Samodzielność dziecka w wieku przedszkolnym

WARTO PRZECZYTAĆ
Samodzielność dziecka w wieku przedszkolnym
W świetle zainteresowań rozwojem dziecka, ważne wydaje się spojrzenie na samodzielność
dziecka jako na jego niezwykle istotną dyspozycję do podejmowania wyzwań i działania
zgodnie z własną wolą. Samodzielność wynika z potrzeby niezależnego zdobywania
i gromadzenia doświadczeń, sprawdzenia swoich umiejętności w różnych sytuacjach,
pokonywania przeszkód. Jest gotowością do podejmowania zadań opartych na osobistej
aktywności, a jej źródłem jest wola działania i akceptacja celu. Zanim pojawią się pierwsze
małe sukcesy i niezależność, droga do samodzielności może być usłana błędami, próbami,
ciągłymi pytaniami.
Samodzielność dziecka w wieku przedszkolnym przejawia się w trzech aspektach:
-samodzielności praktycznej, która związana jest z samodzielnym radzeniem sobie
podczas wykonywania czynności samoobsługowych oraz z samodzielnym wykonywaniem
powierzonych mu obowiązków związanych z pracami gospodarczymi i porządkowymi.
-samodzielności umysłowej, która polega na podejmowaniu decyzji i rozwiązywaniu
problemów zarówno w organizowanej zabawie, jak i pracy;
-samodzielności społecznej, która oparta jest na umiejętności porozumiewania się,
współpracy, współdziałania, współdecydowania oraz odpowiedzialności za podejmowane
decyzje społeczne. Nabiera ona szczególnego znaczenia dla jednostki wkraczającej w świat
szkoły, kiedy to umiejętność nawiązywania kontaktów z innymi dziećmi jest istotna dla
kształtowania poczucia własnej wartości i osiągnięcia sukcesów szkolnych.
Dziecko w wieku przedszkolnym opanowuje podstawowe czynności samoobsługowe
i dzięki temu zdobywa elementarną niezależność od dorosłych. Są one pierwszym
obowiązkiem dziecka, do którego dołączają się stopniowo inne, takie jak np. podlewanie
kwiatów doniczkowych, opiekowanie się własnym zwierzątkiem, wyrzucanie śmieci,
nakrywanie do stołu. Dziecko zaczyna sobie zdawać sprawę z tego, że czynności te są
społecznie ważne i trzeba je wykonywać z najwyższą starannością. W świetle nowej
podstawy programowej ( obszar drugi: Kształtowanie czynności samoobsługowych, nawyków
higienicznych i kulturalnych. Wdrażanie dzieci do utrzymywaniu ładu i porządku) dziecko
kończące edukację przedszkolną :
-umie poprawnie umyć się i wytrzeć oraz umyć zęby;
-właściwie zachowuje się przy stole podczas posiłków, nakrywa do stołu i sprząta po sobie;
-samodzielnie korzysta z toalety;
-samodzielnie ubiera się i rozbiera, dba o osobiste rzeczy i nie naraża ich na zgubienie lub
kradzież;
-utrzymuje porządek w swoim otoczeniu.
Należy pamiętać, że umiejętności te dziecko zdobywa stopniowo, małymi kroczkami.
Pośpiech nie jest wskazany, a pojawiające się przeszkody są po to, by je pokonywać.
Osiągnięcie samodzielności praktycznej jest konieczne dla pomyślnego pełnienia ról
społecznych i zadań, które stoją przed dzieckiem pod koniec edukacji przedszkolnej.
W trakcie opanowania czynności samoobsługowych dziecko uczy się tak organizować swoją
aktywność, aby osiągnąć cel. Dowiaduje się także, że pewnych sytuacji nie da się uniknąć.
Dlatego rozsądniej jest wykonać to, co trzeba, szybko i sprawnie. Na przykład gdy dziecko
sprawnie umyje i wytrze ręce, ma poczucie, że wykonało coś pożytecznego, jest chwalone
i odczuwa komfort wygody. Doznania te przenoszą się na inne sytuacje zadaniowe.
Przekonanie o możliwościach efektywnego działania pozwala dziecku odważnie wybierać
zadania i wkładać wiele trudu w ich realizację, a także konsekwentnie dążyć do postawionego
sobie celu. Duże znaczenie można zatem przypisywać posiadanemu przez dzieci obrazowi
własnej efektywności, który wpływa na sposób myślenia i reagowania w sytuacjach
zadaniowych. Dziecko wyręczane w czynnościach samoobsługowych jest nadmiernie
uzależnione od osób dorosłych i w efekcie ma niskie poczucie własnej wartości oraz trudności
z samodzielnym podejmowaniem innych działań. Ograniczenie samodzielności praktycznej
dziecka uwidacznia się we wszystkich innych obszarach jego funkcjonowania. Nadmierne
uzależnienie od dorosłych utrudnia dziecku działanie w świecie zewnętrznym
i w konsekwencji hamuje odwagę, dociekliwość i ciekawość poznawczą.
Zdaniem E. Gruszczyk- Kolczyńskiej sposób wykonywania czynności samoobsługowych
i porządkowych przenosi się na czynności intelektualne. Z analizy dziecięcych zachowań
wynika bowiem, że dzieci, które:
-marudzą i ociągają się przy każdej czynności samoobsługowej, przenoszą ten styl
zachowania na sytuacje zadaniowe typu dydaktycznego: zbyt wolno układają przedmioty
potrzebne do zajęć, zwlekają z wykonywaniem poleceń;
-bałaganią (np. rzucają ręcznik byle gdzie, depczą po swoich ubraniach w szatni) są zwykle
równie niestaranne w realizacji zadań typu intelektualnego;
-przy wykonywaniu czynności samoobsługowych dopraszają się pomocy, chociaż przy
niewielkim wysiłku mogłyby poradzić sobie same. Przenoszą ten nawyk na sytuacje
zadaniowe, pokazują swoją bezradność.
Psychologowie radzą aby kształtowanie czynności samoobsługowych rozpocząć możliwie
wcześnie. Im szybciej dziecko je opanuje, tym lepiej dla niego, dla rodziców
i innych ludzi, z którymi się styka. Jeżeli uda się dorosłemu ukształtować te ważne czynności
tak, aby przeszły w nawyk, będą one niezwykle trwałe, do końca dorosłego życia dziecka.
E. Gruszczyk- Kolczyńska do najważniejszych zachowań nawykowych, które warto
kształtować u przedszkolaka zalicza:
-Pomaganie innym.
-Nawyk dbałości o to, aby rzeczy były na swoim miejscu.
-Nawyk szanowania czyjegoś wysiłku i tego, co dobrego zrobił inny człowiek.
-Nawyki właściwego zachowania się przy stole.
-Nawyki higieniczne.
-Nawyk samodzielnego rozbierania i ubierania się.
Ważne jest aby dorośli pamiętali o podstawowych zasadach, które pomogą
w kształtowaniu umiejętności samoobsługowych dziecka:
-Zadowolenie z każdego przejawu samodzielności dziecka.
-Cierpliwość.
-Systematyczność i konsekwencja.
Pozwolenie dziecku na samodzielność oznacza, że znamy jego umiejętności, prawidłowo
oceniamy sytuację i przewidujemy związane z nią niespodzianki. Nasza uwaga
i troska chroni dziecko przed porażką i niebezpieczeństwem. Należy czynić to dyskretnie, bez
okazywania mu nieufności i obaw. Warunkiem bezpiecznego prowadzenia dzieci ku
samodzielności jest stworzenie im przestrzeni, w której będą mogły realizować postawione
przed nimi zadania lub zadania które same sobie wytyczą. Obszarem, w którym dziecko może
kształtować swoją samodzielność jest zabawa. Jest ona podstawową formą aktywności, dzięki
której małe dziecko może się rozwijać i samorealizować. W zabawie dziecko ćwiczy i utrwala
zdobyte umiejętności. W działaniach dorosłych często uczestniczy biernie lub jest tylko
uważnym obserwatorem. W zabawie natomiast ma możliwość odtworzyć i ponownie przeżyć
zaobserwowane sytuacje ( np. dziecko biernie uczestniczyło w zakupach robionych przez
rodziców, następnie w przedszkolu w grupie rówieśników podczas zabawy tematycznej stało
się klientem, zorganizowało sklep, było również ekspedientem). Ważną umiejętnością jest
porządkowanie miejsca zabawy po jej zakończeniu. Odkładanie zabawek na miejsce bez
przypominania ze strony dorosłych, ponaglania, świadczy o znacznej samodzielności dzieci.
Jest również wyrazem istnienia samokontroli oraz wskazuje na pewien stopień
uwewnętrznienia norm społecznych. Samodzielność dzieci przejawia się też jako gotowość
przyjścia z pomocą innemu dziecku podczas wykonywania czynności porządkowych,
odpowiedzialność za powierzone przedmioty wspólnego użytku i umiejętności korzystania
z nich zgodnie z obowiązującymi normami. Takie działania dziecka mają równie istotne
znaczenie, co zajęcia proponowane i przygotowane przez nauczyciela. Dziecko w zabawie
może podejmować decyzje, np. dotyczące rodzaju zabawy, kolegów z którymi się bawi,
sposobu wykonania pracy plastycznej. Respektujemy jego wybory- nie unikając jednocześnie
konfrontowania dziecka ze skutkami złych decyzji. Każda zabawa społeczna jest zabawą
z innymi ludźmi, niezależnie od tematu i treści np. gra w klasy czy okręty, zabawa
z podziałem na role, gra planszowa czy w kole. Aby zabawy społeczne udały się dzieci muszą
podczas nich współdziałać ze sobą, organizować przestrzeń zabawy, przezwyciężać konflikty.
Pobudza je to do wypróbowywania i uczenia się różnych sposobów zachowania związanych
ze współpracą: zrozumienia dla innych, akceptowania partnerów, podejmowania wspólnych
decyzji, rozwiązywania konfliktów bez użycia przemocy. W okresie przedszkolnym dzieci
rozwijają szereg umiejętności pozwalających na samodzielne funkcjonowanie w grupie
społecznej. Stają się inicjatorami kontaktów społecznych, samodzielnie nawiązują i inicjują
różne formy interakcji.
Samodzielne wykonanie różnych czynności zmusza dziecko do koncentracji uwagi, sprzyja
zapamiętywaniu. Wszystko, co dziecko wykona własnymi rękami, do czego dojdzie własną
myślą, co przeżyje- buduje jego umiejętności, wiedzę o sobie i innych oraz o świecie.
Dziecko, poznając efekty własnej aktywności, jest konfrontowane ze swoimi możliwościami.
Dzięki temu uczy się, w których sytuacjach poradzi sobie samodzielnie, a w których musi się
zwrócić o pomoc. Czerpie również ze swojego działania satysfakcję i buduje poczucie
sprawczości. Ma większy wpływ na zdarzenia niż dziecko wyręczanie w planach, decyzjach
i działaniach. Ważne jest zatem, aby zachęcać dzieci do podejmowania prób niezależnego
działania i realizacji własnych pomysłów.
Na podstawie literatury opracowała A. Olesińska
Bibliografia:
-Gruszczyk-Kolczyńska E., Zielińska E., Program wspomagania rozwoju, wychowania
i edukacji starszych przedszkolaków (czterolatków i pięciolatków), Nowa Era, Warszawa
2009.
-Gruszczyk-Kolczyńska E., Zielińska E., Jak przebiega proces uczenia się dzieci,
„Wychowanie w Przedszkolu” 2003, nr 2.
-Kuszak K., Formy samodzielności dzieci, „Wychowanie w Przedszkolu” 2006, nr 4.
-Szczepkowska-Szczęśniak K., Uniszewska K., Droga do samodzielności, [w:] Doradca
nauczyciela sześciolatków, Warszawa 2006.