Zespół wypalenia osobowości w cukrzycy typu 2
advertisement
ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 DOBROSTAN I SPOŁECZEŃSTWO ROZDZIAŁ XIV ¹Oddział Diabetologii, Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie Witold Chodźko Institute of Rural Health In Lublin ²SP WSzS Poradnia Diabetologiczna w Chełmie Diabetes Outpatient Clinic at the Hospital in Chełm EWA KOSTRZEWA-ZABŁOCKA¹,², JAROSŁAW HAWRYLUK² Zespół wypalenia osobowości w cukrzycy typu 2 Burnout syndrome in patients with type 2 diabetes Słowa kluczowe: cukrzyca, pacjent, motywacja, leczenie, edukacja Key words: diabetes, patient, motivation, treatment, education Choroba dotykająca człowieka, stanowi zagrożenie dla realizowanych przez niego celów i wartości, przerywając uporządkowany ciąg dotychczasowych działań. Oprócz dolegliwości somatycznych, pojawiają się obciążenia psychiczne związane z nową sytuacją życiową, tj. z pełnieniem roli chorego. W efekcie często dochodzi do zakłóceń w rozwoju zawodowym i pogarsza się sytuacja ekonomiczno-materialna. Opiekowanie się chorym bywa czynnikiem integrującym, jednak czasem może nastąpić rozpad więzi rodzinnych [13]. Choroba uruchamia wiele nowych wzorców zachowań. Z jednej strony pojawiają się reakcje wspierania przez bliskich i zespół terapeutyczny, a z drugiej - pytania o jakość życia i jego sens, zwłaszcza w perspektywie długotrwałego cierpienia [23]. Chory ze świeżo rozpoznaną cukrzycą to z reguły człowiek głęboko zaniepokojony o swoje życie, plany, losy rodziny, o przyszłość [1]. Pacjent pragnie widzieć w swoim lekarzu osobę, która nie tylko rozumie patofizjologię choroby, ale także jest w stanie rozwiązać jego problemy emocjonalne i społeczne. Holistyczne podejście do pacjenta poprawia adaptację chorego do jego zadań, zapobiega reakcjom nerwicowym i negatywnym psychofizjologicznym wpływom na wyniki leczenia. Dochodzi do pozytywnej regulacji w strukturze i funkcji osobowości pacjenta [10]. ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo U chorych na cukrzycę obserwuje się niski stopień wypełniania zaleceń lekarskich, co pogarsza wyniki leczenia i zwiększa ryzyko szybkiego wystąpienia powikłań. Wśród pacjentów z cukrzycą obserwuje się większą niż w populacji ogólnej częstość objawów lękowych i depresyjnych [4]. Termin „zespół wypalenia osobowości” (ZWO) powstał pierwotnie dla określenia sytuacji dotyczącej pracy zawodowej i postawy życiowej pracoholików. Oznacza sytuację, kiedy człowiek bardzo zaangażowany w proces kariery i pracy podejmuje coraz więcej zadań, pracując ponad siły. Z tego powodu pogarsza się jego sprawność umysłowa, popełnia błędy, a w efekcie nie odczuwa zadowolenia z pracy i ze swojej życiowej sytuacji. Reaguje zobojętnieniem, przestaje odczuwać radość, traci kontakt z rodziną i przyjaciółmi, mogą pojawić się uzależnienia. Nie umie przeorganizować swojego planu życiowego, popada w psychoemocjonalne i intelektualne odrętwienie, depresję - w zespół wypalenia osobowości [21]. Według badań, ZWO może dotyczyć 10-30% osób z cukrzycą. Mają oni z reguły znacznie podwyższony poziom glikowanej hemoglobiny (HbA1c). Często są to młodzi ludzie, ale może występować w każdym wieku [15]. ZWO niekiedy przyjmuje postać reakcji konwersyjnej - pacjent ucieka od problemu cukrzycy, zajmując się zastępczymi sprawami, stosując nieracjonalne metody terapeutyczne, mogą pojawić się objawy anoreksji lub bulimii [18]. Na powstanie ZWO mogą składać się różne przyczyny zewnętrzne, między innymi brak sprawnej i budzącej zaufanie opieki lekarsko-pielęgniarskiej. Sytuacje te sprzyjają powstaniu powikłań cukrzycy [19]. Można sądzić, że ZWO jest jednym z ważnych powodów upośledzenia jakości życia [24]. W badaniach jakości życia pacjenci często bardziej doceniają wygodę i liberalizację terapii, jak np. zastosowanie wstrzykiwaczy, pomp insulinowych i ułatwień w samokontroli, aniżeli propozycje wprowadzające ograniczenia dietetyczne czy modyfikujące styl życia [14]. Często oczekuje się, że pacjent w wyniku edukacji stanie się idealny. Dzięki działaniom edukacyjnym, pacjent ma możliwość opanowania potrzebnych umiejętności, jednak to, czy będzie je stosował w codziennym życiu, zależy tylko od niego samego [2]. W procesie edukacji napotyka się na różne trudności. Podobnie jak w całym społeczeństwie, także wśród chorych na cukrzycę spotkać można osoby o bardzo niskim poziomie inteligencji, samotne, porzucone, bez wsparcia rodzinnego. Wszystkie te stany powodują, że sylwetka idealnego i autonomicznego pacjenta staje się iluzoryczna, a na to miejsce pojawia się problem braku współpracy, chwiejnego przebiegu cukrzycy i szybkiego rozwoju powikłań [3]. W efekcie pojawiają się coraz gorsze wyniki leczenia. Pacjent często nie reaguje na proponowane modyfikacje leczenia mimo współpracy z zaufanym lekarzem [12]. W opisywanych sytuacjach, często rozpoznać można ZWO. Oceniając poczucie jakości życia pacjentów, lekarz zyskuje możliwość wyboru zakresu edukacji terapeutycznej, a także metod leczenia i zaleceń farmakoterapeutycznych [20]. 208 Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Jarosław Hawryluk Zespół wypalenia osobowości w cukrzycy typu 2 Pamiętając o możliwości powstania ZWO u pacjentów chorych na cukrzycę, dzięki właściwej reakcji na pierwsze objawy zespół terapeutyczny może uniknąć jednego z ważnych powodów pogorszenia wyników opieki diabetologicznej i upośledzenia jakości życia [16]. Celem podjętych badań było dokonanie oceny poziomu „wypalenia osobowości”, wśród osób zgłaszających się po raz pierwszy do Poradni Diabetologicznej w Chełmie, a wcześniej leczonych przez lekarza rodzinnego. MATERIAŁ I METODY Metodą, która posłużyła do przeprowadzenia badań własnych, była metoda sondażu diagnostycznego. Jej zaletą jest anonimowość, co pozwala na wyrażenie przez ankietowanych własnego zdania bez żadnych obaw i ułatwia zgromadzenie wartościowego materiału do badań. Zastosowano technikę ankiety, narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji, który miał odpowiedzieć na pytanie: czy pacjenci zgłaszający się do Poradni Diabetologicznej mają objawy ZWO. Kwestionariusz został skonstruowany po zapoznaniu się z aktualnym piśmiennictwem dotyczącym problemów psychologicznych w cukrzycy oraz w edukacji diabetologicznej. Składa się z 31 pytań, z czego 6 to pytania dotyczące płci, wieku, stanu cywilnego, miejsca zamieszkania, wykształcenia oraz pracy zawodowej. Pozostałe pytania miały na celu uzyskanie odpowiedzi, jak pacjenci radzą sobie z cukrzycą w warunkach domowych i czy występuje niechęć do leczenia choroby. Badaniem objęto 66 osób z cukrzycą, które po raz pierwszy zgłosiły się do Poradni Diabetologicznej w Chełmie, a wcześniej znajdowały się pod opieką lekarza rodzinnego. Badania ankietowe przeprowadzono w październiku i listopadzie 2014 roku. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. Wartości analizowanych parametrów niemierzalnych, przedstawiono przy pomocy liczności i odsetka. Do opracowania i analizy danych z ankiet wykorzystano program komputerowy Microsoft Office Excel. 209 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo WYNIKI W badaniach wzięło udział 66 osób, w tym 38 kobiet i 28 mężczyzn. Wykres 1 ilustruje ilość respondentów z prawidłową masą ciała, nadwagą lub otyłością w oparciu o wskaźnik BMI (Body Mass Index). Największą grupę stanowiły osoby z otyłością – 37,9% badanych, podobna była ilość pacjentów z nadwagą – 34,8%. Zaledwie 1/5 osób chorych na cukrzycę posiadała prawidłowy wskaźnik BMI (19,7%). U 2 osób stwierdzono niższą niż prawidłowa masę ciała, co stanowiło 1,5% respondentów. Na drugim biegunie znaleźli się chorzy z otyłością olbrzymią (6,1%). Wykres 1. Wskaźnik BMI WHR (ang. Waist to Hip Ratio - stosunek obwodu talii do obwodu bioder) stanowi wskaźnik dystrybucji tkanki tłuszczowej w ciele człowieka i jest wyznacznikiem określającym rodzaj sylwetki ciała (sylwetka w kształcie gruszki bądź jabłka) oraz typ otyłości (otyłość brzuszna lub pośladkowo-udowa). U prawie wszystkich badanych kobiet (89,7%) wystąpiła otyłość pośladkowoudowa, a u większości mężczyzn (80%) otyłość brzuszna. Respondenci z terenów wiejskich stanowili 59,1% grupy badanej. Pacjenci biorący udział w badaniu podali różne poziomy wykształcenia. Najwięcej osób zadeklarowało wykształcenie zawodowe – 34,8%. Edukację na poziomie podstawowym ukończyło 31,8% badanych, na średnim - 22,7%. Osoby z wykształceniem wyższym stanowiły 10,6% respondentów. (Wykres 2). 210 Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Jarosław Hawryluk Zespół wypalenia osobowości w cukrzycy typu 2 Wykres 2. Poziom wykształcenia osób badanych Największą grupę stanowiły osoby będące w związku małżeńskim (62,1%). Następną co do liczności grupę stanowili wdowy i wdowcy (18,2%). Najmniej było osób po rozwodach (10,6%) oraz żyjących w związkach nieformalnych (9,1%) . Połowa pacjentów jest nieaktywnych zawodowo. Tylko 33,3% pracuje. Większość pracujących, to rolnicy. Cukrzyca u 40,9% respondentów została wykryta przez lekarza rodzinnego. U prawie 1/3 pacjentów wykryto cukrzycę przy pobycie w szpitalu (30,3%). W trakcie wykonywania badań okresowych w pracy cukrzyca została wykryta u 16 osób (24,2%). 4,5% ankietowanych deklarowało inną metodę wykrycia choroby. Wykres 3. przedstawia czas trwania cukrzycy. Jako świeżo wykrytą chorobę deklarowało 12,1% respondentów. Cukrzycę trwającą od 1 roku do 5 lat miało 33,3% osób. Czas trwania choroby od 5 do 10 lat stwierdzono u 24,2% respondentów. Dość liczną grupą (30,3%) były osoby, u których cukrzyca wykryta została ponad 10 lat temu. 211 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Wykres 3. Czas trwania choroby Stosowanie diety jako elementu leczenia choroby potwierdziło zaledwie 52 osoby, co stanowi 78,8% ankietowanych. Większość pacjentów leczona byłą insuliną i lekami doustnymi (54,4%). Tylko insulinę otrzymywało 15 osób (22,7%). Prawie 1/3 chorych leczona była lekami doustnymi (31,8%). Osoby chore na cukrzycę pogłębiały wiedzę o chorobie poprzez czytanie i przeglądanie broszurek (68,2%). 26 osób swoją wiedzę o cukrzycy opierało na informacjach uzyskanych w trakcie rozmów z innymi chorymi (39,4%). Niespełna 1/3 respondentów czytało książki o tematyce diabetologicznej (31,8%). Informacji w internecie poszukiwało 12 osób (18,2%). Tylko 4 osoby ( 6,1%) uczestniczyły w spotkaniach edukacyjnych. Większość ankietowanych (69,7%) potwierdziła, że rodzaj wykonywanej pracy miał wpływ na leczenie. Tylko 30,3% badanych deklarowało, że charakter wykonywanej pracy nie ma wpływu na leczenie cukrzycy. Ponad połowa pacjentów (54,5%) zgłosiła, że ma trudności z właściwą kontrolą i leczeniem w czasie godzin pracy, jednak tylko 4 chorych (6,1%) musiało ze względu na chorobę zmienić stanowisko pracy. 39,4% respondentów nie miało problemów z właściwym leczeniem i samokontrolą podczas godzin pracy. Po zdiagnozowaniu choroby pacjenci zostali przeszkolenie w zakresie samokontroli przy użyciu glukometru. Wykonywanie samodzielnych pomiarów glikemii deklarowało 39 osób (59,1%). Koreluje to z odpowiedzią na kolejne pytanie w ankiecie. Wykonywanie samodzielnie pomiarów glukozy sprawiało trudność 34,8% pacjentów. Większość chorych (68.2%) prowadziła dzienniczek samokontroli. Według uzyskanych odpowiedzi, dla osób chorych na cukrzycę najtrudniejsze było przestrzeganie diety (63,6%). Wysiłek fizyczny był przeszkodą dla 19,7% respondentów. Przyjmowanie leków i podawanie insuliny było uciążliwe dla 9,2% badanych. Większość osób chorych na cukrzycę (68,2%) deklaruje, że musiała dostosować styl życia do choroby. 212 Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Jarosław Hawryluk Zespół wypalenia osobowości w cukrzycy typu 2 Połowa ankietowanych deklarowała wystąpienie powikłań, ale tylko 26 osób (39,4%) podało ich rodzaj. Najczęstszymi wymienianymi powikłaniami były: zaburzenia widzenia, drętwienie rąk, bóle nóg, zmiany skórne, choroby nerek oraz stopa cukrzycowa. Nastawienie większości ankietowanych (72,7%) do leczenia cukrzycy po wystąpieniu powikłań zmieniło się na negatywne. Po zaobserwowaniu i zdiagnozowaniu powikłań, zaledwie 18 respondentów zachowała pozytywne nastawienie do dalszego leczenia choroby. Pacjenci odpowiadali także na pytanie: czy uważają, że mają problemy wynikające z zachorowania na cukrzycę? Tylko 13 ankietowanych (19,7%) uważa, że nie ma żadnych problemów wynikających z choroby. 25,8% pacjentów stwierdziło, że zbagatelizowali swoje zdrowie i teraz mają problemy. Ponad połowa (54,5%) respondentów uważała, że jest im trudno zmodyfikować swoje życie, aby dostosować się do leczenia cukrzycy. Z powyższych powodów, u 30 pacjentów (45%) wystąpiło zniechęcenie do dalszego leczenia i ścisłego stosowania się do zaleceń. Za szczególnie uciążliwe ankietowani uważali stosowanie właściwej diety. Ponad 3/4 (78,8%) miała z tym kłopot. Wykonywanie pomiarów poziomów glukozy we krwi jako uciążliwe zgłosiło 25 respondentów (37,9%). Zmiana stylu życia była stresująca dla 10 ankietowanych (15,2%). Wykres 4 przedstawia najczęściej zgłaszane powody zniechęcenia do dalszego leczenia choroby u osób ankietowanych. Brak odpowiedniej edukacji deklarowało 11 osób (16,7%) ankietowanych. Brak dostępu do Poradni Diabetologicznej zgłosiło 8 pacjentów (12,1%). Konkretny czynnik, taki jak: częste pomiary glukozy i związany z tym ból palców, a także dyskomfort związany z podawaniem insuliny, prowadził do zniechęcenia u 5 (7,6%) ankietowanych. Zwraca uwagę fakt, że 42 respondentów (63,5%) nie potrafiło wskazać przyczyny zniechęcenia do leczenia. Wykres 4. Powody zniechęcenia do dalszego leczenia 213 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Brak motywacji do podejmowania dalszych działań deklaruje 27,3% ankietowanych. Zgłaszane przez 43,9% respondentów zniechęcenie powoduje zaniedbanie leczenia. Ponad połowa ankietowanych (60,6%) przyznaje, że konsekwencjami zniechęcenia i braku motywacji są pogarszające się wyniki leczenia, złe samopoczucie oraz rozwijanie się innych chorób i powikłań. Występowanie u pacjenta frustracji, zniechęcenia do leczenia i podejmowania działań korygujących ma negatywny wpływ na najbliższych. Według deklaracji 42% respondentów, rodzina jest zniechęcona brakiem starań chorego członka rodziny i nie motywuje go do dalszych działań. Większość osób chorych na cukrzycę (78,8%) oczekuje wsparcia i pomocy najbliższych przy leczeniu choroby. Tylko 19,7% uważała, że pomoc rodziny w niewielkim stopniu pomaga. A zdaniem 1,5% respondentów pomoc rodziny jest zbyteczna (Wykres 5). Ponad połowa badanych (58%) deklaruje wsparcie i pomoc najbliższych Wykres 5. Wpływ wsparcia rodziny na nastawienie do procesu leczenia Korzystanie z pomocy psychologa, psychiatry lub grup wsparcia, deklarowało tylko 18,2% ankietowanych. Większość respondentów (81,8%) nie korzystała z takich porad. Ostatnie dwa pytania ankiety, to pytania otwarte. Respondentów poproszono o przedstawienie swoich sposobów na spędzanie wolnego czasu oraz o określenie zainteresowań. W 10 ankietach na te zagadnienia nie było odpowiedzi. 17 respondentów stwierdziło, że czas wolny spędza biernie. Najczęściej podawane zajęcia: drobne 214 Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Jarosław Hawryluk Zespół wypalenia osobowości w cukrzycy typu 2 prace wykonywane w pozycji siedzącej – np. haftowanie, szycie, robótki na drutach, oglądanie telewizji, czytanie książek i rozwiązywanie krzyżówek. 39 ankietowanych zadeklarowało, że czas wolny spędza aktywnie: wykonują prace fizyczne, chodzą na spacery, pracują w ogrodzie, bawią się z wnukami. 6 respondentów stwierdziło, że nie mają wolnego czasu, bo zajmują się pracą w polu, w domu, na działce, opiekują się zwierzętami. Mężczyźni podają wycieczki do lasu, nad wodę, łowienie ryb (4 osoby). Jazdę na rowerze deklarowało 8 respondentów, a 25 stwierdziło że spaceruje. Jedna z respondentek napisała, że nie ma wolnego czasu bo opiekuje się mężem po udarze i znajduje trochę czasu na zabawę z wnukami. Inna pani twierdziła, że brak jest jej wolnego czasu. Aktywnie pracuje w domu, ciągle robi przetwory, bawi się z wnukami oraz pracuje w ogrodzie. Jej głównym zainteresowaniem jest pielęgnacja i uprawa chryzantem. 5 ankietowanych napisało, że majsterkuje, 8 że lubi wycieczki i fotografowanie. Jedna osoba ankietowana oświadczyła, że lubi malować obrazy, uczestniczy w zajęciach plastycznych, spaceruje z psem i dokształca się. Interesuje się malarstwem ludowym i muzyką poważną. DYSKUSJA Na podstawie przeprowadzonych badań własnych można stwierdzić, że osoby badane deklarowały wystąpienie kilku etapów w przebiegu choroby. Po rozpoznaniu cukrzycy, starały się skrupulatnie wypełniać otrzymane zalecenia, aby osiągnąć cele leczenia. Jako przyczynę tak rygorystycznego podejścia do zaleceń pacjenci podają zazwyczaj strach przed powikłaniami cukrzycy. Mućko i wsp. opublikowali podobne badanie - większość chorych odczuwa lęk przed groźbą powikłań cukrzycy [9]. Kolejny etap choroby, wywołany w większości przypadków niezrozumiałą dla pacjenta „chwiejnością” poziomów glukozy we krwi, wiązał się z odczuciem klęski, utraty wiary we własne możliwości i poczuciem braku skuteczności leczenia. Podobne etapy wymienia Talarowska i wsp. [17]. Osoby chore na cukrzycę w badaniu Lustmanna [7] wskazywały, że codzienny reżim działań związanych z leczeniem choroby jest bardziej obciążający, niż sama świadomość chorowania. Jest to jedna z przyczyn częstszego występowania stanów depresyjnych u osób chorych na cukrzycę w zestawieniu z populacją ogólną. Częstość przewlekłej depresji w populacji ogólnej to około 10%, natomiast w populacji osób z cukrzycą ocenia się na 15-40% [21]. Podobne wyniki uzyskano w badaniu własnym. Zwraca uwagę fakt, że 42 respondentów (63,5%) nie potrafiło nawet wskazać przyczyny zniechęcenia do leczenia. Pomimo przeprowadzonej edukacji i powszechnej dostępności do glukometrów, wykonywanie samodzielnych pomiarów glikemii deklarowało 39 osób (59,1%). Główną podawaną przez ankietowanych przeszkodą w kontynuacji samokontroli był ból palców i zniechęcenie do wykonywania badania (37,9%). Rezultaty międzynarodowych badań Diabetes Attitudes, Wishes and Needs (DAWN) sugerują, że jedynie 33% chorych w Polsce jest zadowolonych z poziomu własnej samokontroli [5]. Wprowadzenie i przestrzeganie diety cukrzycowej potwierdziło tylko 38 pacjentów (57,6%). Wynik ten koreluje z uzyskaną odpowiedzią na kolejne pytanie - dla osób 215 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo chorych na cukrzycę najtrudniejsze było przestrzeganie diety (63,6%). Podobne dane uzyskali Napierała i wsp. [11]. W przeprowadzonych badaniach własnych, większość osób chorych na cukrzycę (68,2%) deklaruje, że musiała dostosować styl życia do choroby. Było to dla nich bardzo uciążliwe. Uznany autorytet w zakresie diabetologii, prof. Tatoń w książce „Jak zwyciężyć cukrzycę” stwierdził, że obecność cukrzycy powinna być powodem bardziej umiejętnego i efektywnego wykorzystania czasu na naukę, zdobycie odpowiedniego zawodu i uzyskanie niezależności [22]. Na podstawie analizy odpowiedzi udzielonych przez respondentów, zauważyć można pojawienie się stanu błędnego koła powodowanego przez ZWO. Pacjenci w coraz mniejszym stopniu podejmowali starania o wypełnianie zaleceń zespołu terapeutycznego, szukając rozwiązań nieracjonalnych lub negując złe wyrównanie cukrzycy. Podobne obserwacje poczynił Molsa w Wojewódzkim Centrum Medycznym w Opolu [8]. Brak motywacji do podejmowania dalszych działań deklaruje 27,3% ankietowanych. Zgłaszane przez 43,9% respondentów zniechęcenie powoduje zaniedbanie leczenia. Ponad połowa ankietowanych (60,6%) przyznaje, że konsekwencjami zniechęcenia i braku motywacji są pogarszające się wyniki leczenia, złe samopoczucie oraz rozwijanie się innych chorób i powikłań [13]. Podkreślić należy, że większość osób chorych na cukrzycę biorących udział w badaniu (78,8%) oczekuje wsparcia i pomocy najbliższych przy leczeniu choroby. Tylko 19,7% uważa, że pomoc rodziny w niewielkim stopniu pomaga. A zdaniem 1,5% respondentów pomoc rodziny jest zbyteczna. Podobne obserwacje przeprowadził Tatoń i wsp. - osoba chora cierpi z powodu niezaspokojenia wielu potrzeb, natomiast zdrowy partner wskutek zmienionej sytuacji traci możliwości ich realizowania [21]. W przeprowadzonych badaniach własnych, ponad połowa badanych (58%) deklaruje wsparcie i pomoc najbliższych. Oznacza to jednak, że aż 42% pacjentów takiej pomocy nie otrzymuje i są zdani tylko na własne siły. Podobne wyniki podaje Tatoń i wsp. [21]. Niepokój budzi kolejny uzyskany w badaniu własnym wynik. Pomimo dobrej dostępności, tylko 4 osoby (6,1%) uczestniczyły w proponowanych spotkaniach edukacyjnych. Niestety, 26 osób (39,4%) swoją wiedzę o cukrzycy opierało na mało wiarygodnych informacjach uzyskanych w trakcie rozmów z innymi chorymi. Z niepełnych źródeł informacji, jakimi są broszury edukacyjne, korzystało 68,2%. Niespełna 1/3 respondentów czytało książki o tematyce diabetologicznej (31,8%). Informacji w internecie poszukiwało 12 osób (18,2%). Podobne wykorzystanie źródeł informacji podał Zarzycki [23]. Istnieje wiele sposobów, aby nie dopuścić do powstania psychoemocjonalnego stanu, określanego mianem ZWO, który przenosić się może w formie uogólnionej na wszystkie problemy życiowe - z powodu braku satysfakcjonujących wyników leczenia. Podstawową metodą zapobiegania ZWO jest odpowiednio wczesna reakcja na pierwsze objawy i wprowadzanie satysfakcjonujących pacjenta modyfikacji leczenia we współpracy z zaufanym zespołem leczniczym [14]. 216 Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Jarosław Hawryluk Zespół wypalenia osobowości w cukrzycy typu 2 Opóźnia to także czas pojawienia się powikłań. Połowa ankietowanych deklarowała wystąpienie powikłań, ale tylko 26 osób (39,4%) podało rodzaj powikłania. Najczęstszymi wymienianymi powikłaniami były: zaburzenia widzenia, drętwienie rąk, bóle nóg, zmiany skórne, choroby nerek oraz stopa cukrzycowa. Podobne wyniki publikują autorzy wielu publikacji [4, 15, 20]. Wykrycie powikłania, zwłaszcza u chorego, który starał się uprzednio kontrolować glikemię, wywołuje poczucie braku kontroli nad przyszłością i poczucie beznadziejności [3, 6]. Badania własne dowodzą, że nastawienie większości ankietowanych (72,7%) do leczenia cukrzycy po wystąpieniu powikłań zmieniło się na negatywne. Po zaobserwowaniu i zdiagnozowaniu powikłań, zaledwie 18 respondentów zachowała pozytywne nastawienie do dalszego leczenia choroby. Mućko i wsp. zainteresowli się powiązaniem między ZWO a powikłaniami cukrzycy. W przeprowadzonych badaniach, u 89% pacjentów wykazali związek między nasileniem objawów depresji, a zwiększeniem ryzyka niedostatecznej kontroli i powikłań cukrzycy. Potwierdzono istotne powiązania depresji z zapadalnością na retinopatię, neuropatię, nefropatię i zaburzenia seksualne [10]. Wyniki wielu badań wykazały częstsze występowanie przewlekłej depresji i zaburzeń lękowych u osób chorych na cukrzycę typu 1 i 2. W badaniach Lustmana u pacjentów z cukrzycą i z przebytym epizodem depresji, stwierdzono pięciokrotny wzrost ryzyka nawrotu depresji. Depresja u osób chorych na cukrzycę jest bardziej nasilona w porównaniu z populacją ogólną [7]. Rosińczuk-Tonderys przypuszcza, że emocje wpływają na wydzielanie różnych neuroprzekaźników i hormonów, które z kolei mogą oddziaływać na homeostazę glukozy. Lęk wiązał się z obniżeniem poziomu glukozy, natomiast złość i oburzenie z jej podwyższeniem [13]. Badania Tatonia i wsp. wykazały, że ZWO wiąże się z mniej sprawnym stosowaniem zaleceń dietetycznych i farmakoterapeutycznych. Poczucie bezradności i beznadziejności, które towarzyszyć może wypaleniu, prowadzi do obniżenia samooceny, gorszego wypełniania zaleceń lekarskich, gorszej kontroli glikemii. Chorzy częściej korzystają z hospitalizacji, a koszty leczenia tej grupy pacjentów w przeliczeniu na 1 osobę są pięciokrotnie wyższe niż chorych na cukrzycę bez ZWO [21]. Przewlekłej depresji u osób chorych na cukrzycę przypisuje się zwiększenie poziomu hemoglobiny glikowanej o 1,8-3,3% [3]. Efektem powikłań cukrzycy mogą być psychospołeczne problemy pacjenta. Jednym z najbardziej dotkliwych powikłań jest utrata wzroku. W sferze psychicznej chorzy, którzy utracili wzrok wykazują często objawy ZWO i obniżenia samooceny. Podobne objawy zaobserwowano u osób z wykrytą nefropatią cukrzycową [3]. W badaniu własnym, po zaobserwowaniu i zdiagnozowaniu powikłań, zaledwie 27,3% respondentów zachowała pozytywne nastawienie do dalszego leczenia choroby. Powstaniu ZWO mogą sprzyjać różne przyczyny zewnętrzne, jak np. utrudnienie w dostępie do sprawnej i budzącej zaufanie opieki lekarskiej [3]. W badaniu własnym, brak dostępu do Poradni Diabetologicznej zgłosiło 8 pacjentów (12,1%). Ponadto wyniki przeprowadzonego badania wykazały brak odpowiedniej edukacji diabetologicznej. Ten czynnik jako przyczynę ZWO deklarowało 11 osób (16,7%). Jest to zgodne z danymi z piśmiennictwa [1]. 217 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Wielu autorów podkreśla, że edukacja terapeutyczna jest sprawdzoną i skuteczną formą komunikowania się zespołu leczącego z osobami chorującymi na cukrzycę. Pacjent staje się umiejętnym i aktywnym partnerem w procesie leczenia. Jednocześnie poprawia się jego jakość życia. Poprzez osiąganie większej autonomii, pacjent pozytywnie umacnia swoją osobowość, staje się bardziej odporny na stres związany z chorobą przewlekłą. Edukacja terapeutyczna stanowi fundament dla stosowania wszystkich innych metod leczenia. Lekarz, pielęgniarka jak i inne osoby będące członkami zespołu terapeutycznego, powinni spełniać w tym zakresie rolę nauczycieli z profesjonalnym przygotowaniem [3]. Badania nad ZWO u chorych na cukrzycę powinny być kontynuowane w trosce o podniesienie jakości opieki w poradniach diabetologicznych. WNIOSKI 1. Ponad połowa chorych na cukrzycę nie przestrzega ograniczeń dietetycznych. Pacjenci mimo prowadzonej edukacji nie mają świadomości, że podstawowym sposobem leczenia cukrzycy jest stosowanie zaleconej diety. 2. Chorzy na cukrzycę rezygnują z systematycznych pomiarów glikemii na glukometrze pomimo dostępności aparatów. Głównym zgłaszanym powodem zaniechania samokontroli jest ból palców przy nakłuciu i zniechęcenie do samokontroli. 3. Podstawowym źródłem wiedzy o cukrzycy dla większości pacjentów są inni chorzy oraz broszurki informacyjne. Mimo dostępnych szkoleń dla diabetyków, nie chcą w nich uczestniczyć. 4. Chorzy na cukrzycę nie akceptują konieczności zmiany trybu życia, a zwłaszcza stosowania diety, konieczności samokontroli i regularnego wysiłku fizycznego. 5. Pacjenci deklarują potrzebę wsparcia od najbliższej rodziny, przyjaciół, zespołu terapeutycznego. 6. Prawidłowo prowadzona i systematycznie powtarzana edukacja przyczynia się do umocnienia osobowości, korzystnych zmian behawioralnych oraz postawy życiowej pacjenta z cukrzycą. PIŚMIENNICTWO 1. Bernas M., Szczeklik-Kumala Z., Znaczenie edukacji terapeutycznej w leczeniu chorych na cukrzycę. Diabetologia. Przewodnik Lekarza, 2013, nr 3, 84-89. 2. Boratyn-Dubiel L., Chmiel Z., Znaczenie edukacji zdrowotnej dla pacjentów z cukrzycą, Zdr Publ 2010; 120 (3): 316-323. 3. Czech A., Biernacka E., Prozdrowotne kształtowanie osobowości i zachowań pacjentów z cukrzycą w programach terapeutycznej edukacji. Medycyna Metaboliczna, 2014, nr 2, vol. 18, 8-15. 4. Karnafel W., Praktyczna opieka diabetologiczna. PZWL, Warszawa 2011, 348359. 218 Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Jarosław Hawryluk Zespół wypalenia osobowości w cukrzycy typu 2 5. Kokoszka A., Santorski J., Psychodiabetologia dla lekarzy. Postępowanie psychoterapeutyczne w cukrzycy. Marketing and Media, Warszawa 2003, 20-27. 6. Krystoń-Serafin M., Jankowiak B., Krajewska-Kulak E., Sierakowska M., Popławska E., Ocena wiedzy pacjentów na temat cukrzycy typu 2 jako niezbędny element terapii, Diab Prakt. 2005, 6 (1), 7-14. 7. Lustman PJ Freadland KE, Griffith LS, Clouse RE, Predicting response to cognitive behavior therapy of depression In type 2 diabetes. Gen. Hosp. Psychiatry 1998, 20, 302-306. 8. Molsa M., Tłuczykont M., Mrakowicz A., Strojek K., Wpływ przestrzegania zaleceń lekarskich na występowanie hipoglikemii u chorych na cukrzycę leczonych w warunkach ambulatoryjnych. Diabetologia Kliniczna 2013, tom2, nr 5, 165170. 9. Mućko P., Kokoszka A., Skłodowska Z., Diabetologia Praktyczna, 2005, tom 6, nr 5, 240-249. 10. Mućko P., Kokoszka A., Skłodowska Z., Porównanie stylów radzenia sobie z chorobą, występowania objawów depresyjnych i lękowych oraz lokalizacji poczucia kontroli u chorych na cukrzycę typu 1 i 2. Diabetologia Praktyczna, 2005, tom 6, nr 5, 240-248. 11. Napierała M., Hermann D., Gutowska I., i wsp. Weryfikacja mitów żywieniowych na temat diety cukrzycowej. Diabetologia Kliniczna 2013, tom 2, nr 1, 3-8. 12. Pacyk G., Grzeszczak W., Wpływ edukacji grupowej na stan psychoemocjonalny chorych na cukrzycę typu 2 leczonych w poradni rejonowej i diabetologicznej. Diabetologia Polska 2001; vol 8, n 2, 193-196. 13. Rosińczuk-Tonderys J., Uchmanowicz I., Chory przewlekle - aspekty pielęgnacyjne, rehabilitacyjne, terapeutyczne. MedPherm Polska, Wrocław 2013, 175-183. 14. Sierakowska M., Wrońska I., Edukacja zdrowotna w praktyce pielęgniarskiej, PZWL, Warszawa 2015, 36-37. 15. Strojek K., Diabetologia. Praktyczny Poradnik, TerMedia, Poznań 2014, 16-20, 105-106. 16. Szewczyk A., Pielęgniarstwo Diabetologiczne, PZWL, Warszawa 2013, 291-296. 17. Talarowska M., Florkowski A., Orzechowska A. i wsp. Konsekwencje psychologiczne zespołu metabolicznego. Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2008, tom 1, nr 2, 67-73. 18. Tatoń J. Czech A., Bernas M., Cukrzyca w Polsce-można lepiej. WUM, Warszawa 2009, 125-134. 19. Tatoń J., Czech A,. Diabetologia. Tom 1, PZWL, Warszawa 2001, 225-226. 20. Tatoń J., Czech A., Bernas M., Diabetologia Kliniczna, PZWL, Warszawa 2008; 340-343. 219 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo 21. Tatoń J., Czech A., Bernas M., Szczeklik-Kumala Z., Biernacka E., Socjologia Cukrzycy. Opieka medyczna skupiona na osobie pacjenta. Esculap, Warszawa 2013, 344. 22. Tatoń J., Czech A., Zwyciężyć cukrzycę. PZWL, Warszawa 2011, 64. 23. Zarzycki W., Popławska E., Edukacja terapeutyczna chorych na cukrzycę, Diab Prakt. 2002, 3, Suppl.B, B21-B25. 24. Zych A., Poznać, zrozumieć i zaakceptować starość. Over Group, Łask 2012, 281296. STRESZCZENIE Człowiek z cukrzycą to osoba głęboko zaniepokojona o swoje życie, plany, losy rodziny, o przyszłość. Holistyczne podejście do pacjenta poprawia adaptację chorego do jego zadań, zapobiega reakcjom nerwicowym i negatywnym psychofizjologicznym wpływom na wyniki leczenia. Dochodzi do pozytywnej regulacji w strukturze i funkcji osobowości pacjenta, zapobiegając powstaniu ZWO. Celem przeprowadzonych badań było dokonanie oceny poziomu „wypalenia osobowości” wśród osób zgłaszających się po raz pierwszy do Poradni Diabetologicznej w Chełmie, a wcześniej leczonych przez lekarza rodzinnego. W badaniach wzięło udział 66 pacjentów, ponad 3/4 stanowiły osoby z nadwagą lub otyłością (78,8%). Większość pacjentów leczona byłą insuliną i lekami doustnymi (54,4%). Wprowadzenie i przestrzeganie diety cukrzycowej potwierdziło tylko 38 pacjentów (57,6%). Dla większości respondentów źródłem wiedzy o cukrzycy były broszurki edukacyjne oraz rozmowa z innymi chorymi na cukrzycę. Najbardziej uciążliwym i stresogennym elementem w leczeniu cukrzycy była dieta. Na kolejnych miejscach ankietowani wymieniali konieczność samokontroli glikemii, zmianę stylu życia, przyjmowanie leków doustnych oraz insuliny. Wysiłek fizyczny znalazł się na ostatniej pozycji. Prawie połowa badanych potwierdziła zniechęcenie do dalszego leczenia i kontrolowania cukrzycy. Konsekwencjami ZWO były złe wyniki w samokontroli glikemii, ogólnie złe samopoczucie i wystąpienie powikłań. Według wyników badań, ponad 3/4 chorych oczekuje wsparcia i pomocy najbliższych, jednocześnie nie widząc potrzeby fachowej pomocy psychologicznej lub psychiatrycznej. Cukrzyca jako choroba przewlekła wymaga długich lat optymalnie dobieranego leczenia. Mimo nieuleczalności, uzyskuje się stabilizację stanu zdrowia kosztem codziennych starań i ograniczeń. Realizacja zaleceń terapeutycznych spoczywa w dużej mierze na barkach chorego - jedynie on, dzięki modyfikacjom stylu życia i samokontroli, może skutecznie wpływać na efekty leczenia. Dzięki edukacji i właściwie dobranemu leczeniu, pacjent potrafi przeorganizować swoje plany życiowe, nie popada w psychoemocjonalne i intelektualne odrętwienie ani depresję – unika ZWO. 220 Ewa Kostrzewa-Zabłocka, Jarosław Hawryluk Zespół wypalenia osobowości w cukrzycy typu 2 ABSTRACT Patients with diabetes are deeply concerned about their lives, plans, fate of the family and the future. A holistic approach to the patient improves the patient's life adaptation skills, prevents neurotic reactions and negative psychophysiological effects on treatment. This leads to the positive adjustment of the structure and functions of the patient's personality, thus preventing the burnout syndrome. The aim of the study was to assess the level of "personality burnout" in patients attending the Diabetes Outpatient Clinic in Chełm for the first time and previously treated by a General Practitioner. The study involved 66 patients, of whom more than 3/4 were the overweight or obese persons (78.8%). Most patients were treated with insulin and oral medications (54.4%). Introduction and adherence to the diabetic diet was confirmed by only 38 patients (57.6%). For the majority of respondents, the source of knowledge on diabetes were the educational brochures and talks with other diabetes patients. The most arduous and stressful element of the diabetes treatment was the diet. Other factors mentioned by the respondents included the need for self-monitoring of blood glucose, lifestyle changes, administration of oral medication and insulin. Physical exercise was mentioned as the last. Almost half of the respondents confirmed their discouragement for further treatment and diabetes control. The personality burnout syndrome resulted in improper blood glucose level, general malaise and the occurrence of complications. According to the study, more than 3/4 of patients expect support and help the next of kin, while ignoring the need for professional psychological or psychiatric counselling. As a chronic disease, diabetes requires many years of optimal treatment. Although incurable, health stabilization can be achieved by continuous everyday efforts and restrictions. Observance of therapeutic recommendations is to the greatest extent the responsibility of the patient, since it is only the patient who, through the lifestyle changes and self-control, is able to successfully influence the effects of treatment. With education and proper treatment, the patients are able to reorganize their life plans, while avoiding psycho-emotional and intellectual torpor or depression and thus the burnout syndrome. Artykuł zawiera 33638 znaków ze spacjami 221
