Osmologia

Identyfikacja na podstawie zapachu
Osmologia- metoda identyfikacji osób na podstawie śladu
zapachowego przy wykorzystaniu specjalnie przeszkolonych
psów.
Inne, nazwy: olfaktronika, odorologia.
Brak
skutecznych metod analitycznych, które mogłyby
zastąpić zdolność węchową psów do rozpoznawania zapachu
ludzkiego.
Reakcja psów podczas procesu rozpoznawania zapachów jest
podstawową i jedyną przesłanką do wydawania opinii.
Nie do końca jednak wiadomo, co spowodowało takie
zachowanie psa, , dlaczego i kiedy wskazuje on prawidłowo, a
kiedy i dlaczego się myli. Cały proces identyfikacji następuje
„w psie”, a obserwator nie ma możliwości prześledzenia tego
procesu.
Jak odczuwamy zapach?
Zmysł węchu jest najmniej poznanym i opiera się
na w dużej mierze na hipotezach.
Nośnikiem zapachu są substancje lotne, które
wywołują wrażenia zapachowe za pośrednictwem
receptorów węchowych znajdujących się w błonie
śluzowej jamy i przegrody nosowej.
Chemiczne cząsteczki zapachowe rozpuszczają się
w śluzie pokrywającym nabłonek węchowy i
drażnią
rzęstkowate
wypustki
komórek
węchowych; w ten sposób sygnały chemiczne są
przetwarzane w impulsy elektryczne, które są
przesyłane wzdłuż aksonów nerwowych komórek
zapachowych do mózgu.
Klasyfikacje zapachów opierają się na wrażeniach
zapachowych rejestrowanych przez człowieka, bez
względu na to, jaki związek chemiczny wywołuje dane
wrażenie (klasyfikacje subiektywne).
Brak obiektywnych klasyfikacji zapachów na podstawie
ich składu chemicznego (różne substancje mogą
posiadać podobne zapachy, a związki zbliżone pod
względem składu chemicznego mogą wywoływać inne
wrażenia zapachowe).
Brak jest jednostek pomiarowych zapachu.
Nie udowodniono istnienia zapachów podstawowych,
które stanowiłyby elementarne składowe wszystkich
zapachów i były rejestrowane przez specyficzne dla
nich receptory.
W wyniku zmieszania różnych zapachów mogą
wystąpić następujące efekty:
- wzajemne znoszenie się woni,
- dominacja jednego składnika,
- jednoczesne wyczuwanie wszystkich
zapachów,
- wyczuwanie zapachów na przemian,
- powstanie nowego zapachu (Z. Paleski)
Klasyfikacja zapachów wg Linneusza:
- zapach aromatyczny (np. goździk),
- zapach balsamiczny (np. lilia),
- zapach piżmowy,
- zapach czosnkowy,
- zapach kozi (np. waleriana),
- zapach wstrętny (np. pluskwa),
- zapach obrzydliwy (np. padlina).
-
Klasyfikacja jakości zapachowych CrockeraHendersona:
kwiatowa (A)
kwaśna(B)
spalenizny (C)
kozia (D).
Każda jakość może mieć różną intensywność w
skali 0-8. Inne zapachy mogą być wyrażane w
postaci ciągu czterech cyfr, odpowiadających
intensywności (ocena subiektywna).
Zapach ludzki
Na zapach człowieka składa się :
- zapach pierwotny- uwarunkowany genetycznie
(najważniejsza warstwa zapachu)
- zapach wtórny- zależny od diety i czynników
środowiskowych,
- zapach dodatkowy, który jest pochodną
kosmetyków, tytoniu itp.
Zapachy wtórne i dodatkowe nie wpływają
ujemnie
na
możliwości
identyfikacji
osmologicznej (badania doświadczalne).
Substancje determinujące zapach człowieka, znajdują
się przede wszystkim we krwi, gruczołach potowych,
łojowych, w złuszczającym się naskórku, włosach,
wydzielinach jamy nosowo- gardłowej, w wydzielinach
zewnętrznych narządów płciowych.
Zapach tworzą cząsteczki, które odparowały bądź też
wysublimowały z powierzchni lub wnętrza tych
substancji.
Najlepsze nośniki śladu zapachowego: ślady
biologiczne i rzeczy osobiste.
Ślady biologiczne zachowują indywidualny
zapach nawet do kilku lat.
Rzeczy osobiste, które przez długi czas miały
kontakt z ciałem danej osoby mogą
przechowywać zapach nawet przez kilkanaście
miesięcy.
Jeśli kontakt człowieka z przedmiotem trwał
dłużej niż 30 minut, ślad zapachowy utrzymywać
się będzie na tych przedmiotach przez
kilkanaście godzin, nawet do 24 godzin.
Ślady zapachowe, na przedmiotach, z którymi
człowiek miał styczność przez czas krótszy niż 30
minut, utrzymywać się będą krócej, przez
kilkanaście godzin.
Ślady zapachowe pozostawione na podłożu przez
obute nogi utrzymują się przez czas do 10 godzin,
wyjątkowo dłużej.
Ślad zapachowy utrzymuje się dłużej na
powierzchniach chłonnych, krócej na powierzchniach
gładkich i niewchłanialnych.
Dłużej ślady zapachowe utrzymują się w niskich
temperaturach, krócej w wysokich.
Na trwałość śladu zapachowego wpływ ma :
- czy został pozostawiony w pomieszczeniu
zamkniętym, czy na przestrzeni otwartej,
- czy był poddany wpływom warunków
atmosferycznych,
- czy został pozostawiony w miejscu ustronnym,
czy w ruchliwym.
Badania fizykochemiczne wykazały, że zapach ludzki jest
kombinacją składników wspólnych dla każdego człowieka,
które występują z różnym natężeniem oraz składników
właściwych tylko dla pewnych osób.
Zmienność międzyosobnicza zapachu ludzkiego jest większa
niż zmienność wewnątrzosobnicza (względna niezmienność
zapachu ).
Badania genetyczne wykazały, że skład lotnych kwasów
tłuszczowych, wchodzących w skład zapachu ludzkiego, jest
zdeterminowany przez grupę genów związanych z systemem
immunologicznym, ulokowanych na siódmym chromosomie.
W związku z tym wyciąga się wniosek, że
prawdopodobieństwo powtórzenia się takiego samego
zapachu u różnych osób
jest porównywalne z
prawdopodobieństwem
powtórzenia
się
profili
genetycznych (niepowtarzalność zapachu).
Badania T. Bednarka nad identyfikacją
zapachową
bliźniąt
monozygotycznych
(wskazują na indywidualność zapachu).
Badania polegające na identyfikacji osób w
okresie
kilkunastu
lat
(
wskazują
niezmienność zapachu).
Zakłada się, że zapach człowieka jest niezmienny
i niepowtarzalny. Właściwości te nie zostały
jednak naukowo udowodnione, opierają się na
potocznych obserwacjach oraz doświadczeniach
praktycznych i opartych na przekonaniach
praktyków- treserów psów.
(J. Widacki, Kryminalistyka 2012)
Dlaczego pies tak dobrze rejestruje i rozróżnia zapachy?
O zdolności rejestrowania bodźców zapachowych
decydują wielkość powierzchni nabłonka węchowego
oraz gęstość występowania w nim komórek
węchowych.
Człowiek- nabłonek węchowy o powierzchni 3-5 cm 2,
całkowita liczba komórek węchowych około 60 mln.
Pies- nabłonek węchowy o powierzchni 150 cm 2,
całkowita ilość komórek węchowych około 220 mln.
Węch psów odznacza się wysoką czułością na recepcję
kwasów alifatycznych. Przewyższa milion razy próg
czułości węchu człowieka.
Badania identyfikacyjne przeprowadza się na
podstawie śladów pozostawianych przez
sprawców na miejscach zdarzeń i pobranych od
wytypowanych sprawców.
Przebieg badań osmologicznych
1. Badania osmologiczne prowadzi się w pracowni
posiadającej certyfikat, a psy muszą mieć
aktualny atest.
2. Dla każdego psa należy przygotować oddzielny
ciąg selekcyjny (ulotność śladów, podatność na
kontaminację, możliwość powtórzenia przez
kolejnego psa wskazań poprzednika).
3. Należy przeprowadzić minimum trzy próby
kontrolne (2 w układzie kontroli pozytywnej i 1
w układzie kontroli negatywnej)- sprawdzenie,
czy pies pracuje prawidłowo, , czy materiał
porównawczy nie jest dla psa atrakcyjny, , czy
materiał uzupełniający nie jest dla psa
atrakcyjny.
4. Technik- przewodnik psa nie może znać ustawienia
materiałów w ciągu selekcyjnym (zabezpieczenie prze
efektem tzw. „mądrego Hansa”).
5. Wykonuje się nie mniej niż trzy próby właściwe, za
każdym razem zmieniając położenie materiałów w
ciągu selekcyjnym .
6. Jeżeli w dwóch próbach pies nie wskaże istnienia
zgodności zapachowej, należy przeprowadzić próbę
kontrolną w układzie kontroli pozytywnej.
7. Kilkakrotne używanie tego samego materiału
uzupełniającego i kontrolnego jest niedopuszczalne z
uwagi na pamięć węchową psa.
8. Badania przeprowadza się przy użyciu minimum dwóch
psów
Wymogi co do pomieszczenia:
- kształt, wymiary, oświetlenie powinny umożliwiać
swobodne prowadzenie badań oraz rejestrację ich
przebiegu,
- nie powinno ono zawierać negatywnych źródeł bodźców
zapachowych, akustycznych i optycznych mogących
rozpraszać uwagę psa. W pobliżu pomieszczenia nie
należy
lokalizować
źródła
silnego
pola
elektromagnetycznego.
- stałe warunki klimatyczne w pomieszczeniu zapewniają
komfort pracy psa (temp. 21° C; wilgotność 65%,
podłoga i ściany do wysokości minimum 1,5 m pokryte
materiałami wodoodpornymi, łatwo zmywalnymi),
- pomieszczenie powinno mieć oświetlenie żarowe lub
inne o zbliżonych parametrach, nie można stosować
lamp fluoroscencyjnych,
- pomiędzy rozpoznawalnią a pomieszczeniem
obserwacyjnym musi być zapewniona komunikacja
dźwiękowa z wykorzystaniem dwóch różnych
kanałów,
Ciągi selekcyjne
Materiał dowodowy- zabezpieczony na miejscu
zdarzenia.
Materiał porównawczy- pochodzący od osoby
wytypowanej.
Materiał uzupełniający-pobrany od osób postronnych,
powinien być dobrany grupowo do m. porównawczego (bierze
się pod uwagę wiek podejrzanego, płeć, okolicę ciała, z której
pobrano materiał porównawczy i rodzaj pochłaniaczy).
Materiału uzupełniającego i porównawczego nie pobierała ta
sama osoba, która zabezpieczała ślady dowodowe.
Materiał kontrolny- służy do przeprowadzenia próby
kontrolnej, która ma na celu sprawdzenie sprawności użytkowej
psów danego dnia oraz ustalenie, czy w szeregu selekcyjnym
nie ma zapachów szczególnie atrakcyjnych.
Przyczyny błędnych wskazań psów:
1. Wskazania fałszywie pozytywne:
- brak motywacji psa do pracy węchowej w
danych warunkach,
- słabe wyszkolenie psa i niejednoznaczne
sygnalizowanie znalezienia próbki przez
odpowiednie zachowanie,
- mniej czuły, zmysł węchu u danego psa
(różne powody),
- zbyt słaby ślad zapachowy.
2. Wskazania fałszywie pozytywne:
- zbyt duża pobudliwość lub zbyt silna motywacja i związana
z tym słaba koncentracja psa,
- bliżej nieokreślona preferencja zapachu pewnych osób,
- indywidualne podobieństwo zapachowe niektórych osób,
- niedostateczna ostrożność przy przenoszeniu próbek
zapachowych (kontaminacja),
- nieświadome dawanie subtelnych sygnałów psu przez
przewodnika.
Poprawna interpretacja zachowań psów podczas badań
wymaga dużego doświadczenia ekspertów, ponieważ
zachowania te nie zawsze są jednoznaczne. Ważna jest
znajomość psychiki psa oraz jego zachowań i reakcji.
Wartość diagnostyczna badań osmologicznych
Badania eksperymentalne wykazały, że ich wartość
diagnostyczna jest niska.
Psy lepiej identyfikują zapach osób im znanych (75 %
poprawnych identyfikacji, nawet 91% gdy chodzi o
zapach przewodnika). Zapach osób im nieznanych
rozpoznawały poprawnie jedynie w 25-30%.
Badania holenderskie:
najlepszy pies miał 65% trafnych wskazań, najgorszy
26 %. Jeśli chodzi o wskazania fałszywe, to najlepszy pies
miał ich 22%, a najgorszy 59%.
Badania polskie:
najlepszy pies miał 72,7 % trafnych wskazań, najgorszy
32,1. Jeśli chodzi o wskazania fałszywe, to najlepszy pies
miał ich 15,5%, najgorszy 52,8.
Ustalona w badaniach eksperymentalnych niska
wartość diagnostyczna badań osmologicznych, a
ponadto brak naukowych wyjaśnień wielu kwestii
nie dyskwalifikuje jej jako użytecznej metody
śledczej, stosowanej zwłaszcza na etapie czynności
wykrywczych.
Nie jest wystarczająca jako metoda dowodzenia winy
w procesie karnym.
Na świecie wynik badania traktowany jest jako
dowód pomocniczy (np. tylko w śledztwie, w sądzie
nie jest przedstawiany).
W Polsce jest to dowód uznany
jako
pełnowartościowy. Przedwcześnie.
(J. Widacki, Kryminalistyka)
Orzecznictwo Sądu Najwyższego i Sądów Apelacyjnych przeszło
ewolucję, od bezkrytycznej aprobaty dla dowodu uzyskanego
tą metodą do traktowania tego dowodu z dużą dozą
ostrożności.
Wyrok SN z 2003 r.:
„dowód osmologiczny nie daje jak dotąd takiego
przekonania, jakie może wyniknąć np. z badań
daktyloskopijnych czy badań DNA, stąd w orzecznictwie
trafnie wskazuje się na potrzebę zachowania daleko idącej
ostrożności w opieraniu orzeczeń na tym dowodzie. Nie
dyskredytując go, należy zatem dowód ów in concreto
poddawać wnikliwej i wszechstronnej analizie z
uwzględnieniem pozostałego materiału dowodowego”.
Zdarzają się bezkrytyczne orzeczenia, w których SN i SA
akceptują dowód osmologiczny jako podstawę szczegółowych
ustaleń w procesie.
Przyszłość badań upatruje się w rozwoju
chemicznych metod analitycznych, które
zapewnią obiektywizm i pełną kontrolę badań.