NBP - Ekonomicznie.pl
advertisement
PRZESTĘPSTWA BANKOWE 1 SPIS TRE¦CI Wstęp 1. Przestępstwa popełniane ze szkodą dla banków 1.1. Rodzaje przestępczości przeciwbankowej 1.1.1. Wyłudzanie kredytów 1.1.2. Nadużycie udzielonego zaufania przez pracownika banku 1.1.3. Pranie brudnych pieniędzy 1.2. Przepisy kodeksu karnego oraz prawa bankowego chroniące bank przed przestępstwami 2. Szkody związane z ryzykami bankowymi jako przykład konieczności stosowania ubezpieczenia ryzyk bankowych 3. Polisa ubezpieczenia ryzyk bankowych (Bankers Blanket Bond) 3.1. Klauzula I - Sprzeniewierzenie / nieuczciwość pracownika 3.2. Klauzula II - Zniszczenie/ utrata wartości pieniężnych w lokalach 3.3. Klauzula III - Zniszczenie /utrata wartości pieniężnych w transporcie (Ubezpieczenie przewozu) 3.4. Klauzula IV, Klauzula V, Klauzula VI - Straty spowodowane przyjęciem fałszywych czeków i weksli; straty spowodowane przyjęciem innych fałszywych papierów wartościowych; straty spowodowane przyjęciem fałszywych pieniędzy 3.5. Klauzula VII - Straty spowodowane zniszczeniami /utratą wyposażenia 4. Pakiet ubezpieczeń ryzyk bankowych Zakończenie 2 WSTĘP Przez ostatnie lata nastąpił gwałtowny wzrost przestępczości gospodarczej, jak również jej zmian jakościowych. W tej kategorii przestępstw dominującą pozycję zajmowała i nadal zajmuje przestępczość popełniana na szkodę banków, która w kryminologii jest potocznie określana mianem przestępczości przeciwbankowej. Przyczynił się do tego również postęp technologiczny, który z kolei sprzyja dynamicznemu rozwojowi sektora usług finansowych. Nowe technologie stworzyły ogromne możliwości w tym zakresie, przynosząc jednocześnie wiele nowych zagrożeń, co powoduje, że większość banków na świecie i coraz więcej w Europie Środkowej i Wschodniej szuka wsparcia na rynku ubezpieczeniowym. Istnieje wiele ryzyk bankowych i ich liczba stale wzrasta. Jednak do głównych ryzyk można zaliczyć: oszustwo, fałszerstwo rabunek, przestępstwa elektroniczne, odpowiedzialność wobec osób trzecich. Wraz ze wzrostem zaawansowania i skuteczności fizycznych zabezpieczeń banków coraz mniejsze znaczenie mają dla nich zagrożenia związane ze zdarzeniami losowymi spowodowanymi typowymi, przestępczymi działaniami człowieka takimi jak kradzież, rabunek czy dewastacja. Niestety z doświadczeń Europy Zachodniej wynika, że zmniejszenie się ilości i skali "klasycznych" działań przestępczych nie oznacza równoczesnego obniżenia strat banków i innych instytucji finansowych związanych z przestępczością. Wprost przeciwnie - zagrożenie to wzrasta wraz ze wzrostem skomplikowania, szybkości i skomputeryzowania działań banków i może mieć katastrofalne skutki doprowadzając nawet do ich bankructwa. Statystyka kryzysów bankowych pokazuje, że np. zawał systemu komputerowego niemal czterokrotnie częściej paraliżuje pracę instytucji niż ogień. Podobny trend można zaobserwować również w Polsce, gdzie od 1993 roku straty banków spowodowane kradzieżą czy rabunkiem stanowią tylko około 40 % ogółu strat związanych z przestępstwami. Jednocześnie obserwuje się brak społecznego sprzeciwu wobec przestępstw niezwiązanych ze stosowaniem przemocy. Oznacza to przede wszystkim łatwiejszą samoakceptację własnych, przestępczych działań, co w znacznym stopniu wpływa na wzrost zagrożenia. W związku z tym, coraz częściej definiuje się prawnie obowiązki członków zarządu i dyrektorów celem zwiększenia ich odpowiedzialności za prowadzone działania. Ważne jest, aby byli oni zawsze w pełni świadomi tego, co dzieje się w instytucji. Jednym z najefektywniejszych sposobów, które umożliwiają orientację w sytuacji firmy jest wprowadzenie uporządkowanego i zorganizowanego zarządzania ryzykiem. Przez zarządzanie ryzykiem rozumie się ogół czynności jakie musi podejmować podmiot, aby panować nad towarzyszącym jego działalności ryzykiem. Celem zarządzania ryzykiem jest dążność do utrzymania na optymalnym poziomie kosztu ryzyka w przedsiębiorstwie. Dobre zarządzanie ryzykiem jest w stanie znacznie ograniczyć narażenie instytucji na działania przestępcze i może również zniechęcić wielu przestępców. Jednakże samo zarządzanie ryzykiem nie zagwarantuje bezpieczeństwa instytucji, dlatego ubezpieczenie jest jedną z wielu metod podejmowania ryzyka i jest powszechnie wykorzystywane przez instytucje jako sposób transferu nieuniknionego ryzyka. Jest to sposób na te ryzyka, które nie mogą być chronione w inny sposób. Istnieje znaczna ilość sposobów zabezpieczenia instytucji finansowych przed zagrożeniami. 3 Obecnie, jest wiele znanych produktów dostępnych instytucjom finansowym w Polsce, które zapewniają kompleksowe zabezpieczenie przed zagrożeniami. Należy podkreślić, że ubezpieczenie nie powinno nigdy stanowić alternatywy dla zarządzania ryzykiem, gdyż towarzystwa ubezpieczeniowe przed przyjęciem ryzyka będą starały się potwierdzić, czy ubezpieczana instytucja jest dobrze zorganizowana i zarządzana. Przy ocenie potencjalnego ryzyka banku, towarzystwo ubezpieczeniowe uwzględnia wiele rożnych czynników, takich jak: sposób zarządzania, sytuacja finansowa, istniejące systemy kontroli, dane historyczne na temat roszczeń oraz wszelkie inne informacje, w tym doświadczenia innych banków w regionie. Po analizie tych informacji, towarzystwo ubezpieczeniowe oblicza stawkę dla danej instytucji, choć w przypadku ryzyk bankowych oszustwo będzie zawsze postrzegane jako jedno z najważniejszych ryzyk. W odpowiedzi na występujące ryzyka i zagrożenia, rynek ubezpieczeniowy oferuje wiele form ubezpieczeń ryzyk bankowych. Jedną z nich jest polisa BBB - Bankers Blanket Bond. Jednakże wzrost zagrożeń związanych ze specjalnymi ryzykami występującymi w działalności bankowej powoduje, że ubezpieczyciele oferują specjalny pakiet ubezpieczeń. Na pakiet ten oprócz polisy BBB składają się również: Polisa CC - Computer Crime Policy - pokrywająca ryzyka związane z elektronicznym obrotem i przesyłaniem danych, Polisa PI - Professional Indemmnity Policy - pokrywająca roszczenia osób trzecich związane z błędami pracowników, Polisa D&O - - Directors' & Officers' Policy - pokrywająca roszczenia osób trzecich związane z błędami członków zarządu, dyrektorów, Polisa PC - - Plastic Card Policy - pokrywająca ryzyka związane z emisją, fałszowaniem lub utratą kart. 4 1. PRZESTĘPSTWA POPEŁNIANE ZE SZKODĄ DLA BANKÓW. 1.1. Rodzaje przestępczości przeciwbankowej Przez pojęcie przestępczość przeciwbankowa należy rozumieć te rodzaje przestępstw, które zostały popełnione w związku z wykonywaniem przez bank czynności przewidzianych w prawie bankowym. Jest to cały kompleks zachowań przestępczych, do których według klasyfikacji kodeksu karnego oraz prawa bankowego można zaliczyć: wyłudzanie kredytów nadużycie udzielonego zaufania lub przekroczenie uprawnień przez pracownika banku pranie brudnych pieniędzy naruszenie przepisów karnych zawartych w prawie bankowym przestępstwa czekowe i wekslowe Przestępczość przeciwbankowa była i jest związana z prowadzeniem przez banki działalności kredytowej. Specyfiką tej kategorii przestępstw jest fakt, iż mogą one być popełniane zarówno przez klientów banków, którzy dokonują klasycznych wyłudzeń kredytów, jak i przez osoby zatrudnione w bankach, które zaniedbują obowiązujące procedury bankowe. Zdarza się również przestępcze współdziałanie między klientami banku a jego pracownikami. Przestępczość przeciwbankowa w szerszym znaczeniu obejmuje także przestępstwa kryminalne popełniane na szkodę banków. Jest to zatem kategoria czynów zabronionych, w wyniku których instytucją pokrzywdzoną jest bank. Do tej grupy przestępstw zaliczane są w szczególności napady na banki i konwoje bankowe, niszczenie mienia bankowego, włamania do bankowych systemów informatycznych. Funkcjonowanie banków szczególnie było narażone na działania przestępcze (głównie wyłudzenia kredytów) na początku lat 90. Kwota wyłudzonych ówcześnie kredytów sięgała astronomicznych sum. Dodatkowym istotnym zagrożeniem dla systemu bankowego były odnotowane wypadki ogłaszania upadłości banków, jako następstwa wadliwie prowadzonej polityki kredytowej. Gwałtowny rozwój sektora bankowego, odnotowany na przełomie lat 80 i 90 nie szedł w parze z przystosowaniem zarówno banków, jak i bankowców do funkcjonowania w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Większość najgroźniejszych nadużyć w systemie bankowym miała miejsce w latach 19901993. Główne przyczyny tego zjawiska to między innymi powszechnie występujące błędy w obowiązujących ówcześnie procedurach bankowych, wadliwe skonstruowane regulaminy bankowe, nieprzestrzeganie regulaminów bankowych, brak wykwalifikowanej kadry bankowej, łatwość uzyskiwania zezwoleń na prowadzenie działalności gospodarczej bez posiadania własnego kapitału. 1.1.1. Wyłudzanie kredytów Najczęściej występującym przestępstwem godzącym w interesy finansowe banku jest wyłudzenie kredytu bankowego. Przestępstwo to według artykułu 297 kodeksu karnego jest oszustwem kredytowym, zespołem przestępczych działań zmierzających do oszukańczego przywłaszczenia sobie udzielonego zasilania finansowego w postaci kredytu, pożyczki, gwarancji itp. Artykuł 297 § 1 kodeksu karnego określił trzy rodzaje zachowania przestępczego: przedłożenie fałszywych dokumentów, przedłożenie dokumentów stwierdzających nieprawdę, przedłożenie nierzetelnych pisemnych oświadczeń. Istotne znaczenie ma obowiązek przedstawiania w ramach procedury kredytowej rzetelnych pisemnych oświadczeń. 5 Zapis ten pozwala uniknąć działań, które umożliwiają przemilczanie we wnioskach kredytowych faktów mogących mieć wpływ na decyzję o odmowie udzielenia kredytu lub nierzetelnym kreowaniu pozytywnego wizerunku (szczególnie finansowego) kredytobiorcy. Podanie we wniosku kredytowym nieprawdziwych danych lub nierzetelnych pisemnych oświadczeń ma charakter przestępczy. Mimo to, w dalszym ciągu wśród przedstawicieli sektora bankowego daje się zauważyć pogląd, że jeżeli bank w danej sytuacji nie poniósł strat finansowych, to nie ma konieczności informowania o takich zachowaniach organów ścigania. Jednak rodzi to niebezpieczeństwo, że osoba, której nie uda się wyłudzić kredytu w jednym banku, będzie próbowała zrealizować swój cel albo w innym banku, albo nawet w innym oddziale tego samego banku. W interesie sektora bankowego leży zatem przerwanie tych przestępczych działań na jak najwcześniejszym etapie. Tego typu nierzetelne zachowania, nie mieszczące się w pojęciu fałszowania dokumentów lub poświadczania nieprawdy, nie były dotychczas regulowane przepisami. Wymieniony przepis prawa jest przejawem poglądu ustawodawcy, iż procedury bankowe w zakresie udzielania kredytów, gwarancji, pożyczek mają istotny gospodarczo charakter, że od kontrahenta banku należy wymagać należytej staranności i rzetelności w działaniu. Popełnienie wyżej wymienionego przestępstwa następuje już w momencie, gdy sprawca przedłoży fałszywe lub stwierdzające nieprawdę dokumenty bądź nierzetelne pisemne oświadczenie, niezależnie od tego, czy doprowadziły one do uzyskania kredytu, pożyczki bankowej, gwarancji kredytowej. 1.1.2. Nadużycie udzielonego zaufania przez pracownika banku Przestępstwo określane potocznie mianem nadużycia udzielonego zaufania występuje wówczas, gdy w efekcie zaniedbań pracowniczych doszło do straty finansowej w mieniu bankowym.. Czyn ten stanowi zasadnicze przestępstwo, jakiego mogą dopuścić się pracownicy banków. Szczególnie negatywny charakter ma przyczynienie się pracownika banku, który zarządza określonym majątkiem bankowym, do zaistnienia szkody w nadzorowanym i zarządzanym majątku - tzw. przestępstwo niegospodarności . Kodeks karny przewiduje odpowiedzialność pracownika banku w takiej sytuacji. Początkowo kodeks karny, przestępstwo niegospodarności lokował w kategorii przestępstw przeciwko mieniu. Obecnie nadużycie udzielonego zaufania jest uznawane za przestępstwo godzące w zasady obrotu gospodarczego. Ta zmiana wynika z faktu, iż działania niegospodarne, wywołujące szkody majątkowe, w pierwszej kolejności szkodzą funkcjonowaniu banku, a dopiero w dalszym efekcie są przestępstwami skierowanymi na dane mienie bankowe. Nie jest to zatem normalna kradzież mienia bankowego, lecz utrudnianie funkcjonowania banku jako instytucji. Przestępstwo to może być popełnione tylko przez konkretnego pracownika banku traktowanego jako osoba fizyczna, który jest zobligowany do zajmowania się cudzymi sprawami majątkowymi lub cudzą działalnością gospodarczą. Nadużycie udzielonego zaufania pracownikowi banku może polegać na alternatywnych zachowaniach: nadużyciu udzielonych uprawnień lub niedopełnienie ciążącego obowiązku. Niedopełnienie obowiązków lub przekroczenie uprawnień może nastąpić w każdym stadium postępowania kredytowego i przy każdej czynności istotnej dla uzyskania pieniędzy. Najczęściej występuje w czasie kompletowania dokumentacji załączonej do wniosku kredytowego i może polegać na niedopatrzeniu lub tolerowaniu braków w udokumentowaniu zdolności kredytowej oraz zabezpieczeniu spłat kredytu. Wypadki braku zabezpieczenia lub zbyt małego zabezpieczenia, w porównaniu z kwotą kredytu, nie są rzadkością. Przestępstwo nadużycia udzielonego zaufania jest specyficzną formą przestępstwa działania na szkodę instytucji. 6 Obecnie przeważająca większość banków i innych instytucji finansowych, ma postać spółek akcyjnych, a zatem mają tu zastosowanie regulacje kodeksu handlowego. Odpowiedzialność według KSH, ponoszą przede wszystkim członkowie zarządu oraz rady nadzorczej, a także osoby zajmujące się interesami banku w okresie tworzenia spółki i w fazie jej likwidacji. W odniesieniu do banków prowadzących działalność kredytową, a funkcjonujących w postaci spółek akcyjnych, przestępstwa działania na szkodę banku mogą się dopuścić w głównej mierze osoby zasiadające w zarządzie, które świadomie podejmą decyzje wymierzone w interesy banku. Dokonywane przez członków zarządu banku czyny określone w KSH są przestępstwami umyślnymi, które mogą być popełniane zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i pośrednim. Działanie na szkodę banku może być efektem zarówno działania, jak i zaniechania. Szkodzenie spółce - bankowi prowadzącemu działalność kredytową może polegać na celowym rozdawnictwie kredytów, świadomym podejmowaniu błędnych decyzji kredytowych, które z jednej strony powodują osłabienie finansowe samego banku ( także prestiżu), a z drugiej strony zasilają finansowo inne podmioty. Dzieje się tak zazwyczaj wówczas, gdy istnieje rozbieżność interesów finansowych osób zasiadających we władzach banku. Obecnie takie sytuacje są na szczęście sporadyczne, ale w latach 1990-1993 zdarzały się dosyć często. Analizując zagadnienie nadużycia udzielonego zaufania oraz działania na szkodę spółki warto zasygnalizować jeden istotny element. Bardzo często oszustwa kredytowe są następstwem zaniedbań pracowników banku w zakresie prawidłowej weryfikacji wniosków kredytowych. Zdarza się jednak, że uchybienia pracowników mają charakter zamierzony i umożliwiają danej osobie wyłudzenie kredytu oraz przywłaszczenie mienia bankowego. Umyślne zaniedbania pracownicze niewiele więc odbiegają od świadomego współuczestniczenia lub co najmniej pomocy w oszustwie kredytowym. Nie można zatem lekceważyć możliwości przestępczego porozumienia między pracownikiem banku a jego klientem. 1.1.3. Pranie brudnych pieniędzy Przestępstwo prania brudnych pieniędzy jest aktualnie jednym z bardziej istotnych zagrożeń dla sprawnego funkcjonowania systemu bankowego danego kraju. Wprowadzenie do legalnego obrotu gospodarczego środków finansowych pochodzących z przestępstw, nie tylko godzi w zasady uczciwości w obrocie gospodarczym, ale dodatkowo prowadzi do sytuacji, gdzie przestępcy przez proces legalizacji bezprawnie uzyskanych korzyści majątkowych, stają się normalnymi uczestnikami systemu gospodarczego. W ramach procedury legalizacji przestępczo uzyskanych środków finansowych szczególną rolę pełni system bankowy. Jest on bowiem najprostszym sposobem uzyskania potwierdzenia legalnego źródła określonych pieniędzy. Wykorzystanie dla procederu prania brudnych pieniędzy systemu bankowego powoduje, że nie ma potrzeby tworzenia przez przestępców fikcyjnych struktur organizacyjnych. Większość obrotów bankowych pozwala na stosunkowo łatwe ukrycie tego typu działalności przestępczej oraz prowadzenie jej na wielką skalę. Przestępstwo legalizacji środków finansowych pochodzących z popełnianych przestępstw ma obecnie charakter ogólnoświatowy, a zatem niewłaściwie zabezpieczony polski lub angielski system bankowy mógłby stać się elementem działalności ponadnarodowych grup przestępczych. Taka sytuacja automatycznie wpłynęłaby na negatywne postrzeganie Polski na arenie międzynarodowej. Z tego powodu bankowość wypracowała złożony system przeciwdziałania procederowi prania brudnych pieniędzy. Praniem brudnych pieniędzy określa się ogół czynności mających na celu ukrycie prawdziwego źródła pochodzenia nielegalnych dochodów uzyskiwanych z przestępczej działalności i nadanie im znamion(pozorów) legalności. 7 Tak więc pranie polega na wprowadzaniu brudnych pieniędzy do legalnego obrotu finansowego przez ich lokatę w uczciwych interesach - bankach, firmach, instytucjach finansowych i inwestycjach. Tego typu operacja przeprowadzona raz pomyślnie, pozwala przestępcy na kontynuowanie tego procederu i stałą nad nim kontrolę, a w następstwie na uzyskanie legalnego przykrycia dla dochodów uzyskiwanych z nielegalnych źródeł. Dodatkowo w ten sposób przestępcy uzyskują możliwość nie tylko legalnego wykorzystywania pożytków z przestępstwa, ale zyskują możliwość przejmowania kontroli finansowej nad określonymi sferami gospodarki. Przestępstwo prania brudnych pieniędzy tworzy - stałe lub sporadyczne (ale zawsze bezprawne) połączenie między sferą działań przestępczych a instytucjami obrotu gospodarczego. Walka z tego typu przestępstwami wymaga stałej i rzetelnej współpracy między przedstawicielami instytucji finansowych a reprezentantami wymiaru sprawiedliwości. Instytucje finansowe zapewne zdają sobie sprawę, że w ich interesie leży unikanie prania brudnych pieniędzy. Może bowiem dojść do sytuacji, że będzie istniała kolizja norm prawnych regulujących przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy i interesu firmy. Legalizacja przestępczo uzyskanych dochodów może wiązać się z pokaźnymi profitami. Mogą zatem zaistnieć sytuacje, w których przedstawiciele firm licząc na duży zysk będą świadomie ignorować sygnały świadczące o praniu brudnych pieniędzy. Źle rozumiany interes firmy może doprowadzić nie tylko do odpowiedzialności karnej konkretnych osób fizycznych, ale i faktycznej likwidacji ekonomicznej firmy. W świetle art. 299 § 7 kodeksu karnego, przy praniu brudnych pieniędzy dobro nadrzędne w postaci ochrony interesu państwa i gwarancji bezpieczeństwa publicznego nakazuje odstąpienie od zasady partykularnego dbania o interesy poszczególnych firm. Polskie "brudne pieniądze" pochodzą najczęściej z przestępstw skarbowych, przemytu, handlu narkotykami i haraczy. Służby nadzoru bankowego szacują, że w Polsce rocznie pierze się 2-3 mld dolarów. 1.2. Przepisy kodeksu karnego oraz prawa bankowego chroniące bank przed przestępstwami Regulacje prawne dotyczące przestępstw popełnianych ze szkodą dla banków są obok ubezpieczenia ryzyk bankowych sposobem walki z przestępczością w instytucjach finansowych. Są one podstawą dla banków do ochrony swoich interesów, jednakże są łamane przez przestępców, dlatego instytucje finansowe powinny zabezpieczyć się stosując ubezpieczenia ryzyk bankowych. Uregulowania kodeksu karnego stanowią zabezpieczenie banków przed oszukańczymi działaniami nieuczciwych dłużników, którzy podejmują różnorodnego rodzaju działania zmierzające do uniemożliwienia zaspokojenia roszczeń finansowych wierzyciela (zwrotu kredytu). Mogą one w zasadniczym stopniu przeciwdziałać nieuczciwym kredytobiorcom oraz przyczynić się do usprawnienia prowadzonych przez banki postępowań windykacyjnych, gdyż prowadzone przez organy ścigania postępowania przygotowawcze stają się z natury rzeczy narzędziem nacisku na nierzetelnych, nieuczciwych kredytobiorców. W ramach procedur kredytowych oraz postępowań windykacyjnych banki często mają do czynienia z niesolidnymi kredytobiorcami. Klienci banków często nie tylko nie wywiązują się z obowiązku spłaty rat, ale mając świadomość niemożności lub niechęci spłaty kredytu utrudniają zaspokojenie roszczeń banku z majątku będącego zabezpieczeniem udzielonego kredytu. Przepisy zawarte w artykule 300-302 kodeksu karnego regulują wszelkie zachowania dłużnika, które nie wynikają z zasad ekonomii, lecz są następstwem zamierzonego działania, a w efekcie których pokrzywdzonym zostaje wierzyciel. Efektem takiego stanu rzeczy jest m.in. niemożność zaspokojenia roszczeń bankowych. 8 Jak już wcześniej wspomniano artykuł 297 kodeksu karnego reguluje zagadnienia związane z wyłudzaniem kredytu bankowego. Podstawowym przedmiotem ochrony jest tu prawidłowość i rzetelność obrotu bankowego. Przepisy prawa chronią również procedurę uzyskiwania kredytu, pożyczki bankowej, gwarancji kredytowej, a w konsekwencji rzetelne zawieranie umów i wywiązywanie się z nich. Ochrona prawna obejmuje również interesy majątkowe instytucji udzielających wsparcia klientom banku. Artykuł 297 kodeksu karnego przewiduje odpowiedzialność karną pracowników bankowych w sytuacji, gdy zaniechali oni powiadomienia właściwego organu lub właściwej instytucji o powstaniu okoliczności, które mogą mieć wpływ na ograniczenie wysokości bądź nawet na wstrzymanie udzielonego kredytu, pożyczki bankowej, gwarancji kredytowej, dotacji subwencji lub zamówienia publicznego. *** Przestępczość przeciwbankowa stanowi i będzie stanowić istotny oraz stały element przestępczości związanej z obrotem gospodarczym. Ukierunkowanie działań przestępczych na funkcjonowanie banków wynika z faktu, że są one stałym i pewnym źródłem pieniędzy. Powoduje to, że działalność banków będzie zawsze przedmiotem działań i zainteresowania organów ścigania. W tym kontekście istotne znacznie ma, aby zarówno przedstawiciele organów ścigania, jak i pracownicy banków uświadomili sobie, że w ramach obowiązujących przepisów muszą ze sobą współpracować, mając na uwadze konieczność przeciwdziałania przestępczości przeciwbankowej. Współpraca taka powinna być efektem potrzeby wynikającej ze wspólnych interesów. Po kilku latach doświadczeń na rynkach międzynarodowych w zakresie wypracowania i wprowadzania w życie mechanizmów zabezpieczających system bankowy, zagrożenie przestępczością w tym sektorze gospodarki powoli maleje. Skala klasycznych wyłudzeń kredytów w zasadniczy sposób zmalała, natomiast są obserwowane zmiany jakościowe zagrożeń, z jakimi stykają się banki. Miejsce przestępczego wyłudzania kredytów zaczynają zajmować przestępstwa związane z obrotem czekami, sprzedażą ratalną, instytucją leasingu, faktoringu oraz praniem brudnych pieniędzy. Obecnie w kategorii przestępstw przeciwbankowych pojawiają się coraz częściej, wcześniej już wspominane, szczególnego rodzaju czyny przestępcze polegające na przestępczym wykorzystaniu funkcjonujących w bankach komputerowych systemów zapisu i przesyłania informacji. Tak zwani hakerzy komputerowi oraz fałszerze kart kredytowych są realnym i istotnym zagrożeniem dla sprawnego funkcjonowania systemu bankowego. Jest to zatem kolejny dowód na postęp technologiczny również w sferze przestępstw wymierzonych przeciw bankom. Należy podkreślić, że skuteczne zwalczanie przestępstw popełnianych na szkodę banków możliwe jest tylko wówczas, gdy będzie się odbywało na trzech płaszczyznach: legislacyjnej, instytucjonalnej, ponadinstytucjonalnej. Przez płaszczyznę legislacyjną należy rozumieć uregulowania prawne pozwalające na skuteczną eliminację zachowań przestępczych. Obecnie obowiązujące regulacje kodeksu karnego oraz prawa bankowego tworzą spójny system pozwalający na zwalczanie przestępczości przeciwbankowej. Przez instytucjonalne przeciwdziałanie przestępstwom popełnianym na szkodę banków należy rozumieć rzeczywiste współdziałanie tych jednostek, które z natury zajmują się ujawnianiem i zwalczaniem przestępstw popełnianych na szkodę banków. Współpraca między nimi może doprowadzić do eliminacji tego zjawiska. Skuteczne zwalczanie przestępstw popełnianych na szkodę banków jest możliwe, gdy będzie istniało współdziałanie następujących jednostek: 9 organów ścigania oraz wymiaru sprawiedliwości (sądów, prokuratury, policji, Urzędu Ochrony Państwa), sektora bankowego (banki, bankowe instytucje państwowe, stowarzyszenia, NBP (np. poprzez zalecenia dotyczące bezpieczeństwa banków, tj. zabezpieczenia skarbca i sal operacyjnych pod nadzorem Polskiego Komitetu Normalizacyjnego), Komisja Nadzoru Bankowego, Związek Banków Polskich, także Komisja Papierów Wartościowych i Giełd), państwowych instytucji kontrolnych - NIK oraz urzędy kontroli skarbowej. W walce z przestępczością gospodarczą ogromne znaczenie ma dysponowanie przez organy ścigania dużym zasobem informacji. Powinien zatem istnieć między wspomnianymi instytucjami przepływ informacji sygnalizujących zarówno konkretne działania przestępcze, jak i sytuacje mające charakter patologiczny, sprzyjający zaistnieniu przestępstwa. W tym kontekście niezbędne jest stworzenie takiej instytucji, która zajmowałaby się przepływem informacji dotyczących przestępstw gospodarczych. Projekt takiej instytucji - Państwowej Agencji Informacji Finansowej (PAIF) lub Generalnego Inspektoratu Informacji Finansowej (GIIF), od dłuższego czasu oczekuje na uchwalenie przez parlament. Jednak nie tylko stworzenie nowej instytucji powinno być sposobem walki z przestępczością. Niezbędne jest wyposażenie tej instytucji w stosownie szerokie uprawnienia, a także zapewnienie dostępu do wszelkich komputerowych baz danych. Zatem wszechstronne i komplementarne działania podejmowane przez różnego rodzaju instytucje funkcjonujące zarówno w zakresie wymiaru sprawiedliwości, jak i obrocie gospodarczym mogą doprowadzić do skutecznej eliminacji zjawisk patologicznych i przestępczych w systemie bankowym. Należy tutaj jeszcze raz podkreślić rolę zarządzania ryzykiem w firmie, które może pełnić znaczącą rolę w ograniczaniu działań przestępczych w instytucjach i może zniechęcić wielu przestępców. Jak już wcześniej wspomniano, kolejnym narzędziem wykorzystywanym przez instytucje jako sposób rozłożenia nieuchronnego ryzyka jest ubezpieczenie. Zwalczanie przestępczości na szkodę banków, jest zatem procesem złożonym. Z jednej strony instytucje finansowe bronią się poprzez działania "indywidualne" stosując zarządzanie ryzykiem oraz ubezpieczenie. Z drugiej strony jednak, w celu zwalczania przestępczości w skali globalnej, muszą się jednoczyć i współpracować z innymi instytucjami finansowymi, organami ścigania, kontroli czy wymiaru sprawiedliwości. 2. SZKODY ZWIĄZANE Z RYZYKAMI BANKOWYMI JAKO PRZYKŁAD KONIECZNO¦CI STOSOWANIA UBEZPIECZENIA RYZYK BANKOWYCH Pomimo najlepiej skonstruowanych przepisów prawnych, przestępcy łamią je. Jest mnóstwo przykładów w rzeczywistości, które potwierdzają tę tezę. Szkodami związanymi z ryzykami bankowymi są przestępstwa popełniane na niekorzyść banku, są to m.in. napady rabunkowe, kradzieże, oszustwa popełniane przez pracowników, fałszerstwa, wyłudzanie kredytów czy przestępstwa komputerowe. Banki, z uwagi na to, że przechowują pieniądze, od dawna przyciągały amatorów łatwego zarobku. Kryminalistycy zajmujący się ochroną banków od kilku lat przewidywali, że staną się one przedmiotem aktywnych zamachów przestępczych. ¦świadczyły o tym światowe przejawy przestępczości, zarówno tej wyrafinowanej tzw. "intelektualnej" - wyrażającej się w niezauważalnych na pierwszy rzut oka kombinacjach z zabezpieczonymi, na wszystko podobno odpornymi systemami informatyki wewnątrzbankowej, jak i prymitywnej, często gwałtownej, z bronią w ręku, gazem czy łomem, atakującej i grabiącej gotówkę bankową. Nierzadko po drodze do łupu ofiarą złoczyńców padały osoby, które celowo lub przypadkowo stanęły im na drodze bądź tylko były w pobliżu. 10 Obiektem zainteresowań są najczęściej małe banki spółdzielcze lub też placówki dużych banków, które są najsłabiej zabezpieczone. W ocenie fachowców, ogólna skuteczność podejmowanych bezpośrednio po sygnale o wydarzeniu, policyjnych działań zaporowych, blokadowych, nie jest niestety wysoka. Także ostateczna wykrywalność podejrzanych o napady na banki nie jest doskonała, ponieważ toczą się jeszcze postępowania przygotowawcze w celu udoskonalenia tej procedury. Wszystkie te fakty świadczą zatem o słabości policji jako organu ścigającego przestępców. Zatem jedynym sposobem ochrony przed przestępczością dla banków wydaje się być ubezpieczenie. Kolejnym ryzykiem bankowym, z którym spotykają się polskie banki jest kradzież z włamaniem.. Cechą charakterystyczną włamań bankowych są wysokie straty w komputerach, technicznych środkach zabezpieczających i sygnalizacyjno-alarmowych. Dla organów nadzoru bankowego sygnałem alarmowym powinny być, powtarzające się informacje o organizatorsko technicznych błędach fizycznej ochrony, zwłaszcza w niewielkich bankach, oszczędzających na środkach profilaktyki kryminalistycznej, bankowej. Podczas napadu bandyci dostają się z łatwością do przechowalni gotówki, nie działają bowiem urządzenia opóźniające otwieranie się drzwi tych pomieszczeń. Poza tym, istotnym faktem jest przechowywanie dość znacznego zapasu gotówki przez małe banki. Coraz więcej strat ponoszą banki w wyniku fałszerstw i oszustw. Fałszerstwa te dotyczą zarówno środków pieniężnych, jak i różnych innych dokumentów takich jak: dowody osobiste, czeki, zaświadczenia o udzielenie kredytów itp. Fałszerstwa środków pieniężnych sięgają już czasów starożytnych. Przypadek taki przytacza grecki historyk Herodot z V w. p.n.e. Opisuje on tyrana Polikratesa z wyspy Samos, który kazał wybić z ołowiu mnóstwo monet, pozłocić je, a następnie wręczyć oblegającym Samos Lacedemończykom. Ci przyjęli okup i odstąpili od oblężenia. W 1991 roku Interpol wyliczył, że na 35 miliardów fałszywych dolarów kursujących po świecie na Polskę przypada około 5 milionów. Natomiast niemiecka policja utrzymuje, że 25% fałszywych marek pochodzi z Polski. Jest oczywiste, że banki najbardziej narażone są na fałszerstwa środków pieniężnych. Jednak poważne skutki dla nich mogą nieść inne fałszerstwa, np. dowodu osobistego lub podpisu, czeku, a nawet wniosku kredytowego. Za pomocą fałszywych dowodów osobistych czy podrobionego podpisu można wyłudzić od banku ogromne sumy pieniędzy. Innym przykładem przestępstwa tego typu jest przestępstwo popełnione w Szczecinie, które jest jednym z najbardziej oryginalnych w skali kraju. Kilka lat temu z prywatnego konta inwestora giełdowego zniknęło 27 miliardów starych złotych. Pieniądze leżały na rachunku inwestycyjnym biura maklerskiego Pomorskiego Banku Kredytowego. Złodziej podał się za właściciela rachunku, podstawił sfałszowane dokumenty i w workach wyniósł kilkadziesiąt miliardów. Z ryzykiem fałszerstwa i oszustwa łączy się przestępstwo, z którym często mają doczynienia instytucje finansowe - wyłudzanie kredytów. Zazwyczaj przestępcy posługują się w tym celu sfałszowanymi dokumentami. Z udzielania kredytów bez dokładnego sprawdzenia kredytobiorcy zasłynął Bank Morski. W jednym z udzielonych kredytów jako zastaw zostało przyjęte siano i ozdoby choinkowe. Bank pożyczonych pieniędzy nigdy nie odzyskał, natomiast sianem i bombkami musiał handlować w całej Polsce przez dłuższy czas. Jednego z największych wyłudzeń kredytowych dokonał biznesmen z Koszalina, zwany "królem pieczarek". Został aresztowany w 1992 roku. Zarzucono mu wyłudzenie kredytów o łącznej wartości przeszło 100 mld starych złotych. Z wyłudzaniem kredytów wiąże się bardzo często ryzyko nieuczciwości - sprzeniewierzenia pracowników banków. Przestępstwa popełniane przez pracowników instytucji finansowych są jednymi z najpoważniejszych przestępstw bankowych na świecie. 11 Według doniesień FBI, w Stanach Zjednoczonych takie przestępstwa stanowią nawet 75% wszystkich oszustw w bankach. Działalność przestępcza prezesów, wyższych urzędników i właścicieli kas pożyczkowo - oszczędnościowych miała miejsce w USA i przyczyniła się do kilku procent bankructw tych kas. W wyniku tego rodzaju przestępstwa, na przykład nowojorska filia dziesiątego co do wielkości banku w Japonii Daiwa, miała poważne kłopoty z powodu działalności swojego pracownika, który przez 11 lat przeprowadził na własną rękę ponad 30 tysięcy nielegalnych transakcji papierami wartościowymi oraz obligacjami skarbowymi. W ich wyniku bank stracił ponad 1,1 mld dolarów. Oprócz klasycznej działalności przestępczej w bankach, która jak okazuje się, jest nadal niebezpieczna dla banków, występują komputerowe oszustwa bankowe (Computer Crime). Najczęściej spotykanym tego typu przestępstwem jest nieuprawnione wejście do systemu. Departament Obrony USA ustalił np., że aż 88% komputerów w jego sieci jest penetrowanych. W 96% przypadków sprawcy pozostają nie wykryci. Ich bezkarności sprzyja nieświadomość i bierna postawa administratorów sieci. Działalność hakerów przynosi instytucjom nie tylko szkody finansowe (FBI oszacowało, że w wyniku włamań do sieci w Stanach Zjednoczonych tracą rocznie 7,5 mld dolarów), ale także zachwianie autorytetu. W dużych instytucjach i urzędach szczególnie niebezpieczne bywają włamania na konto administratora, umożliwiające intruzowi dostęp do danych wszystkich użytkowników danego komputera, a także ułatwiające zatarcie w systemie śladów przestępstwa. Okazuje się jednak, że można zdestabilizować pracę całego systemu informatycznego nawet się do niego nie włamując. Komputerowi terroryści mają np. do dyspozycji "bomby logiczne" - kodowane urządzenia, które mogą być zdalnie "detonowane' (uruchamiające na sygnał z zewnątrz programy zakłócające pracę systemu) oraz "bomby mikrofalowe" generujące duży impuls fali elektromagnetycznej o odpowiedniej częstotliwości, który powoduje zakłócenie i destabilizację pracy wszystkich urządzeń elektronicznych. Taka bomba może znaleźć się np. w neseserze terrorysty, który udając biznesmena odwiedza bank pod pretekstem podjęcia pieniędzy. W jednej chwili może paść cały system informacyjny. Również Internet w instytucjach może być źródłem strat. Po podłączeniu bowiem do Internetu, wewnętrzna sieć instytucji staje się narażona na to, że przenikną do niej niebezpieczne pogramy z wirusami. Grozi jej też, że włamią się do niej osoby niepowołane, omijając nawet specjalne zabezpieczenia. Przykładem jest także nieuczciwe korzystanie z pieniędzy właściciela konta poprzez wykorzystanie numeru i danych karty płatniczej. Poprzez Internet można bowiem dokonywać zakupów, a internetowy klient musi wówczas podać informacje o swojej karcie. Są one wprawdzie szyfrowane, ale dostęp do nich jest możliwy. Okazuje się, że jedno oszustwo komputerowe może spowodować większe straty pieniężne niż wszystkie napady i włamania do banków dokonane w ciągu całego roku. Wynika z tego zatem, że komputery, które ułatwiają pracę wielkich firm mogą też stać się przyczyną słabości przedsiębiorstwa. Wystarczy tylko zakłócić pracę komputerowego systemu instytucji, aby doprowadzić ją nawet do bankructwa. Wyżej opisane przypadki są najlepszym dowodem na to, że jedynie poprzez ubezpieczenie ryzyk bankowych, które są nie do uniknięcia, instytucje finansowe mogą czuć się bezpiecznie. 12 3. POLISA UBEZPIECZENIA RYZYK BANKOWYCH (BANKERS BLANKET BOND) Najpopularniejszą polisą bankową jest polisa BBB, która jest wykupywana przez większość instytucji finansowych na świecie i coraz częściej w Europie Środkowej i Wschodniej. Polisa BBB ma przede wszystkim zabezpieczać daną instytucję od skutków przestępstw. W przeciwieństwie do ubezpieczenia od odpowiedzialności zawodowej, które zapewnia pokrycie z tytułu odpowiedzialności prawnej w stosunku do stron trzecich, polisa BBB to głównie ubezpieczenie aktywów lub mienia banku. Mienie zgodnie z definicją stosowaną w większości polis BBB, obejmuje gotówkę, walory oraz inne przenoszalne i nieprzenoszalne papiery wartościowe wykorzystywane zwykle przez instytucję finansową. Język i konstrukcja polisy są dostosowane do potrzeb sektora bankowego. Takie ujęcie polisy umożliwia zapewnienie największej elastyczności na stale zmieniającym się rynku. W przypadku małych instytucji finansowych, jest niewielka różnica pomiędzy standardowymi warunkami ubezpieczenia, jednak w przypadku większych i bardziej złożonych banków, wymaganych jest znacznie więcej informacji, aby zapewnić odpowiednią ocenę ryzyka oraz właściwe pokrycie. Typowa polisa BBB pokrywać ma straty spowodowane bezpośrednio przez konkretne działania (zwykle o charakterze przestępczym, np. defraudacja) wobec instytucji finansowych. Jednakże, w zależności od klauzuli polisy, może również pokrywać określone zdarzenia, takie jak utrata mienia wskutek "tajemniczego, niewyjaśnionego zaginięcia" lub uszkodzenie, zniszczenie bądź zagubienie mienia. Polisa BBB pokrywa trzy główne ryzyka: Oszustwo Rabunek Fałszerstwo. W zależności od formy polisy ryzyka te pokrywane są w ramach różnych klauzul ubezpieczeniowych, które mogą być dowolnie łączone. Najbardziej znane w Polsce formy polisy BBB to - starsza wersja - LPO 218 oraz obecnie popularna - NMA 2626, zwana Worldwide Bankers Policy (WBP), która jest najnowszą propozycją na rynku londyńskim. Ta forma jest też coraz częściej stosowana w Polsce, w związku z czym będzie ona omawiana w dalszej części opracowania jako przykład polisy BBB. Ubezpieczenie WBP może pokrywać następujące ryzyka: sprzeniewierzenia / nieuczciwość pracownika - Klauzula I, zniszczenia/ utraty wartości pieniężnych w lokalach - Klauzula II, zniszczenia /utraty wartości pieniężnych w transporcie - Klauzula III, straty spowodowanej przyjęciem fałszywych czeków i weksli - Klauzula IV, straty spowodowanej przyjęciem innych fałszywych papierów wartościowych Klauzula V, straty spowodowanej przyjęciem fałszywych pieniędzy - Klauzula VI, zniszczenia /utraty wyposażenia - Klauzula VII Korzyści z wykupienia polisy WBP, zamiast wykupienia oddzielnych polis dla poszczególnych, powyższych ryzyk, są dwojakiego rodzaju. Przede wszystkim, połączenie różnych ryzyk w ramach jednej polisy ma zapewnić jak najszersze pokrycie i wyeliminowanie nieprzewidzianych luk. Poza tym, wykupienie zbiorowego pokrycia zmniejsza sumę ubezpieczenia, a tym samym ogranicza koszty. Polisa WBP chroni bank przed szkodami, których maksymalna wysokość z samej ich natury jest trudna do oszacowania. Nie można więc jednoznacznie określić optymalnej wysokości limitów ubezpieczeniowych, do których ubezpieczyciel pokryje ewentualne straty /szkody banku. 13 3.1. Klauzula I - Sprzeniewierzenie / nieuczciwość pracownika Główną klauzulą ubezpieczeniową polisy WBP jest klauzula nieuczciwości pracowników, zwana zwykle klauzulą sprzeniewierzenia. Nieuczciwość pracowników jest największym zagrożeniem dla każdej instytucji finansowej. Wynika to z coraz mniejszego zagrożenia klasycznymi typami przestępstw w związku ze wzrastającą złożonością zabezpieczeń fizycznych instalowanych obecnie w bankach oraz zmieniającymi się normami moralnymi, które potępiają nieuczciwe działania. Wymieniona klauzula jest podstawową klauzulą wszystkich wariantów polisy BBB pokrywającą straty/ szkody banku, powstałe wskutek nieuczciwości personelu lub defraudacji dokonanych przez jego pracowników. Wydaje się, że bez względu na coraz to nowe formy wewnętrznych kontroli, zabezpieczeń i audytów wprowadzanych przez bank, niemożliwe jest wyeliminowanie kradzieży dokonywanych przez nieuczciwego pracownika. Polisa BBB zapewnia pokrycie takich strat. Aby możliwe było zgłoszenie roszczenia, strata musi zostać spowodowana przez pracownika. Dlatego w momencie wysuwania roszczenia należy dokonać identyfikacji osoby lub grupy osób odpowiedzialnych za zdarzenie. Należy także udowodnić, że pracownik lub pracownicy popełnili kradzież w wyłącznym celu spowodowania straty banku lub uzyskania nienależnego zysku. W większości przypadków łatwo tego dowieść, lecz należy podkreślić znaczenie dokładnego zbadania roszczenia, aby móc wykazać, że dane wydarzenia rzeczywiście miały miejsce. Jak wspomniano powyżej, pokrycie zapewniane w ramach klauzuli nieuczciwości jest uznawane za najważniejszą część tego ubezpieczenia i zapewnia pokrycie dla ponad połowy roszczeń z tytułu ubezpieczeń bankowych. Istnieje jednakże niebezpieczeństwo, że oszustwo zostanie wykryte dopiero po wielu latach. Przez cały ten okres potencjalna strata szybko narasta i ostatecznie może poważnie zaszkodzić sytuacji finansowej banku lub przynajmniej pogorszyć jego rentowność przez wiele kolejnych lat. 3.2. Klauzula II - Zniszczenie/ utrata wartości pieniężnych w lokalach Druga klauzula ubezpieczeniowa zapewnia skuteczne pokrycie dla "wszystkich ryzyk" powodujących straty lub szkody fizyczne dowolnego mienia znajdującego się na terenie banku. Termin "mienie" w tym kontekście oznacza zwykle gotówkę, czeki podróżne, papiery wartościowe oraz inne walory i papiery przenaszalne. Pokrycie obejmuje utratę mienia ubezpieczonego w miejscu ubezpieczenia między innymi wskutek: kradzieży, tajemniczego, niewyjaśnionego zaginięcia, uszkodzenia, zniszczenia lub zagubienia. Zgodnie z definicją, niniejsza klauzula pokrywa również utratę mienia ubezpieczonego znajdującego się w posiadaniu jakiegokolwiek klienta, wskutek kradzieży na terenie banku. Poprzez zastosowanie prostych urządzeń zabezpieczających, takich jak przyciski alarmowe oraz nowoczesne kamery, możliwe jest, aby straty tego rodzaju występowały rzadziej. Dzieje się tak wskutek większego "wyspecjalizowania" przestępców oraz zmniejszania poziomu gotówki przechowywanej przez banki. 3.3. Klauzula III - Zniszczenie /utrata wartości pieniężnych w transporcie (Ubezpieczenie przewozu) Kolejna klauzula ubezpieczeniowa dotyczy przewozu i zapewnia pokrycie ryzyk powstałych podczas: przechowania przez pracownika banku lub 14 przewozu w pojeździe samochodowym prowadzonym przez pracownika banku, przewozu w zabezpieczonym i opancerzonym pojeździe pod opieką konwojentów, lub wynikających z utracenia lub uszkodzenia papierów nieprzenoszalnych z jakiegokolwiek powodu podczas przewozu pod opieką konwojentów. (w tym również z powodu tzw. Niewytłumaczalnego zniknięcia). Możliwe jest rozszerzenie pokrycia tak, aby objęło listy polecone, przesyłki lotnicze lub morskie bądź inne uznane metody przewozu. Standardowo pokrywane jest tutaj ryzyko związane z przechowywaniem / transportem gotówki, złota, metali szlachetnych, kamieni. Możliwe jest również rozszerzenie zakresu pokrycia klauzuli na inne instrumenty, w tym takie jak świadectwa depozytowe, czeki, weksle, akcje. W przypadku zapewniania pokrycia dla przewozu, najważniejsze jest uwzględnienie wszelkich zobowiązań umownych banku w stosunku do stron trzecich będących przewoźnikami, m.in. firm oferujących usługi konwojowe. Wiele podmiotów oferuje "bezpłatne" ubezpieczenie lub podaje cenę zawierającą ubezpieczenie mienia znajdującego się pod ich pieczą oraz mienia przewożonego. Pokrycie to obejmuje większość zdarzeń, lecz mimo to polisa typu BBB jest niezbędnym dodatkiem w takich okolicznościach. Niewskazane jest bowiem poleganie wyłącznie na przewoźnikach. Wystarczy, że naruszą oni podstawowy warunek polisy lub nie zapłacą składki, wówczas ich pokrycie ubezpieczeniowe traci ważność nie tylko dla nich, lecz również dla ich klientów. Polisa BBB zapewnia takie pokrycie, ale jak nadmieniono, należy poinformować towarzystwo o jakichkolwiek zobowiązaniach umownych, aby uwzględniono to przy obliczaniu składki. 3.4. Klauzula IV, Klauzula V i Klauzula VI - Straty spowodowane przyjęciem fałszywych czeków i weksli; straty spowodowane przyjęciem innych fałszywych papierów wartościowych oraz straty spowodowane przyjęciem fałszywych pieniędzy Kolejne trzy sekcje zapewniają pokrycie w razie fałszerstwa: czeków, poleceń wypłaty, akceptów bankowych lub certyfikatów wkładu bankowego, pokwitowań bankowych, przyrzeczeń zapłaty, papierów wartościowych, np. akcji, obligacji, świadectw udziałowych, pieniędzy (przyjęcie sfałszowanych pieniędzy w dobrej wierze). Sekcja dotycząca sfałszowanych czeków ma pokrywać straty powstałe wskutek sfałszowania podpisu lub oszukańczej zmiany jakichkolwiek czeków, poleceń wypłaty, akceptów bankowych lub certyfikatów wkładu bankowego - wystawionych przez ubezpieczonego lub sfałszowania podpisu bądź oszukańczej zmiany jakichkolwiek pokwitowań bankowych bądź przyrzeczeń zapłaty płatnych i wypłacanych przez ubezpieczonego. Należy jednak zauważyć, że warunkiem ubezpieczenia jest to, aby dokumenty te były sporządzone na piśmie i aby pracownik znał całą procedurę załatwiania tych dokumentów oraz aby dowiedziono sfałszowania podpisu lub oszukańczej zmiany. Sekcja dotycząca sfałszowanych papierów wartościowych zapewnia pokrycie ubezpieczonemu, prowadzącemu zwykłą działalność w dobrej wierze, w odniesieniu do papierów wartościowych lub innych podobnych walorów, które: noszą sfałszowany podpis, lub zostały oszukańczo zmienione, lub zostały podrobione, lub zostały utracone lub skradzione. 15 Konieczne jest jednak przedstawienie oryginałów dokumentów, które powinny znaleźć się w "faktycznym fizycznym posiadaniu" ubezpieczonego lub jego banku-korespondenta. W przypadku polisy WBP definicja fałszywego dokumentu jest w klauzuli V podobna jak w klauzuli IV, co sprawia, że dopiero w tym wariancie daje ona rzeczywistą ochronę ubezpieczeniową. "Pojęcie "podrobiono / podrobione" tak jak zostało użyte w niniejszej Polisie oznacza reprodukowanie autentycznego papieru wartościowego lub podobnego instrumentu finansowego na piśmie, zgodnie z powyższą definicją, takie, że ubezpieczony zostaje wprowadzony w błąd na jego podstawie jakością imitacji, tak, że wierzy, że taki rzeczony dokument jest autentycznym oryginalnym dokumentem. Fikcyjne dokumenty powyższego typu, które jedynie zawierają oszukańcze fałszywe oświadczenia odnośnie faktów nie stanowią podrobienia". 3.5. Klauzula VII - straty spowodowane zniszczeniami /utratą wyposażenia Klauzula ta obejmuje ryzyka dodatkowe, takie jak: straty w wyposażeniu. Należy podkreślić, że nie chodzi tu o ryzyka ubezpieczone w ramach ogólnego ubezpieczenia. Sekcja ta ma zapewniać pokrycie w przypadku, gdy nastąpi uszkodzenie lokalu lub wyposażenia wskutek napadu bądź włamania lub innej próby tego rodzaju. W wielu przypadkach przestępcy po wdarciu się do pomieszczeń bankowych poważnie uszkadzają sprzęt biurowy, sejfy i skarbce. Wymiana takiego sprzętu jest obecnie kosztowna, stąd ta sekcja polisy nabiera coraz większego znaczenia. 4. PAKIET UBEZPIECZEŃ RYZYK BANKOWYCH Polisa BBB pokrywa wiele ryzyk bankowych. Prawie we wszystkich przypadkach pokrycie zostaje dostosowane do danego ryzyka bankowego. Im większy jest stopień złożoności rynku finansowego, tym większe jest ryzyko finansowej straty poprzez defraudację, oszustwo lub przestępstwa komputerowe, stanowiące przeciwieństwo do straty fizycznej spowodowanej przez napady, rabunek, itp. Ubezpieczyciele oraz brokerzy, zajmujący się tym segmentem rynku, odpowiadając na wzrost zagrożeń związanych ze specjalnymi ryzykami występującymi w działalności bankowej w Polsce, oferują specjalny pakiet ubezpieczeń. Na pakiet ten oprócz wyżej omówionej polisy WBP - Worldwide Bankers' Policy, składają się ponadto: Polisa CC - Computer Crime Policy - pokrywająca wszelkie ryzyka związane z elektronicznym obrotem i przesyłaniem danych, Polisa PI - Professional Indemmnity Policy - pokrywająca roszczenia osób trzecich związane z błędami pracowników, Polisa D&O - Directors' & Officers' Policy - pokrywająca roszczenia osób trzecich związane z błędami członków zarządu, dyrektorów, Polisa PC - Plastic Card Policy - pokrywająca ryzyka związane z emisją, fałszowaniem lub utratą kart. Polisy zawarte w pakiecie dają instytucji finansowej gwarancję ochrony w wypadku realizacji jednego lub wielu zdarzeń nie związanych z tradycyjnymi szkodami losowymi, takimi jak ogień, zalanie, wybuch. Ze względu na znaczne prawdopodobieństwo, jak również potencjalną skalę takich szkód, stanowią tym samym niezbędny element w projektowaniu zabezpieczeń banku. Wszystkie polisy mogą - i powinny być - dokładnie dostosowane do potrzeb banku, zarówno pod względem zakresu, jak i sum ubezpieczenia oraz franszyz / udziałów własnych. 16 Ubezpieczenie WBP wraz z ubezpieczeniem przestępstw komputerowych, ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej pracowników banku, ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej dyrektorów i członków zarządu oraz ubezpieczeniem kart bankowych stanowi podstawę ochrony współczesnego banku. Jak już zostało wspomniane na wstępie, klasyczne ubezpieczenia majątkowe - mimo znacznej częstości szkód z nimi związanych - zeszły na dalszy plan ze względu na potencjalnie olbrzymie konsekwencje szkód /strat spowodowanych realizacją specyficznych zagrożeń bankowych pokrytych wskazanymi specjalistycznymi ubezpieczeniami (zawał systemu komputerowego czterokrotnie częściej poraża pracę instytucji niż ogień). 17 ZAKOŃCZENIE Zmiany trybu pracy banków pociągają za sobą wzrost zagrożeń związanych z ich specyfiką. Coraz trudniejsza staje się przy tym taka organizacja działalności, aby ewentualne błędy systemowe były wykryte jeszcze przed ich przestępczym wykorzystaniem. Możliwe jest jedynie doskonalenie sposobów wykrywania przestępstw. Również regulacje prawne w tym zakresie nie dają gwarancji ochrony instytucji finansowych, ponieważ nawet najlepsza współpraca z innymi instytucjami, organami ścigania, kontroli czy wymiarem sprawiedliwości nie zlikwiduje zjawiska przestępczości. Często jedno zdarzenie przestępcze zawiera w sobie kilka rodzajów ryzyk, które również nawzajem się przenikają. Z reguły instytucje finansowe w Polsce, w tym banki, wykupują dwa rodzaje ochrony: ubezpieczenie od ognia i innych zdarzeń losowych oraz ubezpieczenie gotówki w transporcie i w lokalu. Już teraz w dobie ciągle rosnących zagrożeń zarówno ze strony zorganizowanych grup przestępczych, jak również indywidualnych, potencjalnych przestępców, te dwa rodzaje ochrony mienia nie wystarczą. Oprócz tych dwóch rodzajów ubezpieczeń ważne jest również zabezpieczenie się instytucji przed: oszustwem i fałszerstwem. Oczywiście wyboru stosowanych form ubezpieczenia dokonują banki na podstawie bieżących i okresowych analiz strat własnych. W świetle jednak realnych zagrożeń, należy się ciągle liczyć z informacjami jakie docierają do każdego banku od konkurencji, np. w prasie podawane są przykłady strat ponoszonych przez banki z tytułu chociażby: fałszywych kart bankowych i pieniędzy, wirusa komputerowego, włamań komputerowych, podrobionych czeków, papierów wartościowych, pomyłek komputerów, rabunków, pomyłek umyślnych lub nieumyślnych pracowników banków albo klientów itp. Trzeba także korzystać z doświadczenia banków z innych krajów. Polska jako kraj wchodzący dopiero do grupy państw gospodarki wolnorynkowej, będzie teraz narażona na różne rodzaje przestępczości, zwłaszcza bankowej. Wiadomo przecież, że przestępcy głównie działają tam, gdzie są pieniądze lub inne dobra materialne. Działalność przestępcza w takich krajach jak np.: Niemcy, Francja czy Wielka Brytania, jest w jakiś sposób opanowana. Natomiast obecnie w naszym kraju działalność ta potęguje się. Na tym więc etapie, należy szczególną uwagę zwrócić na odpowiednie zabezpieczenie się przed ewentualnymi szkodami finansowymi. Kompleksową ochronę dla instytucji finansowej może zapewnić pełny pakiet ubezpieczeń ryzyk bankowych, który ogranicza nieuniknione ryzyko. Pakiet ten składający się z: ubezpieczenia BBB (ryzyk bankowych - sprzeniewierzenia, utraty walorów, fałszywych papierów wartościowych i pieniędzy), ubezpieczenia CC (przestępstw komputerowych), ubezpieczenia PC (kart bankowych), ubezpieczenia PI (odpowiedzialności zawodowej), ubezpieczenia D&O (odpowiedzialności cywilnej dyrektorów i członków zarządu), daje bankowi lub innej instytucji finansowej niezbędną ochronę w zakresie nowych, specyficznych ryzyk bankowych, w tym także niektórych zdarzeń losowych wynikających z działania sił przyrody lub człowieka (wartości pieniężnych). Stanowi on więc podstawowe 18 zabezpieczenie działań instytucji finansowych w coraz szybciej zmieniającym się i coraz trudniejszym otoczeniu. Podkreślić należy, że polisy te pokrywają nie tylko same straty / szkody, ale również koszty ewentualnej ochrony prawnej oraz, że zwalniają je z konieczności klasycznej ochrony własnego majątku. 19 Pojęcia ogólne Pranie pieniędzy jest postrzegane jako ogół czynności mających na celu ukrycie prawdziwego źródła pochodzenia nielegalnych dochodów uzyskiwanych z przestępczej działalności i nadania im znamion legalnego pochodzenia. Czynności te mają służyć dwóm podstawowym celom: stworzenie dystansu między środkami a przestępstwem, zbudowanie fikcyjnej podstawy ich legalności. Natomiast „brudne pieniądze” jest to termin służący określeniu nielegalnych dochodów pochodzących przede wszystkim z przestępczości zorganizowanej na dużą skalę, często o charakterze międzynarodowym. Proces prania pieniędzy ma stworzyć jak największy dystans pomiędzy pieniędzmi pochodzącymi z przestępstwa a przestępstwem, z którego pochodzą. Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, iż poszczególne zachowania przestępcze zasadniczo niczym się nie różnią od zwykłych czynności handlowych i finansowych w legalnym obrocie gospodarczym. Do przykładowych, najczęściej wykorzystywanych do prania pieniędzy transakcji można zaliczyć: zawieranie umowy handlowej z kwotą znacznie przekraczającą cenę rynkową, obciążenia fikcyjnymi karami i obciążeniami między kontrahentami, obrót udziałami i akcjami pomiędzy spółkami, transakcje dobrami niematerialnymi, jak prace badawczo-rozwojowe, doradztwo, konsulting, szkolenia, badania rynku, konkursy gazetowe (fikcyjne), zbiórki dobroczynne połączone z założeniem konta. Klasyczny cykl prania pieniędzy może także wyglądać następująco: przestępcy uzyskują gotówkę z ulicznej sprzedaży narkotyków, następnie dokonują wymiany na banknoty o wyższych nominałach, następnie wpłacają pieniądze na rachunek bankowy, z kolei dokonują transferu pieniędzy za granicę, następnie pieniądze powracają do kraju, w którym dokonano przestępstwa w postaci pozornej pożyczki. Nie sposób wykryć tego łańcuszka wydarzeń w odwrotnej kolejności tj. wychodząc od transakcji pożyczki. 20 2.2. Metody prania pieniędzy Działalność przestępcza związana z praniem pieniędzy jest zawsze albo przekształceniem albo ruchem wartości majątkowych. Przekształcenie ma miejsce, gdy pieniądze zmieniają swojąformę i dzieje się tak np. wtedy, gdy sprawca za nielegalne zyski nabywa polecenie wypłaty lub samochód. Nielegalne zyski zmieniają swoją formę z gotówki i stają się dokumentem uprawniającym do otrzymania pieniędzy lub ruchomości. Z ruchem mamy natomiast do czynienia, gdy te same pieniądze zmieniają miejsce i są na przykład przesyłane przelewem, telegraficznie do innego miasta lub przekazywane pocztą. 21 2.2.1. Etapy prania pieniędzy Istnieją trzy podstawowe etapy prania brudnych pieniędzy. 1) Lokowanie (umiejscawianie, umieszczanie) - jest to wprowadzanie gotówki pochodzącej z przestępstwa do systemu finansowego (wpłata do banku) lub wymiana gotówki na różnego rodzaju instrumenty finansowe (papiery wartościowe) lub inne dobra (zakup nieruchomości, maszyn itp.). Pranie pieniędzy prawie zawsze zaczyna się od operacji gotówkowych, które są anonimowe. Jest to ważny etap, biorąc pod uwagę, że operacje finansowe są coraz częściej bezgotówkowe, w tym kierunku idzie zarówno praktyka jak i przepisy prawne. Operacje gotówkowe coraz częściej traktowane są podejrzliwie, zwłaszcza, iż pojawia się coraz więcej instrumentów rozliczeń bezgotówkowych. Aby zachować anonimowość transakcji, wpłaty dokonywane w banku lub inne transakcje, są dokonywane w kwotach poniżej progu kwotowego, przy którego przekroczeniu transakcja ulega rejestracji. Wpłaty te mogą być dokonywane na rachunki własne albo na rachunki innych osób, nieistniejących przedsiębiorstw. 2) Maskowanie (nawarstwianie) - jest to ukrywanie przestępczego pochodzenia środków poprzez dokonywanie wielu transakcji, mających na celu oddzielenie pieniędzy od przestępstwa i zapewnienie anonimowości ich dysponentowi. Powoduje to wydłużenie faktyczne i czasowe dystansu od miejsca tworzenia nielegalnych dochodów, np. nielegalnego laboratorium amfetaminy na posesji pod Warszawą i pieniędzy pochodzących z tego miejsca przesyłanych elektronicznie na rachunek w banku rosyjskim na Arubie. 3) Integracja (legitymizacja) - polega na znalezieniu pozornych podstaw dla pojawienia się określonych środków w obrocie gospodarczym. Działania na tym etapie skierowane są na umieszczanie wyczyszczonych pieniędzy w obiegu gospodarczym w taki sposób, iż wchodzą one ponownie do systemu bankowego i przyjmują znamiona legalnych dochodów. Uwiarygodnieniu mają służyć odpowiednie zaświadczenia z banków, organizacji gospodarczych i innych instytucji, przez które środki te przepłynęły. 22 2.2.2. Techniki prania pieniędzy W każdym etapie prania brudnych pieniędzy mogą wystąpić różnorodne techniki prania pieniędzy i tak np.: - Mieszanie (w etapie umiejscawiania) - łączenie brudnych pieniędzy z dochodami legalnego podmiotu gospodarczego. Restauracje, hotele, motele, piwiarnie, pralnie chemiczne, bary, punkty usług dla ludności należą do licznych rodzajów działalności gospodarczej przynoszącej dochodyo zmiennej w czasie wielkości i stwarzającej przez to sposobność do wyprania pieniędzy. - Smurfing - polegający na wykorzystywaniu dużej ilości drobnych pośredników, którzy nabywają czeki bankowe i inne papiery wartościowe na okaziciela za wartości poniżej granicy obligującej do identyfikacji albo też dokonują licznych i wielokrotnych transakcji w wielu instytucjach. - Smurfing towarowy - zlecanie studentom lub bezrobotnym nabywania za brudną gotówkę luksusowych towarów np. ze skóry w innych państwach. Są to grupy zwykle 10 - osobowe. sprzedawane po niższej cenie, a zyski wpłacane na rachunki bankowe jako pochodzące z handlu. - Structuring - w celu zmniejszenia objętości posiadanej gotówki przestępcy wykorzystują smurfy do wymiany banknotów na większe nominały z pominięciem nawiązania stałych kontaktów z instytucją finansową oraz poniżej limitów obligujących do identyfikacji. Wykorzystywać można w tej technice np. kantory czy kasyna gier, gdzie gotówka jest wymieniana na żetony, a następnie na banknoty o najwyższych nominałach lub czeki (structuring). - Spółki off shore - do prania pieniędzy wykorzystywane są transfery elektroniczne między rachunkami spółek off shore tworzonych przez organizacje przestępcze w rajach podatkowych, czyli państwach i terytoriach zależnych, legitymujących się niskim opodatkowaniem, a także gwarantowaniem ścisłej tajemnicy finansowej i bankowej, brakiem restrykcji dewizowych, dogodnym systemem prawnym ułatwiającym prowadzenie działalności gospodarczej i tworzenie przedsiębiorstw. - Kredyt dla siebie - do prania pieniędzy stosowany jest kredyt. Jedną z najpowszechniejszych technik w tym zakresie jest tzw. „kredyt dla siebie”. Polega na stworzeniu fikcyjnej firmy, która otrzyma czyszczone pieniądze. Założenie jej za granicą skutecznie na ogół ukrywa fakt, że taka firma jest własnością osób prowadzących przestępczą działalność. Aby wykorzystać czyszczone pieniądze, przestępcy uzyskują kredyt z jednego banku oraz drugi często znacznie większy - od siebie jako fikcyjnej firmy. Legalny kredyt jest spłacany wraz z oprocentowaniem z większego, fałszywego kredytu. Daje to przestępcom pieniądze dające się wykorzystać (np. do rozwoju działalności przestępczej), zadłużenie wobec samych siebie (jako fikcyjnej firmy), możliwość finansowania legalnych przedsięwzięć z uczciwych źródeł (np. inwestowanie w przedsiębiorstwo produkcyjne), a także ulgę podatkową od spłaty oprocentowania albo możliwości jej wliczenia w koszty (w zależności od obowiązujących przepisów finansowych w danym państwie). - Zakupy dla siebie - w metodzie „zakupu dla siebie”, umowę kredytu zastępuje się umową kupna a przedmiotem transakcji staje się mienie, którego właścicielem jest już kupujący. Przedmiotem transakcji może być np. przedsiębiorstwo, nieruchomość czy biżuteria. Wykorzystuje się ją w fazie integracji. - Transferpricing - do prania pieniędzy wykorzystuje się transakcje w handlu międzynarodowym. Najpowszechniejsza technika określana jest jako transferpricing. Wykorzystuje się w niej podmioty powiązane, które dokonują nadfakturowywania lub niedofakturowywania eksportu czy importu. Dla przykładu transferu przestępczych zysków z Polski do innego kraju można dokonać poprzez zawarcie niekorzystnego kontraktu eksportowego - sprzedaży towarów lub usług poniżej ich wartości (niedofakturowywanie) 23 albo stosując reklamacje bądź bonifikaty. Można też zawrzeć kontrakt na import towarów z zagranicy ze znacznie zawyżoną ceną. Oczywiście transfer pieniędzy z zagranicy do Polski może być dokonywany przez odwrócenie opisanych wyżej transakcji. - Transakcje puste – wielokrotnie transferpricing zastępowany jest tzw. transakcjami pustymi. Związane są one z fałszowaniem faktur w całkowicie fikcyjnych operacjach handlowych np. fikcyjne przedsiębiorstwo z Polski przelewa pieniądze pochodzące z działalności przestępczej na rachunek partnera w raju podatkowym na podstawie fikcyjnej faktury wystawionej przez firmę mającą siedzibę na Litwie. - Podziemna bankowość - do prania pieniędzy wykorzystuje się tzw. podziemną bankowość. Stanowi ona w różnych regionach świata tradycyjne instytucje kulturowe systemy pożyczania, wymiany bądź przemieszczania pieniędzy. W Polsce tworzone są np. przez Albańczyków, Wietnamczyków, czy Rosjan. W każdym z nich normalne związki rodzinne, zawodowe i etniczne wzmacniane są bardzo silnie przez wpływy potężnych i zdyscyplinowanych gangów. Ich działanie możliwe jest dzięki sieci współpracowników. Podziemna bankowość wykorzystywana jest przez mniejszości etniczne w Polsce z kilku powodów. Po pierwsze system gwarantuje konkurencyjne do oficjalnych kursy walut. Po drugie, w podziemnej bankowości znacznie krótsze są terminy realizacji transakcji (szybkość transferu związana jest np. z długością rozmowy telefonicznej czy przesyłu faxu). Po trzecie, nie występują żadne obowiązki natury administracyjnej, np. otwieranie rachunku, wypełnianie odpowiednich aplikacji, identyfikacja danych personalnych itp. Po czwarte, podziemna bankowość nie pozostawia śladów audytorskich. Po piąte, stanowi jeden z elementów mechanizmów uchylania się od opodatkowania. - Internet – Internet daje także możliwości dla przestępców chcących legalizować swoje dochody. Po pierwsze jest łatwo dostępny. Po drugie gwarantuje depersonalizację kontaktów klienta z instytucją. Po trzecie zapewnia szybkość i minimalne koszty realizacji transakcji. Po czwarte czyni identyfikację i rejestrację transakcji o wiele bardziej skomplikowanymi niż jest to w przypadku tradycyjnych kontaktów klienta i instytucji. Poza tym zapewnia coraz to nowe produkty, które stają się coraz bardziej anonimowe np. system elektronicznej gotówki. 24 III. PRZECIWDZIAŁANIE PRANIU PIENIĘDZY I FINANSOWANIU TERRORYZMU 3.1. Unormowania prawne Podstawowym aktem prawnym określającym zasady oraz tryb przeciwdziałania wprowadzeniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych źródeł, przeciwdziałania finansowaniu terroryzmu oraz obowiązki podmiotów uczestniczących w obrocie finansowym w zakresie gromadzenia i przetwarzania informacji jest ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1505) zwanej dalej ustawą. Na podstawie art. 13 powołanej ustawy Minister Finansów wydał Rozporządzenia z dnia 21 września 2001 r. w sprawie określenia wzoru rejestru transakcji, sposobu jego prowadzenia oraz trybu dostarczania danych z rejestru Generalnemu Inspektorowi Informacji Finansowej (Dz. U. Nr 113, poz. 1210 ze zmianami). 3.2. Organy właściwe w sprawach zapobiegania wprowadzeniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu Zgodnie z przepisami art. 3 ustawy organami tymi są: 1) minister właściwy do spraw instytucji finansowych, jako naczelny organ informacji finansowej, 2) Generalny Inspektor Informacji Finansowej zwany dalej, „Generalnym Inspektorem”. 3.2.1. Zadania Generalnego Inspektora Informacji Finansowej Zgodnie z przepisami art. 4 ustawy do zadań Generalnego Inspektora należy: uzyskiwanie, gromadzenie, przetwarzanie i analizowanie informacji oraz podejmowanie działań w celu przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł i przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu a w szczególności: badanie przebiegu transakcji, o których Generalny Inspektor został powiadomiony na zasadach określonych w ustawie, przeprowadzanie procedury wstrzymywania transakcji lub blokady rachunku, przekazywanie instytucjom obowiązanym informacji o podmiotach, co do których zachodzi uzasadnione podejrzenie, że mają one związek z popełnieniem aktów terrorystycznych, opracowywanie i przekazywanie uprawnionym organom dokumentów uzasadniających podejrzenie popierania przestępstwa, inicjowanie i podejmowanie innych działań obejmujących przeciwdziałanie wykorzystywania polskiego systemu finansowego do legalizacji dochodów pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł, w tym szkolenie pracowników instytucji obowiązanych w zakresie zadań nałożonych na te instytucje, sprawowanie kontroli przestrzegania przepisów ustawy, współpraca z zagranicznymi instytucjami zajmującymi się zapobieganiem wprowadzeniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł lub przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu. 25 Ustawa o praniu pieniędzy stworzyła nowy urząd państwowy mający zadania agendy wywiadu finansowego. Instytucja Generalnego Inspektora Informacji Finansowej ma służyć dwóm celom: samodzielnemu zwalczaniu niezgodnych z prawem działań w sektorze finansowym, utworzeniu banku danych dla wszystkich instytucji, które w ramach swoich kompetencji zwalczają proceder. Generalny Inspektor jest instytucją pośredniczącą. Zdobywa on dane i przekazuje je odpowiednim instytucjom już po przeanalizowaniu i ocenie, a także w pewien sposób koordynuje współpracę różnych instytucji finansowych i organów ścigania. Mechanizm działania Generalnego Inspektora nie polega jedynie na gromadzeniu danych z instytucji finansowych i przekazywaniu ich, po przeanalizowaniu, do organów kontroli, organów ścigania i państwowych jednostek organizacyjnych. Także organy ścigania mają obowiązki informacyjne wobec agendy wywiadu finansowego, która wykorzystuje je w podejmowaniu działań wobec instytucji obowiązanych (wstrzymanie transakcji, blokady rachunków). Powoduje to, iż w jednym centrum znajdują się informacje o określonych transakcjach finansowych oraz o czynnościach wykrywczych, związanych z ustaleniami w zakresie ich powiązań z działalnością przestępczą. Dochodzi tu do konfrontacji bazy danych finansowych z bazą danych o przestępstwach. Urząd Generalnego Inspektora Informacji Finansowej jako agenda „wywiadu finansowego” nie jest wywiadem skierowanym na uzyskiwanie przez państwo powszechnej informacji o obywatelach, ale jest to wywiad skierowany jedynie na wyłowienie spośród obywateli przestępców i przeciwko nim jest on skierowany. Wszystkie działania, w tym głównie szkolenia, mają służyć zarówno lepszemu ściganiu przestępców, ale przede wszystkim jak najmniejszemu ingerowaniu w legalny obrót finansowy i unikaniu sytuacji narażania uczciwego obywatela na nieprzyjemności w przeprowadzaniu legalnych transakcji. 3.2.2. Instytucje obowiązane 3.2.2.1. Katalog instytucji obowiązanych Przepisy art. 2 pkt 1 określają zamknięty katalog konkretnych instytucji, które są zobowiązane do wypełnienia obowiązków określonych ustawą. Należą tu: banki, oddziały banków zagranicznych, instytucje pieniądza elektronicznego, oddziały zagranicznych instytucji pieniądza elektronicznego oraz agenci rozliczeniowi prowadzący działalność na podstawie ustawy z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instytucjach płatniczych (Dz. U. z 2002 r. Nr 169 poz. 1385), domy maklerskie, banki prowadzące działalność maklerską i inne podmioty niebędące bankiem prowadzące działalność maklerską na podstawie ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (Dz. U. z 2002 r. Nr 49, poz. 447), Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. w Warszawie w zakresie, w jakim prowadzi rachunki papierów wartościowych, podmioty prowadzące działalność w zakresie gier losowych, zakładów wzajemnych i gier na automatach, zakłady ubezpieczeń, głównie oddziały zagranicznych zakładów ubezpieczeń, fundusze inwestycyjne, towarzystwa funduszy inwestycyjnych, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, państwowe przedsiębiorstwo użyteczności publicznej Poczta Polska, notariusze w zakresie czynności notarialnych, dotyczących obrotu wartościami majątkowymi, 26 podmioty prowadzące działalność kantorową, przedsiębiorcy prowadzący: domy aukcyjne, antykwariaty, działalność leasingową i factoringową, działalność w zakresie: obrotu metalami i kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi, sprzedaży komisowej, udzielania pożyczek pod zastaw (lombardy) lub pośrednictwa w obrocie nieruchomościami. 3.2.2.2. Obowiązki instytucji obowiązanych Do obowiązków instytucji obowiązanych w szczególności należy: ustalenie wewnętrznych procedur zapobiegających wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł, dotyczących w szczególności realizowania obowiązku identyfikacji klienta i przechowywania informacji objętych tą identyfikacją, zapewniających udział pracowników w programach szkoleniowych dotyczących identyfikacji transakcji mogących mieć związek z przestępstwem, o którym mowa w art. 299 Kodeksu karnego, oraz wyznaczanie osób odpowiedzialnych za realizację obowiązków określonych w ustawie. rejestracja transakcji przekraczających równowartość 10 000 EURO (od 01.01.2004 r. - 15 000 EURO) rejestracja transakcji, której okoliczności wskazują, że wartości majątkowe mogą pochodzić z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł, bez względu na jej wartość i charakter, prowadzenie rejestru transakcji, o których wyżej mowa, który wraz z dokumentami dotyczącymi zarejestrowanych transakcji winien być przechowywany przez okres 5 lat, identyfikacja klientów i beneficjentów oraz identyfikacja podmiotów, w imieniu lub na rzeczktórych działa dokonujący transakcji, przekazywanie informacji Generalnemu Inspektorowi w terminach określonych ustawą. 27 IV. TYPOWANIE TRANSAKCJI PODEJRZANYCH 4.1. Podstawowe pojęcia Do podstawowych pojęć związanych z procesem typowania transakcji składających się na proceder prania pieniędzy można zaliczyć: transakcje niejasne - czyli takie, których okoliczności są niejednoznaczne w kontekście ekonomiczno-finansowym, tzn. ich charakterystyki finansowe są niepełne albo cel ich realizacji jest niedookreślony, transakcje nietypowe - tj. takie, które nie są podobne do innych realizowanych przez danego klienta, tzn. nie mają związku z zakresem działalności zleceniodawcy, transakcje nadzwyczajne - to te, które są na zapotrzebowanie klienta realizowane w kosztowny sposób, dotyczą wielkich kwot i pod względem gospodarczym są nieuzasadnione, transakcje podejrzane - polegające na działaniu niespójnym ze znanym i udokumentowanym charakterem działalności klienta (jego pośrednika czy pełnomocnika) lub występowaniu nietypowych obrotów dla danego rodzaju klientów lub ich działalności, które mogą świadczyć o występowaniu przestępstwa prania pieniędzy, uzasadnione podejrzenie - oznacza sytuacje, gdy istnieje podstawa wszczęcia śledztwa (dochodzenia) przedstawienia zarzutów podejrzanemu, ewentualnego podjęcia innych czynności procesowych, transakcje powiązane - polegają przeważnie na tym, że jedna osoba dla uniknięcia rejestracji, dokonuje licznych wpłat poniżej sumy granicznej, w różnych bankach i oddziałach, albo też skupuje instrumenty finansowe (np. papiery wartościowe), korzystając z różnych kont za kwoty niższe od granicznych. Rejestracja transakcji nie przekraczających pewnej kwoty, ale bardzo częstych, powiązanych np. przez osobę wpłacającego i przez to podejrzanych, pozwala na wyciągnięcie wniosków, w przypadku zgromadzenia danych z rejestrów w jednej bazie, jaką dysponuje Generalny Inspektor Informacji Finansowej, że mamy do czynienia z transakcjami powiązanymi. Mogą być ze sobą połączone przez osobę zleceniodawcy, właściciela rachunku, jego pełnomocnika lub beneficjenta. Z punktu widzenia metodyki przeciwdziałania praniu pieniędzy najlepszym i najbardziej racjonalnym rozwiązaniem jest określenie „ryzyka prania pieniędzy” w stosunku do wszystkich klientów, klasyfikując ich w kategorie „niskiego” lub „wysokiego ryzyka”. 28 BIBLIOGRAFIA 1.Banasiński Antoni "Ubezpieczenia gospodarcze" Poltext, Warszawa 1993. 2. Broda Marcin "Ubezpieczenie jako jedna z metod ochrony organizacji przed ryzykiem", Nowe Ubezpieczenia nr 2 (4), 1999. 3. Buczkowski K., Wojtaszek M., Pranie pieniędzy, Warszawa 2002. 4. Buczkowski K., Wojtaszek M., Przestępstwa gospodarcze w praktyce prokuratorskiej i sądowej, Warszawa 1998. 5. Findeisen M., Międzynarodowe przepisy oraz podstawowe zasady postępowania w zakresie zwalczania zjawiska prania pieniędzy, „Prokuratura i Prawo” 1995, nr 6. 6. Głuchowski J., Oazy podatkowe w międzynarodowym prawie finansowym, „Państwo i Prawo” 1994, nr 2. 7. Górnik O., Prawo karne gospodarcze. Komentarz, Toruń 1997. 8. Górnik O., Przestępstwa gospodarcze. Rozdział XXXVI i XXXVII Kodeksu karnego, Warszawa 2000. 9. Huba W., Przestępstwo prania pieniędzy w świetle prawa i praktyki prokuratorskiej, „Prokuratura i Prawo” 1996, nr 11. 10. Iwonicki J., Pranie brudnych pieniędzy, „Gazeta Sądowa” 1996, nr 17. 11. Jasiński W., Nowe zalecenia Grupy Specjalnej ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 1997, nr 10. 12. Jasiński W., Na praczy – Agencja, „Rzeczpospolita” 1998, nr 39. 13. Jasiński W., Wykorzystywanie elektronicznych przelewów funduszy do prania pieniędzy, „Prokuratura i Prawo” 1998, nr 4. 14. Jasiński W., Pranie brudnych pieniędzy, Warszawa 1998. 15. Jasiński W., Konfiskata mienia i normy prudencyjne dla instytucji finansowych w zakresie zapobiegania praniu brudnych pieniędzy. VIII Raport Roczny Financial Action Task Force on Money Laundering, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 1999, nr 1. 16. Jasiński W., Zadania koordynatora ds. przeciwdziałania praniu pieniędzy de lege lata i de lege ferenda oraz w świetle praktyki bankowej, W: Finansowe i techniczne bezpieczeństwo banku (pod red. S.Flejterskiego), Szczecin 1999. 17. Jasiński W., Relacje między przestępstwami podatkowymi i praniem pieniędzy, „Kontrola Państwowa” 2000, nr 1. 18. Jasiński W., Systemy zwalczania prania pieniędzy w państwach dostosowujących prawo do standardów Unii Europejskiej, „Prokuratura i Prawo” 2000, nr 4. 19. Jasiński W., Prawo przeciw schludnym, „Rzeczpospolita” z 13 lipca 2000. 20. Jasiński W., Standardy prawne w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2000, nr 10. 21 Kuciński Ryszard "Przestępstwa popełniane na szkodę banków", Ochrona Mienia, Nr 2 1999. 22. Ministerstwo Finansów, Przeciwdziałanie praniu brudnych pieniedzy 23.Kukulski Jacek, Aspekty prawne bankowych kart płatniczych, Warszawa 2002 24. Pływaczewski E., Pranie brudnych pieniędzy. Możliwości przeciwdziałania z uwzględnieniem roli systemu bankowego, Toruń 1993. 25.Smykala Bernard, Przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy w bankach, Warszawa 2001 26. Wójcik J. W., Źródła brudnych pieniędzy w Polsce, „Bank” 1996, nr 4. 27. Wójcik J. W., Pranie pieniędzy. Studium prawno-kryminologiczne i kryminalistyczne, Warszawa 1997. 29 28. Wójcik J. W., Kryminologiczna ocena transakcji w procesie prania pieniędzy, Warszawa 2001. 29.Kulesza Marek "Twarzą w twarz z zagrożeniem", Rzeczpospolita nr 81, 7 kwiecień 1999. 30.Sangowski Tadeusz " Prewencja normatywna zakładów ubezpieczeń", OchrMienia, Nr 3 1998. 31.Sangowski Tadeusz " Ubezpieczenia gospodarcze", Poltext, Warszawa 1996. 30 Siedem rad, jak bezpiecznie płacić kartą w Internecie 1. Towary w Internecie kupuj tylko u sprzedawców, do których masz pełne zaufanie. Najlepiej korzystaj ze sklepów, które same nie autoryzują transakcji, tylko przekierowują klientów na strony centów autoryzacyjnych takich jak PolCard czy eCard. 2. Chroń numer swojej karty, za jego pomocą ktoś może dokonać zakupów na twój rachunek. Kiedy płacisz kartą w zwykłym sklepie miej ją zawsze na oku. 3. Uważaj na przestępców, którzy podszywają się pod renomowane sklepy. Ignoruj pocztę, w której jesteś proszony o podanie numeru karty lub swoich danych, bez względu na to kim jest nadawca listu. 5 razy pomyśl i sprawdź zanim wpiszesz w formularzu swój numer karty. 4. Jeśli często płacisz w Internecie, wyrób sobie specjalną kartę wirtualną służącą tyko do takich płatności. Zapewni Ci to pełne bezpieczeństwo transakcji internetowych. 5. Jeśli zauważysz na wyciągu z banku transakcje, których nie wykonałeś, natychmiast zawiadom bank i złóż reklamację. 6. Jeśli ktoś skorzystał z twojej karty do transakcji internetowych nie panikuj. Złóż reklamację i czekaj - racja w takim sporze jest zawsze po twojej stronie. To bank musi Ci udowodnić, że dokonałeś danej transakcji. 7. Nie bój się płacić kartami w Internecie, bo jeśli dostosujesz się do powyższych zasad, to twoje płatności będą w pełni bezpieczne. 31 Oszustwa kartowe - 24 rady jak się chronić Przede wszystkim zachęcamy do zachowania ostrożności przy przekazywaniu informacji poufnych - a należy do nich numer naszej karty przez internet, telefon i inne media, w każdym miejscu. Najprostsza reguła bezpieczeństwa to kierować się zdrowym rozsądkiem. Poniżej podajemy 24 rady przydatne dla zachowania bezpieczeństwa podczas dokonywania transakcji płatniczych. Poniższe rady są również przypomnieniem obowiązków ciążących na posiadaczach kart płatniczych wynikających z ustawy o elektronicznych instrumentach płatniczych, której tekst możecie znaleźć na niniejszej stronie. Podczas transakcji nie należy tracić karty z pola widzenia. Po transakcji należy ją odebrać bez zbędnej zwłoki. Należy zachować rozwagę przy przekazywaniu numeru karty. Nie należy udostępniać numeru karty nikomu, kto do nas dzwoni, również w sytuacji, gdy osoba dzwoniąca informuje, że są problemy z komputerem i proszą o weryfikację informacji. Nie ma zwyczaju by firmy dzwoniły prosząc przez telefon o numer karty kredytowej. Jeżeli to my inicjujemy połączenie, również nie należy udostępniać numeru karty przez telefon, gdy nie mamy pewności, że rozmówca zasługuje na zaufanie. Nigdy nie odpowiadaj na pocztę elektroniczną, z której wynika konieczność podania informacji o karcie. Nigdy też nie odpowiadaj na maile które zapraszają do odwiedzenia strony internetowej w celu weryfikacji danych, w tym o kartach. Ten rodzaj oszustwa jest nazywanych "phishingiem". Nigdy nie należy podawać informacji o karcie na stronach, które nie są bezpieczne. Np. strony ze zdjęciami pornograficznymi lub strony nieznanych szerzej firm oferujące markowy towar po rewelacyjnych cenach ? Kartę należy podpisać natychmiast po jej otrzymaniu. Niszcz przed ewentualnym wyrzuceniem wszystkie wnioski na karty kredytowe, które możesz otrzymać drogą pocztową. Nie zapisuj kodu PIN na karcie, ani nie przechowuj go razem z kartą (na wypadek kradzieży portfela czy portmonetki). Nigdy nie zostawiaj karty ani pokwitowań transakcji bez nadzoru. Chroń swój numer karty i inne poufne kody umożliwiające dokonane transakcji (np. numer PIN, numer CVV 2, numer CVC2), by obcy nie mogli wejść w jego posiadanie, rejestrując obraz karty np. przy użyciu telefonu komórkowego z aparatem fotograficznych, kamerą video lub w inny sposób. Sporządź i przechowuj w bezpiecznym miejscu listę numerów kart oraz adresów i telefonów do każdego banku, którego karty posiadasz. Listę tą należy aktualizować za każdym razem, gdy otrzymujemy nowa kartę. Należy ze sobą nosić tylko te karty, które się potrzebuje. Nie należy nosić ze sobą kart, z których się rzadko korzysta. 32 Traktuj transakcje kartowe z podobna rozwagą jak inne dokonane na rachunku. Sprawdzaj wykonane operacje niezwłocznie po otrzymaniu wyciągu rachunku dla kart debetowych i zestawienia transakcji dla pozostałych kart. Zachowanie pokwitowań dokonanych transakcji pozwala na szybką ich weryfikację. W przypadku jakichkolwiek rozbieżności należy jak najszybciej złożyć pisemną reklamację w banku, który wydał kartę. Zawsze niszcz nieprawidłowe pokwitowania, zbieraj pokwitowania transakcji, które nie doszły do skutku Przed wyrzuceniem niszcz wszystkie dokumenty, które zawierają pełen numer karty. Nigdy nie podpisuj pokwitowania in blanco. W przypadku transakcji w imprinterze (dotyczy to tylko kart tłoczonych) zawsze nakreśl linie w czystej części blankietu, tak by nie było możliwe oszukańcze dodanie dodatkowych opłat. Kalka jest bardzo rzadko wykorzystywana, ale jeśli została użyta do transakcji kartą, zniszcz ją. W restauracjach, gdy otrzymujesz wydruk z terminala z miejscem na wpisanie napiwku wpisz kwotę, lub przekreśl to miejsce poziomą kreską. Nigdy nie zapisuj numeru karty w miejscu publicznie dostępnym (np. na pocztówce). Dobrym pomysłem jest noszenie kart poza portfelem, najlepiej w oddzielnej zamykanej przegródce lub etui. Nigdy nikomu nie udostępniaj kart. Jeśli się przeprowadzasz, nie zapomnij jak najszybciej poinformować banku, który wydał karty, o zmianie adresu. Nie zabieraj karty ze sobą, jeżeli jej użycie jest mało prawdopodobne, a możesz narazić się na jej utratę (np. zakupy na bazarach i w miejscach gdzie możesz być narażony na kradzież kieszonkową). Jeżeli byłeś w sytuacji, która sprzyja kradzieży sprawdź czy masz karty (np. w przedziale pociągu, gdy rozpoczynasz podróż). Gdy doszło do utraty karty należy niezwłocznie skontaktować się z bankiem lub organizacją, która ją wydała. W tym celu należy skontaktować się z dostępnym przez 24 h centrum autoryzacji kart. Numer centrum jest zapisany na odwrocie karty, otrzymują go także Państwo razem z przesyłką zawierającą kartę. Warto go wpisać do swojego telefonu komórkowego np. pod pozycją karty_nazwa banku oraz przechowywać w znanym innym domownikom miejscu w domu. Zgodnie z polskim prawem z chwilą zgłoszenia utraty karty odpowiedzialność za przeprowadzone nią transakcje ponosi jej wydawca. Zgodnie z ustawą o elektronicznych instrumentach płatniczych maksymalna odpowiedzialność właściciela karty (za transakcje przeprowadzone przed zgłoszeniem jej utraty) wnosi równowartość 150 €. Warunkiem jest jednak przestrzeganie umowy o wydanie karty oraz regulaminu karty, który stanowi integralną część umowy. 33 Jeśli będą Państwo postępować zgodnie z podanymi powyżej radami w znacznym stopniu zabezpieczycie się przed niedogodnościami i kłopotami jakie powodują oszustwa kartowe. 34 Karty kredytowe - jak nie wpaść w pułapkę łatwych pieniędzy Gazeta Prawna Wakacje i urlopy to czas, w którym szczególnie wiele osób wpada w liczne pułapki związane z kartami kredytowymi. Ten niepozorny prostokącik, dodający prestiżu i bardzo użyteczny na co dzień, gdy w wakacje ulegnie się pokusie łatwego pieniądza i sfinansuje wydatki ponad stan, może okazać się narzędziem, które potrafi rozchwiać naszą prywatną płynność finansową na długie miesiące. Już grubo ponad milion Polaków nosi w portfelach karty kredytowe. Liczba ta rośnie dynamicznie niemal z dnia na dzień, bo po długim okresie, gdy ten produkt finansowy był oferowany tylko przez 2-3 banki, obecnie dostępny jest niemal we wszystkich liczących się na rynku bankach. Jak to zwykle bywa, skutkiem wzmożonej konkurencji jest zarówno większa dostępność produktu, jak i niższe koszty korzystania z niego. Ponieważ banki chcą zająć jak najlepszą pozycję w segmencie kart kredytowych, przedstawiciele wielu z nich prowadzą bardzo ofensywną politykę marketingową, namawiając klientów do zawarcia umowy o korzystanie z karty. A np. Kredyt Bank jesienią ub.r. zrezygnował w ogóle z emisji kart obciążeniowych, zastępując je kartami kredytowymi. Gdy po przeanalizowaniu wszystkich niuansów okaże się, że karta kredytowa, którą obecnie posiadamy, nie spełnia naszych oczekiwań, najlepiej rozwiązać umowę z bankiem i załatwić sobie nową kartę - tańszą i lepiej dostosowaną do naszych potrzeb. Kiedy kredyt bezpłatny, a kiedy nie Karta kredytowa, w porównaniu z innymi typami kart płatniczych, ma dwie niewątpliwe przewagi. Po pierwsze umożliwia zaciąganie kilkutygodniowego bezpłatnego kredytu na bezgotówkowy zakup towarów i usług. Bezpłatnego, ponieważ jedyne koszty z tym związane to - roczna zazwyczaj - opłata za korzystanie z karty (średnio 40 zł) i ewentualne opłaty związane z przelewami (wpłatą) pożyczonych kwot, raz na miesiąc w terminach rozliczeń. Tymczasem w przypadku kart obciążeniowych, poza podobną opłatą roczną, zazwyczaj trzeba płacić prowizję (średnio 1 proc.) także od transakcji bezgotówkowych. Odpada za to ewentualna opłata za miesięczne rozliczenie, gdyż karty o charakterze obciążeniowym przypisane są do konta osobistego i należność jest w trybie miesięcznym ściągana wprost z ROR-u. Druga ważna cecha wyróżniająca karty kredytowe z wielu innych wiąże się właśnie z faktem, że nie musi być ona związana z kontem osobistym. Ba, posiadanie ROR-u nie jest w ogóle warunkiem ubiegania się o kartę kredytową. Ma to tę niewątpliwą zaletę, że przyszły jej posiadacz może swobodnie wybierać w dostępnej ofercie, decydując się na kartę, która najlepiej odpowiada jego potrzebom. Poza tym, jeśli takie są jego oczekiwania, a pozwala na to jego zdolność kredytowa, może jednocześnie korzystać z dwóch czy nawet kilku kart kredytowych jednocześnie, co nie musi być wcale przejawem rozrzutności, o czym bardziej szczegółowo dalej. Ile kosztuje „zapłać tylko 5 proc."... I wreszcie trzecia właściwość wyróżniająca karty kredytowe, z którą wiąże się wygoda, ale jednocześnie niebezpieczeństwo popadnięcia w tarapaty finansowe: możliwość rozłożenia na raty, na zasadzie klasycznego kredytu, należności. Standardowo 35 stosowanym obecnie rozwiązaniem jest możliwość zapłacenia co miesiąc tylko 5 proc. obciążenia, na które składają się wydatki w ramach transakcji bezgotówkowych oraz pobrana gotówka. Reszta staje się wówczas kredytem zaciągniętym do końca okresu, na który opiewa umowa o korzystanie z karty, zazwyczaj rocznego lub dwuletniego, ale z opcją automatycznego przedłużenia na kolejny taki okres, a więc w rzeczywistości kredytu bezterminowego. Problem w tym, że jest to kredyt bardzo wysoko oprocentowany, obecnie średnio od 22 do 39 proc. w skali rocznej. Praktycznie oznacza to, że większa część 5-proc. obciążenia idzie na obsługę zadłużenia, natomiast część kapitałowa zobowiązania zmniejsza się bardzo powoli. PRZYKŁAD Posiadacz karty kredytowej w czasie wakacyjnego odpoczynku za jej pomocą uregulował bezgotówkowo należności za towary i usługi w wysokości 2500 zł. Ponadto pobrał z bankomatu 3000 zł. Obciążenie z tego tytułu, np. 10 sierpnia, wynosi 5500 zł. Przy rozliczeniu ma on do wyboru dwie opcje: zapłacić całą należność (5500 zł plus opłaty związane z poborem gotówki) albo zapłacić część zobowiązania, nie niższą niż 5 proc. (a więc ok. 275 zł, przyjmijmy, że dokładnie tyle). W tym drugim przypadku reszta zobowiązania zamieni się jednak w kredyt, oprocentowany roczną stopą przewidzianą w umowie o korzystanie z karty, załóżmy, że 24 proc. Jeśli np. posiadacz karty zapłaci tylko 300 zł, to w kolejnym terminie rozliczenia (w naszym przykładzie 10 września), przy założeniu, że nie poniesie kolejnych wydatków, obciążenie wyniesie 5304 zł (w tym 104 zł z tytułu odsetek). Jeśli znów zapłaci 300 zł, to z tej kwoty tylko 196 zł pójdzie na zmniejszenie długu i przy takim trybie rozliczeń spłata potrwa 3 lata albo i dłużej, choć 5 proc. to inaczej 1/20, a więc można by spodziewać się spłaty w 20 ratach. A jeszcze bardziej spłata wydłuży się w czasie, gdy dodatkowo będzie dokonywał na bieżąco nowych płatności w ramach limitu karty. Gdy za pomocą karty kredytowej sięgniemy po gotówkę znacznie przekraczającą możliwość jednorazowej spłaty, przed terminem spłaty warto załatwić sobie kredyt odnawialny, zwiększyć jego limit albo wystąpić O zwykły kredyt, którego koszt obsługi będzie tańszy niż kredytu w karcie. Jak wybrać najlepszą kartę By wakacyjna pokusa łatwych pieniędzy nie okazała się dla nas finansową pułapką zadłużenia, z którego trudno się wydobyć, powinniśmy przede wszystkim działać z pełną świadomością i znajomością mechanizmów rządzących rozliczeniami kart kredytowych. Oczywiście najlepiej poznać je jeszcze, nim zdecydujemy się na wybór konkretnej karty kredytowej, oferowanej przez konkretny bank. Obecnie bowiem w ofercie są produkty o bardzo zróżnicowanych parametrach. Nie ma problemu, jeśli kartę wykorzystywać będziemy tylko do płatności bezgotówkowych, a dodatkowo zaplanujemy, że całe zobowiązanie zapłacimy w terminie płatności. Wówczas interesować nas powinny dwa parametry: roczna opłata za korzystanie z karty oraz długość okresu kredytowania (po ilu dniach od dnia rozliczenia należy spłacić obciążenie), ze wskazaniem, przy porównywalnych parametrach, na bank, w którym ewentualnie mamy ROR, gdyż ułatwi nam to rozliczenie. 36 Gdy jednak zamierzamy korzystać z gotówki pobieranej za pomocą karty (nawet tylko w wyjątkowych przypadkach, np. w czasie urlopu), a na dodatek dopuszczamy ewentualność rozkładania należności na raty, powinniśmy szukać najlepszej dla siebie karty, analizując przede wszystkim dwie okoliczności: koszt poboru gotówki i oprocentowanie kredytu w karcie. W przeszłości posiadacze kart kredytowych, którzy korzystali z gotówki, musieli liczyć się z koniecznością zapłacenia 3-proc. prowizji od pobranej kwoty oraz z tym, że w przeciwieństwie do płatności bezgotówkowych, pożyczka była oprocentowana nawet wtedy, gdy w terminie obciążenia regulowane jest całe zobowiązanie (suma płatności bezgotówkowych i pożyczona gotówka). Obecnie banki wydające karty kredytowe mają tu zróżnicowaną strategię. Choć w większości przypadków nadal funkcjonują oba obciążenia, są banki, które pobierają tylko oprocentowanie, a prowizję 3-proc. tylko gdy gotówka jest pobrana z cudzego bankomatu. Ale są i takie, które za zaciągnięcie takiego specjalnego kredytu gotówkowego nie pobierają prowizji 3 proc, ale stałą, kwotową, np. 7 zł. Jak łatwo policzyć, przy pobraniu z bankomatu np. 2 tys. zł w pierwszym przypadku (3 proc.) prowizja wyniesie 60 zł, a w drugim - niezależnie od pobranej kwoty i sieci, do której bankomat należy - tylko 7 zł. Gdy zaś idzie o oprocentowanie kredytu, to obecnie nie tylko różni się ono wysokością w różnych bankach, ale dodatkowo (w przypadku niektórych nowych na rynku kart kredytowych) wysokość oprocentowania jest zmienna, uzależniona od wysokości obrotów; im więcej wydajemy za pomocą karty, tym oprocentowanie jest niższe. Jedna karta albo dwie Na tym nie koniec. Jeśli nasze wydatki wakacyjne będą ponoszone za granicą, trzeba jeszcze uwzględnić aspekt rozliczeń transakcji zagranicznych. Mniejsza przy tym o to, ile wynoszą prowizje od takich transakcji (bezgotówkowych i gotówkowych), bo w przypadku całej oferty rynkowej są one do siebie zbliżone. Ważna jest waluta rozliczeń. I tak w przypadku wielu kart systemu Visa transakcje w euro przeliczane są najpierw na USD, a dopiero potem na złote. Jeśli więc będziemy korzystać z karty głównie w krajach strefy euro, wygodniejsza (tańsza) będzie karta przeliczana od razu z euro na złote. Gdy zaś bywamy i w krajach euro, i innych, warto rozważyć wariant dwóch kart kredytowych: jednej, np. systemu Mastercard, rozliczanej w euro, a drugiej - Visa rozliczanej w USD. 37 2. Zagrożenia interesów konsumenta usługi kredytowej Zagrożenia interesów konsumenta starającego się o kredyt lub będącego stroną umowy kredytowej można przedstawić następująco: - dezinformacja prowadząca do błędnych kalkulacji ekonomicznych oraz utrudniająca dokonanie racjonalnego wyboru, - nierównowaga korzyści i obciążeń w relacjach z bankiem (zbyt duże obciążenie początkowe lub w sytuacji opóźnienia spłaty), - uzależnienie świadczeń prowadzące do korzystania z nich wbrew zamiarowi konsumenta - obciążanie nadmiernymi zabezpieczeniami, - ograniczenie zastrzeżeń co do strony trzeciej (np. w przypadku cesji wierzytelności) , - nieuzasadnione utrudnienia lub ograniczenia w dochodzeniu praw klienta, - nieuzasadnione trudności lub obciążenia przy wycofywaniu się konsumenta z umowy kredytowej. Kredyt konsumpcyjny nie jest kontraktem negocjowanym indywidualnie. Pole wyboru ogranicza się do analizy przez klienta standardowych ofert kredytowych, które istnieją na rynku. Powstaje pytanie, czy jest on w stanie takie porównanie przeprowadzić? Kredyt konsumencki jest jednym z elementów kompleksowej usługi, jaką bank oferuje swoim klientom. Sama umowa kredytowa stanowi pewien pakiet, którego składniki można różnie kształtować z punktu widzenia korzyści klienta. Mniejszym zabezpieczeniom (np. co do poręczycieli czy zastawów) może towarzyszyć wyższa stopa procentowa, większa prowizja lub zwiększone odsetki karne w przypadku niewywiązywania się z umowyy. Elementów tych nie powinno się rozważać oddzielnie. Stwierdzenie postanowienia względnie niekorzystnego dla konsumenta powinno być brane pod uwagę wraz z innymi, dla niego bardziej korzystnymi. Pojedyncze zapisy dające przewagę bankowi l11og~) być przez te drugie równoważone, a nawet przechylić szalę na rzecz klienta 14 . Należy zwrócić uwagę na istotne trudności w regulacji tego problemu. Praktycznie bowiem nie da się opracować miarodajnych bilansów równowagi korzyści dla usług o złożonym charakterze, czyli pakietu usług. Istnieje bowiem ograniczona substytucyjność i komplementarność rozmaitych składników tworzących pakiet usług. Nadmierne formułowanie warunków do poszczególnych elementów oferty mogłoby wszelako skutkować nieuzasadnionym usztywnieniem w jej konstruowaniu. Należy zachować daleko idącą ostrożność. Elementy oferty mogą być czynnikiem ożywiającym konkurencję, a tym samym obracać się na korzyść klientów banków. Istotnym zagrożeniem jest manipulowanie informacją o stopie procentowej. Czynią to zarówno banki, jak i niektóre parabanki. Fakt błędnej identyfikacji faktycznego kosztu kredytu bywa wykorzystywany do uzyskiwania dodatkowych korzyści. Robią to m.in. instytucje sprzedaży ratalnej. 38 39 40 41
