Wersja do druku
advertisement
ANDRZEJKI THE SCOTTISH WAY IMPREZA MIĘDZYSZKOLNA Przygotowane przez Halinę i Leszka Kranz z ZSO nr 5 w Gliwicach oraz Barbarę Lepiarczyk z ZSP nr 1 w Rydułtowach I . Cel ogólny: Zaznajomienie uczniów (uczestników) z elementami historii i kultury Szkocji. II. Cele szczegółowe: 1. Zwrócenie uwagi na wagę osoby św. patrona w kulturze szkockiej. 2. Przedstawienie postaci św. Andrzeja Apostoła i jego historii jako patrona Szkocji. 3. Prezentacja najważniejszych momentów historii Szkocji. 4. Przedstawienie Szkocji współczesnej - geografii i kultury. 5. Zwrócenie uwagi na postać św. Andrzej Apostoła w tradycji „Andrzejków” w Polsce. II . Metody i formy pracy: 1. Prelekcja prowadzona przez nauczyciela-opiekuna 2. Prezentacja (rozpisana na role) prowadzona przez uczniów 3. Plakaty, gazetki ścienne i inne formy prezentacji wizualnej.Wystawa przedmiotów związanych z kulturą i historią Szkocji (elementy stroju, zdjęcia, przedmioty codziennego użytku itp.). 4. Prezentacja tradycyjnej muzyki szkockiej. 5. Degustacja elementów kuchni szkockiej. III . Ścieżka dydaktyczna: Edukacja Regionalna – Dziedzictwo kulturowe w regionie – Kształtowanie tożsamości regionalnej w kontekście wartości narodowych i europejskich, rozwijanie szacunku wobec innych wspólnot regionalnych, etnicznych i narodowych. IV. Scenografia: 1. Na ścianach wyeksponowane materiały wizualne: mapy, fotogramy przedstawiające charakterystyczne elementy krajobrazu Szkocji, gabloty/natyramy ze zdjęciami, stoisko z folderami reklamowymi itp. . 2. Uczestnicy spotkania siedzą przy stolikach lub w kregu – świece, szkockie ciasteczka, naczynia do herbaty, serwetki w kratę. 3. Ubiór uczestników z elementami szkockiej kraty. 4. Kącik wróżb andrzejkowych. 5. Kącik kulinarny V. Program: 1. Powitanie uczestników. Nawiązanie do dnia św. Andrzeja jako okazji spotkania: polskich andrzejków i dnia patrona Szkocji.. 1. Św. Andrzej – patron Szkocji – postać historyczna i jego współczesny kult. 2. Historia Szkocji 3. Szkockie krajobrazy (góry, wrzosowiska, jeziora, zamki, wyspy itp.). 1 4. Najsławniejsze elementy kultury szkockiej ( język galijski, krata, muzyka, whisky, wełna itp.) 5. Historia polskich Andrzejków. 6. Wróżby andrzejkowe i poczęstunek przy szkockiej muzyce. VI. Realizacja Andrzejki the Scottish Way odbyły się 26 listopada w ZSP nr 1 w Rydułtowach. W imprezie uczestniczyli uczniowie klas licealnych ZSO nr 5 w Gliwicach oraz ZSP nr 1 w Rydułtowach z opiekunami (razem 37 osób). Spotkanie trwało d 16.oo do 18.oo. Scenografia Krąg krzeseł dla uczestników znajdował się na środku sali. Na ścianach znajdowały się tablice ze zdjęciami przedstawiającymi najciekawsze miejsca w Szkocji oraz gazetka wspomnieniowa z wycieczki uczniów ZSP nr 1 w Rydułtowach do Szkocji. Pod tablicami umieszczono ekspozycje szkockich wyrobów z wełny oraz materiałów reklamowych ze szkockich biur podróży. Na stole z eksponatami znajdowały się również przepisy kulinarne, wg których przygotowane zostały stojące w bufecie potrawy oraz kartki z wydrukowanymi próbkami w języku Gealic z tłumaczeniem na angielski. Po drugiej stronie sali znajdował się bufet z potrawami przyrządzonymi wg przepisów zamieszczonych w rozdziale Kulinarna (z wyjątkiem Haggis); bufetem „opiekował się” patrzący na niego ze ściany ogromny potwór z Loch Ness: stół przybrany był serwetkami w kratę oraz świecami. Niedaleko znajdował się drugi stół przygotowany do wróżb andrzejkowych, z charakterystycznymi rekwizytami w postaci szklanej kuli, kart itp. W czasie spotkania cały czas można było słuchać szkockiej muzyki, wyciszanej tylko na czas prezentacji. Realizacja Programu Ponieważ goście byli po podróży, po powitaniu ich nastąpił krótki poczęstunek składający się z herbaty i szkockiego broth, po czym wszyscy zasiedli w kręgu. Ad 1. Postać św. Andrzeja Apostoła i jego kult oraz ślady we współczesnej Szkocji w formie krótkiej prelekcji przedstawił jeden z opiekunów grupy. Ad 2. Wiadomości z historii Szkocji przedstawiła grupa uczniów, rozpisując tekst na role, co dodało dramatyzmu prezentacji. Kolejne osoby uczestniczące w prezentacji trzymały w ręce flagę Szkocji. Ad 3 Przedstawienie geografii oraz charakterystycznych krajobrazów Szkocji odbyło się w sali multimedialnej, gdzie uczestnicy spotkania przeszli w celu realizacji tego punktu programu. Do ilustracji przedstawianych informacji wykorzystano kolorową mapę Szkocji oraz przygotowaną wcześniej prezentację multimedialną (w załączeniu). Ten punkt programu również rozpisany był na role. Ad 4. Spotkanie kontynuowano w pomieszczeniu opisanym na początku rozdziału. Teraz nastąpiła prezentacja elementów kultury – muzyki, tartanów, whisky. Grupa przedstawiająca historię i dzień dzisiejszy tartanu użyła jako ilustracji licznych zdjęć oraz dużego plakatu ilustrującego najważniejsze elementy współczesnego szkockiego stroju narodowego. Uczestnik opowiadający o whisky ubrany był w pomysłową imitację w/w stroju a jako rekwizytami posługiwał się różnymi butelkami po tym trunku. Ad 5. Genezę polskich wróżb andrzejkowych przedstawiła grupa dziewcząt pomysłowo przebranych w stroje imitujące ubiór cygański. Do stołu z kulinariami dołączony został talerz ciasteczek przygotowanych wg jednego z przepisów podanych w prezentowanym materiale. Na koniec swojej części prezentacji dziewczęta zaprosiły wszystkich do skorzystania z ich „usług” wróżbiarskich. Osoba prowadząca spotkanie podziękowała wszystkim za przygotowanie prezentacji oraz zaprosiła na mniej oficjalną, towarzyską, część programu. Teraz wszyscy uczestnicy przeszli do bufetu oraz stolika z wróżbami, wymieniając przy okazji refleksje na temat usłyszanych informacji. Sporym zainteresowaniem cieszyła się ekspozycja fotograficzna oraz pozostałe eksponaty nawiązujące do poszczególnych fragmentów prezentacji. Korzystając z okazji, iż jedna z uczestniczek spotkania była w ubiegłym roku na obozie harcerskim w Szkocji i miała okazję nauczyć się kilku szkockich tańców, jako przerywnik w towarzyskiej części spotkania zaproponowaliśmy uczestnikom zabawy kilka minut tańca 2 przy szalonej szkockiej muzyce. Na zakończenie zaśpiewaliśmy wspólnie tradycyjną szkocką pieśń Auld Lang Syne, po czym podziękowaliśmy sobie wzajemnie za wspólną zabawę, a goście z Gliwic wyrazili nadzieję, że wkrótce podobne spotkanie odbędzie się w ich szkole. Poniżej przedstawiamy materiały wykorzystane w prezentacjach. W ich przygotowaniu korzystaliśmy z następujących źródeł: G.M.TRevelyan. A Shortened History of England. Penguin Books 1972 D. Daiches. Charles Edward Stuart. Pan Books Ltd. 1973 Kronika Chrześcijaństwa. Świat Książki. Warszawa 1998 H. Szymanderska. Polskie Tradycje Świąteczn.e Świat Książki, Warszawa 2003 Strony internetowe: szkocja.pl, tartans.scotland.net, whiskyweb, Materiały przewodnickie i foldery informacyjne przywiezione ze Szkocji ANDRZEJKI PO SZKOCKU 26 LISTOPADA 2004 o 16.00 w sali 11 3 WHISKY & TARTAN SZKOCKIE KRAJOBRAZY MUZYKA & HISTORIA KUCHNIA SZKOCKA POLSKIE WRÓŻBY I SZKOCKIE KAWAŁY TEŻ ZAPRASZAMY czyli andrzejki po szkocku 26 listopada o 16.oo sala 11 tartan – whisky – szkockie krajobrazy historia i muzyka kuchnia polskie wróżby andrzejkowe i szkockie kawały też będą 4 szkocka I. Św. Andrzej Apostoł Urodził się prawdopodobnie w tym samym roku, co Chrystus, w Betsaidzie w Galilei, a zmarł. 30 listopada 60 lub 62 r. w Patras (Grecja). Jest patronem Szkocji, Hiszpanii, Rosji i Grecji, także Sycylii i Dolnej Austrii oraz miast Neapolu, Amalfii, Mantui, Bordeaux, Brugii i Patras. Jest patronem rybaków, woziwodów, rzeźników, górników, żeglarzy, a wzywany jest w przypadku artretyzmu, bólu gardła, modlimy się do niego również o dobre małżeństwo. Wspomnienie św. Andrzeja wiąże się z przypadającym mniej więcej w tym czasie początkiem roku liturgicznego. W dawnych brewiarzach inaugurował sanctorale, rok świętych. Centrum kultu znajduje się w Amalfii – miejscowości wypoczynkowej k. Neapolu, gdzie w noszącej jego imię katedrze szczątki apostoła znajdują się od r. 1208. Relikwie znajdują się pod ołtarzem w krypcie arabsko-normańskiej bazyliki, która wznosi zaledwie klika metrów od plaży. Andrzej pochodził z Betsaidy i razem ze swym młodszym bratem Szymonem, późniejszym Piotrem, mieszkał w Kafarnaum nad Jeziorem Galilejskim. Obaj bracia zarabiali na życie łowieniem ryb. Później Andrzej został uczniem Jana Chrzciciela a potem pierwszym wymienionym z imienia uczniem Jezusa. To on przyprowadził do Jezusa swego brata Szymona. Do nich, zlecając im głoszenie Ewangelii, zwrócił się Jezus słowami „Pójdźcie za mną, a uczynię was rybakami ludzi.” (Mt.4.19). Andrzej wyruszył w podróż misyjną przez ziemie wokół Morza Czarnego i do Grecji. Według niektórych podań miał głosić Ewangelię nawet w Kurdystanie i Gruzji. Według innych podań na koniec osiadł w Patras i tam bez przeszkód nauczał. Około roku. 60 (czasy Nerona) Apostoł Andrzej został uwięziony. Namiestnik Egeasz chciał go zmusić do oddania czci bogom, Andrzej sprzeciwił się jednak, za co 30 listopada został ukrzyżowany w Grecji ok. 69 r. Miał poprosić, by przybito go do krzyża w kształcie litery X, gdyż nie czuje się godnym zawisnąć na takim samym, jak Chrystus. Został więc przybity do skośnego krzyża, który odtąd nazywa się krzyżem św. Andrzeja. Szczątki męczennika do czasu przewiezienia do Amalfii znajdowały się w kościele apostolskim w Konstantynopolu. Głowa w r. 1462 znalazła się w Rzymie, ale Paweł VI w r. 1964 zwrócił ją Patras. Według legendy powstałej prawdopodobnie w VIII w., gdy w 370 r. chciano przenieść jego szczątki z Patras do Konstantynopola, św. Regulus otrzymał od anioła polecenie, by zabrać je i przewieźć na północ. Tak trafiły do Szkocji, a miejscowość gdzie je złożono, Cennrigmonaid (Kilrymont), przemianowana została na St Andrews. Historycy sądzą, że relikwie świętego przybyły do Szkocji w VIII w., co można wiązać z faktem, że w 735 r. Angus, syn króla Piktów, obrał sobie św. Andrzeja na patrona. W St Andrews znajdowała się największa średniowieczna katedra w Szkocji, a zbudowana pod koniec XI w. Wieża św. Regulusa, wysoka na 33 metry, zachowała się do dziś. Krzyż św. Andrzeja Odwołując się do kultu św. Andrzeja w Szkocji, objaśnić można pochodzenie szkockiej flagi narodowej, na której znajduje się biały krzyż w kształcie litery X na niebieskim tle. Według jednej z legend, taki właśnie krzyż mieli ujrzeć na niebie wojownicy królestwa Alby przed bitwą z Northumbryjczykami w połowie X w. Pod koniec XIII w. krzyż św. Andrzeja wraz z rozpiętą postacią świętego umieszczony został na pieczęci państwowej, a pół wieku później zaczyna pojawiać się także na monetach. W 1385 r. Parlament przyjął ustawę, na mocy której każdy żołnierz armii szkockiej miał obowiązek noszenia takiego krzyża na swym ubiorze. 5 Kult W Rzymie święto Andrzeja jest znane od IVw. Andrzej był także patronem burgundzkiego domu książęcego a krzyż św. Andrzeja emblematem Burgundii. Domniemane relikwie krzyża Apostoła znajdują się w klasztorze Beaune. Przez długi czas noc św. Andrzeja uważano za właściwą porę decydowania o rozmaitych przedsięwzięciach. Między r.1537 a 1878 grudzień nazywano często miesiącem św. Andrzeja. Krzyż św. Andrzeja jest głównym (i jedynym) motywem niebiesko-białej flagi Szkocji. To nawiązanie do czasów, kiedy Szkocja była krajem głównie katolickim - św. Andrzej stał się wtedy patronem tego kraju. Relikwie męczennika sprowadził tu w IV wieku grecki mnich - św. Regulus. Miasteczko, w którym spoczęły, nazwano St. Andrews, a przybywające tłumy pielgrzymów sprawiły, że stało się ono kościelną stolicą kraju. W wyniku reformacji relikwie przepadły, a z XII-wiecznej katedry i zamku biskupiego pozostały ruiny. Dziś sławę St. Andrews przynosi głównie najstarszy w Szkocji uniwersytet oraz Old 6 Course - jedno z najsłynniejszych pól golfowych świata. III. Co warto wiedzieć o dawnych czasach? Skąd wzięli się Szkoci? Nazwa Szkot odnosi się do imigrantów – kolonistów irlandzkich, którzy dotarli do Szkocji w IV w. naszej ery i zasymilowali się z tubylcami, których Rzymianie zwali Piktami. Oryginalnie, Szkoci są mieszaniną narodów iberyjskich i celtyckich. Warunki naturalne kraju, w jakim Iberowie i Celtowie mieszkali sprawiły, że nigdy nie podbili ich Rzymianie. Elementy celtyckie i angielskie Historia Szkocji to, z grubsza biorąc, historia jej anglicyzacji. Początek tego procesu to zasiedlenie południowo-wschodniej Szkocji, tzw. Lowlands, przez plemiona anglosaskie w VII i VIII w. naszej ery. Stamtąd na północ stopniowo przenikała najpierw kultura anglosaska a potem normańska. W XI w, a wiec w czasie bitwy pod Hastings i opanowania Anglii przez Wilhelma Zdobywcę, Lowlands były już częścią królestwa Szkocji, administrowaną przez szkockich królów. Jednakże kultura i idee organizacji społeczeństwa płynęły w odwrotnym kierunku: z Lowlands ku Highlands. Wiemy już, że Malcolm III i jego angielska żona zaczęli wprowadzać w Szkocji feudalizm a na dworze królewskim jako język urzędowy zaczął obowiązywać protoplasta dzisiejszego angielskiego, podczas gdy górale posługiwali się wciąż celtyckim językiem galijskim. Działanie te kontynuował syn Malcolma, król Dawid I, który stoczył z Anglikami wiele potyczek zbrojnych i na własnej skórze przekonał się, że klanowa organizacja społeczeństwa i państwa nigdy nie pozwoli na skuteczną militarną obronę przed Anglikami. Dawid też zaprosił do Szkocji dwie anglonormańskie rodziny, Bruce i Balliol, wsławione później walkami z najazdami angielskimi, i nadając im ziemie uczynił ich swoimi wasalami. Nowi feudałowie rozpoczęli budowę zamków i kościołów parafialnych jako centrów władzy na sposób anglo-normandzki, kładąc w ten sposób kres monastycznym strukturom Kościoła, jakie wprowadził w Szkocji wspomniany wcześniej św. Kolumba. Powoli tez przeniknęły do Szkocji angielski system prawny i zasady zakładania miast. Nie oznacza to, że wszyscy zaakceptowali te zmiany z entuzjazmem. Choć system klanowy coraz bardziej stawał się przeszłością, w odległych górskich dolinach wciąż funkcjonował i do roku 1286 nie stanowił zagrożenia dla pokoju w państwie. Co wydarzyło się w r. 1286? W wypadku podczas jazdy konnej zginął król Szkocji Aleksander III. Następczyni tronu, Małgorzata, wychowywała się w Skandynawii. Wracając do krają na wieść o śmierci króla, sama zmarła nagle na jednej z wysp. Problemem było to, iż Małgorzata w myśl układów z Anglią miała poślubić następcę angielskiego tronu, późniejszego Edwarda II. W r. 1290 o pusty szkocki tron upomnieli się John Balliol i Robert Bruce. Anglia poparła żądania Balliola i pomogła mu zdobyć koronę, uczyniła z niego jednak marionetkowego króla, co nie podobało się samemu Balliolowi, który wkrótce wypowiedział Edwardowi posłuszeństwo. Szkoci jednak nie zjednoczyli się wokół swojego monarchy, co umożliwiło Edwardowi najazd na stolicę Scone i wywiezienie do Anglii największej świętości, kamienia koronacyjnego. Posiadając ten kamień, Edward koronował się na króla Szkocji. William Wallace i Robert Bruce Namiestnicy Edwarda okrutnie i nieudolnie zarządzali Szkocją, co doprowadziło do powstania narodowego pod dowództwem Williama Wallace’a i przegranej przez Anglików bitwy pod Stirling Bridge. Szkoci niedługo cieszyli się swoją przewagą, bowiem wkrótce przegrali pod Falkirk, po tej zaś bitwie nastąpiły długie lata walk partyzanckich w rejonach przygranicznych. 7 Na scenie politycznej pojawił się w międzyczasie Robert Bruce (wnuk Roberta z 1290 r., postać spopularyzowana przez film „Braveheart”) – banita skazany za morderstwo, pochodzący z rodziny, która w czasie powstania Wallace’e kilkakrotnie zmieniała opcje polityczne. Patriota z konieczności, szybko stał się przywódca kolejnego zrywu anty-angielskiego i w roku 1314 pokonał Edwarda II w bitwie pod Bannockburn. Reformacja Kolejne lata i właściwie wieki historii to nieustanne zatargi graniczne i wojna partyzancka z Anglią. Szkoci sprzymierzyli się wówczas z kontynentalnym wrogiem Anglii, Francją, popadając w zależność polityczną od tego kraju. Uwolnienie od tej zależności przyniosła w XVI w. Reformacja. Jej przywódcą był w Szkocji John Knox. Ponieważ katolicy od początku związani byli z orientacją pro-francuską, reformacja od razu stała się symbolem niezależności państwa. Szybki rozwój protestantyzmu uwarunkowany był też zeświecczeniem i zdemoralizowaniem szkockiego kleru katolickiego. Szkocki Kościół Prezbiteriański szybko się zorganizował i od samego początku stanowił ważną siłę narodową i polityczną, która między innymi kategorycznie przeciwstawiła się próbie pozostania na tronie szkockim Mary Stuart. Mary, wychowana we Francji, była nadzieją kontynentu na odzyskanie Wielkiej Brytanii dla katolicyzmu. Jednakże morderstwa kolejnych jej mężów, w które sama była zresztą uwikłana, przebrały miarę cierpliwości Szkotów i Mary musiała opuścić kraj. Niefortunnie na miejsce ucieczki wybrała Londyn, gdzie królowała jej kuzynka Elżbieta. W Anglii katoliczka Mary postrzegana była jako rywalka do tronu Elżbiety, popierana przez Hiszpanię i Rzym. I jako na rywalkę Elżbieta podpisała na nią wyrok śmierci – podobno nieświadomie, ale to już wyjaśni historia. Szkocja Stuartów Tron szkocki objął nieletni Jakub VI, syn Mary, który na mocy testamentu Elżbiety I w r. 1603 został również królem Anglii jako Jakub I. Rozpoczęła się epoka katolickich Stuartów. W Anglii centrum opozycji został Parlament, w Szkocji zaś, gdzie parafialne zbory były jednocześnie ośrodkami życia politycznego, rolę tą pełnił kościół Prezbiteriański. W 1638 r. Szkoci wypowiedzieli posłuszeństwo Karolowi I. W Anglii w tym czasie już wrzało, do szczytu swojej potęgi dochodził Parlament i Oliver Cromwell i za dwa lata miała wybuchnąć Rewolucja Angielska, która doprowadzi do ścięcia króla i ustanowienia republiki. Zwycięski Cromwell najpierw podporządkował sobie Irlandię a kiedy przyszła kolej na Szkocję, Szkoci dostrzegli szanse na uratowanie niezależności w przywróceniu tronu Stuartom w osobie Karola II. Początkowo jednak, po przegranych bitwach w r. 1650 i 1651, Szkocja stała się częścią Republiki Cromwell'a. Kiedy w końcu dynastia Stuartów odzyskała tron w r. 1660, Szkoci przyjęli ten fakt jak odzyskanie niepodległości. Unia z Anglią Radość nie trwała jednak długo. Rada zarządzająca Szkocja w imieniu Karola II robiła to bez udziału szkockiego parlamentu i Kościoła, co spowodowało niezadowolenie i liczne, krwawo stłumione powstania. Następca Karola, Jakub II, również nie cieszył się popularnością – ani w Anglii ani w Szkocji. W 1689 r. szkocki parlament pozbawił go korony i uznał panowanie Wilhelma Orańskiego. Wilhelm jednakże sporej części Szkotów również nie przypadł do gustu, czego następstwem była kolejna seria rebelii. Jednakże rządy Wilhelma przetrwały, przynosząc stabilizacje organizacyjną państwa. niepodległemu państwu. Edynburg pozostał stolica prawną i kulturalną, ale ośrodek władzy politycznej przeniósł się na stałe do Londynu. Jednak Szkoci nie porzucili tak od razu marzeń o niepodległości. Rozpoczynając nasze opowiadanie o szkockich klanach wspomnieliśmy rok 1746 i bitwę pod Culloden. Była to ostatnia bitwa stoczona przez szkockie klany w obronie swojej przeszłości. Na czele powstańców stanął Książe Karol Edward, potomek rodziny Stuartów, zwany przez Szkotów Bonnie Prince Charlie. Po początkowych sukcesach jednakże, możliwych z powodu zaangażowania militarnego Anglii w Holandii, przyszła klęska pod Culloden. W bitwie poległa większość wojowników Karola Edwarda a on sam musiał opuścić kraj. 8 I tak stan prawny ustanowiony traktatem z r. 1707 trwa do dziś, przy czym trzeba pamiętać, że działalność Szkockiej Partii Narodowej, szczególnie widoczna w latach 70-tych, doprowadziła do uzyskania przez Szkocję maksimum autonomii w ramach Zjednoczonego Królestwa pod koniec XXw. Nieco geografii Szkocja jest częścią składową Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. Zajmuje północną część wyspy. Do Szkocji należy 787 wysp, z których jednak tylko 130 jest zamieszkałych. Trzy główne archipelagi to Szetlandy, Orkady i Hebrydy. Przybyli z Irlandii Szkoci zasiedlanie tych terenów zaczęli pod koniec III wieku. Ludność Szetlandów ma norweskie pochodzenie i posługuje się dialektem. Wyspy słyną z hodowli owiec oraz koni – kucyków. Powierzchnia Szkocji to około 79 tys. km czyli ok. 4 razy mniejsza od Polski. Liczba ludności : 5,1 mln , około 6 mln Szkotów mieszka poza granicami kraju, głównie w USA. Powierzchnia Szkocji jest przeważnie górzysta i wyżynna. W północnej części wznoszą się Góry Kaledońskie i Grampian – jedne z najstarszych w Europie, powstałe w czasie fałdowań. kaledońskich i hercyńskich w erze paleozoicznej. Górotwór jest mocno zniszczony, przeważają kopulaste, wyrównane wierzchowiny. Klimat jest umiarkowany morski ze średnią temperaturą w styczniu 3 C, a w lipcu 14 C. Roczna suma opadów to na większej części obszaru około 1000 mm ( w Grampianach do 3600mm). Blisko 60% terytorium zajmują pustkowia: wrzosowiska i torfowiska. Bardzo malownicze są szkockie wybrzeża: strome klifowe oraz fiordowe (głównie na zachodzie). Rolnictwo jest wysoko zmechanizowane, dominuje hodowla owiec. Rybołówstwo morskie to 2/3 połowów Wielkiej Brytanii. Środkowa część Szkocji to jeden z najważniejszych w Wielkiej Brytanii regionów przemysłowych – wyspecjalizowany w górnictwie węgla a także w wydobyciu gazu ziemnego z szelfu Morza Północnego. 9 Pasmo Kintail leży w okolicach jeziora Loch Ness. Ze szczytu Creag a' Mhaim (947 m n.p.m.) rozciągają się wspaniałe widoki na przykądek Knoydart i Morze Hebrydzkie. Szczyt Diabaig wyłania się za klifami i wąwozami trasy krajobrazowej z Torridon nad Loch Torridon. 10 Najpiękniejszy szczyt Szkocji - Buchaille Etive Mhor na wiosnę, lato, jesień i w zimie. Na północ od jeziora Loch Tay wznosi się Ben Lawers (1214 m n.p.m.), najwyższy szczyt Perthshire. Z wierzchołka góry roztaczają się przepiękne widoki zarówno na Atlantyk, jak i na Morze Północne. 11 Wzgórza Eildon leża w południowej Szkocji. Jest to pasmo wulkanicznych wzniesień, które wieńczą trzy szczyty: Mid Hill, najwyższy z nich (422 m n.p.m.), West Hill i North Hill z pozostałościami fortu z epoki żelaza. Surową i przepiękną Glen Coe (po gaelicku Dolina Łez) otaczają z obu stron nagie, urwiste skały. To tu 13 lutego 1692 r. dokonano rzezi na klanie MacDonaldów. Loch Veyatie jest małym, niepozornym jeziorkiem u zachodnich wybrzeży Szkocji. Z nad jeziora rozciąga się widok na niesamowity Suilven (728 m n.p.m.), który kształtem przypomina bryłę cukry, i taki też nosi przydomek ("The Sugar Loaf"). Krajobraz Grampianów z lotu ptaka. Najwyższym szczytem pasma, a zarazem i Wielkiej Brytanii, jest Ben Nevis (1343 m ) 12 Loch Tummel jest jeziorem Jesieni. Po jego wschodniej stronie znajduje się niezwykły punkt widokowy - Queen's View. Widać z niego błyszczącą taflę jeziora i otoczony chmurami wierzchołek Schiehallion (1073 m n.p.m.). Schiehallion zwany jest czarodziejską górą. Jego masę próbowano kiedyś wykorzystać do obliczenia ciężaru Ziemi. Z jeziora wychodzi kręta rzeka Tummel. Loch Laggan jest jeziorem sztucznie utworzonym w roku 1934. Miało dostarczać wodę do fabryki aluminium w Fort William. Położone jest wśród szczytów Grampian. W środkowej Szkocji leży piękne jezioro Loch Leven. Jest to ostoja dla wędkarzy: obfituje w łososie i z tego powodu odbywają się tu międzynarodowe zawody wędkarskie. Jezioro zyskało status Narodowego Rezerwatu Przyrody. Na jeziorze znajduje się Castle Island - wyspa, gdzie przez 11 miesięcy w latach 1567-68 więziono Marię Stuart. 13 Na wyspie znajdują się ruiny Loch Leven Castle. Podobno podczas pobytu na wyspie królowa poroniła bliźnięta. Na rynku polskim znajduje się nawet układanka z motywem Loch Leven. Wypuszczona przez firmę Trefl, składa się z 500 elementów. Czysta przyjemność puzzli... Loch się na Mull. Coe, r. Linnhe jest długim fiordem znajdującym zachodnim wybrzeżu w pobliżu wyspy Wdziera się od południa w dolinę Glen gdzie dokonana została masakra w 1692 Loch Lommond - największe jezioro Szkocji, jego powierzchnia wynosi około 60 m2. Jego piękno opiewa ballada "Loch Lomond", którą ponoć napisał więzień jakobita, tęskniący za Szkocją. 14 W pobliżu jeziora wznosi się szczyt Ben Lomond 973 m n.p.m.). Loch Maree leżące w Górach Kaledońskich jest jednym z najbardziej malowniczych jezior zachodniego wybrzeża. Legenda głosi, iż jezioro jest miejscem pochówku druidów. Loch Awe - najdłuższe, mające około 40 km, jezioro znajduje się w regionie Agryll. Legenda głosi, iż jezioro stworzyła okropna wiedźma, po czym zamieszkał w nim potwór jeszcze gorszy niż Nessie. Loch Tay leży pośród dolin i gór krainy Glenalmond. Na północ od jeziora wznosi się Ben Lawers (1214 m n.p.m.), najwyższy szczyt Perthshire. 15 Loch Tulla. Loch Veyatie jest małym, niepozornym jeziorkiem u zachodnich wybrzeży Szkocji. Z nad jeziora rozciąga się widok na niesamowity Suilven (728 m n.p.m.), który kształtem przypomina bryłę cukry, i taki też nosi przydomek ("The Sugar Loaf") Loch Assynt znajduje się na północno-zachodnim wybrzeżu Szkocji. W pobliżu wznosi się szczyt Canisp. Loch Etive znajduje się w pobliżu jeziora Loch Awe w regionie Agryll. 16 Loch Lubnaig położone jest w obrębie Queen Elizabeth Forest Park, razem z jeziorami Loch Lomond, Loch Ard i Loch Achray. Loch Rannoch leży w pobliżu Loch Tummel, między szczytami Grampianów. Kilka kilometrów dalej znajdują się wspaniałe wrzosowiska. Loch Ness jest miejscem, które znają wszyscy, i które podczas wycieczki do Szkocji trzeba zobaczyć. Najgłębsze jezioro Szkocji od wieków skrywa w swych głębinach tajemniczego potwora o sympatycznym imieniu Nessie. Loch Beinn a'Mheadhoin - jedno z jezior w Glen Affric - jednym z atrakcyjniejszych miejsc w okolicach Inverness (na zachód od miasta, na północ od Loch Ness). Ze zbiorów Aleksandry Cebo aleksandra 17 Ruiny zamku Ardvreck wnoszą się na skalistym po wschodniej stronie Loch Assynt. Twierdza od należała do MacLeodów. W 1671 r., po oblężeniu przeszła w ręce klanu MacKenzie. Po klęsce pod Carbisdale w 1650 r. więziono tu markiza Jamesa Montrose. Rebeliancki książę, którego miejscowy właściciel ziemski wydał rządowi za 20 tysięcy £ i misek cierpkiego jedzenia, został wywieziony do Edynburga i powieszony cyplu 1597 r. 400 Zamek Balmoral, letnia rezydencja rodziny królewskiej, znajduje się w górnej części doliny rzeki Dee, niedaleko Braemar. Z zachodniego skrzydła pałacu rozciąga się widok na starannie wypielęgnowany Ogród Różany. W przeciwieństwie do bogato zdobionych zamków w górach Szkocji, zamek Braemar ma surowy wygląd. Jego architekturę ożywiają jedynie wieżyczki i blanki murów. Wnętrza są także proste, niemal surowe, świadczące o stylu życia w górskich zamkach 18 Zamek Borthwick w pobliżu Edynburga został zbudowany w 1430 r. przez pierwszego lorda Borthwick; jest on jedną z najbardziej ufortyfikowanych budowli Szkocji. Maria Stuart odwiedziła ten zamek w 1567 r., wkrótce po ślubie z hrabią Bothwell W przeciwieństwie do bogato zdobionych zamków w górach Szkocji, zamek Braemar ma surowy wygląd. Jego architekturę ożywiają jedynie wieżyczki i blanki murów. Wnętrza są także proste, niemal surowe, świadczące o stylu życia w górskich zamkach Zamek Brodick jest elegancką, wiktoriańską rezydencją pochodzącą ze średniowiecza. zamku rozciąga się geometryczny ogród z i rododendronami posadzonymi przez księżną Montrose. Wokół rabatami Zamek Brodie, słynny ze swych ogrodów z licznymi odmianami kwitnących wczesną wiosną żonkili, jest budowlą obronną, zbudowaną na planie litery Z, rozszerzaną przez stulecia. Zamek otacza park ze 19 ścieżkami krajobrazowymi dochodzącymi do bagien, gdzie można obserwować dzikie ptaki. Zamek Caerlaverock został zbudowany na rzadko spotykanym planie trójkątnym; wewnątrz jest ukryta fasada z symetrycznymi renesansowymi ozdobami. Agryll i Zamek Campbell jest usytuowany na skale w sercu pokrytych lasami wzgórz Ochil. Ta budowla pochodząca z XV wieku, była własnością Colina Campbella, pierwszego lorda szkockiego kanclerza podczas pierwszych lat rządów Jakuba IV. Zamek Cawdor jest dobrze znany wszystkim miłośnikom Szekspira. To właśnie tu mieściła się siedziba króla Dunkana, który zastał zamordowany przez Makbeta. 20 Zamek jest dobrze znany wszystkim miłośnikom Williama Szekspira. To właśnie tu mieściła się siedziba króla Dunkana, który zastał zamordowany przez Makbeta w tragedii "Makbet". Pałac zbudował w roku 1372 William Thane z Cawdor. Na początku zamek składał się z czterech pięter, połączonych spiralnymi schodami. Dalsza część zamku dobudowana została w roku 1638. Wprowadzono jeszcze nieznaczne zmiany w XVIII i XIX wieku. Nie został zbyt zniszczony. Nadal jest pięknie umeblowaną rezydencją. Przed pałacem podziwiać można wspaniałe ogrody, które ożywiają smutne ściany zamku. Ogrody zamku Crathes są podzielone na osiem tematycznych części, rozmieszczonych na dwóch tarasach oddzielonych cisowym żywopłotem. Zostały tak zaprojektowane, aby rośliny kwitły tu przez cały rok. Budowę zamku rozpoczął w 1553 roku Aleksander Burnett. Samotne ruiny zamku Crichton znajdują się na brzegu rzeki Tyne, w regionie Lothian, w pobliżu Edynburga. Zamek ten, zbudowany w XIV wieku był siedzibą sir Williama Crichtona, szkockiego kanclerza w czasie rządów Jakuba II. Zamek Edynburski i Craigmillar leża w kilku kilometrów od siebie. Craigmillar cegły z imponującym murem osłonowym, w XV wieku oraz z wieloma przybudówkami, wykonanymi w okresie Był to jeden z ulubionych zamków Marii odległości jest budowlą z wzniesionym późniejszym. Stuart. 21 Zamek Culzean leży na szczycie klifu, który stromo opada ku morzu. Z okien rozciągają się przepiękne widoki na wzburzone fale, i dalej, ku wyspom Arran i Kintyre. Sięgajacy XV wieku zamek, został gruntownie przebudowany w latach 1777-1792 przez Roberta Adama na zlecenie Davida Kennedy'ego (dziesiątego hrabię Cassilis). Renowacja ta całkowicie zmieniła wygląd zamku. Przy klasycznych liniowych elementach można zobaczyć średniowieczne wieżyczki. Zespół zamkowy otoczony jest murem, wewnątrz którego rozciągają się parki i ogrody. Znajduje się tam również jezioro, po którym pływają białe łabędzie. Wnętrze zamku urządzone jest w jasnych, pastelowych kolorach. Wystrój jest bardzo bogaty, a na ścianach Zbrojowni można podziwiać herb Cassilisów w otoczeniu bagnetów. Zamek Claypotts leży w Dundee. Wieżę mieszkalną zbudowano w latach 1569-88 na litery Z. Był to dosyć powszechny sposób budowania w Szkocji. planie Zamek Craigevar zbudowany został w roku 1626 na życzenie bałtyckiego kupca , Williama Forbesa. Czaruje swoimi różowymi wieżyczkami, schodkowymi szczytami dachów, balustradami i spiczastymi hełmami wieńczącymi tę trzypiętrową budowlę 22 Zamek Dirleton zbudowany na pagórku wulkanicznym znajduje się we wschodniej Szkocji. Zamek Doune zbudowany został w XIV wieku, na polecenie Roberta, księcia Albany. Zamek leży na niewysokim wzgórzu w zakolu rzeki Teith.W XVI wieku zamek należał do Jamesa Stuarta - syna Jakuba V i przyrodniego brata Marii Stuart zamordowanego w 1592 r. i uwiecznionego w balladzie Piękny hrabia Moray. Wokół zamku Duart nie ma wprawdzie ogrodów, lecz jego położenie na skalistej mierzei jest bardzo malownicze. Zamek, 23 od XIII wieku siedziba potężnego niegdyś klanu MacLeanów, został spalony i skonfiskowany przez Campbellów po rebelii 1745 roku. Eilean Donan jest najpiękniejszym zamkiem Szkocji... Zamek Eilean Donan zbudowano, by strzegł miejsca połączenia trzech jezior: Loch Duich, Loch Long i Loch Aish. Okolona wzgórzami forteca wznosi się na maleńkiej wysepce na środku jeziora. Nie można się tam dostać inaczej, jak przez kamienny mostek. Zamek został zbudowany w 1230 roku przez Aleksandra II, miał służyć do obrony przed Wikingami. W czasach jakobitów mieszkali w nim hiszpańscy żołnierze, wysłani na ratunek Karolowi Edwardowi Stuartowi. Król Jerzy wysadził zamek w powietrze na wieść o ukrytych w nim Hiszpanach. Współczesnym odnowicielem budowli był John Macrae-Gilstrap w latach 1912-1932. Na zamku nakręcono wiele filmów. Wśród nich był Nieśmiertelny z Chistopherem Lambertem. Na zamku przebywał ścigany przez Anglików, przyszły król Szkocji, Robert Bruce. Od wieków zamek jest siedzibą klanu MacKenzie. W Kirkwall, stolicy Orkadów, znajdują się ruiny Earl's Palace zbudowanego w 1607 roku przez hrabiego Patricka Stuarta, nieślubnego syna Jakuba V. 24 Zamek Fyvie gości dwa duchy: Zieloną Damę i Trębacza. Lady Lilias Drummond była żoną Aleksandra Setona, pierwszego lorda Dumferline. Lilias umarła w maju 1601 roku, prawdopodobnie zagłodzona przez męża. Aleksander, w cztery miesiące po śmierci żony, poślubił Lady Grizel Leslie. Duch Lady Lilias wydrapał jej imię na kamiennym oknie w sypialni nowożeńców, zwanej Drummond Room, w nocy 27 października. Napis jest wciąż widoczny. Trębacza po raz pierwszy zauważono w osiemnastym wieku. Był on mężczyzną o nazwisku Andrew Lammie. Andrew zakochał się w Agnes Smith, córce lokalnego młynarza. Jej rodzice nie pochwalali tego związku. Dziedzic, który sam chciał dziewczynę za żonę, wysłał Andrew jako niewolnika do Zachodnich Indii. Po kilku latach Andrew zdołał uciec i powrócić do Szkocji, by zobaczyć się z ukochaną. Jednak po powrocie okazało się, że zmarła niedługo po jego zesłaniu. Andrew umarł z szoku, jednak przed śmiercią obiecał, że dźwięk trąbki będzie obwieszczał śmierć każdego dziedzica Fyvie jako przypomnienie niesprawiedliwości, której doznał. Krótko po śmierci Andrew rozpoczęło się nawiedzanie zamku i przez wiele lat dźwięk trąbki obwieszczał śmierć dziedzica. Czasem można było dostrzec mglistą postać wysokiego mężczyzny, ubranego w bogaty tartan, stojącego na murach zamku. Ale postać zawsze znikała, gdy ktoś usiłował się zbliżyć Zamek Stirling został odzyskany dla Szkotów w 1297 roku przez Williama Wallace'a. W swym obecnym kształcie został zbudowany w okresie od końca XIV do XVI wieku. 25 Chociaż obecny kamienny pałac na brzegu rzeki Tay pochodzi z XIX wieku, Scone jest jednym z najstarszych i najświętszych miejsc w całej Szkocji. To w Scone przechowywany był Kamień Przeznaczenia. Zamek Glamis jest rezydencją osiemnastego hrabiego Strathmore i Kinghorne. Można śmiało zaliczyć go do najbogatszych zamków Szkocji. Tam spędziła dzieciństwo królowa Elżbieta. Najstarsza część pałacu pochodzi z XI wieku. W roku 1372 Robert II przekazał zamek Johnowi Lyonowi. Zamek liczy pięć pięter i zbudowany jest na planie litery L. Górna część zamku ozdobiona jest mnóstwem stalowych wieżyczek, blankami murów ikominami. Wokół pałacu rozciągają się ogrody, w których można spotkać mnóstwo pomników. Zamek Glamis Pałac Linlithgow dominuje nad miastem i jeziorem. Ta imponująca budowla, choć obecnie bez dachu, nadal jest dość dobrze zachowana. Piękny, główny dziedziniec z licznymi uzupełnieniami i dobudówkami, tworzonymi na zlecenie kolejnych władców dynastii Stuartów, jest odzwierciedleniem wieków historii Szkocji. Stuartowie przebywali w tym pałacu przez długie okresy czasu. 26 27 II. Klany i tartan 1. Klany Odwiedzając Szkocję w r. 1773, Samuel Johnson napisał: „Klany zachowały niewiele ze swego początkowego charakteru, ich gwałtowne charaktery zmiękły, siła militarna zblakła, godność niezależności została zdławiona, pogarda dla rządu przygasła, a cześć oddawana wodzom zanikła. Z tego, co istniało przed ostatnim podbojem tego kraju, zostały tylko język i bieda.” Szkoci przywędrowali na Wlk. Brytanię z Irlandii, zakładając kolonię w rejonie dzisiejszego Argyllshire. Miejsce okazało się bardzo przyjazne i koloniści wkrótce polubili je bardziej niż ojczystą Irlandię. Ok. 500 r. Fergus Mor założył nowa dynastię, ustanowił stolicę w Dunadd. i tak rozpoczął się pochód ambitnych Szkotów w głąb wyspy. Fergus i jego bracia podzielili między siebie zagarnięte tereny i w ten sposób powstały pierwsze klany ziemskie. W r. 563 przyjechał na Wlk. Brytanie św. Kolumban, by chrystianizować wyspę. Pod koniec VIII w., po licznych najazdach Wikingów na dzisiejsze Hebrydy i Orkady, doszło do zjednoczenia pod wspólnym panowaniem dwu ludów żyjących na terenie dzisiejszej Szkocji: Piktów i wspomnianych wcześniej a przybyłych z Irlandii Szkotów. Kultura obydwu tych narodów przeniknęła się nawzajem, wspólną religią zostało chrześcijaństwo a językiem język Szkotów, czyli galijski. W 1034 r. królem geograficznie zjednoczonej Szkocji został Duncan – rozpoczął się okres historii znany nam z szekspirowskiego „Makbeta”, albowiem i Duncan i Makbet i Malcolm, który w końcu zabija Makbeta i zostaje królem Szkocji, to postaci historyczne. Malcolm wychował się w Anglii, nawet ożenił się z angielską księżniczką, toteż po objęciu tronu próbował wprowadzić pewne elementy kultury angielskiej w Szkocji – m.in. próbował zreformować celtyckie klasztory na modłe europejską, wprowadził język saksoński na dworze królewskim w miejsce galijskiego i zaczął organizować społeczeństwo według wzorów feudalnych. Feudalizm to zasadniczo przeciwstawieństwo systemu klanowego. W systemie klanowym ziemia była własności społeczną, administrowaną przez wodza klanu. Główną zasadą lojalności była lojalność członka klanu wobec wodza. Feudalizm narzucił klanom króla jako właściciela ziemi, a wszystkich wodzów i innych poddanych uczynił wasalami. Forsowanie systemu feudalnego przez kolejnych królów spowodowało trwający aż do czasów bitwy pod Culloden rozdźwięk między mieszkańcami Lowlands, południowej Szkocji, którzy przejęli wiele elementów kultury angielskiej, a góralami z Highlands, gdzie dominował system klanowy. Wziąwszy pod uwagę geografię Szkocji, trudno się dziwić, że królom szkockim trudno było narzucić góralom swoje pomysły polityczne. Klany górali zamieszkiwały obszary geograficznie naturalne – doliny, a granicami posiadłości były pasma górskie. Ziemia nie była zbyt urodzajna, ale klany starały się być samowystarczalne, jeżeli chodzi o zaopatrzenie w żywność. W dolinach hodowano owies, który był podstawowym surowcem do wyrobu chleba, oraz jęczmień, służący do produkcji whisky. Na wyspach i na wybrzeżu dodatkowym źródłem żywności a także dochodu były ryby. Ziemie klanu i pasące się na zboczach dolin bydło wymagało stałej ochrony i obrony, toteż górale szybko stali się wytrzymałymi i bardzo zręcznymi wojownikami. W przypadku zagrożenia cały klan jednoczył się wokół wodza. 28 Klan był właściwie jedną wielką rodziną. Wódz jako ktoś w rodzaju patriarchy rodzinnego, był wszechwładny: i decydował według własnej woli, co dla klanu jest dobre. W przypadku wypowiedzenia wojny teoretycznie potrzebna była zgoda całego klanu, ale w praktyce i tu decydował wódz. Wódz był także naczelnym prawodawcą. Jak zorganizowane były klany? Wróćmy na moment do szekspirowskiego „Makbeta”: znany z tego dramatu tytuł tana też pochodzi ze szkockiej rzeczywistości: tana mianował wódz jako swego następcę, co zapewniało bezproblemową sukcesję władzy. Tan był w klanie „drugim po Bogu”, czyli po wodzu. Potem w hierarchii plasował się dowódca wojskowy: jeżeli wódz był młody i sprawny, sam pełnił tą funkcję, jeżeli nie, mianował kogoś innego. Następni w hierarchii byli wodzowie poszczególnych odgałęzień rodzinnych klanu, za nimi osoby szczycące się więzami krwi z wodzem naczelnym a potem zwyczajni członkowie rodziny, którzy w czasie pokoju po prostu pracowali, a w czasie wojny stawali się wojownikami. A teraz mała lekcja języka galijskiego: clann to po galijskju dzieci a Mac – syn (z podaniem imienia ojca), więc clan MacDonald oznacza po prostu rodzinę syna Donalda. Powszechna wśród członków klanu była duma z przynależności do rodziny a decyzji wodza praktycznie nikt nie kwestionował. Zwyczaj nakazywał, by dzieci były wychowywane przez inne rodziny – w ten sposób syn wodza mógł trafić do rodziny bardzo biednego wieśniaka, ale z kolei stwarzało to w klanie poczucie odpowiedzialności za wychowanie młodego pokolenia. Waśnie i wojny między klanami były zjawiskiem powszednim i bardzo na rękę królom Szkocji: zajęci sporami między sobą wodzowie klanowi nie zagrażali koronie. Jednocześnie starając się czasem o wsparcie królewskie, wodzowie klanowi stawali się dłużnikami monarchy. To z kolei ułatwiało władcy wywieranie nacisku politycznego na trudne do ujarzmienia w inny sposób klany. Ostateczną klęskę jako państwo i naród próbujący zachować własną strukturę społeczną i niezależność od Anglii Szkocja i Szkoci ponieśli pod Culloden w r. 1746. Klany zostały rozbrojone a używanie dwu - symbolicznych dziś – rzeczy zakazane: stroju narodowego i kobzy. Zgoda na ubieranie się w tradycyjny strój góralski została przywrócona w r. 1782, ale społeczeństwo szkockie było już inne: dawni wodzowie klanów byli teraz właścicielami ziemskimi parającymi się hodowlą owiec, wiele osób zostało przesiedlonych, wielu górali wyemigrowało lub zostało zawodowymi żołnierzami – system klanowy przestał istnieć. 2. Tartan i kilt Nierozłącznie związane z klanami są szkocka krata i to, co dziś znamy jako tradycyjny strój szkocki. Dzisiejszy strój wykształcił się na podstawie codziennego ubioru górali szkockich sprzed roku 1746 oraz ubioru wojskowego. Krata zaś początkowo miała funkcje dekoracyjne, jej wzory związanie były z konkretną doliną, a materiał produkowano z lokalnego surowca w oparciu o lokalnie dostępne barwniki. Silna pozycja klanu doprowadziła powoli do tego, że konkretny wzór i kolor kraty zaczął być kojarzony z konkretną rodziną. Kiedy strój górali został zdelegalizowany w XVIII w., dozwolony był tylko wzór Black Watch (biało-czarny), używany przez oddziały wojskowe. W XIX w., na fali romantyzmu, powstał ruch mający na celu odrodzenie i zachowanie starych wzorów krat. Rozpoczęto ich odtwarzanie, analizując stare portrety i notatki tkaczy. Przetrwanie kraty stało się również możliwe dzięki zainteresowaniu monarchów brytyjskich, głownie Jerzego IV i Wiktorii, a także propagatora kultury szkockiej i pisarza, Waltera Scott’a. Popularność i waga 29 krat doszła do tego stopnia, że rodziny, które nie miały swego dziedzicznego wzoru pochodzącego z czasów klanów, projektowały dla siebie nowe wzory. Kiedy „wynaleziono” tartan? Najstarszy fragment kraciastego materiału znaleziono w grobowcu z ok. 300 roku w rejonie Falkirk. Jest on wykonany z niefarbowanej wełny o naturalnie różnych kolorach. Dziś z tartanu szyje się sławne szkockie spódniczki, czyli kilts. W formie, jaką znamy dzisiaj, spódnice powstały w XVIIIw. Z tartanu są również plaids, szerokie szale, które nosi się przerzucone przez ramię W porównaniu z dniem dzisiejszym, kiedyś strój Szkotów wyglądał nieco inaczej. Pierwszy raz szkocki ubiór opisano w XVI stuleciu. Składał się on wtedy z długiej lnianej koszuli, krótkiej kurteczki oraz wełnianego pledu. W zimie Szkoci zakładali wełniane obcisłe spodnie a w lecie wełniane skarpetki pod kolana. Za obuwie służyły im lekkie kierpce z surowej skóry, chociaż zazwyczaj chodzili boso. Koszula zanikła dopiero pod koniec XVI w. Na jej miejsce pojawił się wielki pled, mając prawie 2 metry szerokości i od 4 do 6 metrów długości. Żeby go założyć, Szkot musiał położyć pled na ziemi, specjalnie go zwinąć i zmarszczyć a następnie, kładąc się na nim, owijał go sobie wokół ciała, przypinając skórzanym pasem. Na to wkładał kurtkę a koniec pledu zarzucał na lewe ramię i spinał broszą. Brosza, również związana z konkretnym klanem, przetrwała jako element dekoracyjny do dziś i wpinana jest do kiltu. Mamy więc kilt, plaid zarzucony na krótką marynarkę, zostały również wełniane podkolanówki. Jeszcze jednym elementem tradycyjnego stroju jest dziś sporan – rodzaj płaskiej skórzanej torby, ozdobionej często frędzlami, noszony na brzuchu. Tak się złożyło, że wymienione elementy stroju składają się na strój męski. Istnieje wiele pomysłów na strój damski, za najbardziej klasyczny uważa się jednak biała suknię ozdobioną szalem z tartanu w kolorze klanu – w takich przynajmniej strojach widuje się panie podczas tańców. 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 IV. WHISKY Nazwa whisky przysługuje tylko napojowi narodowemu, który produkowany i leżakowany jest w Szkocji. Wytwarza się go tylko z produktów naturalnych: jęczmienia, pszenicy i wody z górskich potoków Highlands. Istnieją dziś dwa rodzaje whisky: malt whisky, używana do produkowania blended whisky lub butelkowana w małych ilościach pod nazwą single malt oraz grain whisky, którą łączy się z malt whisky w celu otrzymania sławnych mieszanek, czyli blended whisky. Malt whisky robi się ze słodowanego jęczmienia, wody i drożdży. Najpierw jęczmień składa się do pojemników z wodą na 2 lub 3 dni, potem wykłada się na podłogę specjalnego budynku, by skiełkował. Następnie nasiona suszy się w specjalnych piecach – kilns – o charakterystycznych kominach. Jako paliwo używa się tradycyjnie torfu. Dym z paleniska przechodząc przez nasiona jęczmienia udziela im specyficznego aromatu, który jest potem nieodzownym składnikiem smakowym whisky. Wysuszone ziarna są kruche jak grzanki. Suche nasiona mieli się teraz grubo i łączy z gorącą wodą. Proces ten zamienia skrobię zawartą w nasionach w cukrową ciecz znaną jako wort. Wort przelewa się do naczyń służących do fermentacji i dodaje się do niej drożdży –w wyniku fermentacji powstaje surowy alkohol zwany wash – podobny w smaku i aromacie do kwaśnego piwa. Ciecz trafia teraz do kadzi o ”łabędzich szyjach” zwanych still, gdzie w procesie destylacji z wash wydzielony zostaje alkohol. Malt whisky destyluje się dwukrotnie. W czasie pierwszej destylacji temperaturę w kadziach podnosi się sukcesywnie, alkohol paruje i przedostając się przez „łabędzią szyje” skrapla się i ścieka do kadzi, gdzie odbywa się druga destylacja. Druga destylacja jest pilnie obserwowana przez specjalistę (stillman), który obserwuje kolor i ocenia smak produktu. Tylko środkowa porcja destylowanego alkoholu wykorzystywana jest do otrzymania malt whisky. Początkowa i końcowa trafia do powtórnej destylacji. Grain whisky produkuje się z pszenicy lub kukurydzy. Nasiona najpierw gotuje się pod ciśnieniem, by skrobia rozpadła się na cukry, które można poddać fermentacji. Uzyskany w ten sposób surowiec łączy się w odpowiedniej proporcji ze słodowanym jęczmieniem i miesza z wrzątkiem – w efekcie powstaje wort. Wort poddaje się fermentacji a powstały wash – destylacji. Sekretem sztuki stillman’a jest wiedzieć, kiedy powstający destylat nadaje się do pobrania w celu otrzymania właściwego napoju. Kiedy stillman oceni, że ciecz ma właściwy smak i kolor, zbiera się ją do dębowych beczek i poddaje dojrzewaniu w ciemnych, chłodnych pomieszczeniach. Teraz cuda działa czas. Bardzo ważny jest stan beczek, w których dojrzewa whisky – od gatunku drewna zależeć będzie kolor i aromat napoju. O doborze beczek decyduje osoba odpowiedzialna za rodzaj whisky, jaki chce się otrzymać. Można np. użyć do dojrzewania beczek, w których wcześniej dojrzewało sherry lub burbon lub beczek wcześniej nieużywanych. Aby napój można było legalnie nazwać szkocką whisky, musi on dojrzewać co najmniej 3 lata. W praktyce dojrzewanie trwa minimum 5 lat, a często do 25 i dłużej. W tym czasie przez pory w drewnie do beczek przedostaje się powietrze i powoduje, że napój staje się bardziej złocisty w kolorze i łagodny w smaku. Pewna ilość napoju paruje corocznie z beczek – nazywa się to „porcją dla aniołów”. Największa ilość spożywanej whisky to blended whisky – mieszanina single grain i single malt. Odpowiedzialny za właściwą proporcję mieszanki jest master blender. Zadanie łączenia składników porównywane jest często do pracy dyrygenta: z niejednokrotnie wspaniałych 40 solistów trzeba zrobić wspaniale i harmonijnie brzmiąca całość. To, co się otrzymuje, powinno być inne niż składniki, subtelniejsze i bardziej złożone. Celem łączenia jest otrzymanie konkretnego, dającego się zidentyfikować gatunku. W skład jednej blend może wchodzić od 15 do 50 pojedynczych składników o różnym wieku. Opanowanie sztuki łączenia blends trwa latami. Specjalnie wyczulony zmysł węchu pozwala master blender wyczuć, które gatunki single malt i single grain nadają się do mieszania a które nie. Podstawową umiejętnością jest nie dopuścić do połączenia gatunków, które się ze sobą nie zgadzają. Wybrane do mieszania rodzaje są potem obserwowane przez cały okres dojrzewania, aż master blender uzna, że są gotowe do wykorzystania. Po zmieszaniu blend wlewana jest z powrotem do beczek, by dojrzewała przez kolejne 6-8 miesięcy. Jest to czas, kiedy składniki powinny się razem zharmonizować. Jeżeli na etykiecie whisky pojawia się wiadomość o jej wieku, jest to wiek najmłodszego składnika, nie średnia! Po zakończeniu dojrzewania whisky poddaje się procesowi, w czasie którego uzyskuje ona wymagany procent alkoholu a potem wlewa się ją do butelek. Blending zaczęto stosować w latach 60-tych XIX wieku i dopiero wtedy whisky stała się popularna - najpierw w Anglii a potem w innych krajach. Malt whisky miała bowiem zbyt silny aromat, by mogli się nią delektować ludzie mieszkający w cieplejszym klimacie i prowadzący siedzący tryb życia. Połączenie jej z łagodniejszą w smaku grain whisky dało coś, co ten napój uczyniło pożądanym prawie że na całym świecie. Tradycje pędzenia whisky sięgają XV wieku. Teraz jest to główny produkt eksportowy Szkocji występujący w ponad dwóch tysiącach odmian. Wiele destylarni udostępniono zwiedzającym, a wokół Speyside uruchomiono nawet specjalny szlak zwany Malt Whisky Trail (zwiedzanie zawsze połączone jest z degustacją). Tę tak zwaną wodę życia prawdziwy Szkot pija bez dodatków, ale jeśli już upieramy się przy mieszankach - polecany jest tzw. whisky-mac, czyli whisky z winem imbirowym. Whisky jest też świetnym dodatkiem do narodowej szkockiej potrawy, czyli do haggis. Cudzoziemców często zniechęcają do jej spróbowania składniki - jest to owczy żołądek nadziewany podrobami zmieszanymi z mąką owsianą. Haggis jada się przez cały rok, ale już obowiązkowo 25 stycznia, w dniu poświęconym narodowemu szkockiemu poecie, Robertowi Burnsowi, autorowi recytowanego w ten dzień poematu "Do Haggis". 41 V. Przepisy Kulinarne 1. Shortbread Składniki 500 g masła 250 g cukier 500 g mąki 250 g ryżowa mąka Sposób przyrządzenia Masło i cukier połączyć w kremową konsystencje, przesiać ze sobą obie mąki, dodać szczyptę soli i stopniowo dodawać do kremowej mikstury. Lekko rozwałkować ciasto i nakłuć widelcem. Wyciąć okrągłe ciastka o grubości około 20mm. Piec w kuchence w temp. 375 stopni F, przez około godzinę aż do chrupkości 2. Scones Składniki: 250g samo-rosnącej mąki(albo zastąpić to zwykłą mąka i drożdżami) szczypta soli 25g masła lub margaryny 150ml mleka 1 ubite jajko Sposób przyrządzenia: przesiać "suche składniki" do średniej wielkości miski a także zetrzeć masło (lub margarynę) Dodać to do jajka i tak wymieszać z mlekiem, by powstała delikatna konsystencja. Na powierzchni (może być nawet stołu) pokrytej mąką rozwałkować ciasto tak, by miało grubość 12 mm. Ciasto poprzekłuwać widelcem i wyciąć z niego okręgi (np. od filiżanki). Smażyć na patelni, po obu stronach lub piec w piekarniku w 400 stopniach F przez 10-15 min Podawać cieple z dżemem. Porcji powinno wyjść 12 (sztuk) 3. Shepherd`s pie na sposób góralski Składniki: 60 dag chudej wołowiny 2 cebule 2 duże marchewki 4 łodygi selera naciowego 20 dag pieczarek 2 łyżki oleju 1 liść laurowy 2 łyżeczki mąki 125 ml bulionu mięsnego 1 łyżka koncentratu pomidorowego 60 dag ziemniaków 4 łyżki mleka masła łyżka posiekanej pietruszki sól, pieprz łyki 42 Sposób wykonania: Mięso opłukać, osuszyć i pokroić w kostkę. Cebule obrać i posiekać. Marchewki i seler oczyścić i pokroić w kostkę. Pieczarki też oczyścić i pokroić w plasterki. Mięso obsmażyć na oleju. Dodać warzywa, grzyby i liść laurowy, doprawić solą i pieprzem, oprószyć mąką. Bulion wymieszać z koncentratem, dodać do mięsa, całość gotować około 30 minut. Ziemniaki obrać, pokroić w kostkę, gotować około 20 minut w osolonej wodzie, odcedzić, utłuc, dodać ciepłe mleko i masło. Mięso przełożyć do naczynia żaroodpornego, nałożyć purée i piec około 30 minut w temperaturze 200 stopni C. Pie posypać pietruszką. 4. Haggis Szkocką potrawą narodową jest Haggis... Jest to baranina - a dokładnie jagnięce podroby zaszyte w żołądku owcy i zmielone. Ta potrawa jest bardzo mocno pieprzona. Do mięsa dodana jest kasza gryczana i mąka owsiana. Potrawę tą podaje się z pure i warzywami (gotowanymi)... Chyba przyznacie, że jest to bardzo ciekawa potrawa? Haggis na stołach pojawia się tylko od święta. Tak ważną potrawę i mającą w sobie wiele wymowy, podaje się przede wszystkim podczas Burn's supper. Ta tajemnicza nazwa oznacza po prostu uroczystą kolacje mającą miejsce co rok, 25 stycznia. Podczas niej upamiętnia się sławnego szkockiego poetę - Roberta Burnsa. Na taką kolacje Szkoci zakładają swoje narodowe stroje, szykują się do kolacji. Haggis jest przynoszony do jadalni przy muzyce dud. Potrawę wnosi jedna osoba specjalnie wyznaczona do tego ważnego zadania. Po umilknięciu instrumentów recytuje ona "Odę do Haggis". W niej dziękuje się za możliwość spożycia Haggis i za poświecenie owcy, która oddała swoje życie, by ludzie mogli spożyć jej mięso... Osobiście jadłam tą potrawę dwa razy i bardzo ją polubiłam. Jeżeli Was, drodzy czytelnicy, nie odstraszają składniki tej potrawy, to bardzo gorąco polecam wzięcie udziału w Burns' supper. 5.Kurczak z jabłkami i whisky Składniki: 4 piersi z kurczaka, filetowane 12,5 g masła 2 jabłka, obrane i pokrojone w plastry kilka kropli soku z cytryny świeżo zmielony czarny pieprz łyżeczka świeżego posiekanego estragonu 12,5 g mąki 0,5 szklanki bulionu z kurczaka 0,75 szklanki mleka 4-5 łyżki whisky 3 łyżki ubitej śmietany pieprz 43 Podsmażać kurczaka na maśle przez 10 minut. Dodać jabłka, sok z cytryny, pieprz i estragon. Smażyć przez 15 minut, aż zmiękną jabłka. Wsypać mąkę i gotować prze minutę, dodać bulion i mleko, gotować aż sos zgęstnieje. Wlać whisky i śmietanę. Podawać z porem, brokułami i brązowym ryżem. 6. Szkockie broth Składniki: 1 kg karczku z kością 8 filiżanek wody 1 filiżanka pokrojonej w kostkę marchewki 2 średnie posiekane cebule 1 filiżanka żółtej rzepy pokrojonej w kosteczkę (może być brukiew) 1 filiżanka pokrojonego w kosteczkę selera 1,5 łyżeczki soli 0,25 łyżeczki pieprzu 0,25 łyżeczki pokruszonego rozmarynu 0,25 filiżanki jęczmienia Do dużego garnka wrzucić mięso, wodę, marchew, cebulę, rzepę, sól, pieprz i rozmaryn. Przykryć i doprowadzić do wrzenia. Zmniejszyć ogień i dusić 1,5 h. Zdjąć garnek z ognia. Wyjąć mięso i usunąć kości. Z powierzchni zupy zebrać tłuszcz. Mięso wrzucić z powrotem. Doprowadzić do wrzenia, dodać jęczmień. Dusić 0,5 godziny, lub aż jęczmień zmięknie. Przyozdobić każdą porcję posiekaną pietruszką 44 Andrzejki Geneza Dawniej zwane jędrzejówkami, to stara panieńska zabawa we wróżby, mająca zdradzić imię i wygląd przyszłego męża, a także stronę, z której nadejdzie. Wiele z tych wróżb praktykowano od zarania dziejów. Wróżby były popularne, zwłaszcza w dniach kultu zmarłych, obchodzonych niegdyś 4 razy w roku, w czasie przesileń. Badacze typują jako źródło wróż tradycje 1).niemiecką lub 2).grecką. Wg 1 andrzejkowe wróżby powstały dawno temu na Poradach, wyspach w pd.-wsch. cz. Morza Egejskiego, gdzie bardzo popularne były wróżby z lanych figur woskowych. Wg etnografów niemieckich zwyczaj ten pochodzi z Niemiec, gdzie św. Andrzej nazywany był „najlepszym ze Świętych, a odziedziczył swoja moc po bogu Frezu – patronie małżeństwa, dawcy dzieci i urodzaju. Istnieje tez wersja, wg której Andrzej przejął moc od słowiańskiego bożka weselnych godów, Godna. Mitologia słowiańska z r. 1911 pisze: „bogini Łada upiększała młodzież, znajomiła ją ze sobą podczas święta schadzki i pociągała ku sobie wzajemną sympatią. Bożek Lubisz ją rozpłomieniał, a Godun łączył węzłem małżeńskim”. Najdawniejsze chyba polskie świadectwo wróżb andrzejkowych znajdujemy w Komedii Justyna i Konstancji z 1537r. – przynajmniej więc od XVI w andrzejkowe wróżby cieszą się w Polsce niezmienny powodzeniem. Podstawowa wróżba polegała na laniu dowody roztopionego wosku a potem oświetlanie powstałej formy tak, by rzucała cień – z cienia zaś wróżono. Obserwowano również zachowanie lanego wosku - jeżeli dwie grudki zbliżały się do siebie, ślub był blisko. Cień o formie skrzydlatej postaci zwiastował dobrą nowinę, brama lub drzwi – bliskie szczęście, drzewo – dobry los. harfa – zgodę lub powodzenie w miłości, półksiężyc – miłosna przygodę, dzban – zdrowie, owoce – dobrobyt. W Polsce popularne było również lanie ołowiu lub cyny, ołów uważano bowiem za metal przyciągać szczęście. Poczęstunek andrzejkowy Andrzejkowy wieczór był ostatnim wieczorem tańców przed rozpoczynającym się adwentem. Stąd tez przygotowywano wtedy specjalne ciastka i lekkie napoje. Oto kilka przepisów. 1. Makaroniki: 4-5 surowych białek 250g migdałów, sok i skórka z 1 cytryny, 350g cukru pudru, 1-1.5 Ł maki, 1ł miodu Migdały sparzyć, obrać ułożyć na blasze., wysuszyć w nagrzanym piekarniku, zmielić Ubić na sztywno białka i wciąż ubijając dodawać cukier. Po rozpuszczeniu się cukru dodać migdały, cytrynę, mąkę, dokładnie wymieszać. Blachę nasmarować masłem, posypać mąka, nakładać łyżeczka małe porcje masy. Piec w średnio nagrzanym piekarniku. 2. Obwarzanki pomarańczowe: 100g mielonych migdałów, 100g cukru pudru, otarta skórka z 2 pomarańczy, 1Ł soku z pomarańczy, 2 surowe żółtka. Ucierać na parze żółtka z cukrem do białości, dodać skórkę i sok, podgrzać, wciąż ucierając. Ostudzić i pomieszać z migdałami. Uformować małe obwarzanki, ułożyć na blasze, wstawić do nagrzanego piekarnika i suszyć na maleńkim ogniu 3. . Grzaniec staropolski: butelka czerwonego wytrawnego wina, 2 surowe żółtka, 1-2 Ł miodu, 1Ł cukru 3-4 goździki, szczypta cynamonu. Żółtka utrzeć z cukrem na pianę, wino podgrzać z goździkami i cynamonem. Dodać miód, wyjąc goździki. Gorące wino powoli wlewać do żółtek, cały czas ubijając trzepaczką. Wstawić do garnka z gorąca woda i ubijać jeszcze kilka minut.. Rozlać do szklanek i od razu podawać. 4. Poncz ananasowy: Puszka ananasa w kostkach, 4ł herbaty, 2 szklanki wrzątku 100g cukru, kieliszek słodkiego czerwonego wina, sok z 1 cytryny, 4 szklanki czerwonego wytrawnego wina, ½ szklanki koniaku. 45 Herbat e parzyć 5-6 minut, przecedzić, wymieszać z cukrem. Zmieszać wszystko z wyj. Koniaku w rondlu, podgrzać, dodać koniak, zestawić z ognia. Wlać do wazy lub do szklanek. Rodzaje wróżb 1. By zobaczyć we śnie przyszłego męża, należało cały dzień pościć i nic nie pić a na kolację zjeść słonego śledzia – osoba, która we śnie poda spragnionej dziewczynie wodę, będzie jej mężem. Dobrze byłą ta wróżbę wspomóc modlitwą: łóżko moje depczę ciebie, Panie Boże proszę Ciebie, niech mi się ten przyśni, kto mi będzie najmilszy”. Na Podlasie należało jeszcze położyć się spać z męskimi spodniami pod poduszką i wałkiem do maglowania bielizny u boku… 2. Przed snem należało nadgryźć jabłko a potem położyć pod poduszkę. Ukochany – jeżeli nawet nie przyjdzie skosztować jabłka, na pewno się przyśni. 3. Sianie konopi - robiła to dziewczyna samotnie wieczorem na polu, modląc się do św. Andrzeja a potem kładąc się spać, z głową na kamieniu – mąż miał ukazać się we śnie jako wychodzący z konopi. Mniej odważne dziewczyny siały len lub do naczynia glinianego lub rozrzucały nasiona w drewutni 4. Twarz przyszłego męża można było zobaczyć w noc andrzejkowa w lustrze wiszącym naprzeciw drzwi lub, jeżeli nic była księżycowa, w studni. 5. Wróżby ze zwierzętami: gąsior z związanymi oczami: dziewczyna, do której podszedł najpierw, była pewna zamążpójścia. Jędrzejki, specjalne ciasteczka pieczone na ta okazję, do których przyczepiano kartki z imionami chłopców, rozkładano na podłodze i wprowadzano do pokoju psa i obserwowano, które ciasteczko najpierw pochwyci; podobnie robiona z czarną kurą. Czarnego kota z białą plamką wpuszczano do kręgu ściśle stojących dziewcząt – ta, obok której usiłował uciec, była kandydatką do zamążpójścia. 6. Buty – oprócz ustawiania ku wyjściu, rzucano również butem nad głową ku wyjściu: jeżeli but upadł na podeszwę noskiem ku drzwiom, oznaczało to szybkie zamążpójście. 7. Świeczki: dwie zapalone świeczki umieszczano na tekturach puszczano na wodę, czekając, czy się zetkną. Jeżeli tak – ślub do roku. Na Śląsku puszczano 3 świeczki, trzecia symbolizowała księdza. Jeżeli zetknęły się wszystkie 3, było to wróżbą długiego i szczęśliwego małżeństwa. 8. Na Podkarpaciu, być może pod wpływem karpackiegio wampira i rumuńskich wierzeń, dzień św. Andrzeja był porą szczególnej aktywności wiedźm i upiorów. W obronie przed nimi kreślono wtedy na drzwiach budynków znak krzyża czosnkiem. Czosnek użyty do tego celu nabierał potem specjalnych wartości – po poszczeniu cały dzień należało zjeść trzy ząbki, a na pewno przyśnił się przyszły maż. 9. W wielu miejscach wierzono, że w noc św. Andrzeja wychodzą z grobów duchy samobójców – z palm wielkanocnych trzymanych za św. obrazami rozpalano tzw. ognie św. Andrzeja. Resztki niedopalonych palm wyciągano z ognia z zawiązanymi oczami: jeżeli wyciągnięto jaskrawo żarzącą się palmę – wróżyło to żarliwą miłość i długie szczęśliwe małżeństwo. Warto było również nawdychać się dymu z palm i położyć się spać nim zapieją kury – wtedy przyśni się przyszły mąż. 10. W całym kraju pieczono niegdyś andrzejkowe babuszki – maleńkie okrągłe bułeczki. Aby miały czarodziejską moc, musiały być upieczone z maki pochodzącej z domu upatrzonego kawalera, lecz mąka musiała być kradziona. Jeżeli nie udała się kradzież, mąkę można było wyprodukować samej mieląc ziarna obracając żarna w lewo. Woda do wypieku musiała pochodzić ze źródła, należało ją czerpać o północy lub w południe, a niosąc ja do domu dziewczyna nie mogła obejrzeć się z siebie. Należało upiec 15 bułeczek. Potem wszystkie wróżące spotykały się razem, oznakowane bułeczki układano w jednym rzędzie na stole ( o kolejności decydowało losowanie) a do pokoju wpuszczano głodnego psa. Jeżeli pies zjadł pochwyconą bułkę, zamążpójście było szybkie i pewne, jeżeli tylko nadgryzł – dziewczyna 46 zostanie porzucona przez swego chłopaka. Można było również z bułek wróżyć w samotności: każda oznaczała innego chłopaka, a ta, którą zjadł pies, oznaczała męża. Pomysłowi i zaradni Szkoci . O Szkotach krążą liczne dowcipy wyśmiewające ich materializm, ale może lepiej tę narodową cechę nazwać zaradnością? To stąd wywodzi się Alexander Graham Bell, który wymyślił telefon, noblista Alexander Fleming – odkrywca penicyliny, John Napier – wynalazca logarytmów, John Logie Baird, któremu zawdzięczamy odbiornik telewizyjny, czy pisarz Arthur C. Doyle – twórca postaci Sherlocka Holmesa. W Szkocji wymyślono : światło elektryczne, alarm przeciwpożarowy, ultradźwięki, rowery, maski gazowe, insulinę, teleskop, przylepiane znaczki pocztowe, kolorową fotografię, narkozę, maszynę do strzyżenia trawnika i inne. A z najnowszych osiągnięć – warto przypomnieć, że to w Szkocji skolonowano w 1996 roku owcę Dolly. Poznajmy jeszcze uczestników spotkania: 47
