podstawy teorii - Ekonomicznie.pl

PODSTAWY TEORII
RYNEK, POPYT I PODAŻ
RYNEK jest mechanizmem, za pomocą którego producenci i konsumenci ustalają zarówno cenę, jak i
ilość sprzedanych dóbr. Często mówi się o zjawisku MECHANIZMU RYNKOWEGO - to jest wzajemnego
oddziaływania popytu i podaży.
POPYT (funkcja popytu) to zależność pomiędzy ilością dobra, którą chcą i mogą kupić konsumenci, a
ceną tego dobra.
Analogicznie, PODAŻ (funkcja podaży) to zależność pomiędzy ceną dobra a jego ilością, jaką producenci
chcą sprzedać przy danej cenie.
PUNKT RÓWNOWAGI
PUNKT RÓWNOWAGI - to taki stan, w którym podaż danego dobra równa się popytowi. W tej unikalnej
sytuacji mamy do czynienia z równowagą rynkową, a cena określana jest mianem ceny równowagi.
POPYT - RYNEK OD STRONY KONSUMENTA
TEORIA POPYTU
Ja już wspomnieliśmy, popyt (ang. demand) jest funkcją ceny i ilości, jaką chcą i mogą kupić
konsumenci. Ekonomia wyróżnia ponadto POPYT EFEKTYWNY, to znaczy poparty zdolnością do
zapłacenia za dane dobro.
Obok popytu indywidualnego znamy również popyt rynkowy (rynkową funkcję popytu), będący efektem
zsumowania indywidualnych funkcji popytu wszystkich konsumentów na rynku.
PRAWO POPYTU
Podstawowe PRAWO POPYTU mówi, że gry cena dobra rośnie, spada ilość danego dobra, jaką są
skłonni kupić konsumenci, przy założeniu ceteris paribus (przy pozostałych wielkościach stałych). Prawo
to dotyczy zdecydowanej większości dóbr, które są dlatego nazwane DOBRAMI NORMALNYMI (nie
dotyczy natomiast pozostałych dóbr: niższego rzędu i dóbr luksusowych).
KRZYWA POPYTU
Popyt jest przedstawiany za pomocą KRZYWEJ POPYTU - pokazuje ona, ile dobra są skłonni nabyć
konsumenci przy danej cenie.
KURCZENIE SIĘ I ROZSZERZANIE POPYTU
Wielkość popytu na dane dobro zmienia się w czasie. Jeśli jest to jedynie skutek zmiany ceny, wówczas
mówimy o:


kurczeniu się popytu (efekt wzrostu ceny)
rozszerzaniu się popytu (efekt spadku ceny)
W obu przypadkach mamy do czynienia z przesunięciem wzdłuż krzywej (nie zmienia się funkcja, tylko
jej wartości).
Większość dóbr podlega powyższemu prawu: wielkość popytu na nie maleje wraz ze wzrostem ceny dobra takie określamy jako DOBRA ZWYCZAJNE.
EFEKT GIFFENA I VEBLENA
W teorii popytu istnieją dwa PRZYPADKI SZCZEGÓLNE: tzw. efekt Giffena oraz efekt Veblena. W obu
wielkość popytu na dane dobro rośnie wraz z ceną tego dobra, wbrew sformułowanemu wcześniej prawu
popytu. Inne są jednak przyczyny tego zjawiska.
EFEKT GIFFENA dotyczy niektórych dóbr niższego rzędu. W przypadku tych dóbr (zwanych też
DOBRAMI GIFFENA) wzrost ceny powoduje wzrost popytu na nie - konsument nie może sobie już
pozwolić na zakup żadnego innego dobra, stąd kupuje wyłącznie dobro Giffena.
EFEKT VEBLENA (EFEKT SNOBA) - dotyczy produktów luksusowych. Wzrost ceny tych dóbr powoduje
wzrost popytu - są chętniej nabywane przez określoną grupę osób, chcącą się w ten sposób wyróżnić
spośród innych.
W przypadku efektu Giffena i efektu snoba krzywa popytu ma odwrotne nachylenie niż w przypadku dóbr
zwyczajnych.
WZROST I SPADEK POPYTU
Jeśli natomiast następuje zmiana położenia krzywej popytu względem układu współrzędnych, mówimy o
wzroście lub o spadku popytu (przy każdej cenie). Jest to spowodowane zmianami innymi niż zmiana
ceny danego dobra: np. zmianą dochodów, gustów konsumentów lub zmianą cen innych dóbr.
Każde dobro jest wrażliwe na zmianę ceny dóbr substytucyjnych oraz dóbr komplementarnych. DOBRO
SUBSTYTUCYJNE to takie, które konkuruje z badanym dobrem na rynku (np. masło dla margaryny).
DOBRO KOMPLEMENTARNE to takie, które dopełnia dane dobro (np. benzyna dla samochodu).
CZYNNIKI, WYWOŁUJĄCE WZROST POPYTU
Wzrost popytu może zostać wywołany następującymi czynnikami:
WZROST POPYTU





spadek ceny dobra komplementarnego
wzrost ceny dobra substytucyjnego
wzrost dochodów
zmiana gustów na korzyść danego dobra
wzrost liczby nabywców
CZYNNIKI, WYWOŁUJĄCE SPADEK POPYTU
Spadek popytu może zostać wywołany następującymi czynnikami:
SPADEK POPYTU


wzrost ceny dobra komplementarnego
spadek ceny substytutu



spadek dochodów
zmiana gustów na niekorzyść dobra
spadek liczby nabywców
DOBRA NORMALNE A DOBRA NIŻSZEGO RZĘDU
Zdefiniowane reguły wzrostu/spadku popytu dotyczą większości dóbr, które są również zwane dobrami
normalnymi. DOBRA NORMALNE to dobra, na które popyt rośnie w miarę wzrastania dochodu
konsumentów.
Z zupełnie inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku dóbr niższego rzędu. DOBRA NIŻSZEGO
RZĘDU to takie, na które popyt spada w miarę wzrastania dochodu konsumentów (np. podstawowe
artykuły żywnościowe).
ELASTYCZNOŚĆ POPYTU
ELASTYCZNOŚĆ POPYTU I JEJ RODZAJE
ELASTYCZNOŚĆ POPYTU określa stopień wrażliwości popytu na zmianę lub wahania trzech zmiennych:
ceny danego dobra, ceny innych dóbr oraz dochodu. Współczynniki elastyczności popytu podajemy w
wartościach bezwzględnych |EP|, przy ich interpretacji musimy więc dodatkowo pamiętać o znakach.
Ogólna formuła elastyczności popytu:
% zmiana popytu
EP =
% zmiana czynnika wpływającego na popyt
TRZY PRZYPADKI ELASTYCZNOŚCI POPYTU
POPYT ELASTYCZNY. Jeśli E>1 mówimy, że popyt jest elastyczny, przy czym elastyczność dążąca do
nieskończoności oznacza popyt doskonale elastyczny, pozostałe przypadki - popyt względnie elastyczny
ELASTYCZNOŚĆ JEDNOSTKOWA. Jeśli E=1 mamy do czynienia z elastycznością jednostkową (zwaną
również neutralną elastycznością popytu)
POPYT NIEELASTYCZNY. Elastyczność mniejsza od jedności E<1 oznacza, że popyt jest nieelastyczny.
Przy czym elastyczność równa 0 oznacza popyt doskonale nieelastyczny (sztywny), natomiast
elastyczność zawierająca się w przedziale <0,1> określana jest jako popyt stosunkowo (względnie)
nieelastyczny.W większości przypadków elastyczność cenowa popytu jest różna na różnych odcinkach
wykresu:
CENOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU
ELASTYCZNOŚĆ CENOWA POPYTU (PED, price elasticity demand) określa stopień zmiany (wrażliwość)
popytu na dobro na skutek zmiany jego ceny. Elastyczność tę wylicza się ze wzoru:
% zmiana popytu
PED =
% zmiana ceny
Współczynnik elastyczności cenowej popytu przyjmuje znak ujemny (odwrotna relacja zmiany wielkości
popytu do zmiany ceny). Wyjątki to dobra Giffena, dobra podlegające efektowi snobizmu i efektowi
demonstracji (efekt Veblena).
MIESZANA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU
MIESZANA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU (cross elasticity of demand, CED) jest miarą zmian popytu w
zależności od zmiany ceny innego produktu. Elastyczność tę wyliczamy ze wzoru:
% zmiana popytu
CED =
% zmiana ceny innego dobra
Mieszana elastyczność popytu wskazuje na siłę rynkową dobra. Jeśli jest niska, wówczas dane dobro ma
wysoką siłę monopolową.
Wysoka wartość mieszanej elastyczności popytu wskazuje na dobra, będące substytutami, z kolei
wartość ujemna wskazuje na dobra komplementarne.
DOCHODOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU
DOCHODOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU (income elasticity of demand, IED) jest miarą zmian popytu
w zależności od dochodu. Elastyczność tę wyliczamy ze wzoru:
% zmiana popytu
IED =
% zmiana dochodu
Ujemną elastyczność dochodową popytu wykazują dobra podrzędne.
PRAWA ENGLA
Z dochodową elastycznością popytu związane są prawa Engla:


Wraz ze wzrostem dochodów rośnie konsumpcja, zarówno artykułów żywnościowych, jak i
nieżywnościowych, jednak tempo przyrostu spożycia tych pierwszych jest słabsze niż tempo
spożycia art. nieżywnościowych. Tak więc w miarę wzrostu dochodu, udział wydatków na
żywność w wydatkach ogólnych relatywnie maleje.
W miarę wzrostu dochodów zwiększa się procentowy udział wydatków na dobra trwałego użytku,
usługi, kształcenie, rekreację itp. Wydatki na dobra luksusowe lub oszczędności
występują tylko przy wysokim dochodzie.
ELASTYCZNOŚĆ POPYTU A KLASYFIKACJA DÓBR
Posługując się elastycznością dochodową popytu możemy też dokonać KLASYFIKACJI DÓBR, dzieląc je
na: dobra normalne (tu dwie podgrupy: luksusowe i podstawowe) oraz dobra podrzędne.
DOBRA NORMALNE - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie wraz ze wzrostem dochodu i maleje
wraz ze spadkiem dochodu (elastyczność dochodowa IED>0).


DOBRO PODSTAWOWE - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie wolniej niż dochód i
maleje wolniej niż dochód; IED <0,1> (reaguje z mniejszą siłą na zmianę dochodu)
DOBRO LUKSUSOWE - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie w większym stopniu niż
dochód i maleje w większym stopniu niż dochód; IED > 1 (reaguje z większą siłą na zmianę
dochodu)
DOBRA PODRZĘDNE - dobro, którego ilość nabywana maleje wraz ze wzrostem dochodu i rośnie wraz
ze spadkiem dochodu, IED < 0 (reakcja odwrotna).
PODAŻ – RYNEK OD STRONY PRODUCENTA
PODAŻ I KRZYWA PODAŻY
Podaż (ang. supply) to ilość dobra, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy danym poziomie ceny.
KRZYWA PODAŻY pokazuje, jakie ilości danego dobra producenci są skłonni zaoferować do sprzedaży
przy różnych cenach w danym okresie. Krzywa podaży posiada nachylenie rosnące - przy cenach
wyższych sprzedawcy są skłonni oferować na sprzedaż większe ilości dóbr niż przy cenach niższych.
KURCZENIE SIĘ I ROZSZERZANIE PODAŻY
Wielkość podaży danego dobra zmienia się przede wszystkim na skutek zmiany ceny. Możliwe są tu dwa
przypadki:


kurczenie się podaży (efekt spadku ceny)
rozszerzanie się podaży (efekt wzrostu ceny)
W obu przypadkach mamy do czynienia z przesunięciem wzdłuż krzywej (nie zmienia się funkcja, tylko
jej wartości). Zjawisko to jest analogiczne do kurczenia się i rozszerzania popytu - z tym, że następuje w
przeciwnym kierunku (wzrost ceny powoduje rozszerzenie podaży, ale kurczenie popytu).
WZROST I SPADEK PODAŻY
O wzroście lub spadku podaży mówimy wówczas, gdy następuje zmiana położenia krzywej podaży
względem układu współrzędnych (analogicznie jak w przypadku wzrostu / spadku popytu). Wzrost lub
spadek podaży jest spowodowany czynnikami innymi niż zmiana ceny danego dobra: np. zmianą cen
innych dóbr czy wielkości kosztów produkcji.
CZYNNIKI WYWOŁUJĄCE WZROST PODAŻY
Wzrost podaży może zostać wywołany następującymi czynnikami:
WZROST PODAŻY





ograniczenie kosztów produkcji
korzystne zmiany cen innych towarów
postęp technologiczny
korzystne warunki atmosferyczne
korzystne zmiany w polityce państwa (np. niższe opodatkowanie, subsydia).
CZYNNIKI WYWOŁUJĄCE SPADEK PODAŻY
Spadek podaży może zostać wywołany następującymi czynnikami:



wzrost kosztów produkcji
niekorzystne zmiany cen innych towarów. niekorzystne warunki atmosferyczne
niekorzystne zmiany w polityce państwa (np. wyższe opodatkowanie, cofnięcie subsydiów)
W przypadku cen innych towarów bierzemy pod uwagę ceny dóbr, których podaż jest ze sobą powiązana
- na przykład ropa naftowa i benzyna.
ELASTYCZNOŚĆ PODAŻY
ELASTYCZNOŚĆ PODAŻY
Elastyczność podaży to miara zdolności producentów do dostosowywania wielkości podaży do zmiany
ceny. Inaczej mówiąc, elastyczność podaży jest miarą wrażliwości podaży na zmianę ceny.Elastyczność
podaży jest wyliczana z wzoru:
% zmiana podaży
EPod =
% zmiana ceny
DETERMINANTY ELASTYCZNOŚCI PODAŻY
Elastyczność podaży jest uzależniona od dwóch czynników: czasu i wzajemnej substytucji czynników
produkcji:
1. Elastyczność podaży jest tym większa, im dłuższy jest badany okres. 2. Elastyczność podaży jest tym
większa, im większy jest stopień wzajemnej substytucji czynników produkcji (im większe są możliwości
dostosowania czynników produkcji do zmieniających się warunków).
W bardzo krótkim okresie podaż jest zwykle nieelastyczna.
SZCZEGÓLNE PRZYPADKI ELASTYCZNOŚCI PODAŻY
Rozróżniamy trzy szczególne przypadki: podaż doskonale nieelastyczną, podaż doskonale elastyczną oraz
jednostkową elastyczność podaży.
Jednostkowa elastyczność podaży:
SZCZEGÓLNE PRZYPADKI POPYTU
POPYT KOMPLEMENTARNY (WIĄZANY)
Popyt komplementarny (wiązany) dotyczy dóbr, na które popyt występuje jednocześnie (tzn. uzupełnia
się); na przykład popyt na chleb i masło.
POPYT KONKURENCYJNY (SUBSTYTUCYJNY)
Popyt konkurencyjny (substytucyjny) dotyczy dóbr, które mogą się zastępować (substytutów) - na
przykład masło i margaryna.
POPYT ŁĄCZNY
Popyt łączny dotyczy dóbr, które mają różne zastosowania (na przykład popyt na wełnę, zgłaszany
zarówno przez producentów dywanów, jak i producentów odzieży).
POPYT POCHODNY
Z popytem pochodnym mamy do czynienia wtedy, gdy popyt na jedno dobro wywołuje popyt na inny
towar (na przykład - wzrost popytu na samochody wywoła wzrost popytu na stal). Również popyt na
czynniki produkcji jest popytem pochodnym - wynika z popytu na produkty, do wytworzenia których
używane są dane czynniki (przykładowo: popyt na pracę w hutach będzie uzależniony od popytu na stal).
SZCZEGÓLNE PRZYPADKI PODAŻY
PODAŻ WIĄZANA
Podaż wiązana jest wynikiem nieuchronnej współzależności pomiędzy podażą dwóch dóbr (na przykład
podaż benzyny i mazutu).
PODAŻ KONKURENCYJNA
Podaż konkurencyjna występuje, jeśli jest możliwa produkcja alternatywnych dóbr przy użyciu danego
zasobu. Przykładowo, ziemia może być wykorzystana jako grunt orny, działka budowlana lub działka pod
budowę drogi.
JAK RYNEK USTALA CENY
USTALANIE CEN NA RYNKU
Ceny ustalane są przez rynek poprzez wzajemne oddziaływanie na siebie sił popytu i podaży. Cena jest
INSTRUMENTEM DYSTRYBUCJI RZADKICH DÓBR - rynek dokonuje podziału ograniczonej podaży
dóbr pomiędzy tych, którzy są gotowi zapłacić najwięcej.
Rysunek pokazuje wyznaczenie ceny równowagi - przy której podaż danego dobra jest równa popytowi
na nie.
NADWYŻKA POPYTU I PODAŻY
Jeśli cena danego dobra C1 jest niższa od ceny równowagi CR, wówczas mamy do czynienia z nadwyżką
popytu. Konsumenci są gotowi nabywać większą ilość dobra, w konsekwencji jego cena rośnie.
Nadwyżka podaży występuje wówczas, gdy cena C2 jest wyższa od ceny równowagi CR. Producenci są
wówczas zmuszeni do obniżenia ceny, by móc sprzedać swoje wyroby.
CENY MAKSYMALNE I MINIMALNE
Rząd może ustalać ceny maksymalne i minimalne, realizując w ten sposób założone przez siebie
priorytety w polityce gospodarczej.
CENY MAKSYMALNE są ustalane poniżej punktu równowagi (ceny równowagi). Powstaje wówczas
niedobór danego dobra (Q1-Q2).
CENY MINIMALNE są ustalane powyżej punktu równowagi (ceny równowagi). Powstaje wówczas
nadwyżka danego dobra (Q3-Q4).
EFEKT DOCHODOWY I SUBSTYTUCYJNY
EFEKT DOCHODOWY - W przypadku, gdy cena dobra spada oczekujemy, że konsument zakupi większą
jego ilość (będzie mógł pozwolić sobie na zakup większej ilości dobra).EFEKT SUBSTYTUCYJNY - Gdy
cena dobra spada, może dojść do "przesunięcia" zakupów z obecnie relatywnie droższych substytutów na
towar, którego cena została obniżona.
DODATEK: DETERMINANTY
Uwaga ogólna: determinanty "dostosowujemy" do rodzaju dóbr. Na przykład popyt na pracę, ziemię,
kapitał itd.
DETERMINANTY OGRANICZENIA BUDŻETOWEGO
Determinanty ograniczenia budżetowego to:
1. zmiany dochodu
2. zmiany cen dóbr
3. zmiany indywidualnych preferencji
DETERMINANTY POPYTU
Determinanty popytu to:
1. cena dobra (warunkuje kurczenie - rozszerzanie się podaży, pozostałe determinanty warunkują
natomiast przesunięcie krzywej popytu względem początku układu współrzędnych, tz. wywołują wzrost
lub spadek popytu).
2. Dochody konsumentów
3. ceny dóbr komplementarnych i substytucyjnych
4. gusty i preferencje konsumentów
5. liczba ludności
6. warunki klimatyczne i pogoda
7. przewidywane zmiany cen
8. efekty: naśladownictwa, demonstracji
9. sytuacja polityczna itp.
DETERMINANTY PODAŻY
Determinanty podaży to:
1. cena dobra (warunkuje kurczenie - rozszerzanie się podaży, pozostałe determinanty - warunkują
przesunięcia krzywej względem początku układu współrzędnych: wzrost/spadek podaży)
2. ceny dóbr asortymentowych
3. ceny czynników wytwórczych (koszty)
4. dostępne technologie
5. podatki i subsydia
6. przewidywane zmiany cen
7. warunki klimatyczne i pogoda
8. liczba przedsiębiorstw w gałęzi
DETERMINANTY ELASTYCZNOŚCI POPYTU
1. Czas dostosowania (jak długo rynek dostosowuje się do nowej sytuacji)
2. łatwość substytucji - czy dane dobro można zastąpić innym i jak szybko
3. rodzaj (charakter) dobra - im dobro "węższe", tym elastyczność jest większa (przykład: żywność i
ziemniaki).