Wybrane elementy prawa
advertisement
Wybrane elementy prawa Wprowadzenie I. Istota prawa Co to jest prawo? • Prawo to ogół zasad zachowania (reguł postępowania) obowiązujących na terytorium danego kraju, ustanowionych przez państwo i należycie ogłoszonych. • Zasady zachowania w aspekcie prawnym dotyczą zakazów, nakazów oraz uprawnień. • Przestrzeganie prawa gwarantują organy wymiaru sprawiedliwości, które mogą się posługiwać przymusem państwowym. • Prawo nie mówi co jest dozwolone, gdyż istnieje zasada, iż wszystko, co nie jest zakazane, jest dozwolone. • Prawo nie reguluje myśli i uczuć, a jedynie zachowania (ich wystąpienie lub ich brak). Rys historyczny • Prawo, jako zjawisko społeczne, pojawiło się już w głębokiej starożytności. Słynny „kodeks Hammurabiego” powstał około 1750 roku p.n.e., czyli prawie 4 tys. lat temu. Kodeks ten jest przykładem najbardziej zasadniczej funkcji prawa – władca na kamiennych blokach wypisuje zasady, jakie obowiązują na terytorium jego państwa by wskazać podstawowe obowiązki poddanych • Innym przykładem systemu prawnego w starożytności są przepisy Izraela zawarte w Pięcioksięgu. Przenikanie się norm religijnych z prawnymi dzisiaj w większości krajów nie znajduje naśladowców (poza krajami muzułmańskimi). • Rozkwit systemu prawnego nastąpił wraz z rozwojem imperium rzymskiego. Prawo rzymskie, z całym aparatem administracji państwa, jest nie tylko przedmiotem współczesnych studiów, lecz również pierwowzorem stworzonego w czasach późniejszych systemu prawnego zachodniego świata. • W czasach nowożytnych system prawny rozbudował się i uporządkował. Powstał cały szereg szczegółowych dziedzin prawnych, tzw. gałęzi prawa (np. prawo cywilne, karne, pracy, rodzinne i opiekuńcze, finansowe, administracyjne). Prawo przedmiotowe i podmiotowe • Prawo przedmiotowe mówi, co jest prawem, a zatem jest to ogół norm prawnych. • Prawo podmiotowe to możność postępowania w określony sposób – to prawo jednostki do czegoś np.: Jan ma prawo do urlopu • Prawo podmiotowe nie może istnieć bez prawa przedmiotowego, gdyż prawo przedmiotowe to zbiór norm prawnych, a prawo podmiotowe to to, co z niego wynika. Ćwiczenie Określ, czy to prawo przedmiotowe, czy podmiotowe: Art. 108. KW Kto szczuje psem człowieka, podlega karze grzywny do 1.000 złotych albo karze nagany. Art. 681. KC Do drobnych nakładów, które obciążają najemcę lokalu, należą w szczególności: drobne naprawy podłóg, drzwi i okien, malowanie ścian, podłóg oraz wewnętrznej strony drzwi wejściowych, jak również drobne naprawy instalacji i urządzeń technicznych, zapewniających korzystanie ze światła, ogrzewania lokalu, dopływu i odpływu wody. Art. 188. KP Pracownikowi wychowującemu przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy na 2 dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Prawo i państwo • System prawny jest nieodłącznie związany z systemem państwowym. Charakterystyczne jest to, iż mimo istnienia szeregu wspólnych regulacji w Unii Europejskiej, systemy prawne państw członkowskich są tworami odrębnymi • Można wskazać co najmniej trzy zasadnicze powiązania państwa i obowiązującego w nim prawa: a) dany system obowiązuje na terytorium danego państwa; b) prawo tworzone jest przez osoby sprawujące władzę w danym państwie (nawet jeżeli przyjmuje się regulacje międzynarodowe, to muszą one zostać ratyfikowane przez władze danego państwa); c) przestrzeganie prawa jest zabezpieczane poprzez system państwowy (policję, prokuraturę, sądy, komorników, więzienia itd.) Jak dzielimy prawo? • Prawo wewnętrzne i międzynarodowe • Prawo publiczne i prywatne • Prawo materialne i formalne Prawo wewnętrzne a prawo międzynarodowe • Prawo wewnętrzne reguluje stosunki pomiędzy podmiotami prawa w obrębie danego państwa • Prawo międzynarodowe reguluje stosunki zewnętrzne między podmiotami prawa międzynarodowego (państwami, organizacjami międzynarodowymi) Prawo publiczne a prawo prywatne PRAWO PUBLICZNE PRAWO PRYWATNE Reguluje stosunki między organami państwa Dotyczy podmiotów równoprawnych, oraz między państwem a obywatelem. obywateli i innych podmiotów prawa, jak np. spółki. Charakteryzuje się nierówną pozycją stron, państwo występuje tu z pozycji władzy (tak jest np. w prawie karnym, administracyjnym, podatkowym, konstytucyjnym). Nikt nas przecież nie pyta, czy chcemy zapłacić podatek i w jakiej wysokości, czy odpowiada nam kara więzienia za kradzież. Nasze zadanie to podporządkowanie się prawu. Charakteryzuje się równością stron, które wedle swej woli kształtują wzajemne stosunki. Od nas bowiem zależy czy kupimy samochód nowy czy z drugiej ręki. Możemy negocjować cenę i różnie ustalać warunki umowy. Z tego konara wyrasta wiele gałęzi, np.: - prawo konstytucyjne - prawo administracyjne - prawo karne - prawo finansowe Z tego konara wyrasta np. : - prawo cywilne - prawo rodzinne - prawo handlowe - prawo pracy Prawo materialne a prawo formalne PRAWO MATERIALNE PRAWO FORMALNE (PROCESOWE) Określa uprawnienia i obowiązki Mówi o procedurach dochodzenia praw, podmiotów w relacjach prawnych, czasem w realizacji obowiązków (np. Kpc, Kpk) sankcję (np. Kc, Kk) Z prawa materialnego wynikają określone w Kodeksie cywilnym uprawnienia , np. właściciela roweru (może on swój rower sprzedać, wypożyczyć, rozebrać na części itp.) Prawo procesowe pomoże np. właścicielowi roweru w sytuacji, gdy sąsiad jadący samochodem zniszczy stojący przy domu rower i trzeba będzie udać się do sądu ze skargą i wnioskiem o odszkodowanie Funkcje prawa • • • • • • • Funkcja regulacji życia społecznego (stabilizacyjna) - prawo pozwala zapewnić obywatelom poczucie bezpieczeństwa w państwie. Eliminuje niepożądane zachowania. Utrwala istnienie ładu społecznego, gospodarczego, politycznego. Funkcja wychowawcza - prawo kształtuje pozytywne zachowania wobec przepisów prawnych- pełni zatem funkcję prewencyjną. Prawo pełni także funkcję resocjalizacyjną, kiedy zastosowana kara działa tak, że osoba, której to dotyczy nie jest skłonna ponownie pogwałcić istniejące normy prawne. Funkcja ochronna - prawo ma za zadanie chronić te wartości, które są ogólnie przyjęte i ważne ze społecznego punktu widzenia. Funkcja represyjna - prawo ma za zadanie określić wymiar kary za dokonanie przestępstw, działać odstraszająco na sprawców, a także realizować zasadę nieuchronności poniesienia kary za dokonane przestępstwo. Funkcja kulturotwórcza - prawo integruje ludność zamieszkującą na danym terenie. Wpływa na kultywowanie określonych przez daną społeczność wartości. Znajomość przepisów prawnych określa poziom kultury np. politycznej danej zbiorowości. Funkcja organizacyjna - prawo określa ramy działania władzy i organizacji publicznych. Funkcja gwarancyjna - prawo wyznacza granice pomiędzy uprawnieniami państwa a wolnością jednostki. Określa, jakie zachowanie jednostki wobec państwa jest zabronione. Z drugiej strony wyznacza granice działania państwa wobec jednostki. Granice te stanowią istniejące normy prawne będące jedyną podstawą działania. Prawo gwarantuje zatem, że ci, którzy nie naruszą określonych w nim zasad postępowania nie poniosą negatywnych konsekwencji ze strony państwa. Ignorantia iuris nocet • Powyższa łacińska maksyma głosi, iż „nieznajomość prawa szkodzi”. Oznacza to, iż: Po pierwsze - niewiedza w stosunku do obowiązujących przepisów prawnych może przynieść jedynie szkody – utratę przywileju lub karę za niestosowanie się do nakazów i zakazów Po drugie - nikt nie jest zwolniony z obowiązku znajomości prawa, tzn. nie można powoływać się na nieznajomość przepisów w obronie własnych interesów. Przepisy są jawne i każdy może je poznać II. Norma prawna Norma • • • W życiu społecznym podlegamy szeregowi różnych norm regulujących nasze kontakty z naturą, wytworami kultury i innymi ludźmi. Normy zachowań mogą mieć charakter prawny (określony poprzez przepisy prawne) bądź pozaprawny (nie objęty przepisami) Normy pozaprawne to przede wszystkim normy kulturowe i religijne określające dopuszczalne oraz pożądane zachowania. Celem tych norm jest zachowanie i utrwalenie określonego porządku społecznego lub wskazanie na dobro i zło podzielane przez określoną społeczność. Przykładem normy kulturowej (obyczajowej) jest zachowanie okresu żałoby po śmierci bliskiej osoby. Normy kulturowe i religijne czasami bywają źródłem norm prawnych Normy prawne to regulacje życia społecznego, wskazujące kto i kiedy, w jaki sposób powinien, nie powinien lub może się zachować i jakie są z tym związane konsekwencje • Normy prawne różnią się od norm kulturowych i religijnych tym, że: – są uznawane przez państwo za podstawę regulacji stosunków społecznych, – są najczęściej spisane w formie przepisów prawnych zawartych w aktach normatywnych (konstytucji, ustawach, rozporządzeniach i innych). Konstrukcja normy prawnej 1) Hipoteza – określa kogo dotyczy dana norma. Może być sformułowana jako cecha określonych osób (np. pracodawca) bądź jako okoliczność w jakiej znalazł się człowiek (np. „kto publicznie prezentuje ...”). Adresatem normy jest każda osoba wskazana w hipotezie normy (norma ma charakter ogólny – nie dotyczy konkretnej osoby np. Jana Kowalskiego). Norma wskazuje okoliczności w sposób abstrakcyjny (nie nawiązuje do konkretnego wydarzenia) 2) Dyspozycja – to określony przez normę sposób zachowania (zakazanego, nakazanego bądź dopuszczalnego) 3) Sankcja – wskazuje konsekwencje zachowania niezgodnego z dyspozycją Przykład: Art. 202. § 1 KK. Kto publicznie prezentuje treści pornograficzne w taki sposób, że może to narzucić ich odbiór osobie, która tego sobie nie życzy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. – – – Hipoteza – „kto publicznie prezentuje treści pornograficzne” Dyspozycja – „nie może narzucić ich odbioru osobie, która tego sobie nie życzy” Sankcja – „w innym przypadku osoba taka podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku” Rodzaje norm ze względu na treść 1) Norma zakazująca – zabraniająca adresatowi określonego zachowania pod groźbą zawartą w sankcji Np.: Art. 108 KW: Kto szczuje psem człowieka, podlega karze grzywny do 1000 zł. albo karze nagany 2) Norma nakazująca – zobowiązująca adresata do określonego zachowania pod groźbą zawartą w sankcji Np.: Art. 23 KH (o spółce jawnej): Umowa spółki powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności. 3) Norma przyzwalająca – dająca prawo adresatowi do określonego zachowania i osiągania korzyści. Sankcją jest utrata korzyści płynących ze wskazanego prawa. Np.: Art. 183d KP: Osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę, ustalane na podstawie odrębnych przepisów. Rodzaje norm ze względu na ich stosowanie 1) Norma bezwzględnie obowiązująca – obowiązuje bezwzględnie każdego adresata normy niezależnie od jakichkolwiek uwarunkowań NP.: Art. 13. § 1 KRiO Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim. 2) Norma względnie obowiązująca – obowiązuje adresatów normy, jeżeli nie wystąpią wskazane przez normę okoliczności (np. strony nie postanowią inaczej) NP.: Art. 866 KC (o spółce cywilnej): W braku odmiennej umowy lub uchwały wspólników każdy wspólnik jest umocowany do reprezentowania spółki w takich granicach, w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw. Ćwiczenia Ćw. 1. Sformułuj przykładową normę prawną obowiązującą w Twojej rzeczywistości ze wskazaniem wszystkich elementów konstrukcyjnych (hipotezy, dyspozycji i sankcji) Ćw. 2. Dokonaj analizy poniższych norm prawnych (wskaż elementy konstrukcyjne oraz określ rodzaj normy ze względu na treść i stosowanie) a) Art. 98. § 1. KPC: Strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu) b) Art. 36. Konstytucja RP: Podczas pobytu za granicą obywatel polski ma prawo do opieki ze strony Rzeczypospolitej Polskiej III. Stosunki i zdarzenia prawne Inicjacja stosowania norm prawnych • Normy prawne stosuje się jako konsekwencję zmiany pewnego stanu rzeczy. Hipoteza normy mówi: "kto i w jakich okolicznościach". Musi zatem zdarzyć się "coś" by "w pewnych okolicznościach" mógł znaleźć się "ktoś". Takie zdarzenie nazywa się zdarzeniem prawnym. • Zdarzeniem prawnym jest każda zmiana rzeczywistości (działanie człowieka lub natury), która powoduje, że "ktoś" staje się adresatem normy prawnej. Stosunek prawny • Jeżeli ma miejsce określone zdarzenie prawne, w odniesieniu do adresata normy zaczyna się stosować dyspozycję, która wypływa z tej normy. Oznacza to, iż wobec kogoś wymaga się określonych zachowań (działania bądź powstrzymania się od działania) lub też daje się komuś prawo do określonych żądań • W sytuację taką zaangażowany jest nie tylko adresat. Jeżeli ktoś coś musi lub czegoś nie może, zawsze ktoś inny ma prawo wymagać takich zachowań. Gdy komuś przyznaje się prawo do żądania czegoś, to zawsze ktoś zobowiązany jest do realizacji tego żądania • Stosowanie normy prawnej powoduje zatem powstanie szczególnej relacji pomiędzy co najmniej dwoma podmiotami. Jedna strona ma prawo żądać (prawo do roszczenia) a druga ma obowiązki prawne. Taka relacja to inaczej stosunek prawny. Od stosunku społecznego różni się on faktem, iż treść stosunku wynika z normy prawnej Konstrukcja stosunku prawnego Przykładowy stosunek prawny Art. 613. § 1. KC Przez umowę kontraktacji producent rolny zobowiązuje się wytworzyć i dostarczyć kontraktującemu oznaczoną ilość produktów rolnych określonego rodzaju, a kontraktujący zobowiązuje się te produkty odebrać w terminie umówionym, zapłacić umówioną cenę oraz spełnić określone świadczenie dodatkowe, jeżeli umowa lub przepisy szczególne przewidują obowiązek spełnienia takiego świadczenia. • Zawarcie przez rolnika i zakład przetwórstwa spożywczego umowy kontraktacji oznacza powstanie stosunku prawnego, w którym: a) rolnik jest podmiotem obowiązku, gdyż musi dostarczyć przetwórcy (podmiotowi prawa) "oznaczoną ilość produktów rolnych określonego rodzaju", natomiast przetwórca może się tego domagać, b) przetwórca jest także podmiotem obowiązku, gdyż rolnik (podmiot prawa) może żądać od niego "odbioru produktów w terminie umówionym, zapłacenia umówionej ceny oraz spełnienia określonego świadczenia dodatkowego, jeżeli umowa lub przepisy szczególne przewidują obowiązek spełnienia takiego świadczenia". Rodzaje stosunków prawnych • Stosunki prawne wynikają z norm prawnych i są osadzone w konkretnych okolicznościach życia. Ich liczba oraz różnorodność jest ogromna, stąd sklasyfikowanie stosunków prawnych jest niezwykle trudne. Warto jednak zwrócić uwagę na dwie cechy stosunków prawnych. Po pierwsze, różna może być pozycja prawna poszczególnych podmiotów stosunku prawnego. Podmioty mogą mieć status równorzędny, jak w stosunkach cywilnoprawnych - np. prawo cywilne, prawo pracy. Status podmiotów może być jednak nierównorzędny - np. organ administracyjny wydający decyzję administracyjną (stosunek administracyjnoprawny) czy sąd wydający wyrok więzienia za morderstwo (stosunek karnoprawny). Uwaga! Sąd i organ administracyjny może być również podmiotem stosunku cywilnoprawnego (np. kupując materiały biurowe) Po drugie, stosunki prawne mogą mieć charakter jednostronny (każda osoba jest albo podmiotem obowiązku albo podmiotem prawa), lub też, jak w przykładzie o kontraktacji, pozycje osób mogą się zmieniać (charakter dwustronny) Rodzaje zdarzeń prawnych • Zdarzeniem prawnym jest każde rzeczywiste wydarzenie, które powoduje powstanie, zmianę bądź zakończenie stosunku prawnego. • Zdarzenia te mogą być zależne od woli człowieka (np. sprzedaż samochodu, zawarcie małżeństwa) lub też niezależne od niej (np. zniszczenia spowodowane wichurą, śmierć człowieka). • Działaniu człowieka zgodnemu z jego wolą może towarzyszyć wyrażanie woli (słowem, pismem czy w jakikolwiek sposób może on okazywać, iż chodzi mu o powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego). W tej sytuacji mówi się o aktach prawnych. Jeżeli człowiek działa świadomie i zgodnie z własną wolą, lecz nie towarzyszy temu wyrażanie woli ,mamy do czynienia z czynem prawnym. Klasyfikacja zdarzeń prawnych • Akty prawne dzielą się na trzy kategorie: 1) czynności prawne - świadome działanie jednej lub kilku osób wyrażające się oświadczeniem woli, mające na celu wywołanie skutków prawnych (np. zawarcie umowy), 2) decyzje administracyjne - decyzje wydawane w danych sprawach przez organy władzy publicznej (np. zgoda na budowę domu wydana przez urząd nadzoru budowlanego), 3) konstytutywne orzeczenia sądowe - decyzje sądu w danej sprawie zmieniające stan zainteresowanych stron (np. decyzja o podziale majątku rozwodzących się małżonków); sąd może również wydawać orzeczenia deklaratywne (np. orzeczenie, iż złożono żądane dokumenty), lecz te nie są aktami prawnymi. • Czyny prawne to wszystkie działania zgodne w wolą człowieka, którym nie towarzyszy wyrażanie woli wywołania skutków prawnych. W zależności od zgodności z obowiązującymi przepisami prawnymi, czyny dzieli się na: 1) dozwolone - niezakazane przez prawo (np. jazda na rowerze - jest się wówczas adresatem norm prawa o ruchu drogowym) 2) niedozwolone - zakazane przez prawo (np. kradzież jabłek z nie swojego sadu - jest się adresatem art. 123 KW) Ćwiczenie Nazwij zdarzenia prawne wynikające z poniższych przepisów: a) Art. 217. § 1. KK Kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cielesną, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. b) Art. 120. § 1. KW Kto w celu przywłaszczenia dopuszcza się wyrębu drzewa w lesie albo kradnie lub przywłaszcza sobie z lasu drzewo wyrąbane lub powalone, jeżeli wartość drzewa nie przekracza 75 złotych podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. IV. Źródła prawa Źródła norm prawnych • Normy prawa są wynikiem rozwoju społeczeństwa. Ukoronowaniem procesu regulacji zachowań w danym społeczeństwie jest formalizacja norm w postaci przepisów prawnych. Jest to tzw. prawo stanowione (pozytywne). • Przepis prawny to jednostka redakcyjna zawierająca określoną myśl prawną zawartą w akcie normatywnym (np. w ustawie). • Przepisy zorganizowane są w formie – – – – – artykułów - art. paragrafów - § ustępów - ust. punktów - np. 1) i liter - np. a) • Oprócz prawa stanowionego, źródłem norm prawnych jest również tzw. prawo zwyczajowe. Normy prawa zwyczajowego to powszechnie przyjęte przez daną społeczność, najczęściej tradycyjne, sposoby zachowania. Rodzaje aktów normatywnych • Akty normatywne to dokumenty zawierające przepisy prawne • Źródła prawa obowiązującego w RP Art. 87. Konst. RP : 1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia • Obok przepisów obowiązujących powszechnie w całej RP istnieją również przepisy obowiązujące lokalnie (np. mogą dotyczyć określonego obszaru Polski lub konkretnego urzędu) Art. 87. Konst. RP 2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego Do aktów normatywnych prawa miejscowego zalicza się uchwały i zarządzenia Rozwiązywanie kolizji prawnych • • Podstawową zasadą funkcjonowania systemu prawnego jest fakt, iż prawo nie działa wstecz. Inaczej mówiąc, przepisy prawne obowiązują od konkretnego terminu a jakiekolwiek zdarzenia wynikłe przed wejściem przepisów w życie nie podlegają tym przepisom (nawet, gdyby były już przegłosowane przez Sejm i Senat oraz podpisane przez Prezydenta) W sytuacji, gdyby dwa przepisy prawne w odmienny sposób regulowały dany problem prawny, stosuje się następujące zasady: a) przepisy aktu normatywnego wyższego rzędu znoszą przepisy aktu normatywnego niższego rzędu (przepisy ustawy znoszą przepisy rozporządzenia), b) przepisy aktu normatywnego późniejszego znoszą przepisy aktu normatywnego wcześniejszego (np. zapisy ustawy z 23.03.2006 roku znoszą przepisy ustawy z 12.11.2005 roku), c) przepisy aktu normatywnego szczegółowego znoszą przepisy aktu normatywnego ogólnego (np. zapisy Karty Nauczyciela znoszą przepisy Kodeksu pracy). Ćwiczenie Witold Mazurek popadł w konflikt z pracodawcą. Interesującą nas sytuację w odmienny sposób regulują trzy akty normatywne: ustawa Kodeks pracy w poprawce z 18.12.2002 r. (przepis dotychczas nie zmieniony); rozporządzenie Ministra Pracy z 23.02.2005 r. oraz ustawa branżowa z 10.10.2000 r. Określ przepisy którego z w/w aktów będą stosowane V. Tworzenie prawa Różnorodność procedowania • • • Przepisy prawne tworzone są w sposób charakterystyczny dla rodzaju aktu normatywnego, w którym są zamieszczone Najtrudniejsza, bo wymagająca największego poparcia i zgody wśród uprawnionych do tego osób, jest procedura zmiany konstytucji Najmniej jednoznaczne zasady tworzenia prawa dotyczą ratyfikacji umów międzynarodowych. Najistotniejszy podział umów międzynarodowych wskazuje na takie umowy, których ratyfikacja wymaga zgody w formie ustawy oraz takie, które podpisywane są przez osoby do tego uprawnione (m.in. Prezydent RP) bez zgody ustawowej. Do tej pierwszej kategorii zalicza się umowy dotyczące: 1) 2) 3) 4) 5) • pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych, wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji, członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej, znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym, spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy Rozporządzenie wydawane są jednoosobowo przez osobę uprawnioną (ministrów i niektórych najwyższych urzędników RP) • Ustawy stanowią w praktyce najistotniejszy rodzaj aktu normatywnego. To one są "nosicielami" większości regulacji prawnych. Uchwalanie ustaw wymaga konsensusu najwyższych organów władzy Rzeczpospolitej Polskiej: Sejmu, Senatu i Prezydenta RP Vacatio legis i publikacja aktów normatywnych • • • Zasada "ignorantia iuris nocet" swojego uzasadnienia doszukuje się w możliwości poznania przepisów prawnych, jakie daje publikowanie ich w oficjalnych pismach Art. 88 Konst. RP. : 1. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. Akty normatywne ogłaszane są w dziennikach urzędowych wg zasad wskazanych w ustawie o ogłaszaniu aktów normatywnych. – • Art. 8. UOAN: Dziennikami urzędowymi w rozumieniu ustawy są: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski", Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski B", dzienniki urzędowe ministrów kierujących działami administracji rządowej, dzienniki urzędowe urzędów centralnych oraz wojewódzkie dzienniki urzędowe. Przepisy opublikowane w ww. dziennikach wchodzą w życie po upływie tzw. "vacatio legis" od chwili publikacji. Jest to czas potrzebny na to, by każdy mógł zapoznać się z nowymi przepisami. Ustawa o publikacji aktów normatywnych wskazuje pewne normy czasowe "vacatio legis": – Art. 4. UOAN : 1. Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że dany akt normatywny określi termin dłuższy. 2. W uzasadnionych przypadkach akty normatywne [...] mogą wchodzić w życie w terminie krótszym niż czternaście dni, a jeżeli ważny interes państwa wymaga natychmiastowego wejścia w życie aktu normatywnego i zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie, dniem wejścia w życie może być dzień ogłoszenia tego aktu w dzienniku urzędowym. VI. Stosowanie prawa Procedura stosowania prawa • Rozwiązanie problemu prawnego oznacza, iż w określonej sytuacji zastosuje się rozwiązania wynikające z przepisów prawnych • Zastosowanie prawa w danej sytuacji wymaga: a) ustalenia stanu faktycznego - określenia, a jeśli trzeba również udowodnienia, co w istocie się wydarzyło, czy i jaki stan miał miejsce (w obserwacji i analizie uwzględnić należy także okoliczności towarzyszące danemu zdarzeniu prawnemu; dowodzenie opiera się najczęściej na dokumentacji, relacjach świadków oraz opiniach biegłych), b) kwalifikacji prawnej - wskazania przepisów odnoszących się do danych zdarzeń prawnych, c) wnioskowania i wydania opinii, orzeczenia lub decyzji Organizacja systemu wymiaru sprawiedliwości • Stosowanie prawa opiera się na postępowaniu sądowym oraz instytucjach przymusu państwowego. Główne role w interesujących nas procesach odgrywają: a) prokuratura - organ rozpatrujący zasadność oskarżenia oraz stanowiący potencjalnie stronę oskarżenia, b) adwokatura - instytucja prawna stanowiąca obronę strony oskarżonej, c) sądownictwo - system urzędów wydających wyroki w sprawach prawnych, d) organy przymusu - policja, policja municypalna oraz żandarmeria, e) komornicy - strona uskuteczniająca egzekucję majątkową na podstawie postanowień sądów, f) więzienia i inne podmioty realizujące postanowienia sądów w zakresie ograniczenia i pozbawienia wolności. • • • Postępowanie sądowe prowadzone może być z oskarżenia publicznego (prokuratura oskarża nawet wówczas, gdy nikt nie złoży pozwu przeciwko oskarżonemu - np. w przypadku zabójstwa) oraz z oskarżenia prywatnego (do uruchomienia postępowania potrzebne jest złożenie pozwu przez stronę poszkodowaną - np. naruszenie dobrego imienia) Postępowanie sądowe jest postępowaniem co najmniej dwuinstancyjnym. Zanim zapadnie prawomocny wyrok strona postępowania ma prawo do odwołania się od wyroku do sądu drugiej instancji. Prawomocny wyrok sądu odwoławczego w zasadzie kończy postępowanie sądowe, ale w ciągu 30 dni od przekazania wyroku z uzasadnieniem stronie przysługuje prawo do kasacji tego wyroku przez Sąd Najwyższy. Sąd Najwyższy rozpatruje wówczas, czy sąd wydający wyrok nie popełnił uchybień formalnych lub rażącego naruszenia prawa, które mogłoby mieć wpływ na treść wyroku. Sądownictwo w Polsce • • • • • W Polsce wyróżnia się trzy rodzaje sądownictwa: a) sądy administracyjne - orzekające w sprawach dotyczących funkcjonowania organów administracyjnych (np. w sprawie niezgodności decyzji administracyjnych z prawem), b) sądy wojskowe - orzekające w sprawach związanych z wojskiem, c) sądy powszechne - orzekające w pozostałych sprawach (m.in. w sprawach gospodarczych, cywilnych, rodzinnych, karnych, pracy) Sądy administracyjne rozpatrują odwołania od decyzji organów administracyjnych drugiej instancji. Pierwszą instancją sądów administracyjnych są wojewódzkie sądy administracyjne, a odwołania od ich wyroków rozpatrywane są przez Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie Struktura sądów powszechnych obejmuje sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne oraz Sąd Najwyższy Sąd rejonowy może być jedynie sądem pierwszej instancji i dotyczy spraw o mniejszej wadze. W zależności od przedmiotu sprawy, sąd okręgowy może być sądem pierwszej bądź drugiej instancji. Natomiast sąd apelacyjny jest wyłącznie sądem drugiej instancji dla odwołań od wyroków sądów okręgowych Sądem odwoławczym dla wyroków sądu rejonowego jest: – – – dla wyroku sądu rejonowego - sąd okręgowy dla wyroku sądu okręgowego - sąd apelacyjny dla wyroku wojewódzkiego sądu administracyjnego - NSA VII. Wykładnia prawa Znaczenie wykładni prawa • W niektórych przypadkach właściwe odczytanie przepisów prawnych sprawia ogromną trudność. Przepisy prawne zawarte w aktach normatywnych nie zawsze dają wprost odpowiedź na pytanie, co jest zgodne z prawem. Wynika to z faktu, iż: a) nie można uregulować w przepisach wszystkich możliwych sytuacji występujących w życiu, b) ubóstwo języka lub nieumiejętność posługiwania się nim może prowadzić do nieporozumień, c) niektóre sytuacje mogą być różnie interpretowane • Kwalifikacja prawna wymaga w tych sytuacjach, by przepisy prawne zostały zinterpretowane przez osoby do tego powołane. Te z kolei mogą posłużyć się różnym warsztatem metodycznym. Owa interpretacja przepisów nosi miano wykładni prawa. Rodzaje wykładni ze względu na podmiot • Najistotniejsze pytanie dotyczące wykładni prawa dotyczy uprawnień do jej dokonywania. Z punktu widzenia podmiotu dokonującego wykładni wyróżnia się: a) wykładnię autentyczną - dokonuje jej ta sama osoba lub organ, który ustanowił dane przepisy (np. Minister Finansów dokonuje wykładni rozporządzenia o rozliczaniu podatku dochodowego od osób fizycznych); wykładnia ta jest powszechnie obowiązującą; b) wykładnię sądową (praktyczną) - sąd orzekając w konkretnej sprawie dokonuje interpretacji przepisów prawnych; wykładnia ta odnosi się tylko i wyłącznie do danej konkretnej sprawy i nie obowiązuje w innych przypadkach; wyjątek stanowi wykładnia Sądu Najwyższego; która ma charakter ogólnie obowiązujący, c) wykładnię doktrynalną (naukową) - wykładni prawa dokonywać mogą również osoby naukowo zajmujące się prawem, tworząc tzw. doktrynę prawa; wykładnia ta ma jedynie charakter opinii i nie jest w ogóle obowiązująca Rodzaje wykładni ze względu na metodę • Ze względu na metodę interpretacyjną zazwyczaj wskazuje się następujące rodzaje wykładni: a) wykładnię językową - interpretacja opiera się na analizie językowej słownictwa i składni, b) wykładnię systemową - wyjaśnienie przepisu polega na analizie kontekstu w systemie prawa (na ile dane rozumienie przepisu wpisuje się w ogólną doktrynę prawa), c) wykładnię logiczną - treść przepisu wnioskuje się na podstawie logicznego rachunku zdań, d) wykładnię teleologiczną (celowościową) - próbuje się odczytać jaka intencja przyświecała autorom podczas tworzenia przepisu, e) wykładnię historyczną - wykładnia uwzględnia ewolucję regulacji w danym zakresie Rodzaje wykładni ze względu na wynik • Dokonanie wykładni może powodować, iż dany przepis będzie stosować się: a) w rozumieniu dosłownym (dokładnie tak, jak mówią słowa przepisu) - wykładnia literalna, b) w szerszym rozumieniu od sformułowań przepisu - wykładnia rozszerzająca, c) w węższym rozumieniu od sformułowań przepisu - wykładnia zawężająca
