Małe grupy społeczne – ich struktura i funkcje. Rodzina jako podstawowa grupa społeczna. PLAN PRACY POJĘCIE GRUPY SPOŁECZNEJ ....................................... Grupa społeczna a zbiór ................................................................... 3 Typy grup społecznych .................................................................... 4 Charakter grupy społecznej ............................................................ 6 Działanie grupy społecznej .............................................................. 6 Uczestnictwo jednostki w grupie ....................................................... 6 1/1. Zakres życia społecznego ............................................................. 7 Działalność grupowa .......................................................................... 8 Zastępstwo grupy – władza ................................................................ 9 3/1. Teoria władzy według Maxa Webera ..........................................10 RODZINA PODSTAWOWĄ GRUPĄ SPOŁECZNĄ ...............11 Rodzina jako grupa społeczna ........................................................ 11 Rozróżnienie typów rodziny ............................................................ 12 Rodzina jako grupa własna ............................................................. 12 Stosunki osobowe i rzeczowe w rodzinie ......................................... 13 Rodzina jako instytucja społeczna ................................................... 15 Bibliografia ........................................................................................ 16 POJĘCIE GRUPY SPOŁECZNEJ Grupa społeczna a zbiór . 2 3 Definicja słownikowa pojęcia: grupa społeczna brzmi: „względnie trwała, posiadająca wewnętrzną organizację zbiorowość społeczna, składająca się z co najmniej dwóch, a według niektórych socjologów trzech osób połączonych ze sobą więzią społeczną powstałą na bazie zespołu wspólnych wartości i poczucia odrębności od innych grup, współdziałających ze sobą dla realizacji wspólnie określonych celów”. Czasem jednak bardzo trudno wyznaczyć granicę pomiędzy zbiorem ludzi a grupą społeczną. Podstawą istnienia grupy społecznej jest fakt życia zbiorowego. Jednak samo istnienie zbiorów ludzi nie stanowi jeszcze o powstawaniu i utrzymywaniu się ugrupowań społecznych. Zbiór oznacza, iż w tym samym okresie czasu żyje obok siebie wiele podobnych do siebie osobników, wyróżnionych z zewnątrz przez przyjęte kryterium; mówiąc o grupie stwierdzamy natomiast nie tylko współistnienie zbioru ludzi, lecz zakładamy także, że między tymi ludźmi zachodzą określone procesy życia społecznego chociażby w postaci najogólniejszych przejawów ustosunkowania człowieka do człowieka. Nie każde zjawisko, które na zewnątrz przedstawia się jako zbiór ludzi, jest samo przez się ugrupowaniem społecznym. Kiedy patrzymy na przechodzącą ulicą masę przechodniów, przesuwa się przed nami mnogość ludzi, zebranych na niewielkim odcinku przestrzeni i mamy wrażenie zbioru. Brak nam jednak przekonania, że ludzi tych łączy jakikolwiek wewnętrzny związek i stąd ta masa nie posiada dla nas charakteru społeczności. Więź społeczna jest podstawą powstania zbiorowości, której typowym przykładem jest grupa społeczna. Więzią nazywamy zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej, skupiający jednostki zbiorowości w całość zdolną o trwania i rozwoju; poczucie identyfikacji jednostki z grupą, utożsamienie swoich dążeń i aspiracji z dążeniami i aspiracjami innych członków grupy. Aby powstała taka więź społeczna musi zaistnieć obustronna zależność jednostek. Więź jest podstawowym wyznacznikiem wszelkich form życia społecznego, gdyż nawet w najkorzystniejszych warunkach przyrodniczych, ekonomicznych czy kulturowych nie występują żadne formy życia społecznego, dopóki jednostki przebywające na wyodrębnionej przestrzeni nie skupią się w odpowiednie całości zwane zbiorowościami. Więź społeczna jest zjawiskiem ulegającym częstym i znacznym modyfikacjom. Cechuje je zróżnicowana intensywność i trwałość, ale zawsze musi posiadać co najmniej jeden z następujących komponentów: styczność przestrzenna, psychiczna, społeczna, wzajemne oddziaływania, działania społeczne, stosunki społeczne, zależności społeczne, instytucje społeczne, organizację społeczną lub kontrolę społeczną. 3 Istnienie grupy społecznej można stwierdzić o wiele łatwiej wtedy, kiedy zbiór ludzi łączą trwałe i określone związki, które określamy mianem stosunków społecznych. W pojęciu tym mieści się już wzajemne odniesienie się do siebie przynajmniej dwóch jednostek ludzkich; przy czym wzajemność nie oznacza tego, iż ustosunkowanie obu stron było takie samo, lecz tylko to, że ustosunkowanie obu stron jest wzajemne. W niektórych grupach stosunki te opierają się na bezpośrednich stycznościach członków grupy, jak to jest w rodzinie lub w niektórych mniej licznych stowarzyszeniach. W większych grupach jest to stosunek pośredni, przy czym czynnikiem pośrednictwa są bądź osoby, bądź rzeczy lub wartości i idee. Grupą społeczną nazywamy dopiero zbiór zespolony wzajemnym wewnętrznym ustosunkowaniem jego członków, między którymi ujawnia się wspólność postaw, wspólność emocji i dążeń, wyzwala się dyspozycja wspólnego działania; zbiór, który ma zasób wspólnych spraw, czy to w stosunku do ziemi i innych dóbr materialnych, czy też we wspólnym uczestnictwie w tradycji, wierzeniach, poglądach moralnych, odniesieniu do różnego rodzaju dóbr ludzkiej kultury. Jest to zbiorowość, która doszła lub dochodzi do samoświadomości, czyli w swojej świadomości wydziela siebie jako osobną całość i przeciwstawia ją innym takim całościom. Według niektórych socjologów jest to kryterium rozstrzygające: tylko zbiór ludzi, który świadomie wyodrębnia siebie jako osobną grupę, jest grupą społeczną. Typy grup społecznych. Grupy społeczne możemy podzielić na kilka rodzajów. 1. Pierwszym kryterium jest rodzaj struktury grupy, wyróżniamy więc grupy duże, które tworzą strukturę złożoną makrostrukturą i składają się z podgrup, więź społeczna ma tu charakter bezosobowy, lub też charakter ten dominuje; oraz grupy małe tworzące mikrostrukturę składającą się z jednostek z więzią społeczną o charakterze typowo osobowym. 2. Według typu więzi wewnątrz grupy możemy rozróżnić więzi formalne i nieformalne. Z pierwszymi z nich mamy do czynienia w przypadku dużych grup społecznych z sformalizowaną organizacją. Grupy takie nazywamy wtórnymi, więź społeczna oparta jest głównie na wspólnych interesach wynikających ze styczności rzeczowych. Drugi typ więzi występuje w przypadku małych grup 4 społecznych nazywane także pierwotnymi, więź taka oparta jest wyłącznie na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych. 3. Kolejnym kryterium może być trwałość więzi wewnątrz grupy. Więzi mogą powstawać w celu wykonania jakiegoś konkretnego, krótkotrwałego zadania, rozwiązania problemu. Mogą także występować więzi trwałe, jak widzimy to w przypadku rodziny, gdzie więź ma charakter ciągły z często jest to więź międzypokoleniowa. 4. Grupy możemy podzielić także według charakteru członkostwa, które może być dobrowolne, jak wstąpienie do jakiejś partii, lub też automatyczne, jakim jest przynależność do danego narodu. Może to być także członkostwo rozerwalne, jak małżeństwo, lub nierozerwalne, jak przynależność do zakonu. 5. Wyznacznikiem rodzaju grupy może być także sposób kierowania działalnością i wyłaniania kierownictwa, lub przywódcy. Władza może być wyraźnie określona. Wybiera się jedną konkretną osobę, która decyduje o wszystkich działaniach grupy. Decyzje mogą także być wspólnie podejmowane w drodze kompromisu, czyli wynegocjowania decyzji poprzez pójście na pewne ustępstwa; głosowania, które jest poprzedzone przedstawieniem kilku stanowisk odnośnie danego problemu; lub integracji, czyli dojścia do wspólnego wniosku, lecz nie na zasadzie ustępstw lecz wspólnego przekonania, iż dane stanowisko jest najwłaściwsze. 6. Innym typem grupy społecznej jest grupa celowa. Więź łącząca członków takiej grupy jest czysto sformalizowana ze względu na osiągnięcie danego celu. W takich grupach nie ma więzi osobistej, uczuciowej, a jeżeli powstaje w stosunkach i kręgach nieformalnych, to jednak zachowania wynikające z takich styczności osobistych i postaw emocjonalnych są eliminowane ze stosunków „służbowych”. Najczęściej spotykanymi grupami celowymi są stowarzyszenia sportowe, partie polityczne, organizacje ekonomiczne, ochrony przyrodnicze itp. 7. Możemy też podzielić grupy na : własną i obcą. Grupa własna, to grupa społeczna, do której jednostka należy i do której ma pozytywny stosunek identyfikując się z nią oraz odczuwając dumę z funkcjonujących w niej zwyczajów i obyczajów, jest to grupa kontaktów twarzą w twarz. Natomiast grupą obcą nazywamy grupę, do której jednostka nie należąca do nie ma stosunek negatywny, lekceważąc panujące w niej zwyczaje i obyczaje, a nawet nimi gardząc. Na ogół im stosunek danej 5 osoby do jej grupy własnej jest bardziej pozytywny, tym gorzej ocenia ona grupę obcą. Charakter grupy społecznej. Każde zjawisko ustosunkowania człowieka do człowieka i wszystkie stosunki między ludźmi można podzielić na dwa rodzaje : stosunki społeczno-osobowe oraz społeczno-rzeczowe. Pierwsze z nich to takie, które zawierają odniesienia się ludzi do ludzi jako „wartości społecznych”, drugie natomiast to takie, które zawierają odniesienie się osób uczestniczących do jakichkolwiek wartości bezosobowych, pozaspołecznych i które przychodzą dopiero na podstawie tego elementu do skutku. Wartości te nie muszą być wartościami materialnymi; mogą to być tak samo wartości idealne, należące do sfery religii. sztuki, poznania. Charakterystycznym przykładem grup opartych na stosunkach osobowych jest przede wszystkim rodzina a także grupy przyjacielskie i koleżeńskie. Jako przykład grupy o przeciwnym charakterze można wymienić towarzystwo handlowe, gdzie więzią zespalającą ludzi są wartości ekonomiczne. Nie są to jednak dwa typowo przeciwstawne rodzaje ugrupowań, gdyż bardzo trudno rozgraniczyć stosunki o charakterze czysto rzeczowym lub czysto osobowym. Działanie grupy społecznej. Samo istnienie grupy uwydatnia się przede wszystkim w aktach i czynach, których pod względem ich znaczenia nie odnosimy do poszczególnych jednostek należących do grupy, lecz do nie samej jako do osobnego podmiotu. Ogół działań, które zachodzą w grupie społecznej i manifestują jej istnienie nazywamy organizacją grupową. W grupie społecznej zachodzą trzy rodzaje schematów działania: schemat czynnego uczestnictwa jednostki w grupie, schemat działalności grupowej, czyli samej grupy jako osobnej całości oraz schematy zastępstwa grupy przez należące do niej jednostki lub zespoły jednostek. 6 1. Uczestnictwo jednostki w grupie. Pierwsza z tych kategorii zawiera w sobie rozległy obszar zjawisk. Uczestnictwo jednostki w grupie, jak też jej uczestnictwo w złożonej z wielu grup społeczności obejmuje różne czynności, które nie są społeczne w ściślejszym tego słowa znaczeniu, to znaczy nie są bezpośrednio zwrócone ku drugim ludziom, nie mają na celu ich zjednania, czy przeciwstawienia sobie; są tylko – jak mówił Weber – odniesione do zachowania innych ludzi należących do grupy. Przez takie czynności wyraża się uczestnictwo szczególnie w grupach typu wspólnoty. W rodzinie, rodzie, plemieniu, społeczności lokalnej, jednostka spełnia różne czynności gospodarcze i kulturalne, które praktykuje się na zasadzie tradycji, zwyczaju, obyczaju i które należą do zakresu przyjętego w grupie życia zbiorowego. Uczestnictwo w takich czynnościach jest bardzo istotne dla przynależności do grupy. Kto uchyla się od wszystkiego, co jest zwyczajowo i konwencjonalnie przyjęte, sam wyłącza się z wspólnoty grupowej. Zachowywanie pewnych norm moralnych i obyczajowych, przestrzeganie społecznie uznanych zasad należą także do powinności członka grupy. Drugi rodzaj to powinności jednostki wobec grupy i innych jej członków. W rodzinie widzimy takie powinności przede wszystkim u ojca i matki; dotyczą one utrzymania domu rodzinnego, wychowania dzieci i reprezentacji interesów rodziny jako całości na zewnątrz. Powinności tego typu, przynajmniej częściowe mają wszyscy członkowie rodziny, świadomi swojej roli społecznej. W rodach obowiązki członka grupy wyrażały się na zasadzie solidarności rodowej. Wymagała ona od każdego członka rodu, by troszczył się aktywnie o wspólne dobro rodu i by zawsze działał z zupełnym oddaniem dla obrony życia, imienia, godności każdego członka grupy przed ludźmi innego pochodzenia. Społeczności etniczne i terytorialne nakładają na swoich członków obowiązki świadczeń na rzecz grupy względnie społeczności, aktywnego zaangażowanie i czynnego udziału w jej wspólnych przedsięwzięciach. Powinności te różnią się w zależności od rodzaju grupy czy społeczności i właściwej jej organizacji. W jednych grupach i społecznościach powinności te mają charakter niesformalizowanych, lecz głęboko w świadomości społecznej osadzonych norm działania, w duchu solidarności społecznej, w duchu patriotyzmu lokalnego, etnicznego, narodowego. Natomiast w grupach o rozwiniętej organizacji formalnej wyrażają się one w przepisach i normach, które określają ściślej powinności członków i wymagają w pewnych zakresach działalności podporządkowanie się jednostki władzy grupy czy społeczności rządzącej. 7 1/1. Zakres życia grupowego. Jeżeli mówimy, że pewien zbiór ludzi tworzy grupę społeczną, nie oznacza to, by ludzie, których zaliczamy do tego zbioru, należeli do grupy całą swoją osobowością. Na tym, że grupa nie absorbuje całej osobowości ludzkiej, opiera się nie tylko przeciwstawienie życia indywidualnego i grupowego, lecz także podstawowy fakt społeczny – to, że człowiek może być i bywa równocześnie członkiem wielu lub kilku przynajmniej ugrupowań społecznych. Grupa tylko częściowo obejmuje życie duchowe jednostki. Granice, w jakich grupa absorbuje jednostkę i jednostka poświęca swoja uwagę i działalność grupie, są w różnych rodzajach grup bardzo rozmaite. Towarzystwo finansowe zajmuje członków swoich sprawami, należącymi do jednej specjalnej sfery działań gospodarczych, i nie sięga w inne dziedziny życia ludzkiego. Podobnie stowarzyszenia sportowe, naukowe lub artystyczne wiążą swoich członków wspólnotą działań tylko w odniesieniu do właściwej sobie, specjalnej dziedziny zainteresowań i celów. Całe życie społeczne danej grupy zamyka się w obrębie praw związanych z danymi specjalnymi celami, określa granice życia społecznego grupy i wyznacza zakres czynności uprawianych w obrębie grupy. Można w sposób bardziej lub mniej gorliwy uczestniczyć w życiu grupy, istnieją jednak pewne świadczenia, których grupa wymaga od każdego, kto do niej należy, istnieje pewien konieczny stopień współudziału w życiu zbiorowym, który musi spełnić każdy członek grupy. Dla zakresu życia grupowego w określonym znaczeniu nie są miarodajne nastawienia jednostek wobec grupy, lecz to, co stanowi stałe i konieczne elementy uczestnictwa jednostki w życiu grupowym, które są nazywane obowiązkami lub powinnościami. W ugrupowaniach krótkotrwałych nie ma konkretnych zasad dotyczących konieczności takiego czy innego uczestnictwa jednostki w życiu grupy, lecz spontaniczne wzięcie udziału w procesie zbiorowym, spontaniczne związanie się z innymi jednostkami w społeczna całość rozstrzyga o przynależności do grupy. W ugrupowaniach trwałych, w których uczestnictwo wszystkich członków nie może być stale jednakowo aktualne, powstają normy regulujące, jakie czynności jednostka zobowiązana jest spełniać, aby do grupy należeć. 2. Działalność grupowa. Działania grupy społecznej jako całości stanowią drugą kategorie schematów organizacji grupowej idą one w dwu kierunkach: zwracają się albo do wewnątrz i obejmują tylko samą grupę i jej członków, albo kierują się na zewnątrz, ku innym grupom i 8 społecznościom. Najlepszym przykładem i najważniejszą formą działania grupy do wewnątrz jest stanowienie przez nią norm, które regulują działalność grupy jako całości i działalność jej poszczególnych członków. Działanie te przedstawiają rozległy wachlarz możliwości. Ich charakter zależy wpierw od tego do kogo są zwrócone: czy do grupy społecznej równego rzędu, czy do grupy lub społeczności, z którą pozostaje się w relacji podrzędności lub nadrzędności: zależy także od kierunku działania. W obrębie mniejszych struktur społecznych działania rodu względem innych rodów, rodziny względem innych rodzin dają dobre przykłady czynnego odniesienia do grup równego rzędu. Między takimi grupami izolacja społeczna, obszary styku społecznego, współzawodnictwo stwarzają główne wątki stosunków społecznych; działania najczęściej zmierzają albo do utrzymania zachwianej jakkolwiek równorzędności, albo, przeciwnie, do uzyskania przewagi swego rodu czy rodziny nad innym rodem czy rodziną. Historia społeczeństw feudalnych pokazuje nam wiele przykładów takich porozumień między rodzinami i rodami, jak też współzawodnictwo wielkich rodów i walki między nimi o pozycje ekonomiczną, znaczenie społeczne i polityczne. Działanie tego typu nie ustają także w nowoczesnym świecie, do tej pory działania możnych rodzin w świecie wielkiego kapitału są widoczne. Jeżeli chodzi o działania grupy podległej lub nadrzędnej do innej, to rzadko zmierzają one do całkowitej zmiany tego stanu. Mniejsze grupy społeczne, podległe przynajmniej potencjalnie większym społecznościom, dążą przede wszystkim do zachowanie tej odrębności i samorządności, jaka posiadają. 3. Zastępstwo grupy – władza. Grupa społeczna działa i możliwe jest stwierdzenie, iż grupa jako cały zbiór dokonuje łącznie działania grupowego. Jest to jednak możliwe tylko w przypadku gdy jest to grupa liczebnie niewielka oraz jednorodna, czyli składa się z członków mniej więcej jednakowo zdolnych doi wykonywania podobnych czynności, tak jak jest to widoczne w przypadku grup koleżeńskich i towarzyskich. W momencie gdy wielkość grupy oraz jej skład uniemożliwiają by udział w działaniach grupy brali wszyscy jej członkowie, występuje schemat zastępstwa grupy przez poszczególnych jej członków lub przez powołane w szczególny sposób zespoły członków. Grupa społeczna upoważnia jednego człowieka lub wybrany zespół ludzi do działania w imieniu grupy jako całości, i to działania bądź w ściśle określonym zakresie, bądź we wszystkich sprawach wchodzących w zakres życia danej grupy czy społeczności. Grupa albo powierza swoje zastępstwo lub też dzieje się to na zasadzie tradycji, zwyczaju, 9 jakkolwiek wyrażonej zgody społecznej. Schemat taki ma kilka odmian. Pierwszą z nich jest reprezentacja grupy przez członków wybranych do pełnienia w imieniu grupy określonych czynności lub do ogólnego zastępstwa potrzeb i interesów grupy. Zastępstwo takie ma miejsce np. gdy gmina lub jakikolwiek komitet wybierają swoich przedstawicieli, którzy przedstawiają ich postulaty społecznościom nadrzędnym względnie ich władzom. Druga odmiana to zastępstwo grupy społecznej przez powołane przez nią organy do wykonywania określonych czynności. Różnica między reprezentacjami (zwłaszcza w typie parlamentu ) i organami wynika głównie z tego, iż organy same nie stanowią norm działania, natomiast wykonują czynności według norm ustalonych czy to przez grupę jako całość, czy jej właściwą reprezentację. Schemat władzy jest trzecim i szczególnie ważnym schematem zastępstwa w działaniu grupy społecznej. Ten, kto włada, sprawuje władzę w imieniu grupy czy społeczności; to zaś, że włada społecznością znaczy, iż ma zwierzchność nad jej sprawami i ma moc wydawania zarządzeń i poleceń członkom objętej jego władaniem zbiorowości. 3/1. Teoria władzy według Maxa Webera. Max Weber stworzył nową opartą na socjologicznych przesłankach koncepcje władzy i nową odmianę jej typologii. Weberowska koncepcja władzy uprawnionej nie dotyczy tylko państwa, rozciąga się na szerszy obszar społeczności i grup społecznych. Gdyż władza nie jest tylko zjawiskiem państwowo-politycznym. Już z rodziną wiąże się pojęcie władzy ojca (bądź też matki, jak będzie to widoczne przy temacie typologii rodziny). Trzy typy władzy według Webera to władza legalna, tradycyjna i charyzmatyczna. Autor dochodzi tego, co jest źródłem władzy i sprawia, że w różnych grupach i społecznościach jedni mają władzę a inni dobrowolnie się jej poddają. Źródłem władzy legalnej jest prawo stanowione przez społeczność. Prawo to wyznacza to, co ma czynić władza i określa powinności tych, którzy są podporządkowani władzy. Wspólnemu prawu podlegają ci, którzy sprawują władzę, czyli przełożeni oraz ci, którzy władzy podlegają i wykonują jej zarządzenia. Władza tradycjonalna opiera się na wierze w nienaruszalność (świętość). Ten, kto ma władzę, jest panem; ci, którzy jemu podlegają, są poddanymi bądź towarzyszami. Fundamentem tego typu władzy jest siła tradycji, która uświęca porządek społeczny i zapewnia ciągłość jej trwania. Władzą tego typu jest władza starszych, którzy najlepiej znają 10 tradycyjne przekazy i zdolni są je zachować; w także władztwo stanowe, właściwe społeczeństwu feudalnemu. Trzeci typ władzy wyróżniony przez Webera opiera się na pojęciu charyzmy, własności osobowej, która w szczególny sposób wyróżnia jednostkę w zbiorowości, daje jej uznanie i wiarę innych. Podstawą takiej władzy jest osobowość nadzwyczajnego człowieka oraz wiara otaczającej go grupy lub społeczności w jego powołanie i możność spełnienia ważnych dla grupy zadań. Władza tego typu nie ma w sobie cech długotrwałości społecznej. W typologii Webera ważne jest zjawisko zakresu władzy. W przypadku władzy legalnej zakres ten jest ograniczony i ściśle określony, przy władzy tradycyjnej zakres jest chwiejny jako, że tradycja może ograniczać zakres działania panów, może też przyzwalać na dość obszerną swobodę działania. W naturze władzy charyzmatycznej leży to, iż jej zakres nie jest wyznaczony ani prawem ani żadną inną zasadą; zależy on od osobowości człowieka i wiary społeczeństwa w rodzaj i wielkość jego powołania. RODZINA PODSTAWOWĄ GRUPĄ SPOŁECZNĄ. Rodzina jako grupa społeczna. Rodzina jest typowym zbiorem ludzi, którego charakter społeczny występuje najbardziej wyraziście, jest podstawowym rodzajem grupy społecznej występującym we wszystkich typach społeczeństwa. A więc rodzina w znaczeniu najciaśniejszym, złożona z rodziców i dzieci – taka, jaka odgrywa najważniejszą rolę w nowożytnych społeczeństwach europejskich. Przedstawia ona ugrupowanie niewielkiej liczny jednostek, które łączy ze sobą kilka typowych związków: stosunek rodziców między sobą, stosunek rodziców do dzieci i dzieci do rodziców, wreszcie stosunki między rodzeństwem. Stosunki te nie mają charakteru identycznego w poszczególnych rodzinach, oscylują w granicach, ujętych przez naturalne podstawy węzła rodzinnego obowiązujące w danym środowisku kulturalnym. Rodzina, niekoniecznie nasza, lecz taka jaką sobie wyobrażamy jako „rodzinę idealną”, jest modelem sympatii i współpracy, jakiej domagamy się lub chcielibyśmy uzyskać od naszej – własnej 11 grupy. Postawy wobec takiej grupy to przede wszystkim solidarność, zaufanie i chęć pomocy i wsparcia. Idealne relacje między rodzicami a dziećmi dostarczają wzorca miłości i troski, układu, w którym siłę i przewagę wykorzystuje się jedynie w interesie słabszej strony. Idealne relacje między mężem i żoną to model wzajemności i wspomagania, między rodzeństwem to model bezinteresownej współpracy i lojalności, łączenia sił dla wspólnej sprawy, pojęcia „braterstwa”. Rodzina spełnia funkcje prokreacyjne, zachowania ciągłości i przetrwania, wychowania innego pokolenia. Jej cele to także przekaz kulturowy, cywilizacyjny, związany z przynależnością do większych grup społecznych. Stwarza warunki dla samodzielnej przyszłej egzystencji nowego pokolenia, jest miejscem, w którym dokonuje się proces etycznego kształtowania człowieka. Rozróżnienie typów rodziny. Możemy wyróżnić kilka typów rodzin ze względu na przynależność władzy. Pierwszym będzie rodzina matriarchalna, czyli taka, w której autorytet i władza przynależą kobietom, zazwyczaj największym zakresem władzy w takiej rodzinie dysponują najstarsze z nich. Z władzą kobiety wiąże się także drugi typ rodziny – rodzina matrycentryczna, która zorganizowana jest prawie wyłącznie wokół spraw matki i wychowywania przez nią dzieci przy silnym ograniczeniu funkcji ojca lub też bez jego udziału. Rodzina monogamiczna to z kolei taka, w której ojciec w związku z pracą zawodową spędza większość czasu poza domem, mało uczestniczy w życiu rodziny lub odszedł z niej na stałe. Inaczej jest w przypadku rodziny patriarchalnej, gdzie władza i autorytet przypisane są mężczyznom, przy czym największym autorytetem i władzą cieszą się mężczyźni najstarsi. Kolejnym typem jest rodzina partnerska, nazywana inaczej rodziną demokratyczną lub egalitarną, która oparta jest na jednakowym lub znacznie zbliżonym zakresie przywilejów i autorytetu męża i żony. Obecnie najczęściej spotykanym typem rodziny jest rodzina nuklearna. Jest to zazwyczaj dwupokoleniowa grupa krewniacza, para małżeńska i jej biologiczne lub adoptowane dzieci. Czasem uważa się także, że matka z dziećmi jest podstawową jednostką rodzinną, która może być uzupełniona, chociaż niekoniecznie przez mężczyznę. 12 Rodzina jako grupa własna. Rodzina jest podstawowym przykładem grupy własnej czyli grupy, do której jednostka należy i do której ma pozytywny stosunek, identyfikując się z nią oraz odczuwając dumę z funkcjonujących w niej zwyczajów i obyczajów. Jest to grupa, w której jednostka czuje się bezpiecznie, która jest jej naturalnym otoczeniem, miejscem oparcia i ucieczki od świata. Reguły panujące w takiej grupie to pomoc, ochrona oraz przyjaźń. Relacje wewnątrz „własnej” grupy postrzegamy jako przepojone wzajemną sympatią i ciepłem uczuciowym, dzięki czemu miałyby one wzbudzać w każdym poczucie lojalności oraz determinacji, niezbędne do solidarnej obrony grupy przed resztą świata. Rodzina, tak jak i grono bliskich przyjaciół jest modelowym przykładem grupy kontaktów twarzą w twarz, której członkowie spędzają możliwie jak najwięcej czasu i odczuwają brak swojego towarzystwa. Chociaż skład rodziny tylko w części zależy od naszych chęci, podczas gdy przyjaciół można do woli wybierać, zmieniać i porzucać, to w obu przypadkach, z powodu znikomej wielkości grupy, możliwe są związki ścisłe i intymne. Mamy tu możliwość skutecznego zestawienia naszych oczekiwań i wyobrażeń z rzeczywistymi zachowaniami i postępowaniem innych, a nawet ewentualnie takiego wpływu na ich czyny, aby bardziej zgadzały się z przyjmowanymi przez nas wzorcami. Możemy im robić wyrzuty z powodu tego, co nam się nie podoba, karać ich albo też chwalić i nagradzać za to, co lubimy. W takich sytuacjach wyobrażony ideał nabiera namacalnej siły, dzięki interwencjom stale oddziałuje on na postawę wszystkich członków „naszej” grupy. Sytuacja taka nie może występować w przypadku grupy tak dużej i rozproszonej, że tylko z niektórymi jej członkami stykamy się twarzą w twarz. Stosunki osobowe i rzeczowe w rodzinie. Wracając do kwestii charakteru grupy: członków grupy w rodzinie zespalają więzy osobowe i wspólne ustosunkowanie do pewnych pozaspołecznych wartości. Zaczynając już od stosunku matki i dziecka w rodzinie, rolę największą odgrywa przede wszystkim element więzi osobowej; stosunek osobowy wynikający z uświadomionego poczucia więzów krwi, ujęty współżyciem, normowany obyczajami, zdaje się być podstawą wspólnoty rodziny. W rodzinie dzięki stałemu współżyciu jej członków przede wszystkim wysuwa się bliski stosunek wzajemny osób tworzących grupę i z tego stosunku tworzy się więź grupowa. 13 Lecz dla rodziny nie tylko ten element osobowy jest ważny; stosunki członków rodziny mają także podłoże rzeczowe. Rodzina posiada wspólne dobra materialne, jest więc także wspólnotą gospodarczą, ma wspólność tradycji i zwyczajów, niekiedy specjalny obyczaj i kulty religijne. Zachodzą tu oczywiście bardzo znaczne różnice między odmiennymi typami rodzin. Rodzina patriarchalna dawniejszego typu łączy swoich członków szeregiem węzłów, z których ważniejsze to uprawianie wspólnej gospodarki, posiadanie osobnych stosunków prawnych, odprawiania osobnych kultów religijnych. Rodzina podobnego typu – ugrupowanie krewnych, żyjących wspólnie, posiadających wspólne dobra materialne i prowadzących częściowo wspólną gospodarkę domową, w której życie grupowe polega na wspólnym dzieleniu losów i na wspólnocie życia w obrębie wszystkich niemal ważniejszych spraw obchodzących członków grupy. W porównaniu z podobnymi grupami, rodzina jaką obserwujemy w nowoczesnych społeczeństwach europejskich, ma o wiele ciaśniejszy zakres łączącej jej członków wspólności grupowej. Elementy rzeczowe nie tylko powtarzają się w rodzinach najróżniejszym typów i odmian etnicznych, ale wydają się istotnym i niezbędnym składnikiem grupy rodzinnej. Nawet nowoczesna rodzina miejska, w której mąż i żona oddzielnie pracują zarobkowo, w której dzieci dążą do możliwie szybkiego osiągnięcia własnych dochodów, zachowuje jeszcze znaczny zakres wspólności w sprawach gospodarczych, jak długo zaś dzieci są nieletnie i muszą być żywione i chowane, zakres ten zbliża się do całkowitej wspólnoty. Ale oczywiście nie tylko wartości gospodarcze mają znaczenie dla rodziny. Z innej sfery wymienić wystarczy wartości życia religijnego; jakkolwiek zdarzają się rodziny o mieszanej przynależności wyznaniowej, ma to raczej charakter wyjątku od typowego zjawiska rodziny, jako grupy religijnie jednolitej. Rodzina zespala zawsze swoich członków nie na jakimś specjalnym wycinku rzeczywistości, lecz w szerszym, często nie dającym się ściśle sprecyzować zakresie spraw życiowych. W rodzinie, gdzie jednostki zespala bliskie współżycie, wspólny stosunek do ideałów moralnych, troska o wspólny majątek i dobra materialne, wykreśla w odpowiednio szerokim zakresie krąg ich powinności, włączając w to postawy moralne, czynności gospodarcze, społeczne. Rodzina jako instytucja społeczna. Spotykamy się z określeniem rodziny jako instytucji społecznej. Dwoisty charakter rodziny jako grupy i instytucji wskazuje, że są społeczne twory, które mogą być równocześnie grupami społecznymi i instytucjami społecznymi. Rodzina jest grupą, która sama organizuje 14 swoje życie wewnętrzne, spełnia swe funkcje prokreacyjne i wychowawcze i sam układa swoje stosunki z innymi rodzinami i grupami społecznymi. Jednakże niektóre jej zadania, w szczególności zadanie utrzymania trwałego związku mężczyzny i kobiety i zadanie powołania i przysposobienia do życia nowego pokolenia, są zbyt ważne dla szerszego społeczeństwa, by były pozostawione jej samej. Wielkie społeczności świeckie i religijne potwierdzają i wtórnie wyznaczają te zadania oraz udzielają im swoich sankcji. I w ten sposób rodzina nie przestając być grupą społeczną, staje się także instytucją społeczną nad którą czuwa prawo i obyczaj, która podlega wglądowi i kontroli społeczności nadrzędnych. Dostarczają one procedur, za pomocą których postępowanie ludzkie jest modelowane, wymuszane, utrzymywane w koleinach uważanych przez społeczeństwo za właściwe. Przy czym efekt osiągany jest w taki sposób, że koleiny te wydają się człowiekowi jako jedyne właściwe. Małżeństwo to także nie instynkt, to instytucja wpojona nam przez społeczeństwo, wzmocniona przez tradycję rodzinną, wychowanie moralne, religię, środki masowego przekazu i reklamę. Bibliografia 1. P. Rybicki, „Struktura Społecznego Świata” Studia z teorii społecznej, PWN Warszawa 1979 2. Z. Bauman, „Socjologia” , Poznań 1996 3. P.L. Berger, „Zaproszenie do socjologii”, PWN Warszawa 1988 4. K. Olechnicki, P. Załęcki, „Słownik socjologiczny”, Toruń 1997 15 16
