Starożytny Egipt

Starożytny Egipt
Na historię i sztukę Egiptu patrzymy dziś
często jak na wielowiekowy monolit.
Onieśmiela nas jej potęga, zadziwia upadek w czasach rzymskich . Zachowawczość form w
ciągu trzech tysięcy lat zniechęca do zastanawiania się nad jej rozwojem.
Tymczasem badania potwierdziły , że jeszcze w czwartym tysiącleciu p.n.e. nie było w
dolinie Nilu żadnej organizacji państwowej , a ludność zamieszkująca te tereny
kontynuowała koczowniczy sposób życia swych przodków.
Podobnie jak w wypadku wszystkich wielkich kultur świata starożytnego , powstanie
cywilizacji nad Nilem było związane z warunkami naturalnymi , szczególnie zaś z
wilgotnym klimatem , jaki panował w okresie neolitu , szybkie przekształcenie
gospodarki zbieracko- rybacko-łowieckiej w gospodarkę wytwórczą polegającą na uprawie
roślin i hodowli zwierząt.
Niewiele jest przesady w powiedzeniu , że Egipt to dar Nilu.
Gdy naturalne nawadnianie pól zastąpiono irygacją basenową i zaczęto tworzyć zapasy
wody niezbędnej do uprawy , mieszkaniec doliny Nilu przekształcił się w osiadłego rolnika .
Ponadto w tym osiadłym życiu udomowił większość zwierząt , które możemy poznawać z
malowideł ściennych i reliefów.
Powstają osady, rodzi się zaczątek społeczeństwa klasowego, powstają miasta –państwa
.
Rodzące się konflikty w konsekwencji ich przebiegu doprowadzają do zagarnięcia
obszarów pokonanego ludu.
Łączenie się osad i miast w większe organizmy społeczne zwane; Dolnym Egiptem i
Górnym Egiptem.
Ich zacięta walka o supremację doprowadziła do utworzenia jednego organizmu
państwowego , obejmującego obydwie część kraju .
Sztuka tego okresu to garncarstwo i malowidła naskalne .Sztuka ta była jeszcze bardzo daleka
od monumentalizmu od kamiennej architektury Egiptu Faraonów.
Trwałości – to słowo ,które najlepiej określa kulturę Egiptu .
Ponad dwa i pół tysiąca lat kolejnych dynastii faraonów , nie kończących się zastępów
królewskich urzędników strzegących państwa oraz wypełnionych zbożem spichlerzy ,
pokolenia pisarzy skrzętnie notujących na zwojach papirusu wysokość kolejnych zbiorów
.Wszyscy oni trwają uwiecznieni w kamieniu i złocie. Zyskali nieśmiertelność , bo ich ciała ,
wizerunki oraz imiona ocalono przed zniszczeniem .
Z perspektywy tysięcy lat ,przez które patrzymy na sztukę Egiptu , wydaje się ona
zadziwiająco spójna .Rzeźby i malowidła są na tyle charakterystyczne , że jeśli raz
dobrze się im przyjrzymy, jest mało prawdopodobne byśmy pomylili je z dziełami
innych epok.
To ,co nam wydaje się nienaturalne i zastygłe w sztywnej formie, dla Egipcjan było
doskonałym wyrazem porządku i hierarchii świata ., w którym żył.
Jemu Egipt wydawał się niezmienny i wieczny .Podkreślał to również monarcha .
Faraon był nie tylko najwyższym monarchą , ale w momencie koronacji stawał się również
bogiem a ściślej obdarzano go jednocześnie cechami różnych bogów .
Sztuka podkreślała i utrwalała wielkość władcy i jego czasów .
Dzieje i czyny zapisane były pismem obrazkowym - hieroglifami na przygotowanym z
łodyg roślin papirusie . A posągi , świątynie i grobowce powstawały z granitu , porfiru
,bazaltu.
Odkąd istnieje Egipt , Egipcjanie wydobywali i obrabiali wielkie bloki kamienne .
1
Kamień był surowcem budowlanym w okresie ;
Starego Państwa egipskiego 2687-2197r. p.n.e. ,dynastie III-VI, stolica Memfis.
Średniego Państwa, 2061-1665 r. p.n.e., dynastie XI-XIV, stolica Teby.
Nowego Państwa między 1569-1081r. p.n.e. ,dynastie XVIII-XX, stolica Teby.
Kamień był potrzebny na pałace dla Faraonów ,na ich grobowce ,na świątynie dla bogów ,
na domy mieszkalne i na grobowce dla możnych po przez , których Faraon rządził krajem i
objawiał swoją boską wolę .
Stare Państwo egipskiego 2687-2197r. p.n.e. ,dynastie III-VI, stolica Memfis.
Nekropolią królewską była Sakkara. Grobowce pierwszych królów miały kształt mastabbudowli wzniesionych z suszonej cegły na planie prostokąta, kilkumetrowej wysokości,
zakończonych płaskim dachem.
Najwybitniejszy władca tego okresu Dżoser w Sakkarze wystawił dla siebie okręg grobowy,
którego najważniejszą część stanowiła piramida schodkowa . Piramida schodkowa była
prototypem późniejszych piramid i powstała z ustawionych jedna na drugich
segmentów malejących mastab.
W okresie IV-V dynastii wybudowano najwspanialsze zespoły grobowe w Gizie .Są to
piramidy ostrosłupowe Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa, uważane za szczytowe
osiągnięcia architektury grobowej tego okresu .
Obok piramidy Chefrena leży wykuty w skale olbrzymi sfinks. Posąg przedstawia lwa o
ludzkiej głowie, prawdopodobnie podobiznę faraona Chefrena.
Piramidy egipskie już III w. p.n.e. zostały uznane przez Filona z Babilonu za jeden z siedmiu
cudów świata
Średnie Państwo, 2061-1665 r. p.n.e., dynastie XI-XIV, stolica Teby.
Rozbite wewnętrznie państwo zostało ponownie zjednoczone przez faraona Montuhotepa I
władcę Teb. W dziedzinie architektury powielano wzory Starego Państwa . Rozpoczęto
budowę licznych świątyń poświęconych bogom. Udoskonalono budowę grobowców
skalnych , przykładem są zespoły w Beni-Hassan czy El-Bersza.
Rozkwit kraju został przerwany przez kolejny okres anarchii w kraju i rozbicia a także przez
liczne najazdy ludów semickich, zwanych potocznie Hyksosami. .
Nowe Państwo między 1569-1081r. p.n.e. ,dynastie XVIII-XX, stolica Teby.
Około 1570 r. p.n.e. Amenchotep I, XVIII dynastia , zjednoczył państwo, rozpoczynając
okres militarnej potęgi Egiptu i doprowadzając do rozkwitu kulturę i sztukę. Wzrosła
świadomość jedności państwa i wspólnoty religijnej.. Naczelnym bóstwem był Amon-Re,
bóg słońca i urodzaju. Stolica imperium – Teby (dzisiejszy Luksor ) – dzieliła się na dwa
ośrodki położone na obu brzegach Nilu. Na wschodnim wznoszono kompleksy świątyń,
natomiast na zachodnim rozciągała się kraina Umarłych.
Wykształcił się kanon świątyni egipskiej, na który składały się;
Przestrzeń, do której przybijała święta barka, aleja sfinksów, obelisk, pylony,
dziedziniec kolumnowy, sala modłów(hypostylowa) oraz cela bóstwa, na której osi
znajdowała się sala zebrań starszyzny kapłanów.
2
Świątynia Amon-Re Teby Wschodnie(Karnak); sala hypostylowa 102x53 m , zdobioną
134 kolumnami o wysokości 23 m .
Od świątyni Amona , równolegle do Nilu prowadzi aleja kamiennych sfinksów do Świątyni
Narodzin położonej w Luksorze.
W Tebach Zachodnich położona jest słynna nekropolia królów i możnowładców
egipskich, tzw. Dolina Królów . Odkryto tam ponad 500 grobów w tym grób faraona
Tutanchamona, jako jedyny nie splądrowany grobowiec przetrwał do naszych czasów z
pełnym wyposażeniem.(1922r.)
Rządy faraonów zakończyły się w 333 r. p.n.e. na XXXI dynastii, kiedy Egipt podbił
Aleksander Wielki i stolicę przeniesiono do Aleksandrii
Kolejne podboje Egiptu , to w 31 r. p.n.e. podbili go Rzymianie tworząc z Egipty prowincję
Cesarstwa Wschodniego.
Malarstwo Starożytnego Egiptu
Egipcjanie twierdzili , że obraz zawiera w sobie siłę dojącą moc przetrwania . Gdy
obraz ulegał zniszczeniu , ginęło życie . Im więcej jego powtórzeń , tym pewniejsze
zabezpieczenie przed całkowitym unicestwieniem . Dlatego na kartonażu , wiekach trumien i
ścianach grobowców wielokrotnie zamieszczano wizerunek zmarłego. Ściany egipskich
grobowców są gęsto pokryte malowidłami i barwnymi reliefami postaci bogów,
zbawiających zmarłego muzykantek, strzegących go żołnierzy, pracujących w polu
niewolników, składających dary przybyszów , słowem wszystko, czym był otoczony za życia
i co po śmierci będzie mu nadal potrzebne.
Sztuka Egipska często przedstawia w płaskorzeźbach i malowidłach zwykłe czynności
zwykłych ludzi: rolnicy orzą pola, piekarze pieką chleb, rzeźnicy dzielą zwierzęta na sztuki,
ogrodnicy zbierają owoce, murarze układają cegły z nilowego mułu, wioślarze pochylają się
nad wiosłami, pasterze prowadzą trzody, pisarze piszą zaostrzonymi trzcinkami na
papirusach. Obok ludzi przedstawiano także zwierzęta i ptaki żyjące na wolności; lew,
pantera i szakal, orzeł, jastrząb, żuraw i czapla., zwierzęta i ptactwo domowe: woły, osły,
koty, psy, gęsi i kaczki.
Wszystkie podpatrzone są nieomylnym okiem, wszystko jest doskonale utrafione, mimo
że i tu obowiązuje niezmienne posłuszeństwo regułom, które każą zwierzęta, tak samo
jak ludzi, ukazywać w określony sposób.
Obraz i zamknięte w hieroglificznym znaku słowo łącznie stały na straży
nieśmiertelności.
Sztuka Egiptu w swej formie jest jasna i czytelna, ponieważ przede wszystkim jest
kodem zapisanej informacji.
3
Obrazy i hieroglify.
W malowidłach egipskich zapisany hieroglifami tekst oraz przedstawiony obraz
stanowią uzupełniającą się całość.
Egipcjanie dążyli we wszystkich działaniach , również w sztuce , do osiągnięcia porządku,
który określano słowem „maat”.
Z tego wyczucia wewnętrznej równowagi oraz rytmiczności życia wynika zdyscyplinowanie
form sztuki . Musi ona być poddana zrozumiałej konwencji. Na pokrytych malowidłami i
reliefami ścianach rzędy hieroglifów objaśniały obrazy i były wykonane z taką samą co on
pieczołowitą biegłością.
Prawem jest symetria, rytm, wykuwanie postaci z jednej bryły w rzeźbie, zamknięcie ich
wyraźną linią kontur w malarstwie.
Symetria to znaczy, że gdybyśmy podzielili postać wyrzeźbioną albo namalowaną przez
egipskiego artystę na dwie części linią osi, to te dwie części byłyby takiej samej wielkości i
tak samo odległe od linii osi; że jeśli są to dwie postacie, to linia osi będzie przebiegać
dokładnie w tej samej odległości od jednej i drugiej.
Rytm zaś to znaczy, że jeśli malowidło wyobraża na przykład dziewczęta egipskie, które
niosą kwiaty w ofierze, to ich nogi idące w jednym kierunku, ręce trzymające bukiety, głowy
skierowane w jedną stronę tworzą całość, która jest jak melodia zaakcentowana
poszczególnymi nutami. Jednakowe nuty tej melodii i stanowią powtarzające się profile,
wzniesione w górę bukiety w prawej ręce każdej dziewczyny, a opuszczone do dołu w lewej,
jednakowo opadające białe suknie, jednakowa rozmieszczone bransolety na śniadych rękach.
Każdą formę – to znaczy ciało, głowę, bukiet – otacza zamykający ją kontur. Ten sam kontur,
ale głęboko ryty w kamieniu widzimy na płaskorzeźbach. W rzeźbie zaś należało postać
zamknąć w bryle kamienia. Wiadomo, że kiedy rzeźbi się w glinie, można rzeźbionej figurze
dorobić potem nos, ucho albo rękę. Ale kiedy rzeźbi się w kamieniu, nic potem nie można
dodać ani dokleić. Jest to bardzo trudne, zwłaszcza jeśli się chce, żeby wykuta postać była
idealnie zamknięta w bryle kamienia, a tego właśnie chcieli Egipcjanie.
Proporcje postaci ludzkiej.
Po wielu doświadczeniach Egipcjanie opracowali schemat proporcji człowieka ,który według
nich najlepiej oddawał jego typowy kształt.
Egipcjanie oparli swoje miary długości na częściach ciała ludzkiego- ich podstawową
jednostką był mały łokieć odpowiadający długości ramienia od łokcia do czubka kciuka,
równy 6 szerokościom ręki lub 24 szerokościom palca. W naturze długości te są różne w
zależności od osoby, jednak Egipcjanie dostrzegali, że stosunek jednych do drugich pozostaje
niemal niezmienny- np. stopa ma długość trzy razy większą niż szerokość ręki- i na
podstawie tych obserwacji stworzyli kanon ustalający stosunki proporcji między
wszystkimi częściami ciała .Egipski malarz lub rzeźbiarz opracowując relief rysował na
powierzchni ściany siatkę kwadratów , każdy o boku równym długości stopy postaci, którą
zamierzał przedstawić, po czym dzielił postać na jednostki (zwykle 18) od podeszwy stopy
po linię włosów nad czołem.. Określona liczba kwadratów wyznaczała długość rąk i nóg,
szerokość ramion (tak wyraźnie i wymierzalnie ukazanych dzięki ujęciu postaci w jej
najszerszej płaszczyźnie ), odstęp między stopami itd. Postacie można było dowolnie
powiększać lub zmniejszać, zmieniając jedynie rozmiar podstawowej jednostki.
Wielkość postaci w scenach zbiorowych zawsze wskazuje na ich znaczenie, a nie na
odległość od widza.
4
Z wierności i regularności, z jaką trzymano się kanonu, wynikały niezamierzone efekty
artystyczne jak; nastrój równowagi i spokoju, a także pewnego bezruchu i monotonii,
mających jakiś dziwny, wręcz hipnotyczny urok.
Wszystkie te uroczyste, gestykulujące postacie mężczyzn o wąskich taliach, nagich
ramionach i nogach oraz smukłych kobiet delikatnie trzymających w długich, smukłych
dłoniach kwiaty lotosu przypominają powtarzane ciągle frazy poetyckiego zaklęcia.
5