Aktywność fizyczna w życiu współczesnego człowieka

e-Wydawnictwo Narodowego Centrum Badania Kondycji Fizycznej j
Aktywność fizyczna w życiu współczesnego człowieka
Elżbieta Biernat
Katedra Turystyki, Kolegium Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
STRESZCZENIE. W obecnych czasach dobre zdrowie i sprawność fizyczna traktowane są jako warunek podstawowych kompetencji zawodowych i społecznych, a także środek do osiągnięcia lepszej jakości życia. Powiązania aktywności fizycznej ze zdrowiem dobitnie wykazują, że podejmowanie aktywności fizycznej to obowiązek i integralny element całodziennego
rytmu życia człowieka. W niniejszej pracy przedstawiono zdrowotne korzyści związane z podejmowaniem aktywności fizycznej, wskazano międzynarodowe strategie i plany uczestnictwa
w aktywności oraz nakreślono problemy i wyzwania stojące przed społeczeństwem w kontekście znaczenia i promocji aktywności fizycznej w życiu współczesnego człowieka.
Życie współczesnego człowieka – związane zarówno
logicznych i klinicznych dowodzą, że choroby te powszech-
z dobrodziejstwami cywilizacji, jak i z jej negatywnymi
niej występują u osób, które w małym stopniu podejmują
konsekwencjami – wymusza nowy styl pracy (z pełnym
aktywność fizyczną albo nie podejmują jej w ogóle. Hipo-
uznaniem dla profesjonalizmu, wysokich aspiracji i silnej
kinezja (brak ruchu lub jego niedostateczna dawka) uzna-
potrzeby samorealizacji) oraz powiązaną z nim nową sztukę
wana jest wręcz za jedno ze źródeł epidemii otyłości (Cordero-
życia, nowy styl życia w tym lansowane wzory wypoczyn-
MacIntyre i wsp., 2006) i towarzyszącego jej zespołu me-
ku, podróże po świecie, wysokie aspiracje materialne i kon-
tabolicznego (Bloomgarden, 2004), uznawana jest również
sumpcyjne, uczestnictwo w kulturze etc. W takiej rzeczy-
za jedną z przyczyn powstawania chorób niedokrwiennych
wistości dobre zdrowie i sprawność fizyczna traktowane
serca (Janssen, 2007; Zdrojewski i wsp., 2004) i chorób
są jako warunek podstawowych kompetencji zawodowych
nowotworowych (Mao i wsp., 2003). Z kolei w przeciwień-
i społecznych, a także środek do osiągnięcia lepszej jakości
stwie do hipokinezji, odpowiednia dawka aktywności fi-
życia. Postęp w naukach medycznych sprawił wprawdzie,
zycznej przynosi wiele korzyści zdrowotnych (Bruunsga-
że wydłuża się średnia długość życia, ale badania wskazują
ard, 2005), między innymi poprawia wydolność układu
jednocześnie, że procesy starzenia zaczynają się wcześniej
krążenia i oddychania (Watts i wsp., 2004) oraz opóźnia
i postępują zdecydowanie szybciej niż w poprzednich poko-
pojawianie się objawów tych schorzeń (Booth i wsp., 2002).
leniach, a symptomy schorzeń cywilizacyjnych zaczynają się
Zwiększa również pojemność życiową płuc, głębokość
pojawiać w coraz młodszym wieku. Medycyna naprawcza
oddechu i zużycie tlenu, a zmniejsza liczbę oddechów na
– często bezradna wobec znanych chorób cywilizacyjnych,
minutę i wielkość długu tlenowego. Ponadto, silne mięśnie
a tym bardziej wobec nowych zagrożeń zdrowotnych – ape-
oddechowe kształtują klatkę piersiową, powodując jej roz-
luje o docenianie znaczenia profilaktyki i promocji zdrowia.
rost i poprawę postawy ciała, przez co znacznie uspraw-
Rola aktywności fizycznej jest wyjątkowo istotna w pre-
niają zaopatrzenie organizmu w tlen (Schnohr i wsp., 2006).
wencji chorób cywilizacyjnych. Wskazuje się, że brak re-
Wysiłek fizyczny powoduje korzystne zmiany również
gularnych ćwiczeń fizycznych jest przyczyną rozwoju co
w układzie ruchu: zwiększa masę i siłę mięśniową, wzmac-
najmniej 20 chorób przewlekłych. Wyniki badań epidemio-
nia i stabilizuje stawy, zwiększa ich zakres ruchomości,
wzmacnia przyczepy, ścięgna i więzadła oraz zapobiega
Adres do korespondencji:
Prof. Elżbieta Biernat, Katedra Turystyki, Kolegium Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Al. Niepodległości 128, Budynek C,
pokój 6/2, VI piętro, 02-554 Warszawa.
E-mail: [email protected]
zwyrodnieniom stawów (Rosemann i wsp., 2008). Podtrzymuje także prawidłową mineralizację kości (Vuori, 1995),
zapobiega i koryguje wady postawy, a w przypadku bólu
E.Biernat / e-Wydawnictwo NCBKF, 2014:1-4
2
krzyża stwarza szansę powrotu do codziennych czynności
nymi stratami, jakie ponoszą społeczeństwa w wyniku na-
(Chakravarthy i wsp., 2002). Zwiększa również przekrój
rastającej hipokinezji i niskiego stanu sprawności fizycznej
i objętość włókien mięśniowych, napięcie, siłę i sprężystość
obywateli, wezwały do promocji prozdrowotnej aktywności
mięśni (przez co stabilizuje układ kostny i wzmacnia tzw.
fizycznej jako zasadniczego celu nowoczesnej strategii zdro-
gorset mięśniowy). Zmiany biochemiczne w mięśniach
wia publicznego. Opiniotwórcze towarzystwa naukowe, takie
prowadzą do poprawy odporności na zmęczenie oraz do
jak ESC (European Society of Cardiology), EAS (European
szybszej odnowy sił (Dziak, 2006). Ćwiczenia fizyczne
Atherosclerosis Society), ESH (European Society of Hyper-
mogą również usuwać lub zmniejszać zaburzenia równo-
tension) podkreślają, że podniesienie poziomu aktywności
wagi i koordynacji ruchów (Wytyczne UE dotyczące ak-
fizycznej społeczeństwa jest równie istotne jak np. leczenie
tywności fizycznej, 2008).
nadciśnienia tętniczego, zaburzeń przemiany lipidowej czy
Regularna aktywność fizyczna skutkuje pozytywnymi
walka z nałogiem palenia tytoniu (Bijnen i wsp., 1994).
zmianami także w odniesieniu do funkcjonowania układu
Wskazują na prozdrowotną aktywność fizyczną jako zasad-
nerwowego: wspomaga sprawność intelektualną (Abu-Omar
niczy cel nowoczesnej strategii zdrowia. Nowe tendencje
i wsp., 2004a), zmniejsza napięcia nerwowe, stany depre-
utrzymania tzw. health-related fitness1 wydają się łatwiej-
syjne i lękowe (Haris i wsp., 2006), poprawia jakość snu
sze, prostsze i tańsze niż ograniczenie czynników ryzyka2.
(Guszkowska, 2009) i samopoczucie (Abu-Omar i wsp.,
Państwa członkowskie UE sporządzają krajowe plany
2004b). Ma także pozytywny wpływ na układ hormonalny,
wspierające aktywność fizyczną, a także wytyczne poma-
gdyż wspomaga budowę i czynność przysadki mózgowej
gające instytucjom rządowym i podmiotom prywatnym
co w konsekwencji prowadzi do intensyfikacji rozwoju
promować świadomość, dotyczącą korzyści wynikających
fizycznego. Ponadto umiarkowany, systematyczny wysiłek
z systematycznego wysiłku i zmiany niezdrowych nawy-
wpływa na ogół korzystnie na układ immunologiczny po-
ków (Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej, 2008).
przez zwiększenie odporności organizmu na zachorowania
Świadomość skuteczności wysiłku fizycznego w profilak-
(Rothenbacher i wsp., 2003). Powoduje również zwiększenie
tyce i leczeniu chorób cywilizacyjnych daje szansę więk-
współczynnika pracy użytecznej (poprzez poprawę koordy-
szego zainteresowania aktywnością fizyczną. Wzrost po-
nacji ruchów), a także poprawę wydolności (wzrost mocy
ziomu wykształcenia czy przynależność do grupy zawo-
aerobowej) i sprawności fizycznej (Lemura i wsp., 2000).
dowej mogą być czynnikami pogłębiającymi świadomość
Nie do przecenienia jest pozytywny wpływ wysiłku fizycz-
ludzi, a w efekcie czynnikami kształtującymi potrzeby i na-
nego na funkcjonowanie organizmu w wieku starszym i
wyki aktywnego stylu życia nie tylko jednostki, ale i całego
zjawisko tzw. pozytywnego starzenia się (successfull
społeczeństwa.
ageing). Opóźnia bowiem procesy demencji i postępowanie
Obecnie symptomy zmian w podejściu do aktywnego
choroby Alzheimera (Rovio i wsp., 2005). Osoby syste-
stylu życia obserwuje się szczególnie w kręgach ludzi mło-
matycznie trenujące deklarują wyższą subiektywną ocenę
dych, a także dobrze sytuowanych – ze środowiska biznesu,
stanu zdrowia, lepsze samopoczucie, zarówno z punktu
kultury i mediów. Coraz więcej ludzi z tego środowiska gra
widzenia fizycznego, jak i psychicznego, oraz cieszą się
w tenisa lub uprawia inne gry sportowe, aerobik, ćwiczenia
lepszą jakością życia (Kozdroń, 2006).
na siłowni, a sezonowo narciarstwo, żeglarstwo, jazdę konną.
Rozliczne powiązania aktywności fizycznej ze zdrowiem
Przyciąga ich tzw. klubowy sposób spędzania czasu wolnego,
dobitnie wykazują, że w obecnej cywilizacji podejmowanie aktywności fizycznej to obowiązek i integralny element
całodziennego rytmu życia człowieka. To sposób zachowania się, tryb życia. Dlatego takie organizacje światowe,
jak WHO (Światowa Organizacja Zdrowia), FIMS (Międzynarodowa Federacja Medycyny Sportowej), CDDS (Komitet
Rozwoju Sportu), NIH (Narodowy Instytut Zdrowia w Stanach Zjednoczonych), UNESCO (Organizacja Narodów
Zjednoczonych do spraw Oświaty), zaniepokojone ogrom-
1
Health-related fitness odnosi się do tych komponentów sprawności, które są efektem korzystnego i niekorzystnego wpływu
zwykłej aktywności fizycznej i które mają związek z poziomem
stanu zdrowia. Komponenty te określone są zdolnością do podejmowania codziennej aktywności żwawo i z wigorem oraz takim
stanem cech i zdolności, który wskazuje na niskie ryzyko przedwczesnego rozwoju chorób i osłabienia sił w wyniku aktywności.
2
Grębocki określa czynniki ryzyka jako „każde zjawisko, o ile
istnieje statystycznie istotny związek między nim, a wystąpieniem
jakiegoś niekorzystnego rezultatu - choroby, inwalidztwa czy przedwczesnej śmierci”; (por. Grębocki, 1992).
Aktywność fizyczna w życiu człowieka
3
w którym ważną funkcję pełnią kontakty towarzyskie, wspól-
zróżnicowań społecznych w tej dziedzinie jest bardzo duże.
ne zajęcia turystyczne i sportowo-rekreacyjne i dbałość o
W badaniach jednak dobrze byłoby sięgać do różnych in-
wygląd i urodę fizyczną. W nowoczesnej cywilizacji kon-
nych uwarunkowań, czynników subiektywnych, odwołu-
sumpcyjna kultura masowa w przeważającej mierze oparta
jących się np. do kryteriów prestiżu społecznego.
jest na odwołaniu się do wartości hedonistyczno-estetycz-
Jak wiadomo, zróżnicowanie społeczne dotyczy zarów-
nych. Ważne jest racjonalne postępowanie z własnym cia-
no poziomu, jak i charakteru podejmowanej aktywności
łem, troska o zdrowie. Takim wartościom, jak odnowa,
fizycznej. O ile zróżnicowanie form aktywności fizycznej
regeneracja organizmu i wypoczynek, nadaje się status
jest czymś oczywistym (a nawet pożądanym), gdyż wynika
„megatrendu” czy wręcz społecznego obowiązku. W cywi-
z indywidualnych potrzeb, motywów, preferencji, o tyle
lizacji, w której dysharmonia między wydolnością fizyczną,
zróżnicowanie społeczne poziomu tej aktywności (np. uczest-
sprawnością umysłową i psychiczną, zdrowiem i odporno-
nictwo lub brak uczestnictwa) jest ważnym problemem
ścią człowieka a stawianymi zadaniami stale się powiększa,
społecznym. Z punktu widzenia polityki państwa pożądane
kulturową powinnością staje się kształtowanie prozdro-
jest jak najszersze podejmowanie przez społeczeństwo pol-
wotnych wzorów zachowań; wzorów, które nieuchronnie
skie aktywności fizycznej (w dowolnej formie), ponieważ
wiążą się z przeciwdziałaniem hipokinezji i otyłości, które
pełni ona wiele funkcji społecznych i ekonomicznych. Pod-
zwalczają bierny tryb życia oraz złe nawyki żywieniowe;
stawowe z nich (zdrowotne, wypoczynkowe, wychowaw-
wzorów, w których kładzie się nacisk na odpowiednią hi-
cze, poznawcze) decydują o tym, że w większości krajów
gienę, czystość i warunki środowiska. Jest to jeden z sensów
na świecie aktywność fizyczna przestała być indywidualną
tego, co nazywamy poziomem kultury fizycznej danej zbio-
sprawą człowieka, a stała się ważną kwestią społeczną oraz
rowości, czy kapitałem kultury fizycznej w danej grupie.
elementem polityki. Również w naszym kraju jest to pro-
Współczesna kultura fizyczna – jako suma zachowań
blem wymagający stałego monitoringu i diagnozy. Tym
w obszarach: kultury ruchu, żywienia, komunikowania się
bardziej istotny, że niski poziom (niedostateczną dawkę
i ekspresji ruchowej, zajęć wolnoczasowych, dbałości o ciało,
lub brak jakiegokolwiek wysiłku fizycznego) stwierdzono
o wygląd zewnętrzny – doskonale wpisuje się w ten obraz.
u prawie 1/3 badanej warszawskiej młodzieży (Biernat,
Stanowi swoisty rodzaj usług tzw. kompensacyjnych, które
2011a). W dodatku zauważono tendencję spadku poziomu
obejmują rodzaje działalności niezbędnej dla prawidłowego
aktywności w miarę przechodzenia na wyższy stopień edu-
funkcjonowania sprawności fizycznej człowieka i jego sił
kacji (Biernat, 2011b). Wydaje się, że polska edukacja
witalnych (o złożonym fizyczno-psychicznym charakterze).
szkolna winna mieć poważniejszy wpływ na późniejszą
Należą do nich turystyka, sport, działalność rekreacyjna,
kulturę fizyczną młodych ludzi (zarówno w aspekcie ilo-
resocjalizacyjna, rehabilitacyjna i wypoczynkowa, a w pew-
ściowym, jak i jakościowym). Winna kłaść większy na-
nym sensie również profilaktyczna. Mając na uwadze zalety
cisk na uświadomienie prozdrowotnych korzyści z wysił-
tych form – ich uzasadnione i niekwestionowane światowe
ku fizycznego i wpajanie nawyku regeneracji organizmu.
awanse – z troską zadajemy sobie pytanie, jakie miejsce
Aktywność fizyczna w dzieciństwie może bowiem deter-
na liście rankingowej pod względem dbałości o zdrowie,
minować zachowania w życiu dorosłym.
rozwój i sprawność zajmuje nasze społeczeństwo?
Dlatego, wykorzystanie czasu wolnego przez młodych
Systematyczna aktywność fizyczna współczesnych Po-
ludzi, jak i przedstawicieli różnych grup społeczno-zawo-
laków jest procesem stale rozwijającym się. Z jednej strony
dowych – a szczególnie podejmowanie aktywnych jego
podejmuje ją coraz więcej osób, z drugiej zaś – dla pewnych
form (sportu, rekreacji, turystyki) – stanowi pole badawcze,
kręgów społecznych jest ona nadal niedostępna. Badania
którego nie da się pominąć w ocenach procesów gospo-
związków pomiędzy zróżnicowaniem (uwarstwieniem)
darczo-społecznych (Biernat, 2011a). Pomiar faktycznego
społecznym a zachowaniami w czasie wolnym najczęściej
uczestnictwa w tych formach i ocena ogólnego poziomu
ograniczają się do analizowania tradycyjnych czynników
aktywności fizycznej społeczeństwa mogą stanowić miarę
demograficznych, takich jak: płeć, wiek, przynależność
konsumpcji czasu wolnego – jako istotnego elementu życia
zawodowa, wykształcenie czy dochody. Oczywiście zna-
współczesnego człowieka. Wiedza tego rodzaju jest waż-
czenie tych czynników dla wyjaśnienia skali i charakteru
ną podstawą do optymalizacji naszej egzystencji.
E.Biernat / e-Wydawnictwo NCBKF, 2014:1-4
4
Piśmiennictwo
1. Abu-Omar K., Rütten A., Lehtinen V. Mental health and physical activity in the European Union. Sozial und Präventivmedizin
2004a, 49(4):301-309.
2. Abu-Omar K., Rütten A., Robine J.M. Self-related health and
physical activity in the European Union. Sozial und
Präventivmedizin, 2004b, 49(4):235-242.
3. Biernat E. Aktywność fizyczna mieszkańców Warszawy na
przykładzie wybranych grup zawodowych. Szkoła Główna
Handlowa, Urząd m. st. Warszawy. Biuro Sportu i Rekreacji,
Warszawa, 2011a.
4. Biernat E. Sport and other motor activities of Warsaw students.
Biom. Hum. Kinet., 2011b, 3:10-13.
5. Bijnen F.C., Caspersen C.J., Mosterd W.L. Physical inactivity as a risk factor for coronary heart disease: a WHO and
International Society and Federation of Cardiology position
statement. Bulletin WHO, 1994, 72:1-4.
6. Bloomgarden Z.T. Type 2 diabetes in the young. Diabet. Care
2004, 27:998-1010.
7. Booth F.W., Chakravarthy M.V., Gordon S.E., Spangenburg E.E.
Waging war on physical inactivity: using modern molecular
ammunition against an ancient enemy. J. Appl. Physiol., 2002,
93:3–30.
8. Bruunsgaard H. Physical activity and modulation of systemic
low-level inflammation. J. Leukocyte Biol., 2005, 78:1-17.
9. Cordero-MacIntyre Z., Peterson R., Fukuda D., Gungur S.
Obesity a worldwide problem. W: Czyz S., Viviani F. New
Horizons. 24th International Council for Physical Activity
and Fitness Research Symposium. Elsevier Urban & Partner,
Wrocław, 2006:61-71.
10. Chakravarthy M.V., Joyner M.J., Booth F.W. An obligation
for primary care physicians to prescribe physical activity to
sedentary patients to reduce the risk of chronic health conditions. Mayo Clinic Proceedings, 2002, 77:165-173.
11. Dziak A. Urazy i uszkodzenia sportowe narządu ruchu. W:
Jegier A., Nazar K., Dziak A. (red.) Medycyna sportowa.
PTMS, Warszawa 2006:247-376.
12. Grębocki R. Przemiany współczesnej medycyny, jej główne
trendy i ideologie w perspektywie socjologicznej. W: Latoszek M. (red.) Socjologia medycyny w uczelni. Gdańskie
Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1992:35-40.
13. Guszkowska M. Ćwiczenia fizyczne a psychika kobiet – korzyści i zagrożenia. W: Guszkowska M. (red.) Aktywność
ruchowa kobiet. Formy, uwarunkowania, korzyści, zagrożenia. AWF, Warszawa 2009, 275-288.
14. Haris A.H., Cronkite R., Moos R. Physical activity, exercise
coping, and depression in a 10-year cohort study of depressed
patients. J. Affective Disord., 2006, 93:79-85.
15. Janssen I. Physical activity, fitness, and cardiac, vascular,
and pulmonary morbidities. W: Bouchard C., Blair S.N.,
Haskell W.L. (red.): Physical Activity and Health. Human
Kinetics, Champaign 2007:161-172.
16. Kozdroń E. Zorganizowana rekreacja ruchowa kobiet w starszym wieku w środowisku miejskim. AWF, Warszawa 2006.
17. Lemura L.M., von Duvillard S.P., Mookerjee S. The effects
of physical training of functional capacity in adults. Ages 46
to 90: a meta–analysis. J. Sports Med. Phys. Fitness, 2000,
40:1-10.
18. Mao Y., Pan S., Wen S.W., Johnson K.C. Physical activity
and the risk of lung cancer in Canada. Am. J. Epidemiol., 2003,
158:564-575.
19. Rosemann T., Grol R., Herman K., Wensing M., Szecsenyi J.
Association between obesity, quality of life, physical activity
and health service utilization in primary care patients with
osteoarthritis. Int. J. Behav. Nutr. Phys. Act., 2008, 5:4.
20. Rothenbacher D., Hoffmeister A., Brenner H., Koenig W.
Physical activity, coronary heart disease and inflammatory
response. Arch. Intern. Med., 2003, 163:1200-1205.
21. Rovio S., Kareholt I., Helkala E.L., Viitanen M., Winblad B.,
Tuomilehto J., Soininen H., Nissinen A., Kivipelto M. Leisuretime physical activity at midlife and the risk of dementia and
Alzheimer’s disease. Lancet Neurol., 2005, 4:705-711.
22. Schnohr P., Lange P., Scharling H., Scharling H., Jensen J. S.
Long-term physical activity in leisure time and mortality from
coronary heart disease, stroke, respiratory diseases and cancer.
The Copenhagen City Heart Study. Eur. J Cardiovasc. Prev.
Rehabil., 2006, 13:173-179.
23. Vuori I. Exercise and physical health: musculoskeletal health and
functional capabilities. Res. Q. Exerc. Sport, 1995, 66:276-285.
24. Watts K., Beye P., Siafarikas A., O’Driscoll G., Jones T.W.,
Davis E.A., Green D.J. Effects of exercise training on vascular
function in obese children. J. Pediatr., 2004, 144:620–625.
25. Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej. Zalecane działania polityczne wspierające aktywność fizyczną wpływającą
pozytywnie na zdrowie. Czwarty projekt skonsolidowany,
zatwierdzony przez Grupę Roboczą UE „Sport i Zdrowie”,
Bruksela,
2008.
https://d1dmfej9n5lgmh.cloudfront.net/msport/files/Downloads/
20130103151557/Wytyczne_UE_dotyczace_aktywnosci_fiz
ycznej.pdf?1357226160
26. Zdrojewski T., Bandosz P., Szpakowski P., Konarski R., Manikowski A., Wołkiewicz E., Jakubowski Z., Łysiak-Szydłowska
W., Bautembach S., Wyrzykowski B. Rozpowszechnienie
głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badań NATPOL PLUS. Kardiol.
Pol., 2004, 61(suppl.4):1-26.