się o wsparcie aniżeli w sytuacji gdyby wsparcie miało charakter zwrotny Utrzymanie obecnych zapisów Programu Wystąpienie efektu zachęty PRIORYTET INWESTYCYJNY 3.3 Rozstrzygnięcie w zakresie możliwości zastosowania w danym Priorytecie Inwestycyjnym instrumentów finansowych STRONA 155 1. Przeprowadzona analiza wskazuje, że zwrotne instrumenty finansowe szczególnie dobrze adresują problem luki finansowej dotykający przedsiębiorstwa mikro i małe. Forma zwrotna rodzi też mniejsze – w porównaniu z dotacją – ryzyko powodowania zniekształceń rynkowych, co wynika z faktu, iż przedsiębiorstwo korzystające z pożyczki otrzymuje ją na warunkach zbliżonych do rynkowych. Ponadto, otrzymane wsparcie motywuje firmę do bardziej efektywnego gospodarowania otrzymanymi środkami. (s. 75) Utrzymanie zapisów IF w PI 3.3 dotyczących wykorzystania zwrotnych instrumentów finansowych. (s. 75) Podniesienie efektywności interwencji publicznej i sprawności alokacji funduszy w regionie. Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO. IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. Typy projektów, w których w danym Priorytecie Inwestycyjnym należy zastosować instrumenty finansowe 2. Sektor małych i średnich przedsiębiorstw, do których w głównej mierze adresowane jest wsparcie jest silnie heterogeniczny, a firmy go tworzące (mikro, małe i średnie) mają zróżnicowane cele i potrzeby inwestycyjne. (s. 73-74) STRONA 156 Wyodrębnienie czterech kategorii instrumentów finansowych, które powinny zostać zastosowane dla realizacji różnych typów projektów: - pożyczki standardowej (dla projektów ukierunkowanych ogólnie na wsparcie rozwoju przedsiębiorstwa z pewnymi preferencjami dla mikro i małych firm w celu wywołania efektu zachęty) - preferencyjnej pożyczki innowacyjnej (dla projektów umożliwiających dokonanie „skoku technologicznego” przez beneficjenta) - poręczenia (dla realizacji projektów przez firmy nie posiadające odpowiedniego zabezpieczenia na spłatę zobowiązania) - dotacji (dla projektów głównie o wysokim ładunku innowacyjności obarczonych ponadprzeciętnym Minimalizowanie luki finansowania głównie wśród firm mikro i małych, przy jednoczesnym promowaniu wdrażania innowacyjnych rozwiązań oraz racjonalizacji wykorzystania środków Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO. ryzykiem). (s. 82-83) Procent alokacji jaki w danym Priorytecie należy przeznaczyć na instrumenty finansowe 3. Oparcie schematu finansowania na różnorodności źródeł finansowania daje przedsiębiorstwom zdecydowanie większą elastyczność w procesie decyzyjnym związanym z realizacją inwestycji, jednocześnie tworząc efekt zachęty i racjonalizując ich decyzje inwestycyjne. (s. 76) Przeznaczenie z ogólnej puli 197,2 mln euro przeznaczonych na realizację priorytetu 3.3 następujących kwot na poszczególne instrumenty finansowe: Sprawniejsza alokacja funduszy w regionie, promowanie wdrażania innowacyjnych rozwiązań oraz zwiększenie dostępu do źródeł finansowania dla firm najmniejszych Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO. IZ RPO WP - 34,5 mln euro (17,4% alokacji) na pożyczkę standardową Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. - 7,2 mln euro (3,7% alokacji) na preferencyjną pożyczkę innowacyjną - 10,0 mln euro (5,1% alokacji) na poręczenia - 145,5 mln euro (73,8% alokacji) na dotacje (s. 82) Warunki na jakich instrumenty finansowe powinny być oferowane (grupy docelowe, kwota pożyczki, zabezpieczenia, czas na jaki wsparcie jest udzielane etc.) 4. Grupa docelowa: Instrumenty finansowe powinny być dostępne dla przedsiębiorstw z sektora MŚP z uwagi na fakt, iż przedsiębiorstwa z każdej klasy wielkości są w mniejszym lub większym stopniu dotknięte zjawiskiem luki finansowej (s. 20-28) 5. Oprocentowanie/Maksymalna wysokość pożyczki: Wyniki prowadzonych badań ewaluacyjnych wskazują na pojawiający się (zwłaszcza w odniesieniu do schematu dotacyjnego) efekt jałowej straty (ubieganie się o bezzwrotne STRONA 157 Nie postulujemy ograniczania dostępu do tego instrumentu dla żadnej z grup docelowych objętych PI 3.3 (s. 77) Zaadresowanie problemu luki finansowej w odniesieniu do przedsiębiorstw z każdej klasy wielkości (mikro, małe średnie) Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. Wprowadzenie 3 progów kwotowych, od których będzie uzależniona stopa oprocentowania pożyczek: Zróżnicowanie wysokości oprocentowania powinno prowadzić do pojawienia się efektu zachęty, zwłaszcza u przedsiębiorców pożyczających niewielkie kwoty, jak również racjonalizacji określania przez przedsiębiorców potrzeb inwestycyjnych, o których sfinansowanie będą się ubiegać. Obniżone Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO. IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją - do 20 tys. zł (najniższa wartość oprocentowania na poziomie 2%) - od 20 tys. zł do 60 tys. zł finansowanie przedsiębiorstw, które posiadają możliwości innego sfinansowania wydatków inwestycyjnych, ograniczając tym samym dostęp do nich firmom, dla których byłaby jedynym możliwym źródłem finansowania) oraz na oportunistyczne zachowania przedsiębiorców związane z przeszacowywaniem rzeczywistych potrzeb inwestycyjnych, co powoduje zniekształcenia efektywności interwencji publicznej. (s. 78-79) (przeciętna wartość oprocentowania na poziomie 6%) - od 60 tys. zł do 120 tys. zł (wielkość oprocentowania zbliżona do rynkowej na poziomie 10%). Jednocześnie, w przypadku realizacji projektów innowacyjnych przy wykorzystaniu środków z pożyczki rekomendujemy obniżenie wysokości oprocentowania do wartości określającej warunki dla pożyczki z niższego przedziału kwotowego, np. dla pożyczek w kwocie 20 tys.-60 tys. zł zastosowanie najniższej wartości oprocentowania (jak dla pożyczek do 20 tys. zł, tj. na poziomie 2%) itd. oprocentowanie będzie stanowić rodzaj premii dla przedsiębiorców wdrażających rozwiązania o ponadprzeciętnym stopniu innowacyjności i może stanowić zachętę dla firm średnich, które same raczej się nie pozycjonują jako klientela funduszy pożyczkowych. Europejską. Ponadto, zbliżenie wielkości oprocentowania dla pożyczek o większej wartości do warunków rynkowych będzie ograniczać efekt jałowej straty mogący się pojawiać w efekcie działań tych przedsiębiorców, którzy posiadają zdolność kredytową i nie tkwią w luce finansowej, a poszukują jedynie możliwości pozyskania tańszego kapitału dla rozwoju własnej działalności. (s. 78-79) 6. Koszt pożyczki Wyniki przeprowadzonych badań CATI wskazują, że koszt pozyskania kapitału jest najważniejszym dla przedsiębiorcy z sektora MSP czynnikiem przesądzającym o wyborze konkretnej formy finansowania. (s. 32) 7. System zaliczkowy Jak pokazują dane GUS, odsetek udziału liczby przedsiębiorstw z Podkarpacia wykazujących zysk netto w ogólnej liczbie przedsiębiorstw kształtuje się na niższym poziomie niż dla firm STRONA 158 Utrzymanie na możliwie niskim poziomie całkowitego kosztu pożyczki/poręczenia dla przedsiębiorcy. (s. 78-82) Stworzenie efektu zachęty do sięgania po zwrotne instrumenty finansowe, co będzie skutkować ograniczaniem luki finansowania dla firm sektora MSP. Wprowadzenie odpowiednich zapisów w regulaminach konkursów na wybór pośrednika finansowego zarządzającego funduszem pożyczkowym/poręczen iowym. IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. Rozważenie możliwości wdrożenia systemu zaliczkowego dla schematu dotacyjnego w miejscu systemu refundacyjnego. (s. 69) Zwiększenie zdolności firm do podejmowania działań inwestycyjnych. Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO. IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją ogólnopolskich, co może sugerować ograniczone możliwości akumulowania nadwyżki finansowej służącej finansowaniu działań prorozwojowych. (s.68-69) 8. Zabezpieczenia Wielkość pożyczanej kwoty ma związek z ryzykiem pożyczkodawcy, które można ogólnie scharakteryzować wielkością możliwej do poniesienia straty i prawdopodobieństwem zajścia takiego zdarzenia. (s. 79-80) 9. Okres spłaty/ karencja: Jak pokazują wyniki ogólnopolskich badań, problemy z utrzymaniem płynności finansowej są jedną z bardziej istotnych bolączek firm sektora MSP, zwłaszcza tych najmniejszych. (s.79) Europejską. Rekomendujemy uzależnienie liczby i rodzajów zabezpieczeń od wysokości udzielanej pożyczki. (s. 79-80) Ustanowienie prostych zabezpieczeń dla małych kwot usuwa barierę dostępu do pożyczek najsłabszych ekonomicznie grup docelowych, pozostawiając jednocześnie ryzyko pożyczkobiorcy na umiarkowanym poziomie. Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską Utrzymanie wydłużonego okresu spłaty pożyczek (do 60 miesięcy) i okresu poręczenia (do 72 miesięcy) oraz modyfikacja zasad karencji (wielokrotna w całym okresie kredytowania na wzór wakacji kredytowych stosowanych przez banki). W naszej propozycji pożyczkobiorcy powinni mieć możliwość skorzystania z 3miesięcznej karencji w każdym 12miesięcznym okresie spłaty pożyczki. (s. 79) Możliwość bardziej elastycznego kształtowania okresów odroczonej spłaty przez same przedsiębiorstwa będzie dobrze adresować potrzeby przedsiębiorstw sektora MSP, które doświadczają problemów związanych z utrzymaniem płynności finansowej. Wprowadzenie odpowiednich zapisów w regulaminach konkursów na wybór pośrednika finansowego zarządzającego funduszem pożyczkowym/poręczen iowym. IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. Wprowadzenie odpowiednich zapisów w regulaminach konkursów na wybór pośrednika finansowego zarządzającego funduszem pożyczkowym/poręczen IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. Model wdrażania 10 . W naszym przekonaniu dotychczas stosowany model wdrażania zwrotnych instrumentów finansowych oparty na regionalnych pośrednikach finansowych zasadniczo sprawdził się. (s. 87-89) STRONA 159 Utrzymanie modelu wdrażania z pewnymi modyfikacjami polegającymi na: - wyodrębnieniu z ogólnej puli środków przeznaczonych na realizację projektów wsparcia w postaci pożyczek 25% na pożyczki adresowane do mikroprzedsiębiorców w kwocie nie przekraczającej 20 tys. Bardziej skuteczne dotarcie do odbiorców wsparcia oraz lepsze dostosowanie instrumentów finansowych do specyfiki regionu i działających w nim przedsiębiorstw. W efekcie trafniejsze i skuteczniejsze w kontekście ograniczania luki finansowania zaadresowanie specyficznych potrzeb mikroprzedsiębiorstw z rejonów charakteryzujących się ponadprzeciętnie zł, co w przybliżeniu odpowiada deklarowanej w badaniu CATI wysokości środków przeznaczonych na inwestycje w środki trwałe; niskim stopniem wykorzystania instrumentów zwrotnych. iowym. - wprowadzeniu do umów z pośrednikami finansowymi udzielającymi pożyczek i poręczeń zapisu o osiągnięciu przez nich wskaźnika 25% liczby pożyczek/poręczeń zawartych z firmami mikro i małymi mającymi swoją siedzibę we wsiach i miastach o liczbie mieszkańców nie przekraczającej 20 tys. (s. 87-89) PRIORYTETY INWESTYCYJNE 4.1 I 4.3 Rozstrzygnięcie w zakresie możliwości zastosowania w danym Priorytecie Inwestycyjnym instrumentów finansowych 1 Projekty z zakresu odnawialnych źródeł energii oraz wspierania efektywności energetycznej są projektami dochodowymi. Podmioty realizujące projekty w formach zwrotnych mają możliwość spłaty rat pożyczki ze środków finansowych z wygenerowanych z oszczędności w zużyciu energii cieplnej lub elektrycznej. (s. 93-94) STRONA 160 W priorytecie inwestycyjnym 4.1 oraz 4.3 powinny być stosowane zarówno instrumenty zwrotne jak i instrumenty finansowe. W ramach instrumentów zwrotnych rekomendujemy udzielanie preferencyjnie oprocentowanych pożyczek. (s. 93-94) Udzielanie pożyczek spowoduje, że Wprowadzenie podejmowanie przedsięwzięć odpowiednich zapisów inwestycyjnych w większym stopniu do RPO. wynikać będzie z rachunku ekonomicznego. Konieczność zwrotu środków powoduje, że inwestor wybiera najbardziej racjonalne rozwiązanie, które nie tylko pozwoli na bezproblemową eksploatację wybudowanej instalacji z punktu widzenia technicznego i finansowego, ale także umożliwi terminową spłatę zobowiązań pożyczkowych Recykling środków, po spłacie zobowiązania przez beneficjenta te same środki można wykorzystać na wsparcie kolejnego. Typy projektów, w których w danym Priorytecie Inwestycyjnym należy zastosować instrumenty finansowe IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską 2. Zaplanowane do dofinansowania projekty w ramach priorytetu 4.1 oraz 4.3 są projektami rentownymi. (s. 93-94) Rekomendujemy, aby wsparcie w postaci instrumentów finansowych było dostępne w ramach wszystkich przewidzianych do dofinansowania typów projektów. (s. 93-94) Zastosowanie instrumentów finansowych może przynieść wiele korzyści wśród których wymienić można recykling środków, wybór najbardziej racjonalnych rozwiązań w realizowanych projektach, czy też fakt, że realizowany projekt nabiera charakteru dobra publicznego. Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO. IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską Procent alokacji jaki w danym Priorytecie należy przeznaczyć na instrumenty finansowe 3. W odniesieniu do priorytetu 4.1 W ramach PI 4.1 50% przewidzianej Wsparcie dotacyjne trafi do podmiotów, Wprowadzenie IZ RPO Przed założono wykorzystanie oprócz na ten priorytet alokacji którym jest ono najbardziej potrzebne odpowiednich zapisów WP zakończenie finansowania bezzwrotnego także rekomendujemy przeznaczyć na Przeznaczenie części środków na do RPO. m negocjacji instrumentów finansowych. Takie udzielanie w formach bezzwrotnych, finansowanie zwrotne doprowadzi do dotyczących założenie jak pokazała przeprowadzono a 50% w formie instrumentów tego, że inwestorzy będą wybierać przyszłego analiza należy uznać za prawidłowe. finansowych. Wsparcie będzie najbardziej racjonalne rozwiązania RPO WP z Typy przewidzianych do dofinansowania przeznaczone na wytwarzanie energii (stymulować ich będzie do tego Komisją projektów uzasadniają bowiem ze źródeł odnawialnych. konieczność zwrotu środków). Europejską finansowanie ich za pomocą Otrzymaniem wsparcia będą w instrumentów zwrotnych, a dokładnie za głównej mierze zainteresowani Pozostawienie wsparcia w formie pomocą preferencyjnych pożyczek. W przedsiębiorcy. bezzwrotnej pozwoli na realizację odniesieniu do priorytetu 4.3 założono projektów polegających na modernizacji wykorzystanie tylko bezzwrotnych form W ramach PI 4.3 40% przewidzianej energetycznej obiektów objętych ochroną finansowania. Po przeprowadzeniu alokacji rekomendujemy przeznaczyć konserwatorską, obiektów w analizy dotyczącej możliwości na finansowanie w formie zabytkowych częściach miast. finansowania projektów z zakresu instrumentów finansowych, a 60% efektywności energetycznej w formach na finansowanie w formach zwrotnych należy założyć, że w bezzwrotnych. (s. 96-97) odniesieniu do planowanych do dofinansowania projektów zasadne jest finansowanie ich za pomocą preferencyjnych pożyczek. (s. 96-97) Warunki na jakich instrumenty finansowe powinny być oferowane (grupy docelowe, kwota pożyczki, zabezpieczenia, czas na jaki wsparcie jest udzielane etc.) 4. Grupa docelowa: W 4.1 wsparcie w formie instrumentów finansowych powinno być udzielane przedsiębiorcom, w przypadku 4.3 spółdzielnią i wspólnotą mieszkaniowym (z wyjątkiem realizujących projekty np. STRONA 161 Wsparcie w formie instrumentów finansowych powinno być udzielane przedsiębiorcom w przypadku priorytetu 4.1, a w przypadku 4.3 spółdzielnią i wspólnotą mieszkaniowym (z wyjątkiem Udzielanie pożyczek spowoduje, że podejmowanie przedsięwzięć inwestycyjnych w większym stopniu wynikać będzie z rachunku ekonomicznego. Konieczność zwrotu środków powoduje, że inwestor wybiera Wprowadzenie odpowiednich zapisów w regulaminach naboru. IZ RPO WP Przed przeprowadz eniem naborów w budynkach znajdujących się w zabytkowych częściach miasta, w budynkach objętych ochroną konserwatorską) oraz podmiotom prowadzącym działalność leczniczą. (s.94-95) 5. 6. 7. 8. Oprocentowanie: W przypadku priorytetu 4.1 oprocentowanie mogłoby by być na analogicznym poziomie jak stosuje Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Wynosi ono min. 2% i uzależnione jest od rodzaju beneficjenta, któremu udzielane jest wsparcie. Oprocentowanie pożyczek na projekty w ramach Priorytetu 4.3 powinno wynosić 2%. (s. 97-99) Maksymalna wartość pożyczki: Maksymalna wartość pożyczki w przypadku działania 4.1 powinna wynieść co najmniej 20 mln zł, a w przypadku działania 4.3 maksymalna wartość pożyczki powinna wynieść co najmniej 2 mln zł. (s.97, s. 99) Zabezpieczenie: W przypadku działania 4.1 podstawowym zabezpieczeniem może być weksel in blanco wraz z deklaracją wekslową. W przypadku natomiast 4.3 zabezpieczeniem może być hipoteka ustanowiona na nieruchomości czy weksel własny „in blanco” wraz z deklaracją wekslową. (s. 98-99) Okres spłaty/karencji: Zarówno w przepadku priorytetu 4.1 jak i 4.3 można przyjąć, że okres spłaty pożyczki może wynosić od 10 lat. Okres karencji mógłby z kolei wynosić 12 miesięcy. (s.98-99) STRONA 162 realizujących projekty np. w budynkach znajdujących się w zabytkowych częściach miasta, w budynkach objętych ochroną konserwatorską) oraz podmiotom prowadzącym działalność leczniczą. (s.94-95) Rekomendujemy w przypadku priorytetu 4.1 przyjęcie oprocentowania na poziomie między 2% a 4%. W przypadku 4.3 oprocentowanie powinno wynosić 2%. (s. 97-99) najbardziej racjonalne rozwiązanie, które nie tylko pozwoli na bezproblemową eksploatację wybudowanej instalacji z punktu widzenia technicznego i finansowego, ale także umożliwi terminową spłatę zobowiązań pożyczkowych Zaletą takiego oprocentowania będzie wprowadzenie oferty konkurencyjnej do oferowanej obecnie na rynku. Rekomendujemy, aby maksymalna wartość pożyczki w przypadku działania 4.1 wyniosła 20 mln zł, a w przypadku działania 4.3 2 mln zł. (s. 97, s. 99) Wprowadzenie odpowiednich zapisów w regulaminach naboru. IZ RPO WP Przed przeprowadz eniem naborów Pożyczki w takiej wysokości zaspokajają potrzeby potencjalnych beneficjentów. Wprowadzenie odpowiednich zapisów w regulaminach naboru. IZ RPO WP Przed przeprowadz eniem naborów Rekomendujemy zarówno w przypadku priorytetu 4.1 jak i 4.3 zabezpieczenia w formie weksla in blanco wraz z deklaracją wekslową. (s. 98-99) Ustanowienie zabezpieczeń w takiej formie nie będzie stanowić bariery dla potencjalnych beneficjentów. Wprowadzenie odpowiednich zapisów w regulaminach naboru. IZ RPO WP Przed przeprowadz eniem naborów Rekomendujemy przyjęcie 10 letniego okresu spłaty pożyczki oraz 12 miesięcznego okresu karencji. (s.98-99) Warunki te stanowić będą zachętę do sięgania po wsparcie przez beneficjentów. Wprowadzenie odpowiednich zapisów w regulaminach naboru. IZ RPO WP Przed przeprowadz eniem naborów 9. Do najważniejszych ryzyk związanych z zastosowaniem instrumentów zwrotnych w odniesieniu do priorytetów 4.1 oraz 4.3 zaliczyć można: brak zainteresowania potencjalnych beneficjentów ofertą oferowaną przez RPO ponieważ korzystają oni ze wsparcia oferowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie czy też przez Bank Ochrony Środowiska; oferta tych podmiotów może okazać się dla potencjalnych beneficjentów atrakcyjniejsza oraz brak zainteresowania beneficjentów wsparciem udzielanym w formach zwrotnych, może to wynikać z faktu, że przyzwyczaili się oni do realizowania inwestycji finansując je formami bezzwrotnymi. (s. 108) Rekomendujemy stosowanie konkurencyjnych w stosunku do Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie oraz Banku Ochrony Środowiska warunków otrzymania wsparcia (oprocentowanie, karencja w spłacie, okres spłaty). (s. 108) Wzrost zainteresowania uzyskaniem wsparcia ze środków RPO w stosunku do wsparcia pochodzącego z innych źródeł. Wprowadzenie odpowiednich zapisów w regulaminach naboru. IZ RPO WP Przed przeprowadz eniem naborów Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO. Nawiązanie współpracy z WFOSiGW. IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską Model wdrażania 10 . Interwencja w ramach PI 4.1 lub 4.3 powinna być realizowana we współpracy instytucji zarządzającej bezpośrednio z pośrednikiem finansowym. W badaniach ewaluacyjnych możliwość pełnienia takiej roli przypisuje się różnym podmiotom, takim jak np. banki komercyjne czy fundusze pożyczkowe i doręczeniowe. (s. 109-111) Rekomendujemy oparcie modelu wdrażania na współpracy z Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie. (s. 109-111) Wojewódzkie fundusze mają wieloletnie doświadczenie w finansowaniu inwestycji z zakresu energetyki, a także zatrudniają kompetentnych pracowników. Fundusze wojewódzkie uczestniczą już w przekazywaniu środków unijnych w ramach POIiŚ. Mogą one stworzyć ofertę komplementarną z własną ofertą. W latach 2007-2013 kilka funduszy wojewódzkich pełniło rolę instytucji pośredniczącej w odniesieniu do priorytetów związanych z ochroną środowiska. PRIORYTET INWESTYCYJNY 6.5 Rozstrzygnięcie w zakresie możliwości zastosowania w danym Priorytecie Inwestycyjnym instrumentów finansowych STRONA 163 1. Województwo podkarpackie jest jednym z najmniej zanieczyszczonych regionów pod względem zanieczyszczeń powietrza, nie występują przekroczenia wartości dopuszczalnych dla poszczególnych stref badania jakości powietrza. Jedynie 20,25% przedsiębiorstw z sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw ponosi opłaty z tytułu zanieczyszczania środowiska (ekstrapolując wyniki na populację MSP w sekcji D i E PKD problem może dotyczyć 85 przedsiębiorstw). Natężenie zjawiska jest więc znikome, a potencjał sfinansowania kosztów ewentualnej pożyczki z oszczędności wynikających z redukcji opłat w wyniku dokonania tych inwestycji jest minimalny. (s.112-114) Odstąpienie od zastosowania instrumentów finansowych w PI 6.5. (s.112-114) Utrzymanie dotacyjnego trybu wsparcia przy ograniczeniu poziomu alokacji i koncentracji w PI na działaniach z zakresu rekultywacji i remediacji terenów zdegradowanych na cele środowiskowe w procedurze pozakonkursowej. Większe prawdopodobieństwo zainteresowania beneficjentów ubieganiem się o wsparcie aniżeli w przypadku gdyby wsparcie miało mieć charakter zwrotny Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO. IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją PRIORYTET INWESTYCYJNY 8.7 I 8.9 Rozstrzygnięcie w zakresie możliwości zastosowania w danym Priorytecie Inwestycyjnym instrumentów finansowych 1 Zastosowanie instrumentów zwrotnych w priorytetach inwestycyjnych 8.7 i 8.9 jest uzasadnione niesprawnością rynku i potrzebami deklarowanymi przez osoby pragnące rozpocząć działalność gospodarczą. (s. 117-119) Utworzenie funduszu pożyczkowego oferującego pożyczki dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą. Fundusz powinien obsługiwać zarówno ostatecznych odbiorców wsparcia PI 8.7 i PI 8.9 (119-121) 2660 osób utworzy nowe przedsiębiorstwa, które łącznie dadzą 4256 nowych miejsc pracy Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO Typy projektów, w których w danym Priorytecie Inwestycyjnym należy zastosować instrumenty finansowej 2 Wsparcie zwrotne beneficjentów PI 8.7 i 8.9 powinno być, przyznawane na warunkach preferencyjnych, bowiem nie są oni w stanie skorzystać z oferty rynkowej. Skuteczność wsparcia finansowego zwiększa pakietyzacja wsparcia finansowego ze szkoleniami i STRONA 164 -wsparcie zwrotne przyznawane na warunkach preferencyjnych dla osób zamierzających rozpocząć prowadzenie działalności gospodarczej -wsparcie doradczo – szkoleniowe dla osób zamierzających rozpocząć Utworzenie funduszu pożyczkowego dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą i osób, które utraciły pracę z przyczyn dotyczących zakładu pracy w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy przed dniem przystąpienia do projektu Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO doradztwem. Premia za sukces zwiększy efekt zachęty. (s. 32-35, s. 117-119) prowadzenie działalności gospodarczej oraz osób, które rozpoczęły działalność gospodarczą w ramach projektów realizowanych niniejszym priorytecie, w początkowym okresie działalności uwzględniające indywidualne potrzeby uczestników -wsparcie w postaci bezzwrotnych dotacji na spłatę pożyczki do 20% wartości pożyczki (s. 122-123) Procent alokacji jaki w danym Priorytecie należy przeznaczyć na instrumenty finansowe 3 4 5 Europejską Luka finansowa została oszacowana na ok. 13 mln zł rocznie plus koszty zarządzania. Utworzenie funduszu pożyczkowego z premią za sukces wymaga dodatkowej alokacji na koszty premii. (s. 32-35) Proponowana alokacja to 144 mln zł. Alokacja stanowi 26% alokacji na PI 8.7 i 8.9. (s. 126-127) 2660 osób utworzy nowe przedsiębiorstwa, które łącznie dadzą 4256 nowych miejsc pracy Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską Warunki na jakich instrumenty finansowe powinny być oferowane (grupy docelowe, kwota pożyczki, zabezpieczenia, czas na jaki wsparcie jest udzielane etc.) Grupa docelowa: Grupą docelową pożyczek w sposób naturalny będą osoby fizyczne należące do grup silniejszych ekonomicznie, dysponujące możliwością zabezpieczenia pożyczki i dysponujące pomysłem biznesowym rokującym spłatę pożyczek. Z pożyczek zapewne nie będą korzystali przedstawiciele grup defaworyzowanych na rynku pracy, do których adresowane instrumenty dotacyjne. (s. 121) Oprocentowanie: Niski próg oprocentowania może zwiększać jednak efekt jałowej straty. Zróżnicowanie oprocentowania w zależności od wielkości pożyczki Nie postulujemy ograniczania dostępu do tego instrumentu dla żadnej z grup docelowych objętych PI 8.7 i 8.9. Wystarczające jest, aby demarkacja dotyczyła instrumentów dotacyjnych. (s. 121) Instrument pożyczkowy będzie dostępny dla wszystkich grup docelowych PI 8.7 i 8.9 a instrument dotacyjny tylko dla grup defaworyzowanych Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską Rekomendujemy zmienne oprocentowanie pożyczek: od 0,7% dla małych kwot pożyczek do 7% dla kwot zbliżonych do maksymalnej. (s. 122) Zaletą tego rozwiązania jest racjonalizacja potrzeb inwestycyjnych w związku z wyższym kosztem większego kapitału i eliminacja jałowej straty w postaci zniechęcania osób, które Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego STRONA 165 wymusza racjonalizację (nie przeszacowywanie) potrzeb inwestycyjnych. (s. 122) 6 Doradztwo i szkolenia: Wyniki badań wskazują, że doradztwo i szkolenia zwiększają efektywność i skuteczność wsparcia finansowego. (s. 121) 7 Max wartość pożyczki: Z badań wynika, że w 90% przypadków zapotrzebowanie na finansowanie zwrotne na rozpoczęcie działalności gospodarczej nie przekraczało 60 tys. zł (s. 122) 8 Zabezpieczenie: Wielkość pożyczanej kwoty ma związek z ryzykiem pożyczkodawcy, które można ogólnie scharakteryzować wielkością możliwej do poniesienia straty i prawdopodobieństwem zajścia takiego zdarzenia. (s. 122) Okres spłaty/ karencja: Długi okres spłat i karencja spłat sprzyja trwałości wspieranych biznesów, z których wiele charakteryzuje się niską rentownością. Nadmierne wydłużenie okresu karencji zwiększa obciążenia w okresie spłaty. (s. 122-123) 9 STRONA 166 poosiadają zdolność kredytową a poszukują tylko tańszego kapitału. RPO WP z Komisją Europejską W pakiecie z pożyczką należy zaoferować wsparcie doradcze i szkoleniowe obejmujące zarówno stronę formalną prowadzenia działalności gospodarczej, prowadzenia dokumentacji księgowej i rozliczania działalności, konsultacje natury prawnej a także wsparcie doradcy biznesowego, pozwalające na stworzenie bardziej realnych planów rozwoju (s. 121) Rekomendujemy ustalenie max wartości pożyczki na poziomie 60 tys. zł (s. 122) Ostateczni odbiorcy wsparcia będą lepiej przygotowani do prowadzenia firmy co będzie skutkować większą trwałością wsparcia. Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską Pożyczki w takim zakresie (do 60 tys. zł) zaspakajają potrzeby inwestycyjne większości osób fizycznych rozpoczynających działalność gospodarczą. Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO IZ RPO WP Rekomendujemy uzależnienie liczby i rodzajów zabezpieczeń od wysokości udzielanej pożyczki. (s. 122) Ustanowienie prostych zabezpieczeń dla małych kwot usuwa barierę dostępu do pożyczek najsłabszych ekonomicznie grup docelowych, pozostawiając jednocześnie ryzyko pożyczkobiorcy na umiarkowanym poziomie. Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO IZ RPO WP Rekomendujemy ustanowienie okresu spłaty na 60 miesięcy a karencji na 12 miesięcy. (s. 122-123) Warunki te stanowią zachętę dla grup docelowych i pozwalają na zwiększenie trwałości wsparcia. Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską 10 Premia za sukces: W przypadku pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej można rozważyć wdrożenie instrumentu hybrydowego łączącego preferencyjną pożyczkę z „premią za sukces. Takim premiowanym „sukcesem” mogłoby być utworzenie i utrzymanie dodatkowego miejsca pracy. (s. 123) Rekomendujemy ustanowienie premii za sukces w postaci dotacji (w praktyce, umorzenia części pożyczki) za utworzenie i utrzymanie przez 12 mies. miejsca pracy (s. 123) Utworzenie i utrzymanie miejsca pracy przyczynia się do realizacji celów i wskaźników osi priorytetowej VII – REGIONALNY RYNEK PRACY. Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. Model wdrażania 11 Na podstawie doświadczeń wdrażania Działania 6.2 PO KL (s. 127) Pośrednicy otrzymywaliby dotację na Fundusz pożyczkowy z premią za sukces utworzenie kapitału funduszu pożyczkowego. Na podstawie złożonego wniosku zobowiązywaliby się do udzielenia określonej liczby i wartości wsparcia w określonym czasie. W przypadku subsydiowania odsetek -umowa powinna przewidywać opłacanie raty odsetkowej kredytu po zapłaceniu przez odbiorcę ostatecznego raty kapitałowej. (s. 127) PRIORYTET INWESTYCYJNY 9.2 Rozstrzygnięcie w zakresie możliwości zastosowania w danym Priorytecie Inwestycyjnym instrumentów finansowych 1. Dotychczasowe konkursy wskazują na dużą bardzo dużą aktywność samorządów i innych podmiotów. Występuje duże przywiązanie do dotacji i w związku z tym można oczekiwać stagnacji gospodarczej na obszarach zdegradowanych, mimo że w niektórych miastach zakładano realizację STRONA 167 Wprowadzenie IF w PI 9.2. (s. 139) Stopniowe zwiększanie znaczenia zwrotnych instrumentów w polityce rewitalizacyjnej regionu. Instrumenty finansowe powinny być dedykowane przede wszystkim podmiotom, które mają możliwość generowania dochodowych projektów, ze wskazaniem wyeliminowania wsparcia dotacyjnego dla Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO. projektów z zakresu infrastruktury projektów z potencjałem dochodowym. rekreacyjno-sportowej, podobnie pewien potencjał mają nie ujmowane w listach projektów działania w stosunku do obiektów o funkcjach turystycznych. We wskazanych zakresach może występować zwiększone zapotrzebowanie na kapitał. (s. 137139) Typy projektów, w których w danym Priorytecie Inwestycyjnym należy zastosować instrumenty finansowej 2. W projekcie RPO wymienione zostały Wsparciem z wykorzystaniem IF Brak sztucznego zawężenia katalogu Wprowadzenie przykładowe typy kompleksowych powinny być objęte kompleksowe projektów. Dla projektów dotacyjnych i odpowiednich zapisów przedsięwzięć rewitalizacyjnych. przedsięwzięcia dotyczące wszystkich wspieranych z wykorzystanie IF powinien do RPO. Wszystkie mają potencjał oddziaływania aspektów rewitalizacji, ze być taki sam, a tylko projekty będą społecznego, a każdy z nich (i wszystkie szczególnym naciskiem na: różniły się stopniem oddziaływania łącznie) może być elementem projektu 1) oddziaływanie społeczne, od społecznego oraz możliwością dochodowego, zwłaszcza jeśli projekty którego jakości powinien zależeć uzyskiwania dochodów, przez co na mają dotyczyć wszystkich aspektów stopień preferencyjności pożyczki, obszarach zdegradowanych w miastach rewitalizacji (czyli także ożywienia 2) dochodowość ze względu na stopniowo będzie budzić się aktywność gospodarczego obszarów możliwość późniejszej spłaty gospodarcza. zdegradowanych). (s. 139) zadłużenia.(s. 139) Procent alokacji jaki w danym Priorytecie należy przeznaczyć na instrumenty finansowe IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. 3. Doświadczenia regionów wdrażających inicjatywę JESSICA pokazują, że przeznaczenie na preferencyjne pożyczki całej kwoty alokacji przeznaczonej na działania rewitalizacyjne eliminuje szanse na pozyskanie środków przez projekty niedochodowe, a w województwie podkarpackim nadal występuje wysoka podaż takich projektów. (s. 140) IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. STRONA 168 Kapitał na pożyczki to alokacja na PI 9.2. w części bez ZIT/MOF bez części wyodrębnionej na OSI (16,3 mln euro) – założenie wynika ze sztywnego katalogu projektu w części ZIT/MOF, a więc braku możliwości dowolnego wyboru projektów, oraz ze względu na nagromadzenie zjawisk kryzysowych w OSI, które predestynują wskazane powiaty do wsparcia dotacyjnego (jasielskim strzyżowski, brzozowski, przemyski ziemski, leski, bieszczadzki, niżański, lubaczowski, kolbuszowski, leżajski, przeworski). Podmioty z OSI powinny mieć możliwość korzystania z preferencyjnych pożyczek, jednak Możliwość odpowiedniego współistnienia schematu dotacyjnego i instrumentu finansowego w postaci funduszu pożyczkowego. Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO. pierwszeństwo na tych obszarach powinny mieć dotacje. Dla obszarów innych niż OSI oraz MOF – tylko wsparcie IF. (s. 140) Warunki na jakich instrumenty finansowe powinny być oferowane (grupy docelowe, kwota pożyczki, zabezpieczenia, czas na jaki wsparcie jest udzielane etc.) 4. 5. Grupa docelowa: Analiza grup docelowych wskazuje na brak potrzeby eliminacji określonych typów podmiotów, chociaż można założyć preferowanie pożyczek dla spółek komunalnych i podmiotów prywatnych, aby stymulować postawy zgodne z logiką interwencji. Potrzebne jest także rozszerzenie kwalifikowalności na przedsiębiorstwa inne niż tylko podmioty wykonujące zadania użyteczności publicznej na zlecenie JST/związku komunalnego oraz spółki prawa handlowego, w których JST/związek komunalny/SP samodzielnie lub łącznie posiadają większość udziałów lub akcji. Doświadczenia regionów wdrażających inicjatywę JESSICA pokazują, że przedsiębiorstwa (a zwłaszcza celowe spółki projektowe) są istotnym elementem strony popytowej w przedsięwzięciach rewitalizacyjnych. (s. 140) Max wartość pożyczki: Doświadczenia wskazują na bardzo dużą rozpiętość wnioskowanych kwot pożyczek (od 90 tys. do 72 mln zł). (s. 140-141) STRONA 169 Zastosowanie IF dla wszystkich typów odbiorców wsparcia wskazanych w projekcie RPO WP Włączenie do katalogu grup docelowych przedsiębiorców. (s. 140) Szeroka reprezentacja podmiotów ubiegających się o preferencyjne pożyczki zwiększa szansę aktywizacji gospodarczej terenów zdegradowanych. Z realizacji projektów rewitalizacyjnych powinny stopniowo wycofywać się JST, ustępując miejsca podmiotom komercyjnym. Wprowadzenie odpowiednich zapisów do RPO. IZ RPO WP Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. Nie należy formułować ograniczeń co do minimalnej i maksymalnej wysokości pożyczek, a wynikające z badań rozdrobnienie projektów powinno skłaniać do stymulowania dochodzenia do projektów kompletnych w czasie szkoleń i doradztwa. (s. 140-141) Usankcjonowanie różnorodności projektów – stworzenie możliwości pozyskania środków uzupełniających większe projekty lub samodzielnych projektów. Aby efekt został osiągnięty konieczne jest badanie występowania efektów synergii między realizowanymi na danym obszarze projektami wspieranymi przez dotację i IF. 1) Sfomułowanie zapisów w dokumentacji przetargowej w procedurze wyboru pośrednika finansowego zarządzającego funduszem pożyczkowym dotyczących: IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. 6. Oprocentowanie Oprocentowanie w inicjatywie JESSICA było globalnie bardzo niskie, co wykluczało z dofinansowania część bardziej dochodowych projektów. (s. 141) 7. Zabezpieczenia: Dotychczasowe formy zabezpieczeń (weksel in blanco i dodatkowe zabezpieczenia w razie potrzeby) sprawdziły się, zwłaszcza elastyczność w STRONA 170 Ponieważ wysokość oprocentowania rynkowego kształtuje się na poziomie 10-14%, można rozważyć oprocentowanie preferencyjne na poziomie maksymalnie 7% z obniżeniem w zależności od komponentu społecznego wyznaczanego na zasadach analogicznych, jak w projektach w ramach inicjatywy JESSICA. Konieczne jest sformułowanie strategii inwestycyjnej w stosunku do całego portfela, nie zaś w stosunku do pojedynczych projektów. Dzięki temu będzie można wspierać projekty o bardzo niskiej, wręcz marginalnej dochodowości, wykorzystując potencjał dochodowy projektów zbliżających się do granicy opłacalności dla projektów komercyjnych. (s. 141) Konstrukcja zabezpieczenia spłaty pożyczki powinna być zbliżona do zastosowanej w inicjatywie JESSICA, tj. jako podstawowe zabezpieczenie powinien być traktowany weksel in Duża rozpiętość kwot dofinansowania i wysokości oprocentowania zależna od jakości komponentu społecznemu – możliwość uzyskania większej liczby projektów wspartych mniejszymi kwotami. Dobra dostępność pożyczek dla wszystkich grup docelowych przy zagwarantowaniu odpowiedniego zabezpieczenia środków. - wymogów w odniesieniu do strategii inwestycyjnej w zakresie wysokości udzielanych pożyczek, - wymogu prowadzenia spotkań terenowych i warsztatów z potencjalnymi odbiorami wsparcia. 2) Sformułowanie zapisów o braku ograniczenia wysokości pożyczki w „Zasadach udzielania pożyczek”. Sfomułowanie zapisów w dokumentacji przetargowej w procedurze wyboru pośrednika finansowego zarządzającego funduszem pożyczkowym dotyczących wymogów w odniesieniu do strategii inwestycyjnej w zakresie kształtowania portfela projektów i restrykcyjnego podejścia do egzekwowania jakości komponentu społecznego. 1) Sfomułowanie zapisów w dokumentacji przetargowej w procedurze wyboru IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego 8. doborze formy zabezpieczenia w zależności od specyfiki projektu miejskiego i formy uzyskiwania przychodów przez inwestora (np. NGO). (s. 141) blanco inwestora, przy czym ze względu na potrzebę zmniejszenia ograniczeń dostępu dla różnych typów podmiotów należy każdorazowo dopasować typ zabezpieczenia do specyfiki kompletnego projektu rewitalizacyjnego. (s. 141) Okres spłaty/karencji Projekty miejskie, realizowane przy wsparciu środkami inicjatywy JESSICA, mimo pewnego poziomu dochodowości, wymagały rozłożenia spłaty na długi okres czasu. Większość projektów korzystała z maksymalnego okresu spłaty. Przychody często nie były możliwe do uzyskania w wysokości umożliwiającej spłatę kapitału od razu po zakończeniu fazy inwestycyjnej projektu miejskiego. (s. 141) Należy dopuścić okres spłaty do 15 lat. Karencja powinna wynosić 2 do 4 lat, przynajmniej na czas fazy inwestycyjnej. (s. 141) Dobra dostępność pożyczek dla wszystkich grup docelowych. Brak możliwości obrócenia środkami więcej niż 1 raz w ciągu perspektywy finansowej. Dobre warunki finansowania dla projektów z odroczoną możliwością uzyskiwania przychodów, szczególnie ważne w przypadku obszarów zdegradowanych, zwłaszcza przy dużym przyzwyczajeniu odbiorców wsparcia do dotacji. Model wdrażania STRONA 171 pośrednika finansowego zarządzającego funduszem pożyczkowym dotyczących wymogów w odniesieniu do strategii inwestycyjnej w zakresie egzekwowania zabezpieczeń. 2) Sformułowanie zapisów dotyczących zabezpieczenia pożyczki w „Zasadach udzielania pożyczek”. 1) Sfomułowanie zapisów w dokumentacji przetargowej w procedurze wyboru pośrednika finansowego zarządzającego funduszem pożyczkowym dotyczących wymogów w odniesieniu do strategii inwestycyjnej w zakresie okresu spłaty. 2) Sformułowanie zapisów dotyczących okresu spłaty i karencji pożyczki w „Zasadach udzielania pożyczek”. RPO WP z Komisją Europejską. IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. 9. Analiza ocen przedstawicieli FROM oraz ostatecznych odbiorców wsparcia wskazuje, że dotychczasowy model jest efektywny w redystrybucji środków. (s. 148-149) Zastosowanie modelu wdrażania analogicznego do inicjatywy JESSICA z drobnymi modyfikacjami przedstawionymi powyżej. (s. 148149) Wykorzystanie dotychczasowych pozytywnych doświadczeń regionów wdrażających inicjatywę JESSICA i wyeliminowanie ewentualnych błędów (np. lobbowanie za szybkimi rozstrzygnięciami dot. pomocy publicznej, prowadzenie konkursów dotacyjnych w czasie naboru projektów do pożyczek). 10 . Analiza relacji kwoty związanej z obsługą zadłużenia do dochodów uprawnia do wniosku, że samorządy mają jeszcze możliwość obsługi dodatkowego zadłużenia. Podobnie w przypadku wysokości zadłużenia, większość samorządów ma jeszcze duże rezerwy w zakresie zaciągania kredytów. Jak wynika z wywiadów z ostatecznymi odbiorcami wsparcia z województw wdrażających Inicjatywę JESSICA – preferencyjne oprocentowanie dla zwrotnych instrumentów finansowych były dotychczas tak niskie, że nie wpłynęłoby znacząco na zbliżenie się do 15% granicy relacji kosztów obsługi zadłużenia do dochodów ogółem. (s. 133-136) Brakuje zidentyfikowanych projektów o potencjale dochodowym. Doświadczenia regionów wdrażających Inicjatywę JESSICA wskazują, że większość projektów identyfikowana jest dopiero po uruchomieniu naborów. (s. 136, s. 140) Należy wprowadzić fundusz pożyczkowy z limitowanym oprocentowaniem, maksymalnie 7%, przy założeniu zmniejszania oprocentowania w zależności od jakości komponentu społecznego. Promocja IF powinna uwzględniać informowanie o korzyściach wynikających z długiego horyzontu pożyczek oraz niskiego oprocentowania. (s. 148-149) Finansowanie potrzeb inwestycyjnych w formie preferencyjnych zwrotnych instrumentów finansowych nie wpłynęłoby znacząco na zbliżenie się do 60% granicy relacji kwoty długu do dochodów ogółem, a gdyby wsparcie wynosiło co najmniej 60% kosztów projektu w ogóle nie miałoby wpływu na wskaźnik zadłużenia. Przeprowadzenie wstępnej identyfikacji projektów na etapie studium wykonalności. Terenowa akcja promocyjnoinformacyjna pośrednika finansowego oraz premia za sukces. (s. 140) Zainteresowanie po uruchomieniu naboru. 11 . STRONA 172 Sformułowanie odpowiednich zapisów w dokumentacji przetargowej w procedurze wyboru pośrednika finansowego zarządzającego funduszem pożyczkowym Sformułowanie odpowiednich zapisów w dokumentacji przetargowej w procedurze wyboru pośrednika finansowego zarządzającego funduszem pożyczkowym IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. 1) Uwzględnienie w Studium wykonalności wdrożenia IF w województwie wyników wstępnej identyfikacji projektów, 2) Sformułowanie odpowiednich zapisów w dokumentacji przetargowej w procedurze wyboru pośrednika finansowego IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. zarządzającego funduszem pożyczkowym 12 . Można oczekiwać początkowej rezerwy wobec preferencyjnych pożyczek ze względu na negatywny stosunek do kredytów oraz przyzwyczajenie do dotacji. Terenowa akcja promocyjnoinformacyjna pośrednika finansowego oraz premia za sukces. (s. 140) Szczególnie przydatne jednostki samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorcy uznali spotkania z przedstawicielami FROM i ich partnerów merytorycznych, gdzie można było „u źródła” zapytać o szczegóły procedury kredytowej. Pożyczkobiorcom odpowiadał też tryb naboru i negocjacji podczas przyjmowania wniosków o pożyczki (s. 139-140) Stopniowa zmiana postaw potencjalnych odbiorców wsparcia i wzrost zainteresowania preferencyjnymi pożyczkami. Przed wdrożeniem Inicjatywy JESSICA z takimi samymi obawami potencjalnych odbiorców wsparcia, zetknęły się urzędy marszałkowskie innych regionów. Sformułowanie odpowiednich zapisów w dokumentacji przetargowej w procedurze wyboru pośrednika finansowego zarządzającego funduszem pożyczkowym IZ RPO WP Po zakończeniu negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską. Utrzym anie obecny ch zapisów Progra mu Przed zakończenie m negocjacji dotyczących przyszłego RPO WP z Komisją Europejską PRIORYTET INWESTYCYJNY 9.8 Rozstrzygnięcie w zakresie możliwości zastosowania w danym Priorytecie Inwestycyjnym instrumentów finansowych 1. Potencjał podmiotów ekonomii społecznej do zaciągania zobowiązań jest minimalny. Zgodnie z danymi GUS dotyczącymi trzeciego sektora przeciętne przychody polskich organizacji pożytku publicznego (w tym przedsiębiorstw społecznych) to mniej niż 1 tys. Zł. 3. Zainteresowanie podkarpackich organizacji społecznych instrumentem pożyczkowym byłoby niewielkiezaledwie 10% podmiotów ekonomii społecznej zadeklarowało, że sfinansowało którykolwiek z wydatków poniesionych w 2013 roku z pożyczki lub STRONA 173 W Priorytecie inwestycyjnym 9.8 powinny być zastosowane wyłącznie instrumenty dotacyjne. (s.150-151) Większe zainteresowanie beneficjentów ubieganiem się o wsparcie aniżeli w sytuacji gdyby wsparcie miało charakter zwrotny IZ RPO WP kredytu. W Programie Operacyjnym Wiedza, Edukacja, Rozwój planowane jest wykorzystanie instrumentów finansowych na rzecz rozwoju i wzrostu zatrudnienia w podmiotach ekonomii społecznej, w tym w przedsiębiorstwach społecznych tym samym nie ma potrzeby by taki instrument funkcjonował równolegle na poziomie regionalnym. (s.150-151) STRONA 174 SPIS TABEL Tabela 4.1 Wartość luki finansowania przedsiębiorstw sektora MŚP województwa podkarpackiego (w tys. zł) ..... 21 Tabela 4.2 Luka długu i kapitału własnego dotycząca finansowania środków trwałych dla próby małych i średnich firm .......................................................................................................................................................... 22 Tabela 4.3.Roczna luka finansowania MŚP województwa podkarpackiego, zestawienie wyników. ...................... 25 Tabela 4.4 Luka finansowania MŚP województwa podkarpackiego w perspektywie lat 2014-2020...................... 25 Tabela 4.5 Wysokość wnioskowanej kwoty według źródła finansowania i wielkości przedsiębiorstwa ................. 29 Tabela 4.6 ................................................................................................................................................. 34 Tabela 4.7 Szacowanie zapotrzebowania na kapitał zewnętrzny ..................................................................... 37 Tabela 5.1 Zestawienie wyników naborów pożyczek w ramach Inicjatywy JESSICA w poszczególnych regionach 55 Tabela 6.1 Udział innowacyjnych przedsiębiorstw w ogóle przedsiębiorstw wg. klas wielkości ........................... 60 Tabela 6.2 Liczba i wartość pożyczek udzielonych przedsiębiorcom w woj. podkarpackim z środków RPO WP 2007-2013 w latach 2010-2013 wg sektora działalności ................................................................................. 70 Tabela 6.3 Liczba i wartość poręczeń udzielonych przedsiębiorcom w woj. podkarpackim z środków RPO WP 2007-2013 w latach 2010-2013 wg sektora działalności ................................................................................. 71 Tabela 6.4 Proponowana alokacja środków pomiędzy instrumenty w priorytecie 3.3 ........................................ 82 Tabela 6.5Typy projektów i przypisane do nich instrumenty finansowe ........................................................... 82 Tabela 6.6 Szacowany efekt mnożnikowy i efekt dźwigni dla zaangażowanego kapitału pożyczkowego .............. 84 Tabela 6.7 Szacowany efekt mnożnikowy i efekt dźwigni dla zaangażowanego kapitału poręczeniowego ........... 85 Tabela 6.8 Możliwości rozwiązań wdrożeniowych/ realizacyjnych produktów finansowych, które mają być oferowane odbiorcom końcowym, w tym łączenie instrumentów finansowych z dotacjami, lub łączenie różnych instrumentów finansowych w ramach określonych kategorii przedsięwzięć wraz z określeniem szacunkowego udziału instrumentów finansowych w realizacji celów danego priorytetu. ........................................................ 95 Tabela 6.9 Proponowany podział alokacji pomiędzy instrumenty finansowe i finansowanie bezzwrotne w ramach PI 4.1 oraz PI 4.3....................................................................................................................................... 97 Tabela6.10 Obliczenia dotyczące efektu dźwigni i efektu mnożnikowego dla Priorytetu Inwestycyjnego 4.3 ...... 103 Tabela 6.11 Komplementarność działań proponowanych w PI 4.1 i PI 4.3 z innymi działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach regionalnego programu operacyjnego województwa podkarpackiego na lata 2014-2020 .... 104 Tabela 6.12 Komplementarność proponowanych działań w PI 4.1 i PI 4.3 z działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020 ........................... 106 Tabela 6.13 Komplementarność proponowanych działań w PI 4.1 i PI 4.3 z działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój na lata 2014-2020 oraz Programu Operacyjnego Polska Wschodnia na lata 2014-2020 ......................................................................................................... 107 Tabela 6.14 Liczba bezrobotnych na przestrzeni lat 2007-2013 w województwie podkarpackim ....................... 120 Tabela 6.16 Intensywność wydatkowania środków - skumulowane wydatki ogółem na mieszkańca w poszczególnych grupach miast [zł] ............................................................................................................ 131 Tabela 6.17 Intensywność wydatkowania środków - skumulowane wydatki inwestycyjne na mieszkańca w poszczególnych grupach miast [zł] ............................................................................................................ 131 STRONA 175 Tabela 6.15 Oszacowanie efektu mnożnikowego i efektu dźwigni dla Priorytetów Inwestycyjnych 8.7 i 8.9 ...... 125 Tabela 6.18 Średnia i mediana wydatków inwestycyjnych na mieszkańca w zależności od wielkości miasta ...... 131 Tabela 6.19 Skumulowane deficyt/nadwyżka budżetu na mieszkańca w latach 2010-2013 [zł] .................. 132 Tabela 6.20 Proponowana alokacja środków pomiędzy instrumenty w priorytecie 9.2 ............................... 140 Tabela 6.21 Oszacowanie efektu mnożnikowego i efektu dźwigni dla Priorytetu Inwestycyjnego 9.2 ................ 143 Tabela 6.22 Komplementarność/dodatkowość działań proponowanych w PI 9.2 z innymi działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach regionalnego programu operacyjnego województwa podkarpackiego na lata 2014-2020 ........................................................................................................................................ 144 Tabela 6.23 Komplementarność działań proponowanych w PI 9.2 z innymi działaniami zaplanowanymi do realizacji w ramach krajowych programów operacyjnych na lata 2014-2020 .................................................. 147 SPIS WYKRESÓW Wykres 5-1 Działania inwestycyjne w związku z którymi korzystano z pożyczki lub poręczenia ............................................. 42 Wykres 6-1 Źródła finansowania prac badawczo-rozwojowych przez firmy z województwa podkarpackiego ........................ 58 Wykres 6-2 Rezultat braku uzyskania wsparcia w postaci dotacji ............................................................................................ 62 Wykres 6-3 Źródła finansowania działalności badawczo-rozwojowej i wdrożeń wyników prac B+R z jakich zamierzają skorzystać przedsiębiorstwa .................................................................................................................................................... 63 Wykres 6-4 Przyczyny braku zamiaru skorzystania z instrumentu jakim jest wejście kapitałowe............................................ 64 Wykres 6-5 Plany inwestycyjne badanych przedsiębiorstw na najbliższe 24 miesiące ............................................................ 72 Wykres 6-6 Źródła finansowania z jakich firmy korzystały w ciągu ostatnich 5 lat .................................................................. 74 Wykres 6-7 Średni wskaźnik obsługi zadłużenia do dochodów ogółem w wybranych JST województwa podkarpackiego za okres 2010-2013 (w %) ........................................................................................................................................................... 133 Wykres 6-8 Średni wskaźnik długu do dochodów ogółem w wybranych JST województwa podkarpackiego w latach 2010-2013 (w %) 134 Wykres 6-9Średnie wskaźniki z WPF w JST województwa podkarpackiego w latach 2010-2013 - interpretacja graficzna ... 135 Wykres 6-10 Zapotrzebowanie na środki na realizację kompletnych projektów rewitalizacyjnych w latach 2014-2020 ...... 136 SPIS RYSUNKÓW Rysunek 4-1 Kluczowe źródła finansowania działalności, o które ubiegały się przedsiębiorstwa, według wielkości zatrudnienia (w %) ................................................................................................................................................................... 26 Rysunek 4-2 Wybrane cechy przedsiębiorstw a luka finansowania ......................................................................................... 27 Rysunek 4-3 Powody odmowy sektora bankowego udzielenia wsparcia zewnętrznego podejmowanych inwestycji ............. 30 STRONA 176 Rysunek 6-1 Kluczowe etapy wdrażania inicjatywy JESSICA w województwie podkarpackim ............................................... 149 STRONA 177
