powiatowy program opieki nad zabytkami

advertisement
POWIATOWY PROGRAM OPIEKI
NAD ZABYTKAMI
NA LATA 2010 – 2014
DLA POWIATU OSTROWIECKIEGO
Ostrowiec Świętokrzyski 2010 r.
Opracował: Wojciech Kotasiak
Program opieki nad zabytkami dla Powiatu Ostrowieckiego na lata 2010 –
2014 sporządzony został na podstawie materiałów pochodzących z „Programu
opieki nad zabytkami w Województwie Świętokrzyskim na lata 2007 - 2011”
przygotowanym we współpracy z Urzędem Marszałkowskim Województwa
Świętokrzyskiego w Kielcach, Regionalnym Ośrodkiem Badań i Dokumentacji
Zabytków w Kielcach, służbami Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków
w Kielcach oraz na podstawie „Strategii Zrównoważonego Rozwoju Powiatu
Ostrowieckiego do roku 2020” opracowanej przez Business Mobility
International Sp. z o. o. w Słupsku na zlecenie Starostwa Powiatu Ostrowieckiego
w 2003 roku, a także materiałów zebranych w trakcie ewidencjonowania obiektów
dziedzictwa kulturowego na terenie Powiatu Ostrowieckiego. Pełna ewidencja
obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków oraz objętych ochroną konserwatorską
znajduje się w zasobach Wydziału Edukacji, Kultury, Kultury Fizycznej i Turystyki
Starostwa Powiatowego w Ostrowcu Św. Obejmuje opis obiektów, dokumentację
fotograficzną obiektów zabytkowych gmin Powiatu Ostrowieckiego oraz miasta
Ostrowca Świętokrzyskiego ( w układzie czterech sektorów).
Spis treści.
1. Wprowadzenie…………………… …………………………………. str. 3
2. Podstawa prawna opracowania……………………………………. str. 4
1
3. Zasady współdziałania miedzy Urzędem Ochrony Zabytków,
a organami samorządowymi w zakresie sporządzania
miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego……….... str. 9
4. Dziedzictwo i krajobraz kulturowy czynnikiem polityki rozwoju
Powiatu Ostrowieckiego …………………………………………….. str. 10
a. Szanse stwarzane przez zasoby dziedzictwa kulturowego ............... str. 10
b. Zagrożenia zasobów dziedzictwa kulturowego …………………… str. 13
c. Bariery i konflikty ………………………………………………… str. 13
d. Rezerwy tkwiące w zasobach dóbr kultury ……………………… str. 14
5. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego
w Powiecie Ostrowieckim………………………………………….. str. 15
a. Obszar Powiatu Ostrowieckiego – rys historyczny………………. str. 15
b. Zabytki rejestrowe, pomniki historii ……………………………… str. 16
c. Pozostałe obiekty dziedzictwa kulturowego ……………………… str. 21
d. Zasoby dziedzictwa kulturowego – zabytki ruchome …………….. str. 23
e. Krajobraz kulturowy ……………………………………………… str. 25
f. Zasoby archeologiczne ……………………………………………. str. 26
g. Zabytki niematerialne i czynniki regionalnej tożsamości ………… str. 28
6. Parki kulturowe w Powiecie Ostrowieckim ………………………. str. 29
a. W obrębie stanowisk archeologicznych.
b. Istniejące parki kulturowe.
c. Proponowane parki kulturowe i szlaki kulturowe…………………. str. 31
7. Cele strategiczne i priorytety działań w okresie 2010 -2014……… str. 35
8. Społeczni opiekunowie zabytków ………………………………….. str. 38
9. Instrumenty finansowania programu opieki nad zabytkami ……. str. 39
a. Zakres i warunki finansowania programu opieki nad zabytkami na
szczeblu Powiatu Ostrowieckiego ……………………………….. str. 39
b. Regionalny Program Operacyjny Województwa Świętokrzyskiego. str. 40
c. Program Operacyjny „Infrastruktura i Środowisko”……………… str. 42
d. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013…….. str. 45
e. Środki finansowe „Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru
Gospodarczego” oraz „Norweskiego Mechanizmu Finansowego”… str. 48
f. Programy Operacyjne Ministerstwa Kultury i
Dziedzictwa Narodowego………………………………………........ str. 49
10. Instrumenty wdrażania i monitoring Powiatowego Programu Opieki
nad Zabytkami Powiatu Ostrowieckiego…………………………… str. 56
a. Wdrażanie programu
b. Monitorowanie realizacji Programu………………………………... str. 57
11. Literatura przedmiotu………………………………………………. str. 58
2
1. Wprowadzenie
Troska o dobro wspólne, jakim są materialne i niematerialne dobra kultury, jest
konstytucyjnym obowiązkiem każdego obywatela. Kwestie dbałości o zachowanie
spuścizny narodowej nabierają szczególnego znaczenia w aspekcie
funkcjonowania we wspólnej przestrzeni kulturowej Europy. W dokumentach
programowych Unii Europejskiej wiele miejsca poświęcono uregulowaniom
dotyczącym sfery kultury. Wyraźnie akcentowana jest w nich sprawa zachowania
i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim oraz promowania
wspólnego dziedzictwa kulturowego z poszanowaniem zasady respektowania
narodowej i regionalnej różnorodności kulturowej. Wynikająca z wagi
problematyki konieczność systemowego uporządkowania zagadnień z dziedziny
opieki nad zabytkami jest nowym wyzwaniem dla władz samorządowych
regionów w Zjednoczonej Europie.
Program opieki nad zabytkami Powiatu Ostrowieckiego jest istotnym
dokumentem podejmującym próbę wyznaczenia priorytetów i kierunków działań
w dziedzinie opieki i ochrony dziedzictwa kulturowego. Stanowi on ważny
instrument realizacji polityki rozwoju Powiatu w perspektywie czterech lat.
U źródeł jego powstania leży przekonanie, że kultura jest jednym z podstawowych
czynników decydujących o szansach rozwoju społeczno-ekonomicznego,
wartością niezbędną w kreowaniu nowoczesnego, wykształconego i aktywnego
społeczeństwa obywatelskiego.
Przystępując do prac nad Programem stwierdzono, że gminy Powiatu
Ostrowieckiego nie posiadają „Gminnych programów opieki nad zabytkami”,
gdyż są na etapie ich opracowywania i mają jedynie spisy ewidencyjne zabytków
i obiektów dziedzictwa kulturowego, przekazane do wiadomości przez
Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach. Spisy
zawierają nazwę obiektu, datację, adres i w miarę możliwości imienny wykaz
właścicieli. W przypadku Gminy Ostrowiec Świętokrzyski w 2008 roku został
sporządzony opisowy wykaz obiektów z załączonym katalogiem fotografii
identyfikacyjnych. Należy jednak podkreślić, że kwestie ochrony substancji
zabytkowych mają swoje odzwierciedlenie w dokumentach dotyczących strategii
rozwoju Powiatu Ostrowieckiego. Dotyczy to planów rewitalizacji obszarów
poprzemysłowych oraz planów i studiów zagospodarowania przestrzennego. Dla
niektórych zespołów opracowano, bądź są w opracowaniu szczegółowe plany
zagospodarowania przestrzennego jak np. Rezerwat Archeologiczno-Przyrodniczy
w Krzemionkach, Park Jurajski w Bałtowie oraz będący w fazie koncepcyjnej
„Szlak Gombrowiczowski”.
Niniejszy Program obejmuje teren całego Powiatu Ostrowieckiego
z uwzględnieniem poszczególnych gmin i zadań na nich spoczywających. Jego
3
ideą jest stworzenie spójnego systemu opieki nad zabytkami na terenie Powiatu
Ostrowieckiego obejmującego ochronę i poprawę stanu zasobów środowiska
kulturowego, promocję i turystyczne udostępnienie zabytkowych atrakcji,
uwzględnienie otoczenia obiektów zabytkowych, parków kulturowych
i krajobrazowych w działaniach samorządów zmierzających do kształtowania
i utrzymania ładu przestrzennego, a także edukacji, budowania tożsamości
kulturowej i obywatelskiej oraz rozwoju gospodarczego.
Powiatowy program opieki nad zabytkami otrzymuje moc prawną po podjęciu
uchwały przez Radę Powiatu w Ostrowcu Św. zatwierdzającą jego treść.
2. Podstawa prawna
Podstawę prawną do opracowania Powiatowego programu opieki nad zabytkami
stanowią zapisy ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece
nad zabytkami (Dz. U. Nr 162 poz.1568 z 2003 roku z późn. zm.)) która to
ustawa w art.87 ust.1 zobowiązuje zarządy powiatów do sporządzenia na okres 4
lat powiatowego programu opieki nad zabytkami. Przyjęty Programu opieki nad
zabytkami w Województwie Świętokrzyskim na lata 2007-2011 stał się materiałem
wyjściowym do opracowania programu na poziomie samorządów powiatowych.
Ponadto Program nawiązuje do dokumentu „Strategia Zrównoważonego Rozwoju
Powiatu Ostrowieckiego do roku 2020” (Ostrowiec Św. listopad 2005 r.)
opracowanego przez Business Mobility International Spółka z o. o. 76-200 Słupsk
Al. 3 – go Maja nr 11.
Program ma celu:
1. włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych,
wynikających z koncepcji zagospodarowania przestrzennego Województwa
Świętokrzyskiego w tym Powiatu Ostrowieckiego,
2. uwzględnienie warunków ochrony zabytków,
krajobrazu kulturowego
i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z warunkami ochrony przyrody oraz
równowagi ekologicznej,
3. zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy
stanu ich zachowania,
4. wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu
kulturowego,
5. podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb
społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspierających inicjatywy
sprzyjające pozyskiwaniu środków finansowych na opiekę nad zabytkami,
6. określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących
sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków,
7. podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy
związanych z opieką nad zabytkami.
4
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (Dz. Ust. Nr 91
poz.578, art.4 poz.1 pkt.7 - z późniejszymi zmianami –Dz. Ust. Nr 142 poz.1592 z
2001 r.) wśród zadań własnych o charakterze obligatoryjnym wymienia również
zadania z dziedziny kultury i ochrony jej dóbr, zagospodarowania przestrzennego
oraz turystyki. Samorządy zobowiązane są zatem do uwzględniania kwestii
ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporządzaniu oraz aktualizacji
planów zagospodarowania powiatu.
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami
wprowadza zasady ochrony i opieki nad zabytkami, definiuje pojęcie zabytku,
określa formy ochrony, kompetencje organów ochrony zabytków (w tym
administracji samorządowej) oraz formy finansowania opieki nad zabytkami, ich
ewidencjonowanie, zabezpieczenie i dokumentowanie.
Podstawowe zadania to:
1. zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych
umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie
i utrzymanie,
2. zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości
zabytku,
3. przeciwdziałanie niszczeniu i niewłaściwego korzystania z zabytków,
4. przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi
zabytków za granicę,
5. kontrola stanu zachowania i przeznaczenia zabytków,
6. uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym oraz w działaniach niezbędnych przy kształtowaniu
środowiska.
W zgodności z ustawą – opieka nad zabytkami sprawowana jest przez jego
właściciela lub posiadacza i polega na zapewnieniu warunków do:
1. naukowego badania i dokumentowania zabytków,
2. prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych
przy zabytku,
3. zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym
stanie,
4. korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego
wartości,
5. popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu
dla historii i kultury.
Za zabytek uznaje się nieruchomość, lub rzecz ruchomą, ich części lub
zespoły będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością
i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie
5
leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną,
artystyczną lub naukową.
W myśl tej definicji opiece podlegają bez względu na stan zachowania:
 zabytki nieruchome będące w szczególności: krajobrazami kulturowymi,
układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi,
dziełami architektury i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego,
obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami i innymi zakładami
przemysłowymi, cmentarzami, parkami, ogrodami a także formami
zaprojektowanej zieleni, miejscami upamiętniającymi wydarzenia
historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;
 zabytki ruchome będące w szczególności: dziełami sztuk plastycznych,
rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcjami stanowiącymi
zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji
osób, które tworzyły kolekcje, numizmatami oraz pamiątkami
historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami,
odznakami, medalami i orderami, wytworami techniki, urządzeniami
gospodarczymi, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami
świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych
form
gospodarowania, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju
cywilizacyjnego, materiałami bibliotecznymi, instrumentami muzycznymi,
wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami
etnograficznymi, przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne
bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;
 zabytki archeologiczne będące w szczególności pozostałościami
terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyskami,
kurhanami, reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej;
 ponadto ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub
tradycyjne nazwy obiektów budowlanych, placów, ulic lub jednostki
osadnicze.
Formami ochrony zabytków są:
 wpis do rejestru zabytków, który dla terenu Województwa
Świętokrzyskiego jako całości prowadzi Świętokrzyski Wojewódzki
Konserwator Zabytków w Kielcach;
 uznanie za pomnik historii zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru
zabytków lub parku kulturowego o szczególnej wartości dla kultury przez
Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra właściwego do
spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego (po uzyskaniu opinii
Rady Ochrony Zabytków) oraz zachowania wyróżniających się
krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla
miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej;
6
 ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego
uwzględniające w szczególności ochronę zabytków nieruchomych
wpisanych do rejestru zabytków i ich otoczenia; innych zabytków
nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków oraz
parków kulturowych.
W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin
oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ustala się
również, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące
obszary, na których obowiązują określone ustalenia planu ograniczenia, zakazy
i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków.
Na szczeblu wojewódzkim prawnym organem zajmującym się ochroną zabytków
jest Świętokrzyski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach, którego
powołuje i odwołuje Wojewoda na wniosek Generalnego Konserwatora
Zabytków lub za jego zgodą. Do zadań Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków
należy w szczególności:
 realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków
i opieki nad zabytkami;
 sporządzanie w ramach przyznanych środków budżetowych, planów
finansowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
 prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz
gromadzenie dokumentacji w tym zakresie;
 wydawanie zgodnie z właściwością, decyzji, postanowień i zaświadczeń
w sprawach określonych w Ustawie oraz w przepisach odrębnych;
 sprawowanie nadzoru nad prawidłowością prowadzonych badań
konserwatorskich,
architektonicznych,
prac
konserwatorskich,
restauratorskich, robót budowlanych i innych działań przy zabytkach oraz
badań archeologicznych;
 organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytków
i opieki nad zabytkami;
 opracowywanie wojewódzkich planów ochrony zabytków na wypadek
konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działań przy
realizacji tych planów;
 upowszechnianie wiedzy o zabytkach;
 współpraca z innymi organami administracji publicznej w sprawach
ochrony zabytków.
Na szczeblu wojewódzkim organem opiniodawczym w zakresie ochrony
zabytków i opieki nad zabytkami jest Wojewódzka Rada Ochrony Zabytków
działająca przy Świętokrzyskim Wojewódzkim Konserwatorze Zabytków
7
w Kielcach. W jej skład wchodzi od 5 do 10 członków powoływanych na okres
4 lat przez rzeczonego konserwatora.
Na szczeblu Powiatu Ostrowieckiego sprawami opieki nad zabytkami zajmuje się
Wydział Edukacji, Kultury, Kultury Fizycznej i Turystyki Starostwa
Powiatowego, który nadzoruje działalność w tym zakresie, w szczególności:
 koordynacji współpracy pomiędzy Starostwem Powiatowym w Ostrowcu
Św. a Świętokrzyskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków
w Kielcach w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami i obiektami
dziedzictwa kulturowego na terenie powiatu;
 sporządzania ewidencji zabytków i obiektów dziedzictwa kulturowego na
terenie gmin wchodzących w skład powiatu ostrowieckiego;
 opracowania i aktualizowania Powiatowego programu opieki nad
zabytkami;
 monitorowania stanu zachowania zabytków i obiektów dziedzictwa
kulturowego na terenie Powiatu Ostrowieckiego, przygotowywania
odpowiednich raportów i przekazywania do wiadomości i dalszego
działania Świętokrzyskiemu Konserwatorowi Zabytków w Kielcach;
 aktualizowania dokumentacji opisowej i fotograficznej zabytków
i obiektów dziedzictwa kulturowego na terenie gmin Powiatu
Ostrowieckiego;
 współpracy z wójtami i burmistrzami Powiatu Ostrowieckiego w zakresie
inicjowania działań w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami oraz
obiektami dziedzictwa kulturowego;
 pośrednictwa przy wnioskowaniu do Świętokrzyskiego Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków w Kielcach o wpisywanie do rejestru zabytków
obiektów kwalifikujących się do prawnej opieki nad nimi; przygotowania
stosownych wniosków wraz z uzasadnieniami merytorycznymi
i konserwatorskimi;
 inicjowania przedsięwzięć konserwatorskich w zabytkach w porozumieniu
ze Starostą Powiatu i za wiedzą Świętokrzyskiego Wojewódzkiego
Konserwatorem Zabytków w Kielcach i pod jego nadzorem;
 monitorowania znalezisk archeologicznych i powiadamiania o nich
Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków;
 zbierania informacji o stanie przechowywania zabytków ruchomych
i prywatnych kolekcji zbiorów, składania raportów Świętokrzyskiemu
Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Kielcach o stanie ich
przechowywania;
 wykonywania przez Powiat Ostrowiecki zadań objętych Ustawą
o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami
8
Samorząd Powiatu Ostrowieckiego uchwalając instrumenty realizacji celów
polityki regionalnej, którymi są: strategia rozwoju powiatu oraz programy
branżowe, bierze pod uwagę kierunki działań związane ze wspieraniem rozwoju
kultury oraz ochrony i racjonalnym wykorzystaniu dziedzictwa kulturowego.
3. Zasady współpracy pomiędzy Urzędem Ochrony Zabytków a samorządem
powiatowym
w
zakresie
sporządzania
miejscowych
planów
zagospodarowania przestrzennego.
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w art. 6 ust.1 wymienia
zabytki nieruchome podlegające ochronie i opiece bez względu na stan
zachowania, dla których określono formy ochrony. Między innymi, oprócz wpisu
do rejestru zabytków wskazano na ustalenia i zapisy miejscowych planów
zagospodarowania przestrzennego. Ogólnie ujmując stanowią one krajobraz
kulturowy zdefiniowany w tejże Ustawie jako przestrzeń ukształtowana
historycznie w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji
oraz elementy przyrodnicze, elementy małej architektury, jak również inne
zabytki nieruchome nie wpisane do rejestru zabytków, a jedynie do ewidencji
gminnej.
Zapis niniejszego planu spełnia warunek ustawowej ochrony zabytków lub
obszaru, (np. strefy ochrony wraz ze sposobem ochrony). Mimo, że w planie
miejscowym określa się obowiązkowo, miedzy innymi zasady ochrony krajobrazu
kulturowego, to w zasadzie przedkładane do uzgodnienia projekty planów
pomijają to zagadnienie, ograniczając się jedynie do kwestii dalszej części
ustawowego zapisu, to jest do zasady ochrony środowiska, przyrody, pomijając
zabytki małej architektury oraz zabytki nie wpisane do rejestru. Poza tym we
wnioskach składanych Konserwatorowi brak jest zapisów rozstrzygających
o sposobach ochrony dziedzictwa kulturowego. Należy podkreślić, że ustalenia
planu są formą ochrony, która w przypadku braku wpisu do rejestru zabytków jest
jedyną możliwością ochrony wartości historycznych i dziedzictwa kulturowego.
Ustalenie zasad ochrony krajobrazu kulturowego i zabytków jest ustawowym
obowiązkiem
przy
sporządzaniu
projektów
planów
miejscowego
zagospodarowania. Potrzebne jest zatem korzystanie ze zweryfikowanych spisów
adresowych obiektów dziedzictwa kulturowego.
Ustawowym obowiązkiem władz samorządowych jest sporządzenie planu
miejscowego i planu ochrony. Zadaniem osoby upoważnionej przez Starostę
Powiatowego do ochrony zabytków jest pełne wykorzystanie materiałów
archiwalnych znajdujących się w zasobach gmin powiatu, urzędu
konserwatorskiego i innych instytucji oraz materiałów opublikowanych w celu
wykorzystania ich przy sporządzaniu planów miejscowego zagospodarowania jak
i planu ochrony zabytków. Konserwator zabytków jedynie wskazuje co chronić,
a po przedłożeniu zapisu planu ochrony, ostatecznie uzgadnia zapis, a tym samym
9
sposób ochrony. Gminna i powiatowa ewidencja zabytków i plan ochrony
zbytków stanowią podstawową wiedzę o zasobach i zamierzeniach związanych
z zabytkami i krajobrazem kulturowym. Dokument ten określa znaczenie, zasięg,
waloryzację i ocenę stanu technicznego zabytków oraz zamierzenia dotyczące
zabytków, a także ich rewaloryzację i sposoby ochrony.
Zadaniem Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, po określeniu
przedmiotu ochrony, jest administracyjne uzgadnianie planów miejscowego
zagospodarowania, a tym samym przyjęcia zasad, sposobu i zakresu ochrony,
bądź odmowa uzgodnienia projektu planu miejscowego. Administracyjny
charakter Urzędu Ochrony Zabytków nie daje możliwości sporządzania
opracowań analitycznych i badawczych, które by przybliżały i precyzowały
sposoby ochrony konserwatorskie. Działania
WUOZ ograniczają się do
udostępnienia rejestru zabytków powiatu i ewidencji w formie kart obiektowych
w zakresie zabytków, układów
urbanistycznych, architektonicznych
i archeologicznych oraz materiałów archiwalnych Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków (WKZ).
Osoba zajmująca się ochroną zabytków z ramienia Starostwa Powiatowego
sporządza analizę zachowania ciągłości kulturowej i historycznie ukształtowanej
przestrzeni, na której będzie można określać istotę przedmiotu ochrony układów
przestrzennych wraz z krajobrazem kulturowym. W drugim etapie do jej
obowiązków należy sporządzenie warunków waloryzacji, aby nie ograniczać się
jedynie do wyznaczania mniej lub bardziej wiarygodnej „strefy ochrony
konserwatorskiej”, bowiem nie wszystko co się w niej znajduje można
zakwalifikować jako obiekt warty ochrony.
Istota właściwej współpracy upoważnionej osoby z konserwatorem tkwi we
właściwym zwaloryzowaniu zasobów Powiatu i wyznaczeniu priorytetów. Jej
podstawą jest planowanie ochrony i wizja tego, co należy realizować. Natomiast
na konserwatorze spoczywa obowiązek weryfikowania owych wizji w kontekście
materii zastanej i nadawanie jej harmonijnego sposobu realizacji, zgodnego
z zapotrzebowaniem gospodarczym Powiatu, ponieważ ochrona nie powinna
sprowadzać się jedynie do zakazów i nakazów, lecz łączyć spadek dziedzictwa
kulturowego ze współczesnymi potrzebami, jego racjonalne zagospodarowywanie
i kontynuacja dla przyszłości.
4. Dziedzictwo i krajobraz kulturowy czynnikiem polityki rozwoju Powiatu
Ostrowieckiego.
a. Szanse stwarzane przez zasoby dziedzictwa kulturowego:
Powiat Ostrowiecki, pomimo swej krótkiej historii istnienia jako samodzielnej
jednostki administracyjnej, położony jest w regionie mającym własną historyczną
metrykę sięgającą połowy XVI wieku, która uległa znacznej legitymizacji na
przełomie XVIII/XIX wieku dzięki rozwojowi przemysłu wydobywczego
i hutniczo – przetwórczego. Następstwem był rozwój komunikacyjny (sieć
10
drogowa i doprowadzenie kolei), wreszcie tendencje aglomeracyjne powstałe na
tym podłożu. Tradycja historyczna ukształtowała na przestrzeni wieków
regionalną specyfikę kulturową wyrażaną poprzez:
 ciągłość osadnictwa od okresu neolitu po współczesność (Ćmielów –
Gawroniec, Stryczowice, Ostrowiec - Wąwozy, Szewna, Ostrów, Kunów,
Waśniów, Denków, Bałtów itp.);
 tradycje hutnicze sięgające okresu wpływów rzymskich w I – IV w. n. e.
manifestujące się licznymi stanowiskami archeologicznymi osadnictwa
i pierwszych dymarek typu gniazdowego (Kunów, Ostrowiec, Chmielów
Piaskowy, Janik, Bodzechów);
 tradycje nowożytnego hutnictwa i górnictwa – Denków ( XVI w.),
fryszerka w Kuźni (dzielnica Ostrowca, XVIII w.), huty w Chmielowie,
Klimkiewiczowie, Bodzechowie (XIX w.), kopalnie rudy żelaza –
Jędrzejowice, Podszkodzie, Sadłowizna (XIX w.);
 ciągłość etnograficznych wielkoobszarowych wpływów kulturowych
regonów Sandomierszczyzny, Pogórza Świętokrzyskiego i puszczy
iłżeckiej (pośrednio puszczy kozienickiej)
 tradycje ludowej wytwórczości garncarskiej w Denkowie, Koszarach,
Wólce Bodzechowskiej i Ćmielowie;
 tradycje przemysłu ceramicznego zapoczątkowanego na przełomie
XVIII/XIX w. w Ćmielowie, Gromadzicach i Denkowie;
 ciągłość tradycji patriotycznych związanych z walkami o niepodległość
począwszy od wojen szwedzkich (Stefan Czarniecki); Powstania:
Listopadowe i Styczniowe; Republikę Ostrowiecką 1905 roku obejmującą
trzy ościenne powiaty (Ignacy Boerner), Polska Organizacja Wojskowa;
ruch robotniczy w 20 – leciu międzywojennym, ruch oporu w II wojnie
światowej oraz działalność NSZZ „Solidarność” w latach 1980-1989;
 wybitną rolę lokalnych inicjatyw społecznych: działalność PTK od 1913
roku, po II wojnie św. PTTK; Gminy Bałtów, na terenie której powstał
Park Jurajski i rozbudowana wokół niego infrastruktura turystyczna,
„Żywego Muzeum Porcelany” w Ćmielowie; zorganizowanie Muzeum
Regionalnego w Ostrowcu i urządzenie Rezerwatu Archeologiczno –
Przyrodniczego w Krzemionkach;
 miejsca urodzeń wybitnych twórców kultury i naukowców –
Wespazjana Kochowskiego (pamiętnikarza), Antoniego Piotrowskiego
(malarza), Mariana Raciborskiego (przyrodnika i etnografa), Jan
Samsonowicz (geologa,) Witolda Gombrowicza (pisarza i dramaturga)
i innych.
 Rezerwat Archeologiczno–Przyrodniczy w Krzemionkach k/Ostrowca
Św. jeden z najlepiej zachowanych zabytków kultury technicznej
neolitycznego pragórnictwa (krajobraz nakopalnianą i zachowane
w dobrym stanie neolityczne wyrobiska górnicze).
11
Bogactwo zasobów dziedzictwa kulturowego regionu zarówno formalnie
uznanych za zabytki jak i pozostałych daje szanse ich pełnego wykorzystania dla
promocji turystycznej powiatu. Stanowi przy tym decydujący składnik tożsamości
kulturowej mieszkańców, źródło lokalnej dumy, motyw do twórczej kontynuacji
wartościowej tradycji w kształtowaniu na zewnątrz wizerunku lokalnej
społeczności. Otwiera także przestrzeń do pogłębionych badań naukowych nad
wszelakimi problemami dotyczącymi pełnego spektrum powiatu.
Szczególną rolę odgrywają tu obszary aktywne turystycznie i zespoły zabytkowe
o wysokich walorach poznawczych przede wszystkim takie jak:
 Turystyczna aglomeracja w Gminie Bałtów, w której skład wchodzą:
zespół pałacowo parkowy – dawna siedziba książąt Druckich – Lubeckich
wzniesiona w końcu XIX w na osnowie XVI - wiecznego dworu
obronnego, eklektyczny kościół parafialny z przełomu XIX/XX w. zespół
infrastruktury gospodarczej majątku z jazem na rzece kamiennej i dwoma
młynami z pocz. XX w. oraz elementy małej architektury, a przede
wszystkim
kompleks edukacyjno – rekreacyjny, w tym muzeum
paleontologiczne i zespół urządzeń rekreacyjnych (spływ rzeka kamienną,
stok narciarski, „górska kolejka”, ogród zoologiczny typu „safari” itp.,
 Zespół neolitycznych kopalń krzemienia w Rezerwacie Archeologiczno –
Przyrodniczym w Krzemionkach
obejmujący 179 ha powierzchni
rezerwatu ścisłego,
 Grodziska prasłowiańskie w Gromadzicach, Grójcu, Nietulisku i Mychowie
 Romańska rotunda w Grzegorzowicach,
 Zabytkowe kościoły w Waśniowie, Szewnie, Kunowie, Ćmielowie, Rudzie
Kościelnej,
 Zamek Szydłowieckich w Ćmielowie,
 Kompleks walcowni w Nietulisku z 1845 roku zachowany w postaci
trwałej ruiny,
 Historyczne zespoły urbanistyczne (Waśniów, Kunów, Ćmielów, Denków,
Ostrowiec Św.),
 Zespoły parkowo – pałacowe w Ostrowcu (Częstocice i Kuźnia),
Chocimowie, Boksycach, Wronowie, Rudzie Kościelnej, Mirogonowicach,
Przeuszynie,
 Żywe Muzeum Porcelany przy fabryce „AS” w Ćmielowie,
 Muzeum Historyczno – Archeologiczne w Ostrowcu Św.
 Miejsca Pamięci Narodowej ( w formie pomników, obelisków itp.).
Poza walorami kulturowymi obiekty i zespoły zabytkowe posiadają
niejednokrotnie wysoką wartość materialną i użytkową. Przy racjonalnym
i konsekwentnym postępowaniu wspartym znowelizowanym prawem oraz
stosownym dofinansowaniem i pobudzeniem wrażliwości społecznej, należy
większość zabytków utrzymać w dobrym stanie, uzupełnić zasoby o elementy
12
ujawnione drogą pogłębionego rozpoznania, stworzyć warunki do bardziej
skutecznej ochrony krajobrazu kulturowego.
b. Zagrożenia zasobów dziedzictwa kulturowego
 Lokalne zaniedbania lub zdewastowany krajobraz kulturowy powodujący
ograniczenia rozwoju funkcji turystycznych;
 Braki i zaniedbania w remontach i rewaloryzacji zachowanych zespołów
staromiejskich. Prace przeprowadzane bez konsultacji konserwatorskiej,
mogą powodować utratę ich walorów zabytkowych.
 Zły stan techniczny niektórych obiektów i zespołów zabytkowych
będących we władaniu AWRSP lub samorządów lokalnych (gmin)
spowodowany trudnościami ze znalezieniem użytkowników lub
nabywców mogących podołać wymogom rewaloryzacyjnym.
 Opuszczone obiekty sakralne gmin wyznaniowych (np. drewniany kościół
polsko – katolicki w Podgórzu), a także zaniedbane cmentarze i pochówki
wojenne powodują wymazywanie śladów wielokulturowej historii
regionu.
 Ograniczone możliwości adaptacji obiektów zabytkowych (zwłaszcza
budowli drewnianych), gospodarczej i miejskiej zabudowy mieszkaniowej
na współczesne cele, wysokie koszty remontów niewspółmierne do
możliwości właścicieli prowadzą te obiekty do ruiny i rozbiórki.
c. Bariery i konflikty
 Barierą dla inwestowania są ustanowione prawnie strefy ścisłej (pełnej)
ochrony konserwatorskiej i archeologicznej. Istotne ograniczenia
stwarzają też pozostałe strefy konserwatorskie oraz projektowane obszary
chronionego krajobrazu kulturowego – stosownie do przepisów ustawy
o ochronie dóbr kultury.
 Konflikt pomiędzy rozwojem osadnictwa i infrastruktury technicznej
a walorami harmonijnego otwartego krajobrazu kulturowego, krajobrazu
zabytkowego, z zasobami dziedzictwa archeologicznego. Postępujące
rozproszenie zabudowy wiejskiej i podmiejskiej, formy agresywne
nowych budowli, tak zwane „drutowanie” krajobrazu, potencjalne
niszczenie stanowisk archeologicznych w trakcie prac ziemnych i pełna
destrukcja w rejonie intensywnych działań inwestycyjnych.
 Konflikt pomiędzy intensywną gospodarką rolno – leśną i eksploatacją
surowców mineralnych a zasobami dziedzictwa archeologicznego.
Odznacza się postępującym bezpowrotnie niszczeniem płytkich stanowisk
archeologicznych przez głęboką orkę (np. stanowiska pieców
13
dymarskich), podorywanie kurhanów i grodzisk lub rozległe prace
melioracyjne i wyrobiska kopalniane.
d. Rezerwy tkwiące w zasobach dóbr kultury
 Obszar Powiatu Ostrowieckiego posiada zaktualizowaną ewidencję
zabytków i obiektów dziedzictwa kulturowego. Nie mniej nie wykonano
jeszcze pogłębionych badań nad zachowanymi walorami tradycyjnej
zabudowy wiejskiej, małej architektury kultowej (np. przydrożne figury
i kapliczki), wartościowych układów ruralistycznych, kompozycji
krajobrazu zabytkowego, pozostałości budowli technicznych (np. młyny
wodne), stanowisk archeologicznych (badania AZP objęły około 40%
powierzchni powiatu ) oraz miejsc pamiątkowych związanych z życiem
i działalnością postaci historycznych. Rozpoznanie w tym zakresie może
znacznie poszerzyć dotychczasowy zasób zabytków i przynieść unikatowe
odkrycia zwiększające atrakcyjność kulturową i turystyczną gmin
wchodzących w skład Powiatu Ostrowieckiego
(np.
zbadanie
i udostępnienie turystyczne grodziska w Mychowie, młyna wodnego w
Bałtowie itp.).
 Dobrze rozpoznane zasoby dóbr kultury, utrzymane lub doprowadzone do
dobrego stanu z zadbanym otoczeniem krajobrazowym, właściwie
użytkowane i odpowiednio promowane mogą znacząco wpłynąć na
zwiększenie zainteresowania turystycznego oraz potencjalny wzrost
atrakcyjności inwestycyjnej. Przykładem służy Ćmielów: z jednej strony
znakomita rekonstrukcja fabryki „AS” z żywym muzeum porcelany, z
drugiej zaś będący w prywatnych rekach zamek Szydłowieckich – obecnie
restaurowany przez Stowarzyszenie Edukacji Historycznej „Zamek
Ćmielów”.
 Podstawowe parametry inicjatyw w zakresie atrakcyjności turystycznej
Powiatu Ostrowieckiego, za kilkoma wyjątkami (w tym głównie
promocją), spoczywają w rekach lokalnych społeczności i prywatnych
przedsiębiorców zdolnych do inwestowania w tej przestrzeni
gospodarczej.
 Teren Powiatu Ostrowieckiego, ze względu na wysokie walory
fizjograficzne należy do jednych z atrakcyjniejszych regionów
Województwa Świętokrzyskiego stwarzających potencjalne warunki do
rozwoju turystyki o zasięgu ogólnopolskim. („Szwajcaria Bałtowska” –
Krzemionki, Szlak Gombrowiczowski, południowe rejony Puszczy
Iłżeckiej, lessowe krajobrazy Wyżyny Opatowskiej itp.).
5. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego Powiatu Ostrowieckiego
a. Obszar Powiatu Ostrowieckiego – rys historyczny
14
Powiat Ostrowiecki powstał 1 stycznia 1999 roku na mocy ustawy z dnia 5
czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (Dz. Ust. Nr 91 poz. 578). W jego
skład wchodzą: Miasto Ostrowiec Świętokrzyski, Gminy Bałtów, Bodzechów,
Ćmielów, Kunów i Waśniów, o łącznej powierzchni 614 km ².
W okresie przedpiastowskim tereny te zamieszkiwały związki plemienne
Lędzian. W początkach państwowości polskiej weszły w skład prowincji
sandomierskiej. W okresie rozbicia dzielnicowego (1138 – 1306 r.) prowincja
sandomierska stała się samodzielnym księstwem władanym przez syna Bolesława
Krzywoustego – Henryka, a po jego śmierci, najmłodszego syna Kazimierza
Sprawiedliwego. Po zjednoczeniu Polski przez Władysława Łokietka, księstwo
przekształcono w województwo sandomierskie. W 1471 roku w skład
województwa sandomierskiego wchodziły powiaty: sandomierski, wiślicki,
radomski, opoczyński i chęciński. Powiat opatowski, został wydzielony znacznie
później, aczkolwiek sejmiki wojewódzkie odbywały się w mieście Opatowie.
Stan ten trwał do III rozbioru, (1795 r.) w wyniku którego region znalazł się
w zaborze austriackim. Po 1815 roku wszedł w skład Królestwa Kongresowego,
a siedzibę województwa sandomierskiego przeniesiono do Radomia. W roku
1837 województwo sandomierskie przemianowano w gubernię, której zasięg
parokrotnie zmieniano. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku ówczesny
powiat opatowski, a wraz z nim tereny obecnego Powiatu Ostrowieckiego,
znalazły się w powstałym województwie kieleckim. Na terenie obecnego Powiatu
Ostrowieckiego znajduje się 5 starych ośrodków miejskich. Waśniów lokowany w
1351 roku i nadany klasztorowi cystersów w Wąchocku. Kunów otrzymał prawa
miejskie w 1365 roku i był siedzibą administracji dóbr biskupów krakowskich.
Ćmielów przekształcony z osady w miasto w roku 1505 przez Krzysztofa
Szydłowieckiego, Denków założony przez Stanisława Michowskiego w roku
1564 (dziś dzielnica Ostrowca Świętokrzyskiego) oraz Ostrowiec założony
samowolnie przez Jakuba Gawrońskiego w 1597 roku. W roku 1924 Ostrowiec
został wydzielony z obszaru administracyjnego powiatu opatowskiego i otrzymał
status powiatu grodzkiego, który utracił w 1975 roku. Kwestią szczegółową są
historyczne stosunki własnościowe dóbr ziemskich na terenie obecnego Powiatu
Ostrowieckiego, do których odnosi się literatura przedmiotu (Jerzy Moniewski
„Kartki z przeszłości Ostrowca i jego okolicy”, nakładem Muzeum HistorycznoArcheologicznego w Ostrowcu Św. Ostrowiec 1991 r.).
15
Powiat Ostrowiecki – podział administracyjny powiatu (terytoria 6 gmin).
b. Zabytki rejestrowe, pomniki historii.
Obiekty zabytkowe o istotnym znaczeniu dla Powiatu Ostrowieckiego są
wpisane do rejestru zabytków Świętokrzyskiego Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków.
Do rejestru wpisuje się zabytki nieruchome na podstawie decyzji wydanej
z urzędu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, lub na wniosek
właściciela zabytku nieruchomego, jak również użytkownika wieczystego gruntu,
na którym znajduje się zabytek. W trybie określonym w ustawie do rejestru może
być również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a także nazwa
geograficzna, historyczna lub tradycyjna tegoż zabytku. Wpis do rejestru
historycznego układu urbanistycznego, ruralistycznego lub historycznego zespołu
budowlanego nie wyłącza możliwości wydania decyzji o wpisie do rejestru
wchodzących w skład tych układów lub zespołów zabytków nieruchomych.
16
Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru ujawnia się w księdze wieczystej
danej nieruchomości na wniosek Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków,
na podstawie decyzji o wpisie do rejestru tego zabytku.
Decyzja o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru na wniosek wojewódzkiego
konserwatora zabytków stanowi podstawę wpisu w katastrze nieruchomości. Na
wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków informację o wpisie zabytku
nieruchomego do rejestru ogłasza się w Wojewódzkim Dzienniku Urzędowym
Tabela nr 1:
Zabytki Powiatu Ostrowieckiego - rejestrowe i ujęte w ewidencji.
L.p.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Gmina
Bałtów
Bodzechów
Ćmielów
Kunów
Waśniów
Ostrowiec Św.
Denków*
Razem
Łączna
zabytki
ilość
rejestrowe w ewidencji
zabytków
38
6
32
58
12
46
77
19
58
109
32
77
65
19
46
125
8
117
22
3
19
494
96
398
* Dzielnice Ostrowca Św. – Denków ujęto oddzielnie ze względu na
historyczną odrębność tej dzielnicy, przyłączoną do Ostrowca w 1954 roku.
* W Ostrowcu Św. w roku 2009 zostały wpisane do rejestru zabytków dwa
obiekty
- Kolegiata p.w. Św. Michała (na osnowie XVII kościoła, rozbudowana w
latach 1924 – 1938 według projektu inż. arch. Stefana Szyllera).
- Kaplica cmentarna rodziny Pietrzykowskich na cmentarzu parafialnym przy
ul. Denkowskiej.
17
Tabela nr 2:
Zabytki Powiatu Ostrowieckiego - rejestrowe i ujęte w ewidencji według
własności..
Liczba
WojeSkarb
Powiat
zabytków Państwa wództwo
L.p. Gmina
38
58
3.
Bałtów
Bodzech
ów
Ćmielów
4.
5.
1.
2.
3
1
6
2
77
1
-
Kunów
109
11
Waśniów
65
Ostrowie
c
7 Denków
*
Razem
125
6.
1
Komunalne Prywatne Związki
Nie
wyznaniowe uregulowane
8
2
11
26
11
24
1
-
-
5
59
12
-
1
-
10
70
11
6
2
-
-
17
21
20
5
3
3
3
37
52
6
21
22
-
-
-
5
6
10
1
494
21
5
11
84
245
94
34
Tabela nr 3:
Zabytki Powiatu Ostrowieckiego – ze wskazaniem według rodzaju zabytku.
Gmina
Bałtów
Sakral Obron Pałace Park Cment Domy Urbanist Użytku Inne
ne
ne
i
i
arze
mieszkal yka
publicz
dwory
ne
nego
6
1
1
5
14
1
10
-
Bodzech
ów*
Ćmielów
Kunów
Waśniów
10
-
1
4
4
13
-
3
23
9
5
8
4
-
2
2
6
2
2
9
2
2
6
49
56
14
1
1
-
1
1
8
40
21
Ostrowie
c*
Razem
19
-
11
2
3
75
7
13
17
57
4
23
20
22
221
9
19
119
* W podanych wyżej tabelach statystycznych nie został ujęty Rezerwat
Archeologiczno – Przyrodniczego w Krzemionkach oraz zabytki archeologiczne z
uwagi na odrębną klasyfikację, o czym będzie mowa w odpowiednim rozdziale.
* W tabeli nr 3 ze względów praktycznych nie zachodziła potrzeba
18
wyodrębniania dzielnicy Denków, którą potraktowano łącznie z
miastem Ostrowcem Św.
Na terenie Powiatu Ostrowieckiego znajduje się 96 zabytków wpisanych do
rejestru Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach.
Wpisy obejmują pojedyncze obiekty jak i zespoły zabytków oddzielnie
sklasyfikowane. Z tej przyczyny w niżej wyszczególnionym imiennym wykazie
zabytków rejestrowych figuruje 40 pozycji. W obrębie niektórych pod jedną
pozycją jest wpisanych po kilka zabytków, np. wpis - walcownia w Nietulisku
Fabrycznym zawiera 9 pozycji, zaś fabryka tektury w Dołach Biskupich aż 15 itd.
W Gminie Bałtów:
 Bałtów - zespół pałacowo – parkowy pałacu Druckich – Lubeckich w stylu
neobarokowym z końca XIX w. wybudowany na osnowie XVI dworu
obronnego, przebudowanego w XVIII w na dwór.
 Bałtów - młyn murowany wodny (południowy) wraz z jazem.
 Pętkowice - zbór ariański (obecnie kościół rzymsko – katolicki p. w. św.
Teresy) z XVII w.
W Gminie Bodzechów:
 Bodzechów – park i zabudowania podworskie z XVIII/XIX w.
 Rezerwat Archeologiczno – Przyrodniczy w Krzemionkach około 3500
l. p. e. sklasyfikowany jako POMNIK HISTORII.
 Mychów – kościół p. w. św. Barbary z XVIII w. (przebudowany).
 Szewna – zespół kościoła parafialnego p. w. św. Mikołaja Biskupa
z II poł. XVIII w. wg projektu ks. Józefa Karśnickiego (kościół
murowany, bazylikowy, ogrodzenie kościoła, budynek plebanii,
taras ze schodami –podpiwniczony, bliźniacze wikarówki, kaplica św.
Anny, brama żelazna).
 Szwarszowice – murowany wiatrak tzw. „holender” z końca XIX w.
W Gminie Ćmielów:
 Czarna Glina – zbiorowa mogiła powstańców z Powstania Styczniowego
XIX w.
 Ćmielów – zespół kościoła p. w. Wniebowstąpienia Matki Boskiej
XVI – XVIII w. (kościół murowany, ogrodzenie kościoła, dzwonnica).
 Ćmielów – zamek Szydłowieckich z XVI –XVII w. (budynek przedzamcza,
Zamek i kaplica na wyspie, fortyfikacje ziemne).
 Przeuszyn – założenie podworskie z XIX w. ( dwór i park podworski).
 Ruda Kościelna – cmentarz parafialny koniec XVIII w.
 Ruda Kościelna – założenie podworskie z XVIII w. (dwór, park podworski,
Ogrodzenie).
 Ruda Kościelna – gorzelnia z początków XX w.
 Ruda Kościelna – zespół kościoła z II poł. XVIII w.
19
W Gminie Kunów:
 Chocimów – park podworski z I poł. XIX w.
 Doły Biskupie – zespół fabryki tektury „Witulin” z końca XIX w. (budynek
biurowy, budynek mieszkalny, dom dyrektora, dom noclegowy, hala
fabryczna gniotownika, hala fabryczna „gniotowni”, komin, kuźnia,
ogrodzenie fabryki, osiedle fabryczne, stajnia, hala tekturowni, układ
hydroenergetyczny, warsztat kamieniarski I i II) W 2009 r. zweryfikowano
stan zespołu i część obiektów wykreślono z rejestru zabytków.
 Kaplica – kaplica murowana p. w. św. Katarzyny z XVI w.
 Kunów – zespół kościoła parafialnego p. w. św. Władysława z pocz. XVII
w. (kościół murowany bazylikowy, murowane ogrodzenie, kostnica,
budynek „starej” plebanii, dzwonnica z 1896 r.).
 Nietulisko Fabryczne – zespół walcowni z I poł. XIX w. (budynek
administracji, budynek wagi, magazyn, ogrodzenie walcowni, portiernia,
suszarnia, układ hydroenergetyczny, walcownia).
 Nietulisko Małe – park podworski z poł. XIX w.
W Gminie Waśniów:
 Boksyce – zespół dworu z pocz. XX w. ( dwór murowany, ogrodzenie, park,
spichlerz, stajnia).
 Czajęcice – park podworski z poł. XIX w.
 Garbacz – park podworski z poł. XVIII w.
 Grzegorzowice – park podworski z końca XVIII w.
 Grzegorzowice – kościół parafialny murowany z XIII/XVII w.
 Kunin – zespół podworski z XIX/XX w. ( dwór, park).
 Mirogonowice – zespół podworski z II poł. XVIII w.
(dwór –
zdewastowany, park, lamus).
 Momina – kościół parafialny murowany z początków XIV w.
 Roztylice – kaplica NMP Matki Kościoła z XVIII w. (na Witosławskiej
Górze).
 Sarnia Zwola – park podworski z końca XVIII w.
 Waśniów – zespół kościoła parafialnego p. w. ś.ś. Piotra i Pawła z
XVII/XVIII w. (kościół murowany bazylikowy, dzwonnica).
 Wronów – park podworski z XVIII/XIX w.
Miasto Ostrowiec Świętokrzyski:
 Cmentarz żydowski (lapidarium cmentarza) założony w 1734 roku.
czynny do 1947.
 Zespół parkowo – pałacowy Wielopolskich z II Pol. XIX w. (obecnie
Muzeum Historyczno – Archeologicznego ( pałac, park).
 Dworek t. zw. leśniczówka przy ul. Świętokrzyskiej nr 40
 Zespół kościoła parafialnego p. w. Najświętszego Serca Jezusowego 1933 r
(kościół drewniany bazylikowy, dzwonnica drewniana).
 Pałacyk myśliwski przy ul. Kuźnia 54 z końca XIX w.
20
 Dzielnica Denków -Zespół kościoła parafialnego p. w. św. Stanisława
Biskupa z pocz. XVIII w (kościół murowany jednonawowy, dzwonnica,
mur wokół kościoła).
 Kolegiata p. w. Św. Michała.
 Kaplica cmentarna przy ul. Denkowskiej.
c. Pozostałe obiekty dziedzictwa kulturowego
W ewidencji dziedzictwa kulturowego Powiatu Ostrowieckiego ujętych jest
398 obiektów podlegających ochronie ze względu na ich wartość kulturową istotną
dla tradycji regionu. Mieści się w niej wartość historyczna układów przestrzennych
dokumentujących różne etapy rozwoju urbanistycznego jak i naturalnego
kształtowania się przestrzeni antropogenicznej. Dotyczy to także zaniechanych dziś
form budownictwa świadczących o poziomie bytowym minionych pokoleń,
zakładów przemysłowych z ich techniczną infrastrukturą, a zwłaszcza wszelkich
form architektury sakralnej, do których zaliczają się przydrożne kaplice i figury
wotywne. Te ostatnie obiekty, za nielicznymi wyjątkami, nie są nawet odnotowane
w ewidencji. Dlatego niezbędną jest pilna aktualizacja spisu poprzez jego
uzupełnienie. Przyjmując spis ewidencyjny za obligatoryjny dokument we
wszelkich
działaniach
przy
opracowywaniu
miejscowych
planów
zagospodarowania przestrzennego, należy mieć nadzieję, że wiele obiektów
o historycznym znaczeniu zostanie potraktowana z właściwą ostrożnością.
W spisie ewidencyjnym znajduje się szereg obiektów, które powinny
aplikować do Rejestru Zabytków Województwa Świętokrzyskiego ze względu na
ich wartość historyczną i artystyczną. O ile ewidencja obiektów dziedzictwa
kulturowego nie nakłada na ich użytkowników szczególnych rygorów
konserwatorskich, łącznie z możliwością rozbiórki, o tyle wpisanie do rejestru poza
oczywistą nobilitacją, zabezpiecza obiekty przed nieuzgodnioną z konserwatorem
ingerencją. Poza tym obiekty chronione wpisem podlegają formalnym nakazom
konserwatorskim w przypadku zaniedbania ich przez użytkownika. Nie mniej
istotnym skutkiem wpisu jest możliwość korzystania z pomocowych środków
zewnętrznych, jeśli zachodzi taka konieczność.
Na terenie Powiatu Ostrowieckiego znajduje się 30 obiektów aktualnie
wpisanych do ewidencji, które należy poddać weryfikacji przez służbę
konserwatorską w celu wpisania ich do rejestru zabytków.
 w Gminie Bałtów 3 obiekty:
- neobarokowy kościół parafialny p. w. Matki Boskiej Bolesnej
- murowany młyn wodny tzw. „północny”
- murowany budynek gorzelni w przysiółku Zamoście
 w Gminie Bodzechów 5 obiektów:
- zespół fabryczny dawnej huty w Bodzechowie
- budynek szkoły podstawowej w Chmielowie
21
- drewniany kościół parafialny w Sarnówku
- cmentarz parafialny w Szewnie wraz z kaplicą cmentarną
- tzw. kolumna bociana w Bodzechowie (poł. XIX w.)
 w Gminie Ćmielów 3 obiekty:
- układ urbanistyczny Ćmielowa
- kaplica cmentarna w Ćmielowie przy ul Zacisze
- ruiny XIV wiecznej warowni w Podgrodziu
 w Gminie Kunów 3 obiekty:
- układ urbanistyczny Kunowa
- dwór Ośniałowskich w Chocimowie
- dworek Wielopolskich w Sadłowiźnie (obecnie leśniczówka)
 w Gminie Waśniów 2 obiekty:
- cmentarz grzebalny w Mominie
- dwór we Wronowie
 w Mieście Ostrowiec Świętokrzyski 14 obiektów:
- układ urbanistyczny śródmieścia (w obrębie starego miasta)
- dworek Żakowskich przy ul. Siennieńskiej nr 14
- dworek Stanisława Saskiego przy ul. Siennieńskiej nr 47 (obecnie USC)
- kamienica dr Jana Głogowskiego przy ul Głogowskiego nr 5 (UM)
- figura św. Floriana przy Placu św. Floriana
- zajazd pocztowy przy ul Szerokiej nr 3 ( z XVIII w.)
- część cmentarza grzebalnego przy ul Denkowskiej ( procedura rozpoczęta)
- młyn motorowy przy ul. Wardyńskiego nr 17
- willa Morawieckich przy ul. Wardyńskiego nr 28 (MBP)
- dawny bank Pfeffera przy Alei 3-go Maja nr 7 (KPPP)
- gmach Poczty Polskiej przy Alei 3-go Maja
- pałacyk Bolesława Ryla przy ul. Czystej nr 13 a
- dawny pałacyk dyrektora cukrowni „Częstocice” ul. Świętokrzyska nr 30
- neorenesansowy hotel fabryczny ul. Sandomierska 4.
Wszczęcie procedury wpisania zabytku do rejestru należy z urzędu do
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków lub na wniosek właściciela albo
wieczystego użytkownika gruntu, na którym zlokalizowany jest zabytek.
Do wniosku załącza się:
 wyciąg z planów geodezyjnych z oznaczeniem działki, na której leży
przedmiotowy zabytek,
 wyciąg z rejestru gruntów, poświadczający tytuł własności,
 dokumentację pomiarową obiektu, (rzuty, przekroje, sytuację i orientację),
 dokładny opis obiektu, (w tym: materiał, konstrukcja, wnętrza, wyposażenie,
instalacje, powierzchnia użytkowa, kubatura itp.),
22
 dokumentację fotograficzną,
 historię obiektu, autora projektu, pierwotne przeznaczenie itp.
 stan zachowania,
 opis przeprowadzonych remontów, przebudów, napraw itp. zdarzeń,
 bibliografię i ikonografię.
Rolą organów samorządu powiatowego lub gminnego winno być kreowanie
procedur wpisywania zabytków do rejestru, przekonywanie właścicieli
i użytkowników do podejmowania stosownych działań, a także pomoc przy
sporządzaniu wniosków i niezbędnej dokumentacji.
d. Zabytki dziedzictwa kulturowego – zabytki ruchome.
Zabytkiem ruchomym są dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego
i sztuki użytkowej, kolekcje, numizmaty, pamiątki historyczne, militaria,
sztandary, pieczęcie, odznaki, medale i ordery, wytwory techniki, materiały
biblioteczne, dokumenty, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej,
rękodzieła, okazy mineralogiczne, przyrodniczy, obiekty pochodzące z wykopalisk
archeologicznych itp. noszące znamiona wartości historycznej i kulturowej, nie
związane trwale z miejscem przechowywania.
Do rejestru zabytków, zabytek ruchomy wpisuje się na podstawie decyzji wydanej
przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na wniosek właściciela tego
zabytku. Konserwator może wydać z urzędu decyzję o wpisie zabytku ruchomego
w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego
wywiezienia za granicę. Centralną ewidencję zabytków ruchomych prowadzi
Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie.
Do rejestru zabytków nie wpisuje się zabytków wpisanych do inwentarza
muzeum lub wchodzących w skład narodowego zasobu bibliotecznego.
Muzeum stanowi najważniejszą formę organizacyjną opieki nad zabytkami
ruchomymi. Gromadzi, rejestruje, konserwuje, przechowuje i udostępnia
publiczności w formie wystaw wytwory kultury, sztuki, wiedzy i przyrody oraz
prowadzi działalność naukową, oświatową i popularyzatorską.
Pozyskany przez muzeum obiekt podlega wstępnej kwalifikacji określającej jego
wartość historyczną, artystyczną lub jako okaz przyrodniczy. Następnie dokonuje
się jego komisyjnej wyceny. Po dokonaniu kwalifikacji obiekt wpisuje się do
księgi wpływów muzealiów. Następnie opracowuje się kartę katalogu
naukowego (dokładny opis, fotografię, stan zachowania, pochodzenie, autora,
bibliografię związaną z obiektem). Kolejną czynnością jest wpis do działowej
księgi inwentarzowej i założenie karty magazynowej w której uwidacznia się
miejsce przechowywania obiektu, wystawienie w ekspozycji oraz wypożyczenie.
Wymienione księgi są dokumentami ścisłego zarachowania. Strony muszą być
ponumerowane, przeszyte trwałym sznurem, a jego końce opieczętowane pieczęcią
lakową.
23
Wykreślenie zabytku z księgi inwentarzowej wymaga pisemnej decyzji Ministra
Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Poza tym w każdym muzeum musi być
założona na podobnych zasadach księga ruchu muzealiów, do której wpisuje się
obiekty obce przebywające czasowo w muzeum, wypożyczone na czas ekspozycji
z innych muzeów lub depozyty.
Muzeum jest skarbnicą historii regionu i narodu, owocem pasji ludzi tu wyrosłych,
efektem wieloletnich, mozolnych zabiegów lokalnych instytucji, samorządów,
towarzystw regionalnych, miejscowej inteligencji, artystów i twórców ludowych,
duchownych, nauczycieli i innych osób.
Zasadę prowadzenia opisanej wyżej ewidencji eksponatów zaleca sie także
muzeom prywatnym.
Na terenie Powiatu Ostrowieckiego działają 3 muzea:
 Muzeum Historyczno – Archeologiczne w Ostrowcu Św. – podlegające
samorządowi Powiatu Ostrowieckiego
 Muzeum Paleontologiczne w Bałtowie - prywatne
 Żywe Muzeum Porcelany „As” w Ćmielowie - prywatne.
Ponadto istnieją nie zrealizowane jeszcze inicjatywy miejscowych animatorów
kultury i miłośników techniki mające na celu powołanie dwu placówek
muzealnych:
 Muzeum Witolda Gombrowicza
 Muzeum Historii Huty Ostrowiec (w wariancie oddziału Muzeum
Historyczno – Archeologicznego w Ostrowcu Św.)
Muzeum Witolda Gombrowicza miałoby na celu gromadzenie wszelkich pamiątek
po pisarzu urodzonym w miejscowości Małoszyce, związanym w młodości
z Bodzechowem i Dołami Biskupimi. Zajmowałoby się propagowaniem jego
dorobku pisarskiego i rodzinnych stron, a tym samym promocją regionu.
O powstanie Muzeum Historii Huty Ostrowiec, jako filiacji Muzeum Historyczno Archeologicznego zabiegają członkowie Stowarzyszenia Inżynierów i Techników
Przemysłu Hutniczego (SITPH), byli pracownicy huty oraz absolwenci Akademii
Górniczo – Hutniczej w Krakowie niegdyś związani z tym zakładem. W zbiorach
Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Św. w archiwum Urzędu
Miasta oraz w rekach prywatnych znajduje się wiele obiektów mogących łącznie
stworzyć okazałą kolekcję obrazującą ponad 200 lat hutnictwa na terenach Powiatu
Ostrowieckiego. Muzeum zajęłoby się także ochroną i ekspozycją w formie
skansenu zachowanych jeszcze na obszarach pohutniczych urządzeń
technicznych takich jak kompleks maszyn walcowni profili drobnych
(walcarka wstępna, zespół klatek walcowniczych profili -5, dwie platformy
podawcze, dwie obcinarki wyrobów walcowanych i prostownica) Warunki
utworzenia muzeum powinny być przedmiotem oddzielnego szczegółowego
opracowania w porozumieniu z obecnym właścicielem walcowni firmą
Towarzystwo Inwestycyjne Zakładów Ostrowieckich (TIZO) w Ostrowcu (firma
24
„córka” INTERSPEEDU) w celu wyodrębnienia zespołu i hali fabrycznej w stanie
pierwotnym.
e. Krajobraz kulturowy.
Ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami definiuje pojecie krajobrazu
kulturowego, którym jest ”przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku
działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy
przyrodnicze”.
Powiat Ostrowiecki nie jest jednostką ukształtowaną w pełni na podstawach
historycznych, a jedynie w rezultacie decyzji administracyjnych. Nie mniej
w obecnych granicach posiada znaczące wyodrębniające go walory zwłaszcza
w zróżnicowanych formach fizjograficznych. Osią jest dolina rzeki Kamiennej
z jej południowymi dopływami Świśliny i Kamionki (Szewnianki) i dwoma
przełomami w rejonie wsi Podgrodzie – Borownia oraz Bałtów – Skarbka. Na
północ rozciąga się płaskowyż równiny denudacyjnej w większości porośnięty
lasem mieszanym z przewagą sosny. Na południe pofalowana wyżyna leszowa z
głębokimi malowniczymi jarami opiera się o Pasmo Jeleniowskie Gór
Świętokrzyskich.
W obszarze tym mamy kilka form krajobrazu kulturowego:
 Tereny gmin Waśniów i częściowo Kunowa i Ćmielowa zawierające
liczne stanowiska pradziejowych neolitycznych osad i grobów
megalitycznych oraz liczne zespoły piecowisk dymarkowych z okresu
wpływów rzymskich.
 Dolina rzeki Kamiennej z jej dopływami (Świśliną i Kamionką –
Szewnianką), wzdłuż których w XVII – XIX w. powstał ciąg zakładów
przemysłowych, głównie hutniczych, połączonych w XIX w.
skanalizowanym
systemem hydroenergetycznym oraz przemysł
ceramiczny, jako czynniki sprawcze rozwoju nowożytnego osadnictwa,
infrastruktury komunalnej oraz zróżnicowanych form kultury
niematerialnej mieszkańców., stanowiący obecnie fragment Obszaru
Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Kamiennej (OCHKDRK)
obejmujący łącznie 73.376 ha
 Zespół osadniczy związany z rękodziełem i przemysłem ceramicznym
oraz wydobywczym surowców mineralnych.
 Zespół osadniczy związany z dobrami ks. Druckich -Lubeckich
w Bałtowie oraz przełomem rzeki Kamiennej w Podgrodziu, Rudzie
Kościelnej, Borii, Bałtowie, rezerwatami leśnymi „Modrzewie” i „Ulów”,
odsłonięciami geologicznymi dolej jury i kamieniołomem w Skarbce.
 Jeleniowski Park Krajobrazowy obejmujący północne stoki Pasma
Jeleniowskiego ze wzgórzami: Szczytniak (553,7 m. n. p. m) Góra
25
Witosławska (437,7 m. n. p. m.) i górą Wesołówka ( 468,6 m. n. p. m.)
z rezerwatami „Małe gołoborze” , „Szczytniak” i „Wąwozy skalne”
Wymienione obszary (poza już istniejącym Parkiem Jeleniowskim) posiadają
szczególne walory krajobrazowo – kulturowe i jako takie powinny zostać uznane
za parki kulturowe. Park kulturowy bowiem stanowi formę ochrony krajobrazu
dającą możliwość stworzenia odpowiednich warunków dla zachowania
występujących na jego terenie wartości historyczno – kulturowych, wiążąc je
z ochroną środowiska naturalnego. (Szczegóły w dokumencie „Strategia
Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Ostrowieckiego”)
f. Zasoby archeologiczne.
Stanowiska archeologiczne lokalizowane są na podstawie wiadomości
pochodzących z różnych doraźnych źródeł i przypadkowych odkryć. Jednak
przeważająca ilość informacji dostarczana jest obecnie przez planowane badania
terenowe. Od 1978 roku realizowany jest program Archeologicznego Zdjęcia
Polski (AZP). W Województwie Świętokrzyskim, w tym na terenie Powiatu
Ostrowieckiego, dysponentem programu
jest Świętokrzyski Konserwator
Zabytków w Kielcach. Prace polegają na systematycznej penetracji terenowej,
połączonej z weryfikacją powierzchniową stanowisk i obiektów już wcześniej
znanych. Ich rezultaty pozwalają na rozpoznanie intensywności osadnictwa
w kolejnych epokach i okresach pradziejów, średniowiecza i nowożytności. Są też
wykorzystywane w bieżących działaniach konserwatorskich.
Powiat Ostrowiecki w ogólnopolskim podziale AZP obejmuje 24 sektory –
w układzie południkowym w kolumnach: nr 68 – 72, i w układzie
równoleżnikowym w pasach: nr 81 – 88. Każdy sektor ma wymiar 5 x 8 km, czyli
40 km ². Sektory: 82/71-72, 83/70-71 i 84/70 – były badane przez archeologów
z Muzeum Historyczno – Archeologicznego w Ostrowcu (w przybliżeniu gminy
Bałtów, Bodzechów i Ostrowiec Św.). Sektory: 68/ 83-85 i 69/85 (w przybliżeniu
gminy Waśniów część Bodzechowa i Kunowa) badali archeolodzy
Wojewódzkiego Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Kielcach. Sektory: 71/84 –
86 i 72/83 – 85 ( gmina Ćmielów, częściowo Bałtów i Bodzechów) archeolodzy
Oddziału ODZ w Sandomierzu. Sektory: 69/82 – 84 i 70/82 i 85 nie są jeszcze
przebadane. Sektor: 81/71-72 (północna część gminy Bałtów) badali archeolodzy
ODZ w Radomiu. (Schematyczna mapa sektorów w załącznikach)
W związku z istniejącym podziałem dokumentacje i materiały archeologiczne
zebrane w rezultacie badań powierzchniowych AZP na terenie Powiatu
Ostrowieckiego znajdują się w wyżej wymienionych ośrodkach.
Powiat Ostrowiecki, a zwłaszcza tereny leżące na południe od rzeki Kamiennej
należą do najbardziej obfitujących w stanowiska archeologiczne reprezentujące
wszystkie epoki pradziejowe. W celu usprawnienia systemu powiadamiania
służby konserwatorskiej o wszystkich znaleziskach odkrywanych w trakcie
prowadzenia prac ziemnych różnego typu, w pierwszej kolejności należy
powiadamiać Urzędy Gminne, które mają obowiązek informować bezpośrednio
26
Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach tel. (0-41) 344-56-34, adres 25-009 Kielce
ul. Zamkowa nr 5. Jednocześnie należy powiadomić Starostwo Powiatowe w
Ostrowcu Św. – Wydział Edukacji, Kultury, Kultury Fizycznej i Turystyki tel. (041) 247-52-15.
Procedury postępowania związane ze znaleziskami archeologicznymi określa art.
32 i art. 33 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami, która mówi, że „przedmioty będące zabytkami archeologicznymi,
odkrytymi, przypadkowo znalezionymi, albo pozyskanymi w wyniku badań
archeologicznych, stanowią własność Skarbu Państwa”.
Jedynym upoważnionym organem decydującym i zezwalającym na wszczęcie
terenowych badań archeologicznych jest Świętokrzyski Wojewódzki Konserwator
Zabytków w Kielcach. Każdy zespół badawczy działający na terenie Powiatu
musi posiadać pisemne zezwolenie tego urzędu na prowadzenie prac
terenowych.
Najważniejsze stanowiska archeologiczne na terenie Powiatu Ostrowieckiego;
 Rezerwat Archeologiczno – Przyrodniczy w Krzemionkach, zespół
neolitycznych kopalń krzemienia, obejmujący 193,4 ha rezerwatu ścisłego
wpisanego w strefę ochronną o powierzchni 382 ha. Stanowisko wpisane
do rejestru zabytków.
27
 Zespół neolitycznych kopalń krzemienia we wsi Ruda Kościelna Borownia
 Ćmielów – Gawroniec, osada z epoki neolitu. (badania 1938, 1954 – 1960).
 Groby megalityczne w rejonie wsi Stryczowice i Broniszowice.
 Garbacz – osada neolityczna.
 Krzczonowice – neolityczna osada kultury „amfor kulistych”.
 Ostrowiec – Wąwozy, osada wielokulturowa (neolit – wczesne
średniowiecze)
 Kunów – stanowiska zespołów dymarek z okresu wpływów rzymskich.
 Chmielów – stanowisko osadnicze z okresu wpływów rzymskich.
 Gromadzice – gródek wczesnośredniowieczny.
 Brzustowa – „Góra Zjawinna”, gródek wczesnośredniowieczny.
 Nietulisko Wielkie – gródek wczesnośredniowieczny.
 Mychów – gródek średniowieczny.
W rejonie wsi Mychów – Szwarszowice – Jędrzejowice występują w dużej ilości
warpie około szybowe będące pozostałościami kopalń rudy żelaza z okresu XVII –
XX w. Stanowiska te nie były do tej pory badane ani inwentaryzowane. Jako
pozostałość dawnego przemysłu wydobywczego wymagają bliższego
archeologicznego rozpoznania.
g. Zabytki niematerialne i czynniki regionalnej tożsamości.
Powiat Ostrowiecki jest zróżnicowany pod względem etnograficznym,
ponieważ leży na styku trzech dawnych grup kulturowych: Sandomierszczyzny,
Pogórza Świętokrzyskiego i od północy zarysowane były wpływy regionu
wywodzącego się z Puszczy Kozienickiej. Na skutek postępującego rozwoju
cywilizacyjnego, zwłaszcza migracji ludności wyróżniki etnograficzne uległy
praktycznie całkowitemu zatarciu. Dotyczy to m.in. technologii budownictwa,
stroju czy niektórych obyczajów. Budownictwo w dawnej Sandomierszczyźnie
kształtowały naturalne warunki bezleśnej wyżyny lessowe, Stąd typ chaty pół
ziemiankowej (dziś zupełnie nie istniejącej). Natomiast Pogórze Świętokrzyskie
i obrzeża Puszczy Iłżeckiej charakteryzowały się budownictwem drewnianym.
Najstarsze budynki posiadają dachy czterospadowe a później dwuspadowe, kryte
przeważnie słomą, rzadziej gontem, o węgłowej konstrukcji ścian. Spotyka się też
konstrukcje sumikowo – łątkowe. W rejonie gminy Ćmielów miał też zastosowanie
kamień wapienny pozyskiwany z miejscowych kamieniołomów. Domy budowano
w formie szeroko frontowej (elewacją „do drogi”) W stroju ludowym, obecnie
zupełnie zarzuconym, spotykamy reliktowe formy żywe jeszcze w rekonstrukcjach.
W sandomierskim przeważał kolor biały, zwłaszcza w stroju kobiecym
składającym się z białej haftowanej koszuli i kryzki, spódnicy oraz jednobarwnej
zapaski. Spotykało się też sznurowane gorsety. Strój męski, to samodziałowe,
28
płócienne spodnie wpuszczane w cholewy butów i sukmany koloru niebieskiego.
W świętokrzyskim charakterystyczną była sukmana z sukna samodziałowego
w kolorze brązu, zdobiona witymi zdobinami z czerwonego sznurka na stojącym
kołnierzu i dwu klapach zwanych „siekacami”. W ubiorach kobiecych typowe były
naramienne zapaski o kompozycji pasków czerwonych i czarnych. Ponadto kobiety
nosiły „kilimy” w pasy czerwone i czarne oraz spódnice samodziałowe zwane
burkami. Na terenach wpływów Puszczy Iłżeckiej dominował kolor czarny
(w zapaskach czerń z bielą) i granatowe męskie sukmany ze sznurkowymi
szamerunkami.
W mowie potocznej spotykamy do dziś tak zwane „mazurzenia”, czyli wymową
głosek sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz, (np. szczęka –scęka, żur – zur, czapka – copka
itp.) Występuje też zanik rezonansu samogłosek ę lub ą (pn. będą – bedo, biorą –
biero).
Celowa umiejętność posługiwania się językiem gwarowym stanowi zdolność
reliktową, którą należy objąć odpowiednią ochroną poprzez kultywowanie gwary
np. przez zespoły ludowych gawędziarzy. Przykładem naśladowania jest tu gwara
śląska czy kaszubska.
Rodzajem „skansenu” stroju i mowy są zespoły ludowe, które powinny być objęte
ochroną jako spadek dziedzictwa kulturowego.
Do grupy etnograficznego dziedzictwa kulturowego należą też rzeźby, figury
i kapliczki przydrożne, które dla terenu Powiatu Ostrowieckiego jeszcze nie
zostały zinwentaryzowane.
6. Parki kulturowe w Powiecie Ostrowieckim
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje pojęcie „park
kulturowy”, zaś w art.15 poz. 1 jest zapisane, że Prezydent Rzeczypospolitej
Polskiej, na wniosek właściwego ministra do spraw kultury i ochrony dziedzictwa
narodowego, w drodze rozporządzenia, może uznać za pomnik historii zabytek
nieruchomy wpisany do rejestru lub park kulturowy o szczególnej wartości dla
kultury, określając jego granice.
W tym rozumieniu ustawy park kulturowy powinien obejmować zespół zabytków
wraz z jego krajobrazowym otoczeniem o szczególnych walorach przyrodniczych
i poznawczych.
Rozróżniamy 3 rodzaje parków kulturowych:
 Stanowiska archeologiczne.
 Parki krajobrazowo – kulturowe.
 Parki kulturowe i zespoły miejskie
A. Do stanowisk archeologicznych należy Pomnik Historii – Rezerwat
Archeologiczno–Przyrodniczy w Krzemionkach, który decyzją Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków w Kielcach z dnia 28 września 1945 roku znak ZK.III438/45 został wpisany do rejestru zabytków pod pozycją A.1-499/1Aa jako
rezerwat archeologiczny. Natomiast Minister Ochrony Środowiska i Zasobów
29
Naturalnych Rozporządzeniem z dnia 27czerwca 1995 roku (M. P. Nr 33 poz. 396
z 1995 r.) nadał dodatkowo rezerwatowi archeologicznemu status Rezerwatu
Przyrodniczego o pow. 378,81 ha.
B. Parkiem krajobrazowym jest Jeleniowski Park Krajobrazowy w części
północnej należący do Powiatu Ostrowieckiego; ustanowiony Rozporządzeniem Nr
74/2005 roku Wojewody Świętokrzyskiego z dnia 14 lipca 2005 roku. Park
w całości obejmuje powierzchnię 14.886 ha, w tym parku właściwego 4.297 ha
i otuliny 10.591 ha. W jego obrębie znajdują się 4 rezerwaty przyrodnicze i 5
pomników przyrody.
Na Górze Witosławskiej znajdują się zabytki:
 Kaplica drewniana p. w. Zesłania Ducha Świętego z XVIII w.
 Kamienna figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVIII w.
 Drewniana figura Chrystusa z połowy XIX w.
W strefie otuliny Parku kamienna romańska rotunda w Grzegorzowicach.
30
Góra Witosławska – kaplica Zesłania Ducha Świętego
( poł .XVIII w. przebudowana w XIX w.)
Góra Witosławska – rzeźba Chrystusa
(poł. XIX w)
Grzegorzowice – romańska rotunda z XIV w (XI w ?) najstarszy zabytek w Powiecie Ostrowieckim
Proponowane parki krajobrazowo – kulturowe:
 Park krajobrazowo – kulturowy doliny rzeki Świśliny na odcinku od tamy
w Wiórach do ujścia obejmujący profile geologiczne dolnego triasu, zespół
byłej fabryki tektury w Dolach Biskupich, zespół walcowni w Nietulisku
Fabrycznym
31
Proponowany zasięg parku kulturowego Doliny Świśliny
 Park krajobrazowo – kulturowy doliny rzeki Kamiennej od granic powiatu
do granic Ostrowca z grodziskiem wczesnośredniowiecznym w Nietulisku
Dużym, kamieniołomami piaskowca, układem urbanistycznym Kunowa
wraz z zespołem kościelnym i cmentarzem, stanowiskami archeologicznymi
dymarek w Kunowie i Chmielowie, a także zalesioną Górą Chocimowską
i dworem Ośniałowskich w Chocimowie.
Proponowany zasięg parku kulturowego doliny rzeki Kamiennej (odcinek zachodni)
32
 Park krajobrazowo – kulturowy przełomu rzeki Kamiennej na odcinku od
Bodzechowa do wsi Ruda Kościelna, obejmujący parkowy zespół podworski
w Bodzechowie, zabytkową papiernię, muzeum Witolda Gombrowicza,
rezerwat przyrodniczy „Lisiny Bodzechowskie”, układ urbanistyczny
Ćmielowa wraz z kościołem Wniebowzięcia Matki Boskiej, Żywym
Muzeum Porcelany „AS” i zamkiem Szydłowieckich, zameczek w
Podgrodziu, kościół Zaślubin N.M.P. dwór i gorzelnię w Rudzie Kościelnej.
Proponowany zasięg parku kulturowego przełomu rzeki Kamiennej, stanowiącej część
Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Kamiennej (OCHKDK)
 Park krajobrazowo – kulturowy przełomu rzeki Kamiennej w Bałtowie
(według załączonej mapki) na odcinku od Rudki Bałtowskiej do granicy
Powiatu Ostrowieckiego, obejmujący wychodnie skalne dolnej jury ze
śladami fauny, infrastrukturę centrum turystycznego Stowarzyszenia „Bałt”,
muzeum paleontologiczne, zabytki: pałac Druckich – Lubeckich, młyn
wodny, kościół neobarokowy p. w. Matki Boskiej Bolesnej oraz rezerwaty
przyrodnicze „Modrzewie” i „Ulów”.
Park krajobrazowo-kulturowy w rejonie Bałtowa
33
Proponowane turystyczne szlaki kulturowe:
 Szlak kulturowy doliną rzeki Świśliny przez Nietulisko, Kunów, Puszczę
Iłżecką do Krzemionek i Bałtowa.
 Szlak kulturowy doliną rzeki Kamiennej z Ostrowca przez Bodzechów,
Ćmielów, Podgrodzie, Rudę Kościelną, Krzemionki, rezerwaty
„Modrzewie” i „Ulów” do Bałtowa.
 Szlak kulturowy „Śladami Witolda Gombrowicza” z Małoszyc, przez
Bodzechów, Częstocice, Chmielów, Kunów do Dołów Biskupich.
 Szlak kulturowy z Ostrowca, przez Szewne, Garbacz, Mominę, Waśniów,
Mirogonowice, Grzegorzowice, Wronów, Janowice do Witosławskiej Góry.
 Szlak kulturowy „Śladami dawnych zakładów przemysłowych” z Nietuliska
Fabrycznego przez Chmielów (dawna huta) Świrnę (dawne kopalnie rudy
żelaza) cukrownię „Częstocice”, Zakłady Ostrowieckie, Bodzechów (dawna
papiernia) Sowią Górę (dawna kopalnia rudy żelaza) do Ćmielowa (Zakłady
Porcelany Stołowej) i„Żywe Muzeum Porcelany”.
Przełom rzeki Kamiennej w Bałtowie wraz z infrastrukturą turystyczną, muzeum
paleontologicznym, rezerwatami przyrodniczymi i zabytkami architektury należy do
najcenniejszych zespołów kreujących park kulturowo – krajobrazowy
L. p.
1.
2.
3.
4
5.
6.
Nazwa proponowanego parku kulturowego
i zasięg
Jeleniowski Park Krajobrazowy
Rezerwat Archeologiczno – Przyrodniczy w
Krzemionkach
Park kulturowy doliny rzeki Świśliny -od tamy w
Wiórach do rzeki Kamiennej, łącznie z walcownia w
Nietulisku Fabrycznym
Park kulturowy doliny rzeki Kamiennej -od granic
Powiatu Ostrowieckiego do granic Ostrowca Św.
Park kulturowy przełomu rzeki Kamiennej - od
Bodzechowa do Rudy Kościelnej łącznie z rezerwatem
przyrodniczym „Lisiny”
Bałtowski Park Kulturowy - obejmujący przełom rzeki
Kamiennej od Rudki Bałtowskiej do Pętkowic,
bezpośrednie okolice miejscowości Bałtów oraz
rezerwaty przyrodnicze „Ulów” i „Modrzewie”
Status
Ustanowiony
prawnie
Ustanowiony
prawnie
Proponowany do
ustanowienia
Proponowany do
ustanowienia
Proponowany do
ustanowienia
Proponowany do
ustanowienia
34
7. Cele strategiczne i priorytety działań w okresie 2010 - 2014
Program opieki nad zabytkami ma na celu ochronę, zapewnienie aktywnej
rewaloryzacji, a także lepsze spożytkowanie posiadanych na terenie Powiatu
zasobów dziedzictwa kulturowego. W tym aspekcie dotyczy służb
odpowiedzialnych za ład przestrzenny, ochronę środowiska kulturowego
i naturalnego oraz tworzących założenia planistyczne na tym obszarach.
W działaniach tych powinny uczestniczyć gminy Powiatu Ostrowieckiego,
wszelkiego rodzaju instytucje związane z kulturą, oświatą i nauką oraz
stowarzyszenia i organizacje, których statutowe cele obejmują problematykę
związaną z dziedzictwem kulturowym. Ramowy wyznacznik celów zawiera
niniejszy plan akcentujący:
 Koordynację zadań związanych z planowaniem i realizacją ochrony
dziedzictwa kulturowego, w tym tworzenie warunków do racjonalnego
wykorzystywania środków finansowych na utrzymanie we właściwym stanie
krajobrazu kulturowego i ratowania obiektów o szczególnych wartościach
historycznych. Zadanie to należy do samorządu powiatowego przy
współpracy i porozumieniu z samorządami gminnymi.
 Wspieranie wszelkich działań mających na celu zwiększenie
odpowiedzialności właścicieli obiektów zabytkowych, dysponujących
obiektami mającymi podstawowe znaczenie dla dziedzictwa kulturowego
powiatu.
 Pomoc w realizacji lokalnych projektów obejmujących kompleksowe
badania i prace konserwatorskie o istotnym znaczeniu dla powiatu.
 Wykorzystywanie dziedzictwa kulturowego w promocji kultury i turystyki
powiatu poprzez popularyzację stanu zasobów zabytkowych, reliktów
kultury ludowej, a także tradycji patriotycznych nawiązujących do miejsc
historycznych wydarzeń.
 Działanie na rzecz uczestnictwa powiatu w obiegu kulturowym Unii
Europejskiej, a przy tym umiejętne pozyskiwanie i wykorzystywanie przez
właścicieli obiektów zabytkowych funduszy unijnych przeznaczanych na
cele ochrony dziedzictwa kulturowego.
 Uczynienie z dziedzictwa kulturowego instrumentu kształtującego
tożsamość regionalną, jako wyróżnik, a jednocześnie element wspólny
dziedzictwa kulturowego Województwa Świętokrzyskiego, kraju i Europy.
Cel strategiczny I.
Ochrona układów urbanistycznych i ruralistycznych.
Realizację celu stanowić będzie zespół działań łączących procesy rewitalizacyjne
zabytkowych układów przestrzennych (modernizacja infrastruktury, remonty
i konserwacja obiektów) z wprowadzaniem zmian funkcjonalnych wynikających ze
wzrastających potrzeb cywilizacyjnych, dostosowanych do harmonijnego rozwoju
35
jednostek osiedleńczych. Działania te powinny przynieść w efekcie poprawę
warunków życia mieszkańców, sprzyjać rozwojowi oraz stymulować wzrost
atrakcyjności turystycznej regionu. Proces ten powinien zawierać następujące
segmenty :
 Ożywienie centrów historycznych miasteczek (Ćmielów, Kunów, Waśniów)
poprzez przywracanie charakteru i właściwej skali zabudowy, sanacji
ciągów ulicznych i pierzei czego efektem będzie rehabilitacja urbanistyczna
zabytkowych układów przestrzennych,
 Sanacja zasobów kubaturowych poprzez modernizację infrastruktury
technicznej, termomodernizację, remont elewacji i konstrukcji dachowych
inspirowanych formami historycznymi (np. śródmieście Ostrowca, dzielnica
Denków, rynki w Waśniowie, Ćmielowie i Kunowie)
 W odniesieniu do wsi należy dążyć do ochrony skali i charakteru zabudowy
poprzez zachowanie w miarę możliwości charakterystycznych brył i form
budynków, a zwłaszcza ich układów przestrzennych (ruralistycznych)
powstałych w drodze ewolucji historycznej, zwłaszcza powszechnej na
terenie powiatu „ulicówki”. W pracach planistycznych należy dążyć do
zapobiegania rozproszeniu zabudowy wiejskiej, eliminację ruchu
tranzytowego z wnętrz wiosek oraz zagęszczanie zabudowy w centrach wsi,
sugerując lokalizację w nich sfery lokalnych usług.
 Chronić najcenniejsze obiekty architektury wiejskiej jak zagrody typu
„okólnik”, młyny wodne z układami hydroenergetycznymi, gorzelnie (np.
w Rudzie Kościelnej), olejarnie, kuźnie wiejskie itp. Tworzą one akcenty
w przestrzeni ruralistycznej, atrakcyjne w aspekcie turystycznym.
 Ochrona zdegradowanych obszarów poprzemysłowych przez nadanie im
nowych funkcji właściwych dla ich technicznych możliwości, tworząc tym
samym tło przestrzenne dla obszarów miejskich (Ostrowiec, Kunów).
 Ukształtowanie przestrzennej infrastruktury turystycznej aglomeracji gminy
Bałtów przez określenie charakterystycznego typu zabudowy, odbudowę
pałacu Druckich – Lubeckich, wkomponowanie okolicznych atrakcji
turystycznych na szlaku Bałtów – Krzemionki – Ruda Kościelna – Ćmielów
i leżących poza obszarem Powiatu Ostrowieckiego zabytkowych kościołów
w Siennie (gotyk) i Tarłowie (barok). Remont i przebudowa dróg
dojazdowych zwłaszcza nr 757, oraz połączeń lokalnych Bałtów – Ćmielów
i Bałtów – Sienno (ta ostatnia w porozumieniu z samorządem sąsiedniego
województwa).
Cel strategiczny II
Ochrona krajobrazu kulturowego w powiązaniu z układami urbanistycznymi.
Właściwa ochrona krajobrazu kulturowego polega na harmonijnym powiązaniu
substancji zabytkowej z pejzażem. Na terenie Powiatu Ostrowieckiego istnieje
36
kilka przykładów, gdzie układy urbanistyczne, zwłaszcza ruralistyczne, przenikają
się z krajobrazem naturalnym. Z tego powodu działania planistyczne winny brać
pod uwagę owe zależności, przeciwdziałając wyizolowanym z przestrzeni
kulturowej lokalnym naciskom inwestycyjnym. Zatem do najważniejszych
tematów należą.
 Tworzenie parków kulturowych w oparciu o przygotowane już prace
studialne, propozycje społeczne lub istniejące w praktyce powiązania
przestrzenne.
 Stworzenie dla poszczególnych parków programów ich funkcjonowania,
zawierających m. in. prace zabezpieczające, konserwatorskie i rewaloryzacyjne. Programy winny mieć charakter kompleksowy, a więc obejmować
nie tylko obiekty ale całe zespoły antropogeniczne i naturalne.
 Eksponowanie utrwalonych w krajobrazie obiektów archeologicznych
przez ich ochronę od upraw rolnych, a zwłaszcza zabudowy (np. grodziska,
zroby pokopalniane itp.).
 Odtwarzanie w zespołach zurbanizowanych i jednostkach osiedleńczych
poprzez dominanty architektoniczne nawiązujące do historycznej
spuścizny, na przykład społeczny nacisk na rekonstrukcję „ratusza”
w dzielnicy Denków w Ostrowcu, lub zamiary rewaloryzacji rynku
w Kunowie, gdzie konieczna jest rewitalizacja pierzejowej zabudowy.
 Eksponowanie odbudowanych lub zrekonstruowanych zabytków przez ich
iluminację świetlną. Przykładem są kościoły katolickie, a w Ostrowcu
gmach dawnego banku Pfeffera (obecnie Komenda Policji) lub
neorenesansowy dawny hotel Zakładów Ostrowieckich przy ul.
Sandomierskiej.
Cel strategiczny III
Dziedzictwo żywe – dokumentowanie, promocja, edukacja, popularyzacja.
Dla właściwych działań w obszarze konserwatorskim nie mniej ważna jest praca
popularyzacyjno – edukacyjna i promocyjna, którą zajmuje się Powiat Ostrowiecki
oraz wchodzące w jego skład gminy. Należy tu między innymi wykorzystać do
tego celu Muzeum Historyczno–Archeologiczne w Ostrowcu Św., Polskie
Towarzystwo Turystyczno – Krajoznawcze, stowarzyszenia a także placówki
oświatowe.
Odnosząc się do badań terenowych wykonują je zazwyczaj uczelnie i jednostki
badawcze spoza naszego regionu, które w swoich programach nie uwzględniają
dostatecznie lokalnych potrzeb. Są raczej emanacją zainteresowań poszczególnych
podmiotów badawczych. Jedyną instytucją zajmującą się na terenie Powiatu
37
Ostrowieckiego badaniami jest zespół archeologów wspomnianego muzeum.
W związku z tym wydaje się zasadnym ukierunkować kadrę muzeum pod kątem
intensywniejszych badań zabytkoznawczych.
Zatem realizacja celu „dziedzictwo żywe” polegać powinno na następujących
działaniach:
 Zintensyfikowania programów badawczych i ewidencyjnych zwiększających
stopień rozpoznania walorów dziedzictwa kulturowego, jako podstawy do
wszelkiego
rodzaju
zamierzeń
planistycznych,
konserwatorskich
i edukacyjno – popularyzatorskich.
 Wzmocnienie edukacji na rzecz kulturowego dziedzictwa na wszystkich
poziomach nauczania. Dokształcanie kadr w samorządach gminnych
w zakresie zarządzania zasobami dziedzictwa kulturowego.
 Podnoszenie rangi miejsc i ośrodków kultury z terenu Powiatu
Ostrowieckiego, poprzez ułatwienie im współpracy na poziomie
województwa i krajowym w zakresie przepływu informacji, organizowaniu
szkoleń, seminariów i sesji popularno – naukowych.
 Wspieranie i stymulowanie rozwoju lokalnych form kulturowej ekspresji,
wynikających z działalności społecznej instytucji pozarządowych, poprzez
ich promowanie, a także finansowe wspieranie działalności w formach
festiwali, przeglądów, warsztatów, konkursów, wymiany kulturalnej itp.
 Działanie nad zwiększeniem roli i zasięgu społecznego partnerstwa w opiece
nad zabytkami.
 Współpraca z sektorem usług działających w sferze dziedzictwa
kulturowego, jak firmy turystyczne, przedsiębiorstwa budowlano –
remontowe oraz komunikacyjne.
 Trwała współpraca z lokalnymi mediami dotycząca szeroko pojętej edukacji
społeczeństwa w zakresie ochrony zabytków, popularyzowania dziedzictwa
kulturowego i możliwości wykorzystania zasobów dziedzictwa jako
elementu aktywności gospodarczej.
8. Społeczni opiekunowie zabytków.
Ustawa o ochronne zabytków i opiece nad zabytkami w rozdziale 10 (art. 102 –
107) ustanawia „społecznego opiekuna nad zabytkami”, którego status uprawnia do
działań związanych z zachowaniem wartości zabytków, utrzymaniem ich w jak
najlepszym stanie, upowszechnianiem wiedzy o zabytkach, posiadającego
zdolność prawną do pouczania osób naruszających przepisy o ochronie zabytków
i opiece nad zabytkami. Społeczny opiekun nad zabytkami współdziała
z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Kielcach i Starostą Powiatu
Ostrowieckiego w sprawach ochrony zabytków i opiece nad tymi zabytkami. Może
nim być osoba, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych, nie była
38
karana za przestępstwa popełnione umyślnie oraz posiada wiedzę w zakresie
ochrony zabytków i opiece nad zabytkami. Zadania społecznego opiekuna nad
zabytkami może wykonywać również osoba prawna lub inna jednostka
organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej.
Społecznego opiekuna nad zabytkami ustanawia, na wniosek Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków, Starosta Powiatu Ostrowieckiego. Starosta może
cofnąć uprawnienia społecznego opiekuna nad zabytkami w trybie jego
ustanowienia lub z własnej inicjatywy jeśli opiekun przestał spełniać wymagania
przewidziane cytowaną ustawą. O cofnięciu ustanowienia Starosta powiadamia
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach.
Starosta prowadzi listę społecznych opiekunów nad zabytkami.
a. Starosta wydaje legitymację osobie fizycznej pełniącej funkcję społecznego
opiekuna nad zabytkami, która zawiera: tytuł „społeczny opiekun nad
zabytkami”, numer legitymacji, zdjęcie społecznego opiekuna nad zabytkami,
jego imię i nazwisko, miejsce zamieszkania, datę wydania legitymacji (z rubrykami
o jej przedłużeniu), podpis z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowiska
służbowego osoby upoważnionej do wydania legitymacji.
b. Osobie prawnej lub innej jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości
prawnej, pełniącej funkcję społecznego opiekuna nad zabytkami Starosta wydaje
zaświadczenie, które zawiera informację o nadaniu uprawnień opiekuna, nazwę
i siedzibę tej osoby lub jednostki, datę wydania zaświadczenia oraz podpis
z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowisko służbowe osoby upoważnionej do
wydania zaświadczenia.
W trybie art. 106 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Starosta
może występować do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z wnioskami
o przyznanie odznaki „Za opiekę nad zabytkami” osobom szczególnie
wyróżniający się w pełnieniu funkcji społecznego opiekuna nad zabytkami.
Wnioski opiniuje Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach.
10. Instrumenty finansowania programu opieki nad zabytkami
Zakres i warunki finansowanie programu opieki nad zabytkami na szczeblu
Powiatu Ostrowieckiego.
Powiat Ostrowiecki zabezpieczy w budżecie środki finansowe, wyliczane według
katalogu działań przyjętych niniejszym „Programem” opracowywanych corocznie
w celu realizacji zadań ochrony zabytków i opiece nad zabytkami na terenie
Powiatu. Środki przeznaczane będą na:
 Oznakowanie zabytków rejestrowych (akcydensowe tabliczki i tablice
informacyjne);
 Opracowanie koncepcji urządzenia parków kulturowych;
39
 Wykonanie dokumentacji konserwatorskich dla obiektów administrowanych
przez Powiat Ostrowiecki;
 Inwentaryzację obiektów podlegających ochronie (w tym figury i kapliczki
przydrożne nie przypisane konkretnym właścicielom);
 Prowadzenie monitoringu obiektów rejestrowych i ujętych w ewidencji;
 Współfinansowanie samorządowych placówek muzealnych (istniejących
i przewidzianych do utworzenia).
a.
Regionalny Program Operacyjny Województwa Świętokrzyskiego
(RPOWŚ)
Program ma charakter regionalny, w którego ramach mieszczą się zadania
z zakresu kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego wspierane w ramach osi
priorytetowej 5 i 6.
Oś priorytetowa 5
– wzrost jakości infrastruktury społecznej oraz inwestycje w dziedzictwo
kulturowe, turystykę i sport.
Działania:
Działanie 2 – podniesienie jakości usług publicznych poprzez wspieranie placówek
edukacyjnych i kulturalnych.
Działanie 3 – publiczne inwestycje w sferę dziedzictwa kulturowego, turystyki
i sportu.
Cele osi priorytetowej:
 Tworzenie warunków dla rozwoju kultury, turystyki i sportu jako
elementów tożsamości regionalnej i form aktywności społeczno –
zawodowej ludności.
 Poprawa dostępu do obiektów dziedzictwa kulturowego, turystycznego
i sportowego oraz zmniejszenie różnic w tym zakresie pomiędzy powiatem,
województwem a innymi regionami kraju.
Beneficjenci:
 Jednostki samorządu terytorialnego lub jednostki organizacyjne działające
w ich imieniu oraz związki i stowarzyszenia podległe tym jednostkom.
 Instytucje kultury, organizacje turystyczne działające non – profit,
organizacje pozarządowe, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz osoby
prawne kościołów, inne organizacje publiczne, w tym instytucje turystyczne,
sportowe i kulturalne z sektora finansów publicznych, dla których organem
założycielskim są jednostki administracji rządowej lub samorządowej.
 Szkoły wyższe i placówki oświatowe.
40
 Zakłady opieki zdrowotnej, spółki prawa handlowego utworzone przez
jednostki samorządu terytorialnego lub Ministra Skarbu, prowadzące
działalność w zakresie ochrony zdrowia, w których większość udziałów
należy do organu założycielskiego.
 Lasy Państwowe i ich jednostki organizacyjne.
 Pozostałe jednostki sektora finansów publicznych.
Typy projektów w ramach osi priorytetowej.
Niniejsza oś priorytetowa obejmuje projekty mające na celu budowę, przebudowę,
modernizację i wyposażenie placówek kultury o znaczeniu lokalnym
i regionalnym.
W ramach osi podmioty publiczne mogą finansować inwestycje w zakresie
zasobów dziedzictwa kulturowego wraz z przystosowaniem ich do celów
turystycznych. Wsparcie dotyczy budowy, rozbudowy i modernizacji obiektów
pełniących funkcje kulturalne, turystyczne, rekreacyjne i sportowe oraz
konserwacji, renowacji i adaptacji obiektów zabytkowych.
Współfinansowanie projektów może wynieść do 85% wydatków
kwalifikowanych.
Oś priorytetowa 6.
- wzmocnienie ośrodków miejskich i rewitalizacja małych miast.
Działania:
 Wzmocnienie regionalnych i subregionalnych ośrodków kultury.
 Rewitalizacja małych miasteczek.
Cel osi priorytetowej:
Rozwój infrastruktury, poprawiający warunki wzrostu inwestycji na obszarach
podlegających restrukturyzacji oraz w zdegradowanych miastach, dzielnicach
miast i terenach poprzemysłowych.
Beneficjenci
 Jednostki samorządu terytorialnego lub jednostki organizacyjne działające
w ich imieniu, związki, porozumienia i stowarzyszenia jednostek samorządu
terytorialnego, świadczące usługi publiczne na zlecenie tych jednostek,
wybrane w drodze przetargu.
 Organizacje pozarządowe, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz osoby
prawne kościołów i innych związków wyznaniowych oraz inne organizacje
użytku publicznego.
 Pozostałej jednostki sektora finansów publicznych.
41
Typy projektów w ramach osi priorytetowej.
Ta oś priorytetowa ma służyć realizacji kompleksowych projektów rewitalizacji
zaniedbanych miasteczek, dla których istnieją lokalne programy rewitalizacyjne.
Wspierane też będą inwestycje służące podniesieniu jakości infrastruktury
wystawienniczej, targowej
oraz poprawy estetyki funkcjonalnej przestrzeni
publicznej, czyli podniesieniu atrakcji turystycznej miast.
W obrębie priorytetu skoncentrowane są przedsięwzięcia służące włączeniu
małych miast i obszarów zmarginalizowanych w procesy rozwojowe. Dotyczyć
one będą
budowy, przebudowy i modernizacji elementów infrastruktury
podstawowej i społecznej, a zwłaszcza mieszkaniowej i poprawy estetyki
przestrzeni publicznej.
Poziom współfinansowania ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju
Regionalnego w wysokości do 85% wydatków kwalifikowanych.
b. Program Operacyjny „Infrastruktura i Środowisko”
Program ten ma charakter ponadregionalny, w ramach którego zadania z zakresu
kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego może być wspierany w ramach
priorytetu XII.
Oś priorytetowa XII
- kultura i dziedzictwo kulturowe.
Działania:
 Ochrona dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadlokalnym.
 Rozbudowa i modernizacja infrastruktury kultury o
ponadlokalnym.
znaczeniu
Cel priorytetu:
Wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego o znaczeniu
ponadregionalnym i europejskim dla zwiększenia atrakcyjności województwa
i Polski.
Cele szczegółowe priorytetu;
 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponad
lokalnym
 Poprawa infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym przez
zwiększenie dostępu do kultury.
 Rozwój infrastruktury kultury
42
W ramach programu przewiduje się komplementarne wspieranie rozbudowy
i modernizacji infrastruktury kultury i szkolnictwa artystycznego, ochronę
dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim, w tym szczególnie zabytków
wpisanych na listę światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego UNESCO
oraz listę Pomników Historii ( w tym przypadku program dotyczy Rezerwatu
Archeologiczno – Przyrodniczego w Krzemionkach).
Kultura i polski dorobek kulturalny traktowane są w priorytecie jako jeden
z głównych
elementów wpływających na pozytywny wizerunek kraju,
identyfikujący i kształtujący obraz Polski na tle europejskim.
Przewidywane efekty realizacji priorytetu.
 Poprawa stanu zachowania zabytków nieruchomych.
 Poprawa stanu zachowania zabytków ruchomych.
 Rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu
ponadregionalnym.
 Zwiększenie atrakcyjności kraju dla mieszkańców, turystów i inwestorów.
 Poprawa stanu infrastruktury edukacyjnej szkół artystycznych.
Działanie 1
- Ochrona dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym
Typy projektów:
 Rewitalizacja, rewaloryzacja, konserwacja, renowacja, restauracja, a także
adaptacja na cele kulturalne obiektów wpisanych do rejestru zabytków
i zespołów tych obiektów wraz z ich otoczeniem.
 Zakup i remont trwałego wyposażenia do prowadzenia działalności
kulturalnej w obiektach będących celem projektu (wyłącznie jako jeden
z elementów projektu).
 Konserwacja
muzealiów,
starodruków,
zabytkowych
archiwów,
księgozbiorów oraz innych zabytków ruchomych.
 Tworzenie wirtualnych muzeów.
 Przygotowanie dokumentacji niezbędnej do wnioskowania i realizacji
przedsięwzięcia.
Beneficjenci:
 Jednostki samorządu terytorialnego.
 Instytucje kultury samorządowe i państwowe.
 Szkoły artystyczne , dla których organem prowadzącym jest Minister
Kultury i Dziedzictwa Narodowego lub jednostka samorządu terytorialnego.
 Kościoły i związki wyznaniowe.
43
 Archiwa państwowe.
 Przedsiębiorstwa państwowe nie działające w celu osiągnięcia zysków,
realizujące projekty dotyczące obiektów znajdujących się
na liście
UNESCO lub uznanych przez prezydenta RP za Pomnik Historii.
Minimalna wartość projektu wynosi 5 mln € za wyjątkiem projektów
dotyczących:
 Konserwacji zabytków ruchomych.
 Rozwoju zasobów cyfrowych w bibliotekach i archiwach.
 Zabezpieczenia zabytków przed kradzież i zniszczeniem.
Dla których minimalna wartość projektu wynosi 1 mln €.
Dla projektów dotyczących przygotowania dokumentacji technicznej – wszystkie
typy projektów kwalifikowanych w ramach działania niezależnie od ich wartości.
Działanie 2.
- Rozbudowa i modernizacja
ponadregionalnym.
infrastruktury
kultury
o
znaczeniu
Typy projektów:
 Budowa, rozbudowa, remont i przebudowa instytucji kultury
 Zakup i remont trwałego wyposażenia do prowadzenia działalności
kulturalnej, wyłącznie jako jeden z elementów projektu.
 Przygotowanie dokumentacji niezbędnej do wnioskowania i realizacji
przedsięwzięcia.
Beneficjenci:
 Państwowe i samorządowe instytucje kultury.
 Organizacje pozarządowe ze sfery kultury działające w interesie
publicznym.
 Kościoły i związki wyznaniowe.
 Jednostki samorządu terytorialnego.
Minimalna wartość projektu 5 mln €.
Dla projektów dotyczących przygotowania dokumentacji technicznej – wszystkie
typy projektów kwalifikowanych w ramach działania niezależnie od ich wartości.
c. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich w okresie 2010 -2015 (PROW)
Program ten ma charakter ponadregionalny w ramach którego zadania z zakresu
kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego mogą być wspieranie w ramach osi
priorytetowej nr 3 i 4.
44
Oś nr 3 – jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki
wiejskiej.
Działanie 3:
- Odnowa i rozwój wsi.
Realizacja działania tworzy warunki dla rozwoju społeczno – ekonomicznego
obszarów wiejskich i aktywizacji ludności wiejskiej przez pomoc przyznawaną na
realizacje projektów związanych z zagospodarowaniem przestrzeni publicznej
w tym utrzymaniem, odbudową i poprawą stanu dziedzictwa kulturowego
i przyrodniczego wsi.
Cel działania:
Działanie wpływa na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich przez
zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszkańców wsi oraz
promowanie obszarów wiejskich. Usprawni rozwój tożsamości społeczności
wiejskiej, zachowanie dziedzictwa kulturowego i jego specyfiki, wpłynie na wzrost
atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej obszarów wiejskich.
Zakres pomocy.
Pomoc udzielana będzie na:
 Remonty, przebudowy i wyposażenie obiektów pełniących funkcje
publiczne, społeczno – kulturalne, rekreacyjne i sportowe, w tym obiektów
zabytkowych.
 Remonty, przebudowy i wyposażenie
obiektów służących promocji
obszarów wiejskich, w tym propagowanie i zachowanie dziedzictwa
kulturowego, tradycji i sztuki ludowej.
 Kształtowanie przestrzeni publicznej.
 Zakup obiektów zabytkowych lub charakterystycznych dla tradycji
budownictwa ludowego w regionie oraz ich adaptację na cele publiczne.
 Odnawianie, eksponowanie lub konserwację lokalnych pomników historii,
obiektów architektury sakralnej i miejsc pamięci.
Beneficjenci:
Gmina, instytucja kultury, dla której organizatorem jest jednostka samorządu
terytorialnego, kościół lub związek wyznaniowy oraz organizacje pozarządowe.
Kryteria dostępu
Pomoc może być przyznana jeżeli:
 Projekt realizowany jest w miejscowościach gmin wiejskich albo miejsko –
wiejskich z wyłączeniem miast powyżej 5.000 mieszkańców oraz
z uwzględnieniem miast do 5.000 mieszkańców.
45
 Projekt objęty jest planem odnowy miejscowości, zgodnie ze strategią
rozwoju gminy lub stadium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego.
 Projekt nie ma charakteru komercyjnego.
 W przypadku gdy projekt realizowany będzie na nieruchomości nie
należącej do beneficjenta lecz beneficjent posiada prawo dysponowania tą
nieruchomością przez okres 7 lat po zakończeniu realizacji projektu.
 Beneficjent będący organizacją pozarządową ma status organizacji pożytku
publicznego w rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku
o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. Ust. Nr 96 poz.873
z 2003 r.) działa w obszarze zbieżnym z celami działania w szczególności
na rzecz aktywizacji ludności, rozwoju oraz zachowania dziedzictwa
kulturowego.
 Projekt składany przez instytucje kultury, dla której organizatorem jest
jednostka samorządu terytorialnego, został zaakceptowany przez tą
jednostkę.
 Projekt realizowany w ramach osi 4 uzyskał akceptację odpowiedniej
lokalnej grupy działania.
Forma i wysokość pomocy.
Pomoc ma formę zwrotu części kosztów kwalifikowanych projektu.
Maksymalna wysokość pomocy na realizację projektu w jednej miejscowości
wynosi 500.000 zł w okresie realizacji programu.
Poziom pomocy.
Poziom pomocy wynosi maksymalnie 75% kosztów kwalifikowanych projektu.
Beneficjenci – jednostki samorządu terytorialnego i instytucje kultury muszą mieć
zapewniony wkład z krajowych środków publicznych w wysokości co najmniej
25% kosztów kwalifikowanych projektu, pochodzących ze źródeł innych niż środki
prowadzącego. Beneficjenci – organizacje pozarządowe, kościoły i związki
wyznaniowe otrzymują pomoc pochodzącą z publicznych środków Unii
Europejskiej i krajowych.
OŚ 4 –LEADER
Cel
„Leader” jest podejściem przekrojowym i partnerskim umożliwiającym realizację
i osiągnięcie celów osi nr 3.
Celem osi nr 4 jest w pierwszej kolejności aktywizacja mieszkańców obszarów
wiejskich poprzez budowanie kapitału społecznego wsi, a także polepszenie
zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja. Pomocne w osiągnięciu celów
osi będą również projekty współpracy.
46
Opis osi
„Leader” ma przyczynić się do aktywizacji społeczności wiejskiej poprzez
włączenie partnerów społecznych i gospodarczych do planowania i wdrażania
lokalnych inicjatyw. Lokalne podejście wpływa na lepsze zdefiniowanie
problemów obszaru i określenie sposobów ich rozwiązywania. „Leader” jest
oddolnym partnerskim podejściem do rozwoju obszarów wiejskich, realizowanym
przez lokalne grupy działania (LGD) polegającym na opracowywaniu przez
lokalną społeczność wiejską lokalnej strategii rozwoju (LSR) oraz realizacji
wynikających z niej innowacyjnych projektów łączących zasoby ludzkie,
naturalne, kulturowe, historyczne itp., wiedze i umiejętności przedstawicieli trzech
sektorów: publicznego, gospodarczego i społecznego. Przedstawiciele tych
sektorów tworzą partnerstwo trójsektorowe, czyli lokalną grupę działania, która
wybiera projekty, a ich realizacja przyczynia się do osiągnięcia celów wspólnie
opracowanych strategii.
Takie oddolne podejście wzmacnia spójność podejmowanych lokalnie decyzji,
podnosi jakość zarządzania i przyczynia się do wzmocnienia kapitału społecznego
na wsi a także skłania do stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakresie rozwoju
danego obszaru. Realizacja osi nr 4 w dłuższej perspektywie czasowej przyczyni
się do osiągnięcia celów osi nr 3.
Beneficjenci:
 Dla działania nr 4 – lokalna strategia rozwoju – poprawa jakości życia oraz
różnicowanie działalności na obszarach wiejskich.
 Projekty z zakresu działania osi nr 3 – beneficjenci określeni dla
poszczególnych działań osi nr 3
 Inne projekty, nie kwalifikujące się do udzielenia pomocy w ramach działań
osi nr 3, ale przyczyniające się do osiągnięcia celów osi nr 3 tj. poprawy
jakości życia lub większego zróżnicowania działalności gospodarczej na
obszarze działania LGD – osoby fizyczne i prawne, organizacje
pozarządowe, związki wyznaniowe i kościoły.
 Dla działania nr 4 – współpraca międzyregionalna i międzynarodowa
 Dla działania nr 4 – nabywanie umiejętności, aktywizacja i koszty bieżące
lokalnych grup działania.
Forma i wysokość pomocy.
 Dla działania nr 4 – współpraca międzyregionalna i międzynarodowa –
pomoc jednorazowa, możliwość realizacji projektu w etapach – 100%
kosztów kwalifikowanych.
 Dla działania nr 4 - nabywanie umiejętności, aktywizacja i koszty bieżące
lokalnych grup działania – pomoc jednorazowa z wielokrotną płatnością;
możliwość realizacji projektu w etapach; pomoc płatna na rachunek
bankowy LGD lub rachunek wskazany przez LGD; 100% kosztów
47
kwalifikowanych. Po każdym roku realizacji przez LGD lokalnej strategii
rozwoju, samorząd województwa dokonuje weryfikacji na podstawie
złożonych wniosków o płatność i zgodność zrealizowanych działań z
przedłożonym i zaakceptowanym rocznym planem finansowym (RPF)
realizacji prze LGD lokalnej strategii rozwoju. Po 3 latach wdrażania
samorząd województwa dokona weryfikacji wydatkowania środków przez
LGD i ich zgodności z lokalną strategią rozwoju.
Poziom wsparcia:
Udział środków Unii Europejskiej z EFRROW i krajowych środków publicznych
w finansowaniu działań w:
 Osi nr 3 - 75% do 25%
 Osi nr 4 – 80% do 20%
d. Środki finansowania „Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru
Gospodarczego” oraz „Norweskiego Mechanizmu Finansowego”
Programy operacyjne w celu wykorzystania środków finansowych w ramach
Mechanizmu Finansowego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu
Finansowego mają charakter ponadregionalny, dzięki którym zadania z zakresu
kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego mogą być wspierane w ramach osi
priorytetowej Ochrona Kulturalnego Dziedzictwa Europejskiego. Mieści się
w nim Transport Publiczny i Odnowa Miast.
Cel priorytetu.
Zachowanie i odbudowa europejskiego dziedzictwa kulturowego wraz z jego
otoczeniem, a zwłaszcza wykreowanie narodowych produktów turystyki
kulturowej.
Rodzaj kwalifikujących się projektów.
 Rewitalizacja, konserwacja, renowacja, modernizacja i adaptacja na cele
kulturalne obiektów historycznych, zespołów zabytków wraz z ich
otoczeniem, w szczególności realizowanych w ramach przyjętych strategii
rozwoju produktów turystyki kulturalnej.
 Rewitalizacja obszarów miejskich.
 Rewitalizacja, konserwacja, renowacja, modernizacja i adaptacja na cele
kulturalne zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli obronnych.
 Rewitalizacja obiektów poprzemysłowych o wysokiej wartości historycznej
na cele kulturalne.
 Budowa, rozbudowa i adaptacja infrastruktury kulturowej w miejscach
o symbolicznym znaczeniu dla polskiej kultury.
48
Kryteria wyboru projektów.
Projekty pojedyncze oraz grupy projektów o minimalnej wartości 1 mln €, zgodne
z aktualnym lokalnym programem rewitalizacji w odniesieniu do projektów
związanych z rewitalizacją historycznych obszarów miejskich skoordynowanych
z narodową strategią rozwoju kultury na lata 2004 – 2020, ważnych z punktu
widzenia polityki kulturalnej państwa. W pierwszej kolejności realizowane będą
projekty dotyczące obiektów wpisanych do rejestru zabytków.
Rodzaje beneficjentów.
 Jednostki samorządu terytorialnego.
 Związki i porozumienia jednostek samorządu terytorialnego.
 Państwowe i samorządowe instytucje kultury
 Organizacje pozarządowe ze sfery kultury działające w interesie publicznym
 Kościoły i związki wyznaniowe.
 Przedsiębiorstwa państwowe i zakłady budżetowe jednostek samorządu
terytorialnego nie działające w celu osiągnięcia zysku.
 Instytucje sektora prywatnego działające w interesie publicznym.
e. Programy Operacyjne Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Program Operacyjny „Dziedzictwo kulturowe”
Cel programu.
Intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, poprawa stanu
zachowania zabytków, wsparcie działalności muzeów oraz rozwój kolekcji
muzealnych.
Cele cząstkowe programu:
 Ochrona i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego,
 Wyrównanie dostępności do dóbr kultury i usług kulturalnych poprzez
udostępnienie w Internecie dorobku kulturowego i naukowego,
 Zwiększenie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego, w tym
dziedzictwa archeologicznego,
 Rewaloryzacja zabytków,
 Zwiększenie roli zabytków i muzealiów w rozwoju turystyki
i przedsiębiorczości poprzez tworzenie
zintegrowanych narodowych
produktów turystycznych,
 Poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych
w zakresie ochrony zabytków i dokumentacji,
 Zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk
żywiołowych, kradzieży i nielegalnym wywozem za granicę oraz na
wypadek sytuacji kryzysowych,
 Udostępnienie zabytków na cele publiczne.
49
Cele programu realizowane będą poprzez 5 priorytetów.
PRIORYTET 1 - Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych
Rodzaj kwalifikowanych zadań (projekty realizowane bez udziału środków
europejskich)
Prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach
wpisanych do rejestru zabytków:
 Planowane do przeprowadzenia w roku udzielenia dotacji,
 Przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzających rok złożenia wniosku
w trybie refundacji poniesionych kosztów.
Uprawnieni wnioskodawcy:
 Osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego lub inne jednostki
organizacyjne posiadające tytuł prawny do zabytku wynikający z prawa
własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu, ograniczonego
prawa rzeczowego lub stosunku zobowiązaniowego.
 Z wnioskiem udzielenie dofinansowania może wystąpić wnioskodawca,
którego działalność nie jest finansowana ze środków publicznych, po
wykonaniu wszystkich prac lub robót określonych w pozwoleniu wydanym
prze wojewódzkiego konserwatora zabytków.
Koszty kwalifikujące się do dofinansowania:
 Dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich
i robót
budowlanych może obejmować nakłady konieczne do prac lub robót
określonych w art.77 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i
opiece nad zabytkami
 Dofinansowanie może być udzielone w wysokości do 50 % nakładów
koniecznych.
 Dofinansowanie w wysokości do 100 % może być udzielone jedynie w
przypadkach gdy:
a/ zabytek posiada wyjątkową wartość historyczną, artystyczną lub naukową,
albo wymaga przeprowadzenia złożonych pod względem technologicznym
prac lub robót,
b/ stan zachowania zabytku wymaga niezwłocznego podjęcia prac
budowlanych.
PRIORYTET 2 - Rozwój instytucji muzealnych
Rodzaje kwalifikujących się zadań:
 Zakupy dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych z wyłączeniem
zakupów kolekcji sztuki ludowej,
 Konserwacja i mikrofilmowanie (digitalizacja) muzealiów, archiwaliów,
starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych, wykonywanie kopii
starodruków i inkunabułów,
50
 Organizacja wystaw muzealnych i druk katalogów (do kosztów
kwalifikowanych zalicza się samo drukowanie katalogów),
 Wspieranie działalności edukacyjnej prowadzonej przez muzea (w tym
konkursy, lekcje muzealne itp.),
 Organizacja konferencji, seminariów i innych spotkań mających na celu
wymianę opinii i doświadczeń z zakresu muzealnictwa, archiwistyki
i
ochrony
zabytków
oraz
dofinansowywanie
wydawnictw
pokonferencyjnych.
Uprawnieni wnioskodawcy:
 Jednostki samorządu terytorialnego
 Państwowe i samorządowe instytucje kultury,
 Kościoły i związki wyznaniowe
 Organizacje pozarządowe.
PRIORYTET 3 – nie dotyczy
PRIORYTET 4 – Ochrona zabytków archeologicznych.
Rodzaje kwalifikujących się zadań (projekty realizowane bez udziału środków
europejskich)
 Inwentaryzacja zabytków archeologicznych,
 Badania, dokumentowanie, opracowywanie wyników nie inwestorskich
ratowniczych badań zabytków archeologicznych,
 Rewitalizacja, rewaloryzacja, konserwacja, renowacja, modernizacja i
adaptacja na cele publiczne nieruchomych zabytków archeologicznych o
własnej formie krajobrazowej,
 Konserwacja ruchomych zabytków archeologicznych,
 Zabezpieczenie zabytków archeologicznych na wypadek eksploracji
rabunkowej,
 Opracowywanie i publikowanie wyników badań archeologicznych,
 Badania zabytków archeologicznych posiadających znaczenie dla polskiego
dziedzictwa narodowego znajdujących się poza granicami kraju.
Uprawnieni wnioskodawcy.
 Jednostki samorządu terytorialnego,
 Państwowe i samorządowe instytucje kultury,
 Kościoły i związki wyznaniowe,
 Podmioty gospodarcze nie zaliczane do sektora finansów publicznych,
51
 Prywatni właściciele lub posiadacze zabytków w odniesieniu do obiektów
przeznaczonych na cele publiczne,
 Organizacje pozarządowe.
PRIORYTET 5 – Tworzenie zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego
Rodzaje kwalifikujących się zadań.
 Współfinansowanie budowy i rozbudowy sieci systemów informatycznych,
 Budowa baz danych, stron internetowych i portali z zakresu kultury
i dziedzictwa narodowego,
 Wyposażanie pracowni digitalizacyjnych,
 Realizacja prac badawczych z zakresu tworzenia i udostępniania zasobów
cyfrowych, w tym opracowywanie standardów,
 Tworzenie kolekcji cyfrowych,
 Współfinansowanie digitalizacji dokumentów bibliotecznych, archiwalnych
i muzealiów.
Wnioskodawcy realizujący zadania ubiegające się o środki finansowe na
inwestycje z funduszy europejskich składają wnioski w ramach programu
operacyjnego „Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego”.
Uprawnieni wnioskodawcy:
 Jednostki samorządu terytorialnego,
 Państwowe i samorządowe instytucje kultury,
 Archiwa państwowe,
 Kościoły i związki wyznaniowe,
 Podmioty gospodarcze nie zaliczane do sektora finansów publicznych.
PRIORYTET 6 – Ochrona zabytkowych cmentarzy.
Rodzaje kwalifikujących się zadań realizowanych bez udziału środków
europejskich
Działania planowane do przeprowadzenia na cmentarzach wpisanych do rejestru
zabytków, z wyłączeniem grobów i cmentarzy wojennych podlegających
odrębnym przepisom.
 Konserwacja i restauracja zabytkowych budowli grobowych i zabytkowych
nagrobków,
 Pielęgnacja szaty roślinnej na terenie zabytkowych cmentarzy,
 Renowacja infrastruktury cmentarzy zabytkowych,
 Wykonywanie dokumentacji zabytkowych cmentarzy.
52
Uprawnieni wnioskodawcy.
 Kościoły i związki wyznaniowe
 Organizacje pozarządowe działające na rzecz odnowienia zabytkowych
cmentarzy.
PROGRAM OPERACYJNY – „Edukacja kulturalna i upowszechnianie
kultury”
Cele programu operacyjnego.
 Podnoszenie kompetencji kulturalnych społeczeństwa
 Zwiększenie roli kultury w procesie edukacji, socjalizacji i adaptacji
społecznej,
 Przygotowanie dzieci i młodzieży do aktywnego uczestnictwa w kulturze,
 Tworzenie warunków do rozwijania aktywności twórczej,
 Zachowanie tradycji i przekazu ludowego dziedzictwa kulturowego,
 Podnoszenie kwalifikacji i doskonalenia zawodowego osób działających w
sferze upowszechniania kultury.
PRIORYTET 2 – Ochrona dziedzictwa kultury ludowej.
Rodzaje kwalifikujących się zadań:
 Dokumentowanie i archiwizacja najbardziej wartościowych zjawisk kultury
ludowej, tworzenie źródeł wizualnych, fonicznych i tekstowych,
 Podejmowanie i publikowanie badań naukowych oraz materiałów
popularyzujących twórczość ludową,
 Organizowanie seminariów i konferencji poświęconych kulturze ludowej,
 Przekaz umiejętności i tradycji w formie warsztatów, plenerów, kursów,
szkoleń, szczególnie tzw. „szkół tradycji”
 Tworzenie kolekcji sztuki ludowej, zakupy dóbr służących kultywowaniu
lokalnych i regionalnych tradycji
 Popularyzacja twórczości ludowej przez wspieranie wystaw, konkursów,
przeglądów i festiwali,
 Ochrona krajobrazu kulturowego wsi, w tym pomoc w zachowaniu
architektury regionalnej, tradycji i zwyczajów
 Podejmowanie działań na rzecz podtrzymywania i popularyzacji gwar
regionów etnograficznych.
Uprawnieni wnioskodawcy.
 Jednostki samorządu terytorialnego,
 Państwowe i samorządowe instytucje kultury
 Kościoły i związki wyznaniowe,
53
 Publiczne i niepubliczne szkoły artystyczne
 Podmioty gospodarcze nie zaliczane do sektora finansów publicznych
PROGRAM OPERACYJNY – „Rozwój inicjatyw lokalnych”
Cel programu operacyjnego:
Wyrównywanie różnic w dostępie do kultury, pobudzanie kulturalnych inicjatyw
lokalnych oraz stwarzanie na poziomie lokalnym warunków do rozwoju
twórczości.
Rodzaje kwalifikujących się zadań:
Program wspierać będzie niskobudżetowe zadania, których maksymalna
wnioskowana dotacja z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
wynosi 25.000 zł i obejmuje zakresy:
 Upowszechnianie kultury poprzez realizacje projektów animacyjnych,
imprez i sezonowych działań artystycznych,
 Edukacja kulturalna poprzez warsztaty artystyczne, konkursy, plenery
artystyczne, zajęcia terapeutyczne i resocjalizacyjne wykorzystujące techniki
pracy kulturalnej,
 Promowanie twórczości poprzez wystawy, przeglądy, festiwale, koncert,
spotkania ze sztuką itp.
 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego, w którym znajdują się
zadania z zakresu dokumentowania zabytków w kraju, wykonywania
dokumentacji konserwatorskich, projektowych, sporządzanie ekspertyz
technicznych
i
konserwatorskich
oraz
wykonywanie
badań
konserwatorskich i architektonicznych,
 Zakup strojów i instrumentów muzycznych, pod warunkiem że koszt
jednego instrumentu nie może przekroczyć 3.500 zł.
W ramach programu nie można ubiegać się o dofinansowanie zadań związanych z
wydawnictwami książkowymi, czasopismami (oprócz druków ulotnych nie
wymagających ISBN i ISSN) zakupem nowości bibliotecznych, realizacją
projektów współfinansowanych z funduszy europejskich, promocją polskiej
kultury
za
granicą
oraz
organizacją
wydarzeń
literackich.
Uprawnieni wnioskodawcy:
 Jednostki samorządu terytorialnego
 Państwowe i samorządowe instytucje kultury,
 Archiwa państwowe
 Kościoły i związki wyznaniowe,
 Publiczne i niepubliczne szkoły artystyczne
54
 Podmioty gospodarcze niezaliczane do sektora finansów publicznych,
 Organizacje pozarządowe.
PROGRAM OPERACYJNY „Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego”
Cel programu operacyjnego;
Zwiększenie efektywności wykorzystania środków europejskich na rzecz rozwoju
kultury. Program polega na dofinansowaniu przez Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego wkładu krajowego do wybranych projektów kulturalnych,
realizowanych ze środków europejskich.
Promesa Ministra, to inaczej umowa przyrzeczenia o współfinansowaniu
projektów realizowanych ze środków europejskich pod warunkiem ich wyboru do
realizacji przez właściwe organy w ramach funduszy strukturalnych, programów
wspólnotowych, środków EFTA oraz innych środków europejskich.
Rodzaje kwalifikowanych zadań:
 Ochrona dziedzictwa kulturowego,
 Budowa, rozbudowa i przebudowa infrastruktury kulturalnej oraz
infrastruktury szkół artystycznych,
 Rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego w dziedzinie kultury,
 Międzynarodowych przedsięwzięć kulturalnych o charakterze europejskim.
Promesa nie może być przyznana na projekty, które w chwili złożenia wniosku do
Programu Operacyjnego „Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego”
posiadają podpisana umowę na współfinansowanie zadania z funduszy
europejskich.
Dofinansowanie ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wkładu
publicznego (tzw. „własnego wkładu”) dotyczy projektów realizowanych w
ramach:
 Programu Operacyjnego – Infrastruktura i Środowisko 2007-2013 –
Priorytet XII Kultura i dziedzictwo kulturowe
 16 Regionalnych Programów Operacyjnych 2007 – 2013,
 Mechanizmu Finansowego EOG i Norweskiego Mechanizmu Finansowego
 Priorytetu 3 – ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego
 Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 – 2013 – Działanie: Odnowa
i rozwój wsi,
 Programu KULTURA (2007 – 2013).
55
Uprawnieniu wnioskodawcy:
 Instytucje kultury samorządowe, państwowe oraz współprowadzone
z Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego,
 Jednostki samorządu terytorialnego,
 Publiczne szkoły artystyczne,
 Kościoły i związki wyznaniowe,
 Organizacje pozarządowe,
 Archiwa państwowe.
9. Instrumenty wdrażania i monitoring Powiatowego Programu Opieki nad
Zabytkami
Wdrażanie „Programu”:
Po przyjęciu przez Radę Powiatu Ostrowieckiego „Programu Opieko nad
Zabytkami na lata 2010-1014 dla Powiatu Ostrowieckiego”
planuje się
następujące działania:
 Udostępnienie „Programu” do publicznej wiadomości na stronie
internetowej Starostwa Powiatu Ostrowieckiego:
www.ostrowiecki.bip.info.pl
 Przekazanie
„Programu…”
Świętokrzyskiemu
Wojewódzkiemu
Konserwatorowi Zabytków w Kielcach.
 Wydanie „Programu” drukiem w nakładzie 50 egzemplarzy,
 Przekazanie wydawnictwa gminom Powiatu Ostrowieckiego, instytucjom i
organizacjom działającym w sferze opieki nad zabytkami z terenu Powiatu
Ostrowieckiego oraz ościennym Starostwom Powiatowym (w tym i
Starostwu Powiatu Lipskiego należącego do Województwa Mazowieckiego)
 Sukcesywne uaktualnianie i uzupełnianie „Programu” w miarę
zmieniających się uwarunkowań prawnych, kulturowych i społecznych oraz
na podstawie wniosków gmin wchodzących w skład Powiatu
Ostrowieckiego oraz innych podmiotów.
Organem odpowiedzialnym za wdrażanie „Programu Opieki nad Zabytkami na
lata 2010–2014 dla Powiatu Ostrowieckiego” jest Zarząd Powiatu
Ostrowieckiego.
Przyjmuje się, że zadania określone w „Programie…” będą realizowane poprzez:
 Skoordynowanie działań wszystkich podmiotów samorządowych Powiatu
Ostrowieckiego (Miasta Ostrowca i Gmin należących do Powiatu)
w zakresie wynikającym z ustaleń zawartych w „Programie”,
a w szczególności w procesach związanych z planowaniem przestrzennym.
56
 Inicjowanie przedsięwzięć konserwatorskich w obiektach samorządowych,
sakralnych, prywatnych i należących do Skarbu Państwa - w porozumieniu
ze Świętokrzyskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Kielcach.
 Finansowanie instytucji kultury prowadzonych przez Powiat Ostrowiecki
dysponujących zabytkami (bieżące utrzymanie, wykonywanie remontów
i prac konserwatorskich)
 Wspieranie instytucji kultury prowadzonych przez samorządy w staraniach
o środki zewnętrzne (pomoc w zapewnieniu wkładu własnego do
programów i projektów w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami, w tym
wykup muzealiów itp.)
 Pomoc w sporządzaniu wniosków o dofinansowanie prac konserwatorskich,
remontowych lub rewaloryzacyjnych prowadzonych przez podmioty mające
prawa własności lub zarządzające obiektami zabytkowymi lub wpisanymi do
ewidencji zabytków z terenu Powiatu Ostrowieckiego.
 Wspieranie działalności promocyjnej i edukacyjnej w zakresie ochrony
i opieki nad zabytkami, w tym przez placówki oświatowe i organizacje
pożytku publicznego.
 Koordynowanie inicjatyw lokalnych zmierzających do utworzenia parków
krajobrazowo – kulturowych na terenie Powiatu Ostrowieckiego.

Monitoring:
Monitoring „Programu” służy zapewnieniu odpowiedniej jakości jego wdrażania.
Głównym jego celem jest gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie
zachowania, postępie i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich,
zagrożeniach, prawidłowości zarządzania i bezpieczeństwa użytkowania obiektów
zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa.
Kierunki monitoringu:
 Monitorowanie funkcji obiektów i wpływu użytkowania na ich stan
zachowania,
 Monitorowanie stopnia zabezpieczenia obiektów zabytkowych przed
pożarami, kradzieżą, katastrofami i klęskami żywiołowymi,
 Monitorowanie skuteczności funkcjonowania innych form ochrony
dziedzictwa kulturowego, w tym systemów kształcenia i powszechnej
edukacji społecznej,
 Bieżące ocenianie stanu zachowania zabytkowej substancji na terenie
Powiatu Ostrowieckiego i informowanie Świętokrzyskiego Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków w Kielcach o wszystkich zdarzeniach związanych
z zabytkami.
 Okresowa ocena stanu realizacji „Programu” przez Zarząd Powiatu
Ostrowieckiego.
57
 Przedstawianie Radzie Powiatu w dystansie dwuletnim przez Zarząd
Powiatu sprawozdania ze stanu realizacji „Programu” i wynikających z jego
założeń rezultatach spełnianej opieki nad zabytkami.
Wydziałem koordynującym działania związane z wdrażaniem „Programu” jest
Wydział Edukacji, Kultury, Kultury Fizycznej i Turystyki Starostwa Powiatowego
w Ostrowcu Św. Funkcję nadzorczą nad całością realizacji „Programu” prowadzi
Świętokrzyski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach.
Obowiązek prowadzenia kontroli stanu realizacji „Programu” wynika z Art.87 ust.
5 i 6 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami.
10. Literatura przedmiotu;
 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami
(Dz. Ust. Nr 162 poz. 1568)
 Strategia Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Ostrowieckiego do roku 2020.
(Ostrowiec listopad 2005 r.)
 Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Świętokrzyskim na lata
2007 – 2011 (Kielce 2007 r.)
 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce tom III, Województwo Kieleckie, Zeszyt
7, Powiat Opatowski (Państwowy Instytut Sztuki 1954 r.)
 W. R. Brociek - Przewodnik „Ostrowiec Świętokrzyski i Okolice” część I i
II (Agencja JP Kielce 1998 r.)
 J. L. Adamczyk – Fabryka tektury w Dolach Biskupich, dawniej „Witulin”,
Pomnik Kultury Materialnej. (Biuro Dokumentacji Zabytków w Kielcach
1982 r.)
 Ks. A. Bastrzykowski – Monografia historyczna Kunowa nad Kamienną i
jego okolicy (Kraków 1939 r.)
 Ks. A. Bastrzykowski – Monografia historyczna parafii Ruda kościelna nad
Kamienną (Ostrowiec 1947 r.)
 E. Krygier – Prace konserwatorskie. w województwo kieleckim w latach
1952 -1954 (w: Ochrona Zabytków tom IX 1956 r.)
 E. Krygier – Z inwentaryzacji zabytków gospodarczych i budowli
przemysłowych w województwie kieleckim (Kw. His. Kult. Mat. Tom II
1954 r,)
 W. Ostrowski – Budownictwo przemysłowe zagłębia staropolskiego w
okresie Królestwa Kongresowego (W; Prace I. U. A. tom I 1951 r.).
 Praca zbiorowa – Ostrowiec Świętokrzyski, monografia historyczna miasta
(wyd. M. H. – A. w Ostrowcu 1997 r.).
 J. Moniewski – Kartki z przeszłości Ostrowca i jego okolic (wyd. M. H. – A.
w Ostrowcu 1991 r.).
58
 T. i Z. Sabatowie – Cmentarz Ostrowiecki w Ostrowcu Świętokrzyskim
(Kielce 1995 r.).
 Praca zbiorowa – Ostrowieckie Zeszyty naukowe (Ostrowiec 2008 r.).
 Praca zbiorowa - 10 lat Powiatu Ostrowieckiego (Ostrowiec 2009 r.).
 Praca zbiorowa - Wielkie postaci Ziemi Ostrowieckiej (Ostrowiec 2008 r.)
 W. Kotasiak - Rezerwat Archeologiczno – Przyrodniczy w Krzemionkach
(rkps. w posiadaniu autora).
 Praca zbiorowa – Żydzi ostrowieccy, zarys dziejów (wyd. M. H. – A.
Ostrowiec 1996 r.)
 Roczniki Muzeum Historyczno – Archeologicznego w Ostrowcu Św. tomy I
z 1998 r., II z 1999 r. i III z 2000 r.
 R. Szczygieł – Przywileje lokacyjne miast województwa sandomierskiego z
XVI w, [w:] Dzieje Kielecczyzny w historiografii Ploski Ludowej, Baza
źródłowa cz.1 Kielce 1987 r.
 W. Pożaryski –Budowa geologiczna dorzecza Kamiennej [w:] Przegląd
Geologiczny nr.7 Warszawa 1953 r.
 D. Kosmowska- Suffczyńska - Rozwój rzeźby w trzeciorzędzie okolic
Ostrowca Św. i Ćmielowa. Warszawa 1966 r.
 T. Zieliński – Staropolskie Zagłębie Przemysłowe. KTN Kielce 1965 r.
 A. Leśmian, M. Stachura, B. Wójtowicz – Przyroda województwa
kieleckiego. Kielce 1985 r.
 Ks. J. Wiśniewski – Dekanat Opatowski. Radom 1097 r.
 J. Workowski – Dzieje Denkowa. Ostrowiec 1981 (z późniejszymi edycjami
autora)
 Miasta polskie w tysiącleciu tom 1 (Opracowanie zbiorowe)
Wrocław 1965 r.
 A. Marszałek - Osadnictwo neolityczne na Wyżynie Sandomierskiej IA i E
PAN Warszawa 1992 r.
 J. Kuczyński – Osada kultury amfor kulistych w Ostrowcu Św. [w:]
Wiadomości Archeologiczne t.28 1960 r.
 J. Bąbel – Naczynia kultury amfor kulistych ze stanowiska XII w
Broniszowicach [w:] Wiadomości Archeologiczne t.39 1975 r.
 S. Orzechowski – Grób kultury ceramiki sznurowej z Prusinowic [w:]
Sprawozdania Archeologiczne t. 41 1990 r.
 Z. Krzak – Osada kultury łużyckiej we wsi Piaski Brzustowskie [w:]
Wiadomości Archeologiczne t. 27 1962 r.
 Z. Krzak – Sprawozdanie z wykopalisk na górze „Gawroniec – Pałyga” w
Ćmielowie w 1961 r. [w:] Sprawozdania Archeologiczne t.15 1963 r.
 K. Bielenin - Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach
Świętokrzyskich, Kielce 1992 r.
 H. Łowmiański – Początki Polski t. I i II, Warszawa 1963 r.
59
 Z. Guldon, J. Kaczor – Górnictwo i hutnictwo żelaza w Staropolskim
Okręgu Przemysłowym w II połowie XVIII w, Kielce 1994 r.
 M. Żakowska – Denków- ośrodek przemysłu ceramicznego w pow.
Opatowskim [w:] Ziemia nr.3 1938 r.
 S. Kieniewicz – Powstanie Styczniowe, Warszawa 1983 r.
 M. Banaszek, W. Borcych, Z. Kałamaga, W. Różański – Dzieje Huty im. M.
Nowotki 1813 – 1988, Warszawa 1988 r.
 H. Łabęcki – Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego
pod względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym skreślił ..
t. I Warszawa 1841 r.
 M. Banaszek – Założenia i realizacja planu COP ze szczególnym
uwzględnieniem inwestycji przemysłowych nad Kamienną [w:] „Nad
Kamienną” nr 2, 1986 r.
*
*
*
60
Download