Schrony nad Stępinką i tunel pod Żarnowska Górą na mapie

Schrony nad Stępinką i tunel pod Żarnowską Górą na mapie historycznych atrakcji
Podkarpacia
Obszar naszego województwa położony był w przeszłości na pograniczu państwa polskiego i
ruskiego,nastepnie był terenem, przez który przemarsz urządzały sobie różne siły niszczące
ziemie polskie. Chcąc zabezpieczyć się przed zniszczeniem mieszkańcy tych ziem wznosili
budowle ochronne – ziemne, drewniane i murowane.Czas II wojny swiatowej pozostawił po
sobie na naszym obszarze umocnenia polskie, sowieckie i niemieckie, w tym na terenie
powiatu strzyżowskiego.
Obiekty niemieckie znajdują się w trzech miejscowościach na obszarze powiatu – w
Cieszynie,Stępinie i Strzyżowie.Integralnie stanowiły całość – była to Kwatera Południowa
Hitlera ( z niemieckiego zwana Fuhrer Haupt Quatiere Anlage Sud ) lub Południowe
Stanowisko Dowodzenia ( z niemieckiegoGefechtsstand „Anlage Sud ).
Idea budowy stanowisk dowodzenia na obszarze ziem polskich,w tym na naszym terenie
związana była z myślą tkwiacą w umyśle Hitlera dotyczącą wojny ze Zwiazkiem Sowieckim,
a potem podbojem Azji wespół z Włochami i Japonią. Należało zabezpieczyć na czas wojny
ośrodki, skąd można było wydawać odpowiednie rozkazy,oceniać sytuację i przygotowywac
kolejne posunięcia. Z tego powodu na ziemiach polskich powstały trzy stałe stanowiska
dowodzenia, w tym nasze
Nie wiadomo czym kierowali się Niemcy przy wyborze lokalizacji stanowisk, gdyż nie ma
dostepu do archiwaliów,o iee takie się znajdują. Tempo prac było bardzo szybkie, a
poczynania Niemców tak pewne, że należy przypuszczać iż wybrany teren mieli doskonale
obeznany – prawdopodobnie przed wojną działali tutaj szpiedzy.
Wiosną1940 roku przystąpiono jednocześnie do budowy stanowiska dowodzenia w:
a) Cieszynie – Stępinie: mieszkańcy widzieli licznych Niemców ubranych w cywilne i
wojskowe ubrania mierzących i tyczących teren, na którym później powstały żelbetonowe
budowle. Wytyczano obszar na składowanie materiałów potrzebnych do budowy
gigantycznych obiektów,równocześnie w pobliżu frysztackiej stacji kolejowej zlokalizowano
miasteczko obozowe, w których montowano części zbrojeń przewożonych następnie na plac
budowy. Budowę rozpoczęto we wrześniu 1940 roku. Za pracę odpowiedzialna była
Organizacja Todta wznosząca budowle dla koncernu chemicznego Askania Werke.Do prac
budowlanych wykorzystano Polaków z obozu w Szebniach, Żydów z getta frysztackiego i
Szebni, junaków Baudienstu i miejscową ludność posiadającą konie i wozy. W ciągu 10
miesiecy powstał kompleks składający się ze:
- schronu tunelowego ( kolejowego ) długiego na 382 m,mogącego pomieścićw swym
wnetrzu 16 wagonów wraz z parowozem. We wnętrzu znajduje się komora wjazdowa dla
składów oraz po północnej stronie ciąg komunikacyjno – magazynowo – mieszkalny
podzielony na 54 pomieszczenia, które były oddzielone gazoszczelnymi zasuwami na
wypadek bombardowańz użyciem broni chemicznej lub biologicznej;
- maszynowni: połączona jest ze schronem podziemnym kanałem komunikacyjno –
medialnym. Składa się z dwóch bloków,które w okreśie pobytu Niemców służyły jako
pomieszczenia dla kotłowni,składów opału, zbiornika wody, hali generatorów
prądotwórczych, wentylatorów i stacji filtrów;
- schronów biernych i bojowych w liczbie 5: rozmieszczone są w promieniu 200 m od
schronu tunelowego na wzgórzach i w dolince, i stanowićmiały ochronę przed atakiem
partyzantów lub regularnych jednostekwojskowych;
- bocznicy kolejowej:miała początek przy linii Rzeszów – Jasło na pograniczu Wiśniowej i
Cieszyny, posiadała 3,5 km długości.
Do dyspozycji kompleksu na południowym wzgórzu zlokalizowano niewielkielotnisko dla
kilkuosobowych samolotów,zaśna okolicznych wzgórzach znajdowały się stanowiska broni
przeciwlotniczej, przeciwpancernej oraz wysoka na 30 metrów wieża obserwacyjna.
Na zachód od kompleksu zlokalizowano koszary dla 140 – osobowego garnizonu majacego
za zadanie pieczę nad kompleksem, utrzymywanie go w gotowości na przybycie pociągów
specjalnych i ich obsługę. Ponadto dla potrzeb przybywających wybudowano drewnianą
wille, baraki sztabowe, budynki zaplecza technicznego. Cały teren maskowany był naturalnie
– roślinność lub sztucznie – siatki plastikowo – metalowe rozciągnięte na linach ze
zmieniającym się w zalezności od pór roku przykryciem.
b) oraz w Strzyżowie: tutaj wybudowano kompleks składający się z:
- tunelu – schronu wydrążonego metodą górniczą we wnętrzu Żarnowskiej Góry o długości
438 m o przekroju koła o promieniu 8,9 m zabezpieczonego betonowymi murami oporowymi
przy wjeździe i solidnymi metalowymi wrotami;
- maszynowni: pełniła podobne funkcje jak w kompleksie cieszyńsko – stepińskim.Tunel z
maszynownią łączył podziemny kanał instalacyjny.
Budowa kompleksu cieszyńsko – stepińskiego i strzyżowskiego została zakończona latem
1941 roku. Pracowało na obydwu kilkanaście tysięcy ludzi,część z nich budowę przypłaciła
życiem.
Kompleksy zgodnie ze swym przeznaczeniem zostały wykorzystane w dniach 27 i 28 sierpnia
1941 roku, kiedy to przybyli tutaj Hitler i Mussolini – było to dwa miesiące po napaści na
Związek Sowiecki. Przez dwa dni kompleksy stanowiły Główną Kwaterę III Rzeszy. Hitler
przybył do Strzyżowa. Tutaj pozostawił swój pociąg sztabowy „Amerika”, przesiadł sie do
samochodu i wraz ze świta udał się do Stępiny.W godzinach popołudniowych przybył
Mussolini, prowadzili rozmowy w przygotowanym baraku sztabowym – dotyczyły sytuacji na
odcinku ukraińskim frontu wschodniego,gdzie walczyli obok jednostek niemieckich Włosi,
Węgrzy, Rumuńczycy i Bułgarzy, odbyli przejażdżkę po najbliższej okolicy. W Wiśniowej
wydali oświadczenie, że wojna szybko się zakończy i zapanuje pokój. Noc spędzili w
Stępinie. Nazajutrz udali się na krośnieńskie lotnisko samochodami, skąd polecieli na Ukrainę
w celu inspekcji oddziałów włoskich i oceny całości sytuacji na tym obszarze. Tą samą drogą
powrócili do Stępiny i rozjechali się stąd:Hitler do Wilczego Szańca koło Kętrzyna,a
Mussolini do Włoch.
W nastepnych miesiącach i latach kompleksu stanowiły miejsca wizyt różnych ważnych
osobistości III Rzeszy.Nade wszystko tunel stępiński i strzyżowski wykorzystywano jako
montownię silników samolotowych, podzespołów do czołgów – dalszy montaż odbywał się w
zakładach Stalowej Woli i Rzeszowa. Istnieją przypuszczenia, że we wnętrzu tuneli mogły
być przechowywane rakiety V-1 i V – 2,a następnie przewozone na poligon w Bliznej,gdzie
Niemcy mieli poligon doświadczalny dla tego typu rodzaju broni.
W lipcu 1944 roku na skutek postępującej ofensywy Niemcy z kompleksu cieszyńsko –
stepińskiego wycofują się wywożąc większość wyposażenia i umeblowania pozostawiając go
opuszczonym na rzecz ludności – znajdowała tu schronienie przed ostrzałem artyleryjskim,
potem wojska sowieckie tworzą szpital wojskowy wykorzystując tunel kolejowy i ocalałe
obiekty pokoszarowe. Natomiasta w Strzyżowie Niemcy ewakuowali kompleks już w
czerwcu 1944 roku też wywożąc wyposażenie, sam tunel miał być wysadzony w powietrze –
udaremnili to AK-owcy, którzy opanowali całośćbudynków kompleksu i zajmując mosty
drogowy i kolejowy w Żarnowej.
Po wojnie obydwa kompleksy wykorzystywane były gospodarczo:
a) w Strzyżowie użytkowały go Centrala Rybna i Spółdzielnia Transportu Wiejskiego;
b) w Stępinie w latach 50-tych mieściły się magazyny Centrali Rybnej i zakładów
obuwniczych,w latach 60-tych NBP rzeszowski miał przewieźć skarbiec i archiwum
oraz uruchomić mennicę na wypadek wojny atomowej, pod koniec lat 70-tych
uruchomiono pieczarkarnię, w latach 90-tych mieścił się garaż Rolniczej Spółdzielni
Rolniczej
Obecnie obydwa kompleksu stanowią obiekty chronione z dziedziny architektury militarnej.
Udostępniane są dla zwiedzających. Przybywający turyści są pod wrażeniem ogromu
budowli, zainteresowani są historią powstania i wpływem na bieg wydarzeń w czasie II wojny
światowej.
Schron kolejowy w Stępinie jest uważany za specjalistów architektury wojskowej za unikat w
skali europejskiej,chociaż podobne do niego istnieją w Jeleniu i Konewce koło Tomaszowa
Mazowieckiego. Osoby zainteresowane II wojną celowo przybywają do Stępiny czy
Strzyżowa,aby w cieniu murów rozważać kampanie, bitwy i potyczki. Jest co roku okazja,
aby bliżej poznać zainteresowania wielu osób minioną wojną poprzez organizowanie Zlotów
Militarnych – skupiają one pasjonatów umundurowania, broni,sprzętu technicznego i tradycji.
Stanowią miejsce , w którym można porozmawiać, spotkać znajomych czy rodzinę.
Uważam, że Cieszyna, Stępina i Strzyżów na trwałe wpisały się w pejzaż szlaków obiektów
militarnych i stają się magnesem przyciągającym licznych pasjonatów i zwykłych
zwiedzających.
Krzysztof Winiarski – przewodnik po kompleksie schronowym Cieszyna-Stępina