Pobierz - Publio
advertisement
strony1-3ksiazkaz7:01-03 What About Nat World 7/4/12 12:26 PM Page 1 ENCYKLOPEDIA NATURA DINOZAURY LUDZKIE CIAŁO CUDA ŚWIATA NAUKA I TECHNIKA PLANETA ZIEMIA LUDZIE I ŚWIAT DLA CIEKAWSKICH strony1-3ksiazkaz7:01-03 What About Nat World 7/4/12 12:26 PM Page 2 strony1-3ksiazkaz7:01-03 What About Nat World 7/4/12 12:26 PM Page 3 Rupert Matthews Steve Parker Brian Williams ENCYKLOPEDIA NATURA DINOZAURY LUDZKIE CIAŁO CUDA ŚWIATA NAUKA I TECHNIKA PLANETA ZIEMIA LUDZIE I ŚWIAT DLA CIEKAWSKICH spis7ksiazek004-009:04-07 QANW_dpi 7/19/12 3:32 PM Page 4 Copyright © 2004 Miles Kelly Publishing Ltd Copyright © SBM Sp. z o.o., Warszawa 2012 Wydanie IV Autorzy: Rupert Matthews (Dinozaury) Steve Parker (Ludzkie cia∏o, Nauka i technika) Brian Williams (Planeta Ziemia, Natura, Cuda Êwiata, Ludzie i Êwiat) Zdj´cia: Shutterstock.com: © NatUlrich (strona 150, z prawej u góry); © Oleksiy Mark (strona 165, z lewej u góry); © Barone Firenze (strona 165, z prawej u góry) Fotolia.com: © Kobalt (strona 150, z lewej u góry); © Paolese (strona 150, z prawej u góry) Dreamstime.com: © Ambrits (strona 164, poÊrodku); © Linquong (strona 165, u dołu) T∏umaczenie: Karolina Szumska, Piotr Rosikoƒ Redakcja: El˝bieta Wójcik 978-83-7845-642-1 Projekt okładki: Klaudia Polak-Szewczyk Sk∏ad: TYPO 2 Jolanta Ugorowska spis7ksiazek004-009:04-07 QANW_dpi 7/4/12 12:27 PM Page 5 Spis treÊci 5 Planeta Ziemia Fakty dotyczàce Ziemi Ska∏y i skamieliny Kontynenty Mapy i globusy Wn´trze Ziemi Wulkany i trz´sienia ziemi Krajobrazy Rzeki i jeziora Oceany Pustynie Lasy Atmosfera Pogoda i klimat Zasoby Ziemi Czas na sprawdzian 12–13 14–15 16–17 18–19 20–21 22–23 24–25 26–27 28–29 30–31 32–33 34–35 36–37 38–39 40–41 Dinozaury Badanie przesz∏oÊci Czym by∏y dinozaury? Przed pojawieniem si´ dinozaurów Pierwsze dinozaury Giganci na làdzie Wn´trze cia∏a dinozaura ˚ycie w jurze 44–45 46–47 48–49 50–51 52–53 54–55 56–57 spis7ksiazek004-009:04-07 QANW_dpi 7/4/12 12:27 PM Page 6 6 Szybujàce w przestworzach Dinozaury rogate Hadrozaury Dinozaury opancerzone MyÊliwi okresu kredy Tyrannosaurus rex Zmierzch ery dinozaurów Czas na sprawdzian 58–59 60–61 62–63 64–65 66–67 68–69 70–71 72–73 Natura Królestwo zwierzàt Ssaki Ptaki Gady i p∏azy Ryby Bezkr´gowce Zagro˝one gatunki zwierzàt RoÊliny i grzyby RoÊliny okrytonasienne Drzewa i krzewy Wykorzystanie roÊlin Naturalne strategie Rekordy Êwiata zwierzàt i roÊlin Czas na sprawdzian 76–77 78–79 80–81 82–83 84–85 86–87 88–89 90–91 92–93 94–95 96–97 98–99 100–101 102–103 spis7ksiazek004-009:04-07 QANW_dpi 7/4/12 12:27 PM Page 7 7 Ludzkie cia∏o O ludzkim ciele Skóra, w∏osy i paznokcie KoÊci i stawy Mi´Ênie i ruch P∏uca i oddychanie ˚ywienie si´ i trawienie Serce i krew Produkty metabolizmu i systemy obronne Zmys∏y Nerwy i mózg Funkcje mózgu Powstawanie nowego organizmu Cia∏o przed narodzinami Rozwijajàce si´ cia∏o Czas na sprawdzian 106–107 108–109 110–111 112–113 114–115 116–117 118–119 120–121 122–123 124–125 126–127 128–129 130–131 132–133 134–135 Nauka i technika Podstawy materii Pierwiastki i zwiàzki chemiczne Struktury i materia∏y Energia i praca Pràd i energia elektryczna Magnetyzm Era elektroniki 138–139 140–141 142–143 144–145 146–147 148–149 150–151 spis7ksiazek004-009:04-07 QANW_dpi 7/4/12 12:27 PM Page 8 8 Promienie i promieniowanie Âwiat∏o i lasery Dêwi´k Si∏a, ruch i maszyny Czas i przestrzeƒ Transport i komunikacja Technologie – dziÊ i jutro Czas na sprawdzian 152–153 154–155 156–157 158–159 160–161 162–163 164–165 166–167 Cuda Êwiata Cuda antycznego Êwiata Zagadkowe piramidy WspaniałoÊci Grecji i Rzymu Tajemnicze pomniki Forty i zamki Pałace i władcy Mury i wie˝e Wieczne budowle Osiàgni´cia techniki Cuda in˝ynierii Monumenty i tajemnice Êwiata Zadziwiajàce krajobrazy Bajeczne widoki RekordziÊci Êwiata natury Czas na sprawdzian 170–171 172–173 174–175 176–177 178–179 180–181 182–183 184–185 186–187 188–189 190–191 192–193 194–195 196–197 198–199 spis7ksiazek004-009:04-07 QANW_dpi 7/4/12 12:27 PM Page 9 9 Ludzie i Êwiat Âwiat Azja Afryka Europa Ameryka Pó∏nocna Ameryka Po∏udniowa Australia i Antarktyda Rzàd Religia J´zyki i zwyczaje Czas na sprawdzian 202–203 204–207 208–211 212–215 216–219 220–221 222–223 224–225 226–227 228–229 230–231 Indeks 232–240 planeta010-011:01-03 What About Planet Earth 9/1/09 11:14 AM Page 10 planeta010-011:01-03 What About Planet Earth 9/1/09 11:14 AM Page 11 Planeta Ziemia planeta012-021:08-17 QAPE_dpi 9/1/09 11:18 AM Page 12 12 FAKTY DOTYCZÑCE ZIEMI godnie z obecnym stanem wiedzy, nie istnieje ˝adna inna planeta podobna do naszej Ziemi. Ziemia jest wyjàtkowa, Z poniewa˝ jest jedynà planetà w Uk∏adzie S∏onecznym, na której wyst´puje ˝ycie. Ziemia stanowi bogactwo zró˝nicowanych Êrodowisk, od rozgrzanych pustyƒ do zamglonych lasów deszczowych, które od wielu milionów lat zamieszkujà ˝ywe stworzenia. Ziemia przez ca∏y czas ulega zmianom w wyniku dzia∏ania si∏ natury, a w coraz wi´kszym stopniu równie˝ w wyniku dzia∏aƒ cz∏owieka. Kiedy powsta∏a Ziemia? R Obwód Ziemi wokó∏ biegunów jest odrobin´ mniejszy ni˝ obwód wokó∏ Êrodka Ziemi – równika. Mimo ˝e nasza planeta wyglàda na okràg∏à, posiada ona zgrubienie na po∏udnie od równika. Jak du˝a jest Ziemia? Ziemia jest piàtà pod wzgl´dem wielkoÊci planetà Uk∏adu S∏onecznego, o obwodzie 40 075 km oraz wadze oko∏o 6 kwadrylionów kg. Jest ona skalistà kulà, pokrytà w wi´kszoÊci przez wod´, otoczonà cienkà, ochronnà warstwà gazów – powietrza. Mimo to Ziemia wydaje si´ maleƒka w porównaniu z Jowiszem, który jest ponad 300 razy wi´kszy. S∏oƒce i dziewi´ç planet wokó∏ niego krà˝àcych powsta∏y mniej wi´cej w tym samym czasie – oko∏o 4,6 mld lat temu. Ziemia narodzi∏a si´ z wirujàcej chmury gazów i py∏u w przestrzeni kosmicznej, które zosta∏y zespolone ze sobà w wyniku dzia∏ania grawitacji. Wi´kszoÊç materii z chmury po∏àczy∏o si´ w jej Êrodku, tworzàc S∏oƒce. Z pozosta∏ych szczàtków wytworzy∏y si´ kule gazowe i skalne bry∏y – planety. Jednà z tych bry∏ by∏a Ziemia. R Pole magnetyczne Ziemi rozciàga si´ niewidocznie w przestrzeni kosmicznej. W czym Ziemia przypomina magnes? Pole magnetyczne Ziemi tworzone jest przez jej pràdy elektryczne, generowane przez ruchy we wn´trzu planety. Posiada ona pole magnetyczne rozciàgajàce si´ w dalekà przestrzeƒ kosmicznà. Podobnie jak inne magnesy, Ziemia posiada bieguny pó∏nocny i po∏udniowy, gdzie pole jest najsilniejsze. P Ziemia, zaraz po uformowaniu, by∏a „niespokojnà” planetà, kszta∏towanà przez burze i wybuchy wulkanów. Wa˝ne Poznawanie Ziemi Ziemia zosta∏a po raz pierwszy zmierzona oko∏o 200 r. p.n.e. przez greckiego matematyka o imieniu Erastotenes. U˝ywajàc zasad geometrii, obliczy∏ on kàt padania promieni s∏onecznych (widocznych w postaci cienia) na dwa miejsca, które znajdujà si´ w znanej odleg∏oÊci od siebie. Erastotenes oszacowa∏, ˝e Ziemia musi mierzyç oko∏o 46 000 km obwodu – co by∏o dosyç zbli˝one do obecnych pomiarów wynoszàcych 40 075 km. Obecnie Ziemia mo˝e zostaç zmierzona przez satelity przy u˝yciu laserów. W ciàgu roku Ziemia wykonuje jeden obrót dooko∏a S∏oƒca – co stanowi odleg∏oÊç ponad 938 886 000 km. Oznacza to, ˝e kiedy astronomowie patrzà na gwiazd´ przez teleskop, spoglàdajà oni w rzeczywistoÊci w przesz∏oÊç – oglàdajàc gwiazd´ w stanie, w jakim by∏a cztery lata wczeÊniej. S Ziemia obraca si´ wokó∏ w∏asnej osi podczas swojej rocznej podró˝y wokó∏ S∏oƒca. Przez to, ˝e wiruje ona szybciej na równiku ni˝ na biegunach, nie jest ona doskona∏à kulà. Jeden obrót wokó∏ w∏asnej osi zajmuje jej 24 godziny (dob´). planeta012-021:08-17 QAPE_dpi 9/1/09 11:18 AM Page 13 13 S Ziemia widziana z kosmosu wydaje si´ byç planetà oceanów. Zaledwie oko∏o 29 procent jej powierzchni stanowi làd. Dlaczego Ziemia jest wodnym Êwiatem? Ziemia jest wodnym Êwiatem, poniewa˝ oko∏o 71 procent jej powierzchni pokrywa woda. Woda na naszej planecie wyst´puje w postaci oceanów, lodu na biegunach i szczytach górskich, jezior i rzek, a tak˝e jako para wodna w atmosferze, która nast´pnie powraca na ziemi´ w postaci opadów. Najbardziej deszczowymi miejscami na Ziemi sà okolice równika na wybrze˝u lub wyspach. W niektórych cz´Êciach Afryki Zachodniej i regionie Amazonki w Brazylii pada niemal˝e codziennie. Ocean Spokojny P Oceany zawierajà 97 procent ca∏kowitej wody na Ziemi, a trzy najwi´ksze (Spokojny, Atlantycki i Indyjski) wspólnie zajmujà powierzchni´ 350 mln km2. Biegun pó∏nocny Jak porusza si´ Ziemia? Ziemia porusza si´ na trzy ró˝ne sposoby: na swojej osi, w przestrzeni kosmicznej i jako cz´Êç Uk∏adu S∏onecznego. Po pierwsze obraca si´ ona na w∏asnej osi – umownej linii od jednego bieguna do drugiego. Po drugie przemierza ona przestrzeƒ kosmicznà, kiedy krà˝y wokó∏ S∏oƒca, utrzymywana w odpowiedniej pozycji przez pole grawitacyjne S∏oƒca. Po trzecie jest ona cz´Êcià Uk∏adu S∏onecznego i porusza si´ w przestrzeni kosmicznej wchodzàc w sk∏ad galaktyki Drogi Mlecznej, wirujàcej z pr´dkoÊcià mniej wi´cej Ocean Atlantycki 250 km/s. Ocean Indyjski Q Promienie s∏oneczne dostarczajà Ziemi Êwiat∏a i ciep∏a. Nasza planeta jest przechylona pod kàtem i kiedy krà˝y na orbicie wokó∏ S∏oƒca, ró˝ne jej obszary otrzymujà zró˝nicowane iloÊci Êwiat∏a s∏onecznego. Na cz´Êci odchylonej od S∏oƒca panuje ch∏odna zima, natomiast na cz´Êci przechylonej w stron´ S∏oƒca (w tym przypadku pó∏kuli po∏udniowej) panuje lato, poniewa˝ jest ona bardziej ogrzewana. Kierunek obrotu OÊ ziemska R Ziemia obraca si´ wokó∏ swojej osi – umownej linii ∏àczàcej oba bieguny. Statystyki – Ziemia Obwód na równiku 40 075 km Obwód na biegunach 40 008 km Ca∏kowita powierzchnia 509 700 000 km2 Powierzchnia làdowa 29 procent Powierzchnia wody 71 procent Najwy˝sza temperatura 58°C w Libii, w Afryce P∏n. Najni˝sza temperatura –89,6°C na Antarktydzie G∏ówne substancje chemiczne tlen 47 procent krzem 28 procent glin 8 procent ˝elazo 5 procent planeta012-021:08-17 QAPE_dpi 9/21/09 2:30 PM Page 14 14 SKA¸Y I SKAMIELINY iemia zbudowana jest ze ska∏. Geolodzy (naukowcy, którzy badajà Z Co znajduje si´ we wn´trzu Ziemi? histori´ ska∏ na Ziemi) potrafià zdobyç informacje o historii Ziemi, badajàc ska∏y, które u∏o˝one sà w warstwach, jak w olbrzymiej kanapce. Ska∏y dostarczajà nam u˝ytecznych materia∏ów, takich jak w´giel, u˝ywany jako paliwo, czy wapieƒ, z którego wyrabia si´ cement. Zawierajà one równie˝ wskazówki, dotyczàce prehistorycznego ˝ycia na naszej planecie, w postaci skamielin – skamienia∏ych szczàtków wymar∏ych od wielu lat zwierzàt i roÊlin. Czym jest skorupa ziemska? Skorupa – od 6 do 40 km gruboÊci Skalnà pokryw´ Ziemi stanowi skorupa ziemska, która jest najgrubsza (do 40 km) pod „m∏odymi” pasmami górskimi. Skorupa pod oceanami jest o wiele cieƒsza, wynosi ona 5–11 km gruboÊci. Ska∏y wchodzàce w sk∏ad kontynentów sà o wiele starsze, ni˝ ska∏y znajdujàce si´ pod oceanami. Skorupa ziemska znajduje si´ na warstwie goràcych, cz´Êciowo roztopionych skał zwanej p∏aszczem, który z kolei otacza dwa jàdra. Jàdro w centralnej cz´Êci Ziemi jest twardà kulà bardzo goràcych skał znajdujàcà si´ oko∏o 6400 km pod powierzchnià i poddawanà ogromnemu ciÊnieniu. Jàdro jest zbyt goràce i stwardnia∏e, by mo˝na si´ do niego dowierciç. Im g∏´biej w stron´ Êrodka Ziemi, tym robi si´ gor´cej – w jàdrze panuje temperatura 4000oC. Jàdro wewn´trzne – 1300 km gruboÊci R Grobla Olbrzyma w Irlandii jest formacjà bazaltowà – najbardziej rozpowszechnionà ska∏à w skorupie ziemskiej. P∏aszcz – oko∏o 2900 km gruboÊci Jàdro zewn´trzne – oko∏o 2000 km gruboÊci Wa˝ne Ró˝ne rodzaje ska∏ Trzy g∏ówne rodzaje ska∏ to ska∏y magmowe, osadowe oraz metamorficzne. Ska∏y magmowe powstajà z roztopionych ska, zwanych magmà, we wn´trzu Ziemi. Magma jest tak goràca (o temperaturze ponad 1000°C), ˝e znajduje si´ w stanie p∏ynnym. Podlega ona równie˝ dzia∏aniu ogromnego ciÊnienia. Kiedy magma zostanie wypchni´ta na powierzchni´ w wyniku dzia∏alnoÊci wulkanicznej, och∏adza si´, tworzàc ska∏y magmowe. Ska∏y osadowe, takie jak ∏upek ilasty oraz piaskowiec, powstajà w wyniku dzia∏ania wiatru i wody, kiedy to inne ska∏y zostajà zmielone w piasek i mu∏, a nast´pnie przenoszone przez rzeki do momentu nagromadzenia si´ ich w postaci osadów. Osad nawarstwia si´ i jest Êciskany przez ciÊnienie wywierane przez warstwy znajdujàce si´ nad nim, a˝ powstanie z niego ska∏a. Metamorfoza oznacza zmian´, a ska∏y metamorficzne sà zmieniane przez oddzia∏ywanie substancji chemicznych, ciep∏a lub ciÊnienia – w inne rodzaje ska∏. Mo˝e si´ tak dziaç, kiedy przep∏ywa przez nie magma lub gdy skorupa ziemska przemieszcza si´ pod pasmami górskimi. Na przyk∏ad wapieƒ zmienia si´ w marmur, kiedy zostanie poddany takim rodzajom zmian – ska∏a osadowa staje si´ ska∏à metamorficznà. Ska∏y magmowe powstajà w momencie och∏adzania si´ lawy Podczas erupcji wulkanów goràca magma wydobywa si´ z wn´trza Ziemi planeta012-021:08-17 QAPE_dpi 9/1/09 11:19 AM Page 15 15 Czym sà skamieliny? Skamieliny sà stwardnia∏ymi pozosta∏oÊciami po martwych zwierz´tach i roÊlinach. Znajdowane sà one w ska∏ach, które by∏y niegdyÊ mi´kkim piaskiem lub mu∏em. Cz´sto prehistoryczne ska∏y sà odkrywane w wyniku dzia∏alnoÊci wiatru lub deszczu (wietrzenia) albo podczas wykopów lub wydobywania surowców. Skorupy, koÊci i z´by sà cz´Êciami, które sà najbardziej podatne na kamienienie, gdy˝ cz´Êci mi´kkie ulegajà rozk∏adowi. Czasem naukowcy odnajdujà ca∏e szkielety, które przenosi si´ koÊç po koÊci, a nast´pnie rekonstruuje. STen staro˝ytny trylobit – skorupiak – wyginà∏ miliony lat temu. Na przestrzeni czasu zachowa∏y si´ tylko jego koÊci i skorupa, zagrzebane w morskiej wodzie przez minera∏y, zamienione w skamielin´. 1 Zwierz´ ginie 2 Cia∏o zostaje zagrzebane w mule Z czego zbudowane sà ska∏y? Ska∏y zbudowane sà z minera∏ów. Wi´kszoÊç ska∏ wyst´puje w formach, które naukowcy nazywajà skupiskami – czyli po∏àczeniem kilku ró˝nych minera∏ów. Ska∏y dzielà si´ na trzy rodzaje, z których ka˝dy powstaje w inny sposób. Najbardziej rozpowszechnionym typem ska∏ sà ska∏y osadowe. 3 Mu∏ zamienia si´ w ska∏´ R Kreda jest rodzajem wapienia, zbudowanego ze skorupek maleƒkich jednokomórkowych stworzeƒ morskich, zwanych otwornicami. Wapieƒ jest przyk∏adem ska∏y osadowej. QTen skamienia∏y amonit by∏ mi´czakiem, który p∏ywa∏ w prehistorycznych morzach. Mi´kkie cz´Êci cia∏a roz∏o˝y∏y si´ przed milionami lat, ale odcisk skorupy zwierz´cia zasta∏ zachowany. 4 Cz´Êci cia∏a ulegajà skamienieniu 5 Ska∏y niszczejà ods∏aniajàc skamielin´ PSkamienia∏a czaszka tyranozaura – dinozaura Który z pierwiastków jest najbardziej rozpowszechniony? Najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem w kosmosie jest wodór, a na Ziemi tlen, który stanowi oko∏o 47 procent masy ziemskiej. Pierwiastki sà substancjami zbudowanymi tylko z jednego rodzaju atomu. Ca∏a materia kosmiczna sk∏ada si´ z pierwiastków. ˝yjàcego na Ziemi przed oko∏o 65-70 mln lat. Ska∏y magmowe powstajà g∏´boko we wn´trzu Ziemi ze sch∏odzonej magmy. Ska∏y metamorficzne powstajà z innych ska∏, zmienionych przez goràco lub ciÊnienie, na Fragmenty ska∏, zniszczonych przyk∏ad w wulkanie. Ska∏y osadowe tworzà si´ ze zniszczonych i skruszonych fragmentów przez pogod´, sà innych ska∏ i organizmów ˝ywych. wymywane do morza Deszcz i wiatr rozk∏adajà ska∏y Ska∏a osadowa tworzy si´ na dnie morskim z osadu skalnego Q Materia∏ skalny nieustannie krà˝y w przyrodzie, tworzàc nowe ska∏y. R Naukowcy badajà histori´ Ziemi, by zrozumieç, w jaki sposób si´ ona zmienia∏a i nadal zmienia pod wp∏ywem dzia∏ania si∏ przyrody. planeta012-021:08-17 QAPE_dpi 9/1/09 11:19 AM Page 16 16 KONTYNENTY ontynenty sà masami làdowymi otoczonymi w ca∏oÊci lub cz´Êciowo przez wody. Na krajobraz kontynentów sk∏adajà si´ m.in. K góry, rzeki, jeziora, pustynie, trawiaste równiny, lasy i miasta. Kontynenty zbudowane sà z bardzo starych ska∏, które liczà oko∏o 3,8 mld lat. Jednak, mimo ˝e sà masywne, nie sà przytwierdzone w jednym miejscu, ale bardzo powoli dryfujà. Pangea P W taki sposób mog∏a wyglàdaç Pangea – pierwotny superkontynent. Naukowcy uwa˝ajà, ˝e obecne kontynenty osiàgn´∏y swój kszta∏t i po∏o˝enie w wyniku procesu ich p´kania i dryftu na przestrzeni wielu milionów lat. Panthalassa Czy kontynenty zawsze wyglàda∏y tak samo? Nie, wszystkie kontynenty tworzy∏y kiedyÊ olbrzymià mas´ làdowà, którà naukowcy okreÊlajà mianem Pangei. Mia∏o to miejsce 280 mln lat temu. Na przestrzeni czasu jeden superkontynent podzieli∏ si´ na dwa wielkie kontynenty – Laurazj´ i Gondwan´. Laurazja obejmowa∏a obecnà Ameryk´ Morze Tetydy Pó∏nocnà, Europ´ i cz´Êç Azji, natomiast Gondwana Ameryk´ Po∏udniowà, Afryk´, Australi´, Antarktyd´ i Indie. W póêniejszym czasie uleg∏y one podzieleniu na kontynenty, które znamy obecnie. Ile kontynentów jest na Êwiecie? Na Êwiecie znajduje si´ siedem kontynentów: Afryka, Antarktyda, Azja, Europa, Australia, Ameryka Pó∏nocna i Ameryka Po∏udniowa. Ka˝dy z nich obejmuje ró˝ne kraje i zbiorniki wodne. Na mapie po prawej stronie widaç, jak kszta∏ty Ameryki Po∏udniowej i Afryki do siebie pasujà – co wskazuje na to, ˝e by∏y one ze sobà kiedyÊ po∏àczone. Europa Ameryka Pó∏nocna Ocean Atlantycki Ocean Spokojny Ocean Spokojny Afryka Ameryka Po∏udniowa Ocean Indyjski P Do siedmiu kontynentów zalicza si´ Antarktyd´, gdzie pod grubà warstwà lodu znajduje si´ làd, ale nie Arktyk´, która jest w wi´kszoÊci zamarzni´tym oceanem. Australia Oceania Antarktyda Wa˝ne W´drówka kontynentów Azja Ciekawe Kierunek ruchu p∏yt tektonicznych W´drówk´ kontynentów mo˝na wyt∏umaczyç teorià rozszerzania si´ dna morskiego. Goràce roztopione ska∏y wywierajà nacisk poni˝ej dna morskiego, w miejscu, w którym skorupa ziemska jest najcieƒsza i wdzierajà si´ w szczeliny w grzbiecie Êródoceanicznym. Kiedy roztopione ska∏y wystygajà, stajà si´ twardsze, naciskajà na dno oceaniczne i powodujà odsuwanie Goràce roztopione si´ kontynentów od grzbietów. ska∏y Grzbiet Êródoceaniczny • 135 mln lat temu Ameryka Po∏udniowa zacz´∏a oddalaç si´ od Afryki. • 100 mln lat temu Indie, Australia i Antarktyda równie˝ zacz´∏y si´ oddalaç od Afryki. • W tym samym czasie Ameryka Pó∏nocna zacz´∏a oddalaç si´ od Europy. • P∏yty tektoniczne majà gruboÊç 70-100 km. Q Rozszerzanie si´ dna morskiego pomaga w ruchu kontynentów. Pràdy wyst´pujàce pod skorupà ziemskà wypychajà roztopione ska∏y na grzbiety Êródoceaniczne i doliny ryftowe. Kiedy roztopione ska∏y stygnà, tworzà nowe dno morskie. planeta012-021:08-17 QAPE_dpi 9/1/09 11:19 AM Page 17 17 Który z kontynentów jest najwi´kszy? Azja jest bez wàtpienia najwi´kszym kontynentem. Ca∏kowity obszar làdowy Azji wynosi 44,5 mln km2, co oznacza, ˝e jest ona cztery razy wi´ksza ni˝ Europa i prawie dwa razy wi´ksza ni˝ Ameryka Pó∏nocna. W Azji le˝y najwi´kszy kraj pod wzgl´dem powierzchni làdowej (Rosja) oraz dwa najwi´ksze kraje pod wzgl´dem ludnoÊci (Chiny i Indie). Jak poruszajà si´ kontynenty? Skorupa ziemska zbudowana jest z zakrzywionych skalnych p∏yt, które unoszà si´ na roztopionej warstwie goràcych ska∏ w p∏aszczu ziemskim jak kawa∏ki olbrzymiej uk∏adanki. Wyró˝niamy siedem du˝ych p∏yt oraz oko∏o 20 mniejszych. Poruszajà si´ one bardzo wolno (1-10 cm w ciàgu roku) na pràdach konwekcyjnych w p∏aszczu Ziemi. Przez miliony lat kontynenty, które le˝à na grzbietach p∏yt, równie˝ si´ porusza∏y. R P∏yty oceaniczne mogà byç wpychane pod inne p∏yty, wywo∏ujàc niestabilne ruchy pod powierzchnià kontynentów. Ska∏y sà zaginane, a magma wydobywa si´ z wn´trza wulkanów. Dlaczego istniejà strefy czasowe? Czas nie jest taki sam w ka˝dym miejscu na Ziemi, poniewa˝ Ziemia wykonuje jeden obrót dooko∏a w∏asnej osi w czasie poni˝ej 24 godzin. Kiedy w jednym miejscu na Ziemi Êwieci s∏oƒce i jest dzieƒ, inne miejsce po drugiej stronie znajduje si´ w cieniu i panuje tam noc. Na Êwiecie wyst´pujà 24 strefy czasowe, a czas zegarowy w ka˝dej strefie ró˝ni si´ o godzin´ od nast´pnej strefy. Stany Zjednoczone i Kanada sà tak du˝ymi krajami, ˝e zawierajà po szeÊç stref czasowych. Azja Ocean Spokojny Ocean Indyjski QTen widok kuli ziemskiej pokazuje Azj´, która rozciàga si´ a˝ po Europ´ i jest najwi´kszym z kontynentów. 7.00 rano w Stanach Zjednoczonych Azja 44,5 mln km2 S Kiedy w Londynie jest 12.00 w po∏udnie, w Nowym Jorku jest 7.00 rano (pi´ç godzin wczeÊniej), a w Wellington w Nowej Zelandii jest 23.00 (11 godzin póêniej). Po∏udnie w Anglii 23.00 w Nowej Zelandii Q Pokazane na rysunku kontynenty przedstawiajà ich obszar làdowy. Azja jest najwi´kszym z kontynentów, a Australia najmniejszym. Europa jest po∏àczona z Azjà, dlatego te˝ te dwa kontynenty sà czasami traktowane jako jeden superkontynent zwany Eurazjà. Afryka 30,3 mln km2 Ameryka Pó∏nocna 24,2 mln km2 Ameryka Po∏udniowa 17,8 mln km2 Antarktyda 13,9 mln km2 Europa 10,5 mln km2 Australia 7,7 mln km2 planeta012-021:08-17 QAPE_dpi 9/1/09 11:19 AM Page 18 18 MAPY I GLOBUSY eografowie (naukowcy, którzy badajà Ziemi´ i jej w∏aÊciwoÊci), pos∏ugujà si´ mapami. S∏owo „geografia” G pochodzi z j´zyka greckiego i oznacza „opis Ziemi”. Mapa jest ma∏ym zdj´ciem rozleg∏ego obszaru, wykonywanym w skali (na przyk∏ad 1 cm na mapie mo˝e odpowiadaç 1000 km làdu na Ziemi). Wi´kszoÊç map jest p∏askich, ale globus jest kulisty jak Ziemia. Nowoczesne mapy sà bardzo dok∏adne, tworzone z pomocà komputerów i zdj´ç zrobionych z samolotów i satelitów znajdujàcych si´ w przestrzeni kosmicznej. Gdzie le˝à zwrotniki? Zwrotniki sà regionami na Ziemi, które po∏o˝one sà bezpoÊrednio na pó∏noc i po∏udnie od równika, umownej linii ciàgnàcej si´ przez Êrodek Ziemi. W regionach pó∏nocnych znajduje si´ zwrotnik Raka, a na po∏udniu od równika zwrotnik Kozioro˝ca. Ka˝dy ze zwrotników ma szerokoÊç oko∏o 2600 km, a S∏oƒce góruje prawie bezpoÊrednio nad nimi w po∏udnie. Oba zwrotniki znajdujà si´ w odleg∏oÊci oko∏o 2570 km od równika. Po∏o˝one sà na mapie na 23°27’ szerokoÊci geograficznej pó∏nocnej i po∏udniowej. S Równik jest umownà linià przechodzàcà przez Êrodek Ziemi, ze zwrotnikami znajdujàcymi si´ na pó∏noc i po∏udnie od niego. R Pierwsze umiarkowanie dok∏adnie mapy Êwiata powsta∏y w XVI w. w Europie. Linie szerokoÊci i d∏ugoÊci geograficznych sà podawane w stopniach. Na mapie 1° odpowiada 1/360 ko∏a. Kto stworzy∏ pierwszà map´? Oko∏o 5000 lat temu ludzie zamieszkujàcy Egipt i Babiloni´ tworzyli rysunki, aby pokazaç, do kogo nale˝à poszczególne cz´Êci Ziemi i miejsca wyst´powania rzek. Najstarszà istniejàcà mapà jest mapa na Êcianie znajdujàca si´ w anatolijskiej osadzie Çatal Höyük. Pierwsze mapy przedstawiajàce wspó∏rz´dne – szerokoÊç i d∏ugoÊç – zosta∏y wykonane przez staro˝ytnych Greków oko∏o 2000 lat temu. Zwrotnik Raka Równik Zwrotnik Kozioro˝ca Wa˝ne Projektowanie map P∏aska mapa przedstawiajàca kul´, którà jest Ziemia, nie mo˝e byç dok∏adna, jeÊli nie zastosujemy pewnych poprawek. Je˝eli ostro˝nie obierzesz pomaraƒcz´, odkryjesz, ˝e jej skórka nie b´dzie le˝a∏a p∏asko na stole bez przerwania si´. Mapy sà rysowane w sposób, który pozwala na dok∏adniejsze odwzorowanie jednej cechy (na przyk∏ad powierzchni làdowej), a innej z mniejszà precyzjà (na przyk∏ad kszta∏tu). Ró˝ne sposoby projektowania map noszà nazw´ rzutów. Jeden z nich nosi nazw´ rzutu Merkatora, którà zawdzi´cza flamandzkiemu twórcy map Gerardowi Merkatorowi (1512-94). Jego rzut przedstawia∏ dok∏adne odwzorowanie kierunków mi´dzy dwoma punktami, poniewa˝ wspó∏rz´dne sà poprawne. Takie odwzorowanie powoduje jednak, ˝e obszary làdowe wyglàdajà inaczej ni˝ w rzeczywistoÊci. P Odwzorowanie sto˝kowe kuli ziemskiej polega na rzutowaniu wspó∏rz´dnych na powierzchni´ bocznà sto˝ka, a nast´pnie rozwijaniu uzyskanej p∏aszczyzny. Pozwala to na uzyskanie najdok∏adniejszego odwzorowania du˝ych obszarów làdowych, takich jak na przyk∏ad Stany Zjednoczone lub Rosja. planeta012-021:08-17 QAPE_dpi 9/1/09 11:19 AM Page 19 19 Czym jest szerokoÊç i d∏ugoÊç geograficzna? Sieç linii na mapie tworzy krat´. Linie d∏ugoÊci geograficznych sà nakreÊlane z pó∏nocy na po∏udnie, a linie szerokoÊci geograficznych biegnà ze wschodu na zachód. Dzi´ki tym wspó∏rz´dnym ∏atwiej jest zlokalizowaç dowolny punkt na mapie. SzerokoÊç geograficzna równika wynosi 0°. Linia d∏ugoÊci geograficznej 0° przebiega w Greenwich w Londynie w Anglii i nosi nazw´ po∏udnika zero. WPierwsi ˝eglarze u˝ywali przyrzàdu noszàcego nazw´ sekstant, który s∏u˝y∏ do mierzenia wysokoÊci po∏o˝enia S∏oƒca nad horyzontem, co pozwala∏o na okreÊlenie szerokoÊci geograficznej. OkreÊlanie d∏ugoÊci geograficznych sta∏o si´ mo˝liwe w latach 50. XVIII w. kiedy to wynaleziono dok∏adne zegary u˝ywane na morzu. Dlaczego ludzie nie gubià si´ w dzisiejszych czasach? System nawigacji satelitarnej GPS (z angielskiego Global Positioning System) ustala pozycj´ podró˝ników z dok∏adnoÊcià do kilku metrów. Satelity wysy∏ajà sygna∏y radiowe, które sà odczytywane przez komputery znajdujàce si´ w samolocie, statku lub w samochodzie. Podajà one dok∏adne wspó∏rz´dne obiektów. System nawigacji satelitarnej zosta∏ zapoczàtkowany w 1960 r. przez amerykaƒski program satelitarny, zwany TRANSIT. Bardziej zaawansowany system powsta∏ w 1995 r. Dlaczego na pierwszych mapach brakuje Australii? R James Cook (trasa zaznaczona na niebiesko) oraz Ferdynand Magellan (trasa zaznaczona kolorem zielonym) po raz pierwszy w historii op∏yn´li wyspy Oceanii. Do XVII w. nikt z mieszkaƒców pó∏kuli pó∏nocnej nie wiedzia∏ o jej istnieniu. Chiƒscy i indonezyjscy ˝eglarze mogli byç pierwszymi obcymi, którzy odwiedzili Australi´ po tym, jak 40 000 lat temu osiedlili si´ tam Aborygeni. Europejscy ˝eglarze przypadkiem S Satelity nawigacyjne okrà˝ajà Ziemi´ przekazujàc dane niezb´dne podró˝nym. Dzi´ki temu w ka˝dym momencie mogà oni sprawdziç swoje dok∏adne po∏o˝enie. odkryli Australi´, gdy zboczyli z kursu podczas wyprawy do Azji. Odkrycie wysp tworzàcych Oceani´ nastàpi∏o w XVI w., kiedy to Ferdynand Magellan i kapitan James Cook op∏ywali pó∏kul´ po∏udniowà. Co ciekawe, te wyspy by∏y ju˝ wówczas zamieszka∏e przez Polinezyjczyków, Malezyjczyków i Mikronezyjczyków, którzy osiedlili si´ w tym regionie po przybyciu z Azji ponad 1000 lat wczeÊniej. Q Gdyby Ziemia by∏a pomaraƒczà i by∏oby jà mo˝na obraç ze skórki, wyglàda∏aby jak na rysunku obok. Zakrzywiona powierzchnia nie mo˝e byç przeniesiona na p∏askà map´, je˝eli nie dokona si´ pewnych zniekszta∏ceƒ. planeta012-021:08-17 QAPE_dpi 9/1/09 11:19 AM Page 20 20 WN¢TRZE ZIEMI owierzchnia Ziemi sprawia wra˝enie jednolitej, jednak w niektórych miejscach pod ziemià wyst´pujà szczeliny lub jaskinie. Wi´kszoÊç z nich zosta∏o wydrà˝onych w mi´kkich ska∏ach przez P wod´ sàczàcà si´ z powierzchni ziemi. Niektóre z nich sà tak du˝e jak boiska do pi∏ki no˝nej! Inne sk∏adajà si´ z nietypowych formacji minera∏ów. Ludzie, którzy badajà jaskinie, to speleolodzy. Gdzie wyst´puje najd∏u˝sza jaskinia na Êwiecie? Najd∏u˝szà jaskinià na Êwiecie jest Jaskinia Mamucia le˝àca w Kentucky, w Stanach Zjednoczonych. W tym systemie znajduje si´ 560 km komór i korytarzy, z podziemnymi jeziorami i rzekami. Które jaskinie zawierajà najstarsze malowid∏a? Prehistoryczni ludzie zamieszkiwali jaskinie, chroniàc si´ przed pogodà oraz dzikimi zwierz´tami. W niektórych jaskiniach znajdujà si´ malowid∏a dzikich zwierzàt stworzone przez zamieszkujàcych je jaskiniowców. Najbardziej znane malowid∏a pokrywajà Êciany Lascaux we Francji i Altamiry w Hiszpanii. Podobne malowid∏a zosta∏y odnalezione w Creswell Crags w Nottinghamshire, w Anglii. Kilka du˝ych jaskiƒ by∏o domem dla wielu pokoleƒ ludzi prehistorycznych. S Ludzie epoki kamienia tworzyli malowid∏a na Êcianach jaskiƒ, takie jak ten bizon w Lascaux we Francji, namalowany ponad 13 000 lat temu. R Stalaktyty i stalagmity tworzà si´ powolnie z minera∏ów zawartych w skapujàcej wodzie. Zamieniajà one groty i jaskinie w podziemnà krain´ pe∏nà niezwyk∏ych kszta∏tów. Jak odró˝niç stalaktyt od stalagmitu? R Niektóre z systemów jaskiƒ zawierajà olbrzymie groty, wystarczajàco du˝e, aby mogli w nich si´ zmieÊciç stojàcy prosto ludzie. Pozosta∏e sà zbite i wàskie i mogà si´ do nich wczo∏giwaç jedynie badacze jaskiƒ. Stalaktyty sà formacjami mineralnymi, które wyglàdajà jak olbrzymie sople lodu zwisajàce ze stropu jaskini. Stalaktyt, który mierzy ponad 12 m, znajduje si´ w jaskini w Brazylii. Stalagmity narastajà od dna jaskini, w wyniku skraplania si´ wody ze stropu jaskini. Ponad 30-metrowy stalagmit zosta∏ odkryty w jaskini na S∏owacji. Wa˝ne Pod ziemià Jaskinie i szczeliny w ziemi zosta∏y w wi´kszoÊci wydrà˝one przez wod´, która wymy∏a mi´kkie ska∏y. Wiele jaskiƒ jest tak wàskich, ˝e badacze muszà si´ czo∏gaç, u˝ywajàc do tego ràk i kolan, a nawet przep∏ywaç przez zalane cz´Êci jaskiƒ, u˝ywajàc przy tym latarek dla orientacji w ciemnoÊciach. G∏´bokie jaskinie Êwiata Najwi´ksza komora jaskini nosi nazw´ Sarawak Chamber, znajduje si´ ona w Sarawak w Malezji. Ma ona d∏ugoÊç 700 m, Êrednià szerokoÊç wynosi 300 m i jest wysoka na oko∏o 70 m. P Naukowiec znajdujàcy si´ wewnàtrz jaskini, która powsta∏a z lawy wulkanicznej. Krubera, Gruzja, Azja 2140 m Reseau Jean Bernard, Francja 1602 m Shakta Pantujhina, Gruzja 1508 m Sistema Huautla, Meksyk 1475 m Sistema del Trave, Hiszpania 1441 m Vercors, po∏udniowo-wschodnia Francja 1271 m Gunung Mulu, Borneo 470 m Carlsbad Cavern, Stany Zjednoczone 316 m planeta012-021:08-17 QAPE_dpi 9/1/09 11:19 AM Page 21 21 Podziemny wodospad Strumieƒ p∏ynàcy pod ziemià Wapieƒ jest wymywany, w wyniku czego tworzy si´ grota Stalaktyty Stalagmity Woda wp∏ywa do jeziora R Groty wapienne i systemy jaskiƒ sà wy˝∏abiane przez chemiczne wietrzenie. Czy jaskinie sà zamieszka∏e przez zwierz´ta? Dlaczego jaskinie powstajà w wyniku dzia∏ania procesów chemicznych? Jaskinie stanowià schronienie dla wielu zwierzàt, takich jak nietoperze i ptaki, na przyk∏ad jerzyki z Azji oraz t∏uszczaki zamieszkujàce Karaiby. Te zwierz´ta przebywajà w jaskiniach w ciàgu dnia (nietoperze) lub nocà (ptaki) i opuszczajà je w poszukiwaniu po˝ywienia. Jerzyki stanowià po˝ywienie dla w´˝y z rodzaju Coluber, które równie˝ zamieszkujà jaskinie. Jaskinie sà równie˝ domem dla ró˝nych owadów, a podziemne jeziora zamieszkuje wiele rodzajów ryb. Wiele gatunków ˝yjàcych w jaskiniach jest Êlepych, dlatego te˝ polega na zmys∏ach w´chu, dotyku lub echolokacji. Mi´kkie ska∏y w jaskiniach wapiennych sà wy˝∏abiane w procesie wietrzenia chemicznego. W´glan wapnia zawarty w wapieniu wchodzi w reakcj´ z wodà deszczowà i powstaje s∏aby kwas, który rozpuszcza ska∏´. Woda skapujàca ze ska∏y tworzy szczeliny i jaskinie. Chemiczne substancje zawarte w wodzie tworzà stalaktyty i stalagmity. Dochodzi do powstawania podziemnych wodospadów, rzek i jezior, a woda cz´sto wp∏ywa do jezior lub rzek na powierzchni. R Ptaki, takie jak jerzyki, budujà swoje gniazda w jaskiniach. S Ska∏y znajdujàce si´ w jaskiniach mogà zawieraç odciski skamienia∏ych roÊlin, które ros∏y miliony lat temu. 1. Strumienie wp∏ywajà przez powierzchni´, a woda sàczy si´ w szczeliny w ska∏ach. RTe rysunki pokazujà, jak w wyniku dzia∏alnoÊci wody powstajà wapienne jaskinie krasowe. 2. Woda rozpuszcza wapieƒ, drà˝àc tunele i groty. 3. Po pewnym czasie strop groty mo˝e si´ zawaliç, a strumieƒ zamienia si´ w podziemnà rzek´. planeta022-031:18-27 QAPE_dpi 9/1/09 11:25 AM Page 22 22 WULKANY I TRZ¢SIENIA ZIEMI niektórych cz´Êciach Êwiata gwa∏towne wstrzàsy powodujà drgania ziemi, wyrzucajàc w niebo ogieƒ i dym, a tak˝e wywo∏ujàc ogromne szkody i straty w ludziach. Dzieje si´ W tak za sprawà wulkanów i trz´sieƒ ziemi, które pojawiajà si´ cz´sto na tych samych obszarach. Wulkany buchajà dymem, ogniem, popio∏em oraz p∏ynnymi ska∏ami. Trz´sienia ziemi poruszajà ziemi´ z si∏à o wiele wi´kszà ni˝ bomba atomowa. Jak dochodzi do wybuchu wulkanu? Wulkan wybucha, gdy p∏ynne ska∏y (zwane magmà) sà wypychane z g∏´bi ziemi i wydobywajà si´ na powierzchni´ przez komin wulkaniczny. Kiedy magma zmiesza si´ z powietrzem, zamienia si´ w law´ sp∏ywajàcà po zboczach wulkanu. Niektóre wulkany wybuchajà gwa∏townie, wyrzucajàc w powietrze ska∏y, law´ oraz popió∏. Dlaczego niektóre wulkany sà niebezpieczne? Nie wszystkie wulkany wybuchajà. Wygas∏e wulkany ju˝ nigdy nie wybuchnà. Wulkany drzemiàce wybuchajà rzadko. Niektóre z nich jedynie „pomrukujà”, wypuszczajàc stru˝ki lawy lub par´. Czynne wulkany natomiast wykazujà znacznà aktywnoÊç i cz´sto dochodzi do ich erupcji. Najbardziej znanym z nich jest Wezuwiusz, po∏o˝ony nad Zatokà Neapolitaƒskà. Zniszczy∏ on miasto Pompeje w 79 r. i najprawdopodobniej dojdzie do jego wybuchu w XXI w. SFud˝i jest najwy˝szà górà Japonii – powsta∏à z popio∏u i lawy. Jest ona wulkanem aktywnym z niewielkim prawdopodobieƒstwem erupcji. Który wybuch wulkanu by∏ najg∏oÊniejszy? RWybuchajàce wulkany wyrzucajà w powietrze dym, popió∏ i ska∏y. Najwi´kszy wybuch wulkanu mia∏ miejsce w 1883 r., kiedy to nastàpi∏a erupcja le˝àcego mi´dzy Jawà a Sumatrà wulkanu Krakatau. Dêwi´k wybuchu by∏ s∏yszalny cztery godziny póêniej w odleg∏oÊci prawie 5000 km! Powsta∏a wówczas fala p∏ywowa zabi∏a 36 000 osób. Jednak po wybuchu wulkanu Tambora, (który mia∏ miejsce w Indonezji w 1815 r.), oko∏o 90 000 osób straci∏o ˝ycie w nast´pstwie erupcji, fali p∏ywowej oraz g∏odu, który pojawi∏ si´ po katastrofie. Wa˝ne Gaz i py∏ Najbardziej znane wulkany Niektóre wulkany zawdzi´czajà swojà s∏aw´ wielkoÊci lub erupcjom, które przynios∏y ze sobà druzgocàce konsekwencje. Wezuwiusz, znajdujàcy si´ nieopodal Neapolu we W∏oszech, zniszczy∏ miasta Pompeje i Herkulanum podczas wybuchu w 79 r. Wygas∏y wulkan Aconcagua le˝àcy w Argentynie jest najwy˝szym wulkanem na pó∏kuli zachodniej. PKiedy dochodzi do wybuchu wulkanu, p∏ynna magma wyp∏ywa z komina wulkanicznego. Popió∏ i lawa wylewajà si´ i sp∏ywajà po zboczach wulkanu. Gaz, py∏ i ska∏y sà wyrzucane w powietrze. Etna po∏o˝ona na Sycylii, we W∏oszech, wybuch∏a w 1669 r., zabijajàc 20 000 osób. Komin wulkaniczny Potok lawy Komora magmowa Bomby wulkaniczne (materia∏ piroklastyczny) Komin boczny planeta022-031:18-27 QAPE_dpi 9/1/09 11:25 AM Page 23 23 RPodczas trz´sienia ziemi ska∏y przemieszczajà si´ wzd∏u˝ linii uskoku w skorupie ziemskiej. Na zdj´ciu widzimy zapadni´ty w czasie trz´sienia kawa∏ek drogi. Co wywo∏uje trz´sienia ziemi? PTsunami to wielkie i niszczycielskie fale powodowane przez podziemne trz´sienia ziemi. SPodczas trz´sienia ziemi fale sejsmiczne rozchodzà si´ z hipocentrum. Do trz´sieƒ dochodzi, gdy fragmenty litosfery poruszajà si´ wzd∏u˝ linii uskoku w przeciwnych kierunkach (zaznaczone strza∏kami). Podobnie jak w przypadku wulkanów, trz´sienia ziemi pojawiajà si´ w miejscach, w których ska∏y skorupy ziemskiej poddawane Epicentrum sà ogromnemu naciskowi powodowanemu przez ruch p∏yt tektonicznych, na których le˝à kontynenty. Sejsmolodzy (naukowcy zajmujàcy si´ badaniem trz´sieƒ ziemi) mierzà si∏´ fal sejsmicznych za pomocà sejsmografów. Trz´sienie ziemi jest nast´pnie oceniane w skali Richtera, która zaczyna si´ od 1 (najmniejsze wstrzàsy) i koƒczy si´ na ponad 9 stopniach (niszczycielska si∏a trz´sienia). Najbardziej dramatycznym trz´sieniem ziemi w XX w. by∏o trz´sienie z 1976 r. w Chinach, które mia∏o si∏´ 8,2 stopnia w skali Richtera i doprowadzi∏o Rozchodzàce si´ do Êmierci co najmniej 250 000 osób. fale sejsmiczne Hipocentrum Czym jest tsunami? Podwodne trz´sienia ziemi mogà powodowaç powstawanie ogromnych fal, zwanych tsunami. Fale poruszajà si´ z pr´dkoÊcià do 800 km/h, ale mogà byç niewidoczne na otwartym morzu. Jednak w p∏ytkich wodach fala tworzy olbrzymià Êcian´ wody, wysokà na 30 m, która wdziera si´ na làd i zatapia wszystko, co napotka na swojej drodze. W 1948 r. w basenie Oceanu Spokojnego, gdzie najcz´Êciej dochodzi do podwodnych trz´sieƒ, opracowano system wczesnego ostrzegania przed pojawieniem si´ tsunami. Ostrze˝enie z kilkugodzinnym wyprzedzeniem mo˝e umo˝liwiç zagro˝onym terenom szybkà ewakuacj´ i tym samym zminimalizowaç liczb´ ofiar. Ciekawe Trz´sienia ziemi w XX w. • Najwi´kszym wulkanem jest Mauna Loa na Hawajach, którego krater jest szeroki na 10 km i g∏´boki na 180 m. Ponad 80 procent tego wulkanu znajduje si´ w oceanie. Miejsce Data Skala Richtera San Francisco, Stany Zjednoczone 1906 8,3 • Najwy˝szym wulkanem jest Ojos del Salado le˝àcy w Ameryce Po∏udniowej, który mierzy 6887 m. Gansu, Chiny 1920 8,6 • Najbardziej niespokojnym wulkanem jest Kilauea na Hawajach, który regularnie wybucha od 1983 r. Strumienie sp∏ywajàcej z niego lawy pokry∏y ponad 100 km2. Nizina Kanto, Japonia 1923 8,3 Assam, Indie 1950 8,6 • Na Êwiecie wyst´puje ponad 800 czynnych wulkanów. Krajem, w którym le˝y najwi´cej z nich, jest Indonezja – znajduje si´ ich tam oko∏o 200. Aleuty 1957 9,1 Tangshan, Chiny 1976 8,2 • Tambora w Indonezji wybuch∏ w 1815 r., zabijajàc oko∏o 90 000 osób.