Aktualne problemy ochrony lasu

Iwona Skrzecz1, Aldona Perlińska2
1
2
Instytut Badawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym
Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych w Warszawie
Aktualne problemy ochrony lasu
Aktualne problemy ochrony lasu dotyczą przede wszystkim pogarszającego się stanu
zdrowotnego drzewostanów wskutek zmian klimatu, prowadzących do nasilenia zjawisk
wcześniej nietypowych, takich jak ekstremalne upały i susze, gwałtowne burze, często
połączone z potężnym gradobiciem, huraganowe wiatry i trąby powietrzne, a także
powodzie. Systematyczne oddziaływanie tych zjawisk obniża kondycję zdrowotną
drzewostanów, które masowo atakowane są przez owady lub zasiedlane przez patogeny
grzybowe.
Gatunkiem szczególnie wrażliwym na wysokie temperatury powietrza i deficyt wody
jest świerk Picea abies. Długotrwałe susze panujące zwłaszcza w ostatnich 2 dekadach, były
jednym z ważniejszych czynników, które zapoczątkowały w Beskidach proces
wielkopowierzchniowego zamierania świerczyn spotęgowany przez gradację kornika
drukarza Ips typographus i patogeny z rodzaju Armillaria. W drzewostanach sosnowych
zaburzenia stosunków wodnych są ważnym czynnikiem sprzyjającym zamieraniu pędów –
chorobie powodowanej przez grzyby Gremmeniella abietina, Cenangium ferruginosum i
Sphaeropsis sapinea, a suche i gorące lata sprzyjają wzmożonemu występowaniu kornika
ostrozębnego Ips acuminatus.
Stres związany z gospodarką wodną, a przede wszystkim obniżenie poziomu wód
gruntowych przyczynia się do osłabienia drzewostanów liściastych, zwłaszcza dębowych,
atakowanych przez opiętki Agrillus spp. oraz patogeny z rodzaju Phytophthora.
Najprawdopodobniej długotrwałe susze zainicjowały rozwój choroby infekcyjnej jesionów
spowodowanej przez grzyb Chalara fraxinea, który doprowadził do zamierania
drzewostanów tego gatunku w Europie.
W ostatnim dwudziestoleciu, huraganowe wiatry i trąby powietrzne na nizinach oraz
wiatry halne w górach stały się istotnym czynnikiem wpływającym na stan sanitarny
drzewostanów. Wiatrołomy i wywroty są miejscem rozwoju szkodników wtórnych,
natomiast nagle odsłonięte ściany drzewostanów sosnowych, poddane intensywnemu
nasłonecznieniu, zasiedlane są przez przypłaszczka granatka Phaenops cyanea.
Coraz częściej intensywne gradobicia, a także okiść połączona z oblodzeniem gałęzi
sosnowych, prowadzi do wielkopowierzchniowych uszkodzeń w postaci połamanych i
powyginanych drzew, często atakowanych przez smoliki Pissodes spp.
Ponadto ocieplenie klimatu zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się w kraju
nowych gatunków owadów i grzybów typowych dla obszarów o wyższych temperaturach
powietrza. Ich występowanie w Polsce może mieć charakter inwazyjny, stąd niezbędne jest
prowadzenie ciągłego monitoringu występowania tych organizmów.
Do niedawna najczęściej stosowaną formą ochrony lasu przed owadami i patogenami
były metody chemiczne, jednakże w ostatnich latach obserwuje się stały spadek
zainteresowania producentów pestycydów rejestracją środków ochrony roślin stosowanych
w leśnictwie, ze względu na jej wysokie koszty i kilkuletni proces rejestracyjny. Ponadto,
certyfikacja Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe w systemie FSC,
dodatkowo ogranicza możliwość stosowania większości insektycydów, które uzyskały
pozwolenie (rejestrację) na obrót i stosowanie w krajach Unii Europejskiej, a w Polsce
zostały wpisane do rejestru środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu zezwoleniem
ministra rolnictwa i rozwoju wsi. Takie postępowanie wymusza na leśnikach ubieganie się o
płatną derogację, tj. wydanie przez FSC dodatkowej zgody na stosowanie środków już
zarejestrowanych do ochrony roślin. W efekcie leśnicy dysponują niewielką liczbą
preparatów do ograniczania szkodliwych owadów w szkółkach i uprawach leśnych techniką
naziemną oraz do ochrony drzewostanów sprzętem agrolotniczym.
Systematyczne zmniejszanie się liczby środków ochrony roślin dostępnych dla
leśnictwa oraz wprowadzenie w 2014 r. na obszarze UE nakazu stosowania zasad
integrowanej ochrony roślin, zmusza do poszukiwania metod wykorzystujących do redukcji
liczebności owadów ich wrogów naturalnych w postaci chorobotwórczych
mikroorganizmów, parazytoidów i pasożytów. Tak więc współczesna ochrona lasu wymaga
doskonalenia integrowanej metody zabezpieczającej las przed owadami i patogenami
poprzez:
 opracowanie metod prognozowania zagrożeń lasu w zależności od cech siedliskowodrzewostanowych;
 wzmacnianie naturalnej odporności drzew na owady i patogeny grzybowe;
 wykorzystanie wrogów naturalnych oraz metod agrotechnicznych w regulacji
liczebności populacji szkodliwych owadów leśnych;
 badanie feromonów i innych semiozwiązków do monitoringu występowania
szkodliwych owadów leśnych;
 ocenę skuteczności nowych środków ochrony roślin, w tym badania rejestracyjne
pestycydów dla leśnictwa;
 opracowanie systemów wspomagania decyzji jako narzędzi ułatwiających wdrożenie
zasad integrowanej ochrony lasu. Systemy te są pomocne w określaniu optymalnych
terminów wykonywania zabiegów ochronnych, co pozwala uzyskać ich wysoką
skuteczność przy ograniczeniu użycia chemicznych pestycydów do niezbędnego
minimum.
Ponadto do najbardziej aktualnych problemów ochrony lasu zaliczyć można:
1. Przeciwdziałanie zagrożeniom powodowanym przez owady i patogeny na terenach
klęsk wielkopowierzchniowych wynikających ze zmian klimatu.
2. Ochronę szkółek i upraw przed chrabąszczami. Wymagane jest opracowanie metod
monitoringu pojawu chrabąszczy oraz skutecznego zwalczania pędraków.
3. Cyklicznie pojawiające się gradacje foliofagów sosny.
4. Udział zgrupowań owadów kambio- i ksylofagicznych w zamieraniu drzewostanów
iglastych i liściastych.
5. Ochronę plantacji nasiennych, w tym opracowanie skutecznych metod oceniających
zasiedlenie nasion i szyszek przez owady oraz sposobów ich zwalczania.
6. Zwiększenie informatyzacji w aspekcie oceny i prognozowania występowania
głównych gatunków szkodliwych owadów i patogenów grzybowych (digitalizacja
danych i automatyzacja ich przepływu).
7. Wpływ zmian klimatu na zmiany jakościowe i ilościowe w zgrupowaniach
szkodliwych owadów leśnych i patogenów grzybowych - stan obecny, przewidywane
zagrożenia i możliwości ochrony.
8. Ochronę lasu przed zwierzyną.