kliknij tutaj - Instytut Rozwoju Służb Społecznych
advertisement
Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych Sebastian Musioł, Magdalena Twardowska Sierpień 2011 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Spis Treści Wstęp……………………………………………………………………………….......4 1. Metodologia … …………………………………………………………………….5 1.1. Cel badań…………………………………………………………………….5 1.2. Metody i techniki badawcze, źródła danych…………………………….6 1.3. Realizacja badań. Opis czynności badawczych…………………………6 2. Warszawskie Ośrodki Pomocy Społecznej ……………………………………..14 2.1. Pracownicy Ośrodków Pomocy Społecznej ………………………….14 2.2. Organizacja pracy w Ośrodkach Pomocy Społecznej…………………33 2.3. Zasoby Ośrodków Pomocy Społecznej…………………………………37 2.4. Współpraca Ośrodków Pomocy Społecznej z innymi instytucjami….44 3. Klienci pomocy społecznej ………………………………………………………49 3.1. Charakterystyka respondentów………………………………………….50 3.2. Profil klientów warszawskich Ośrodków Pomocy Społecznej……….53 3.3. Pracownicy socjalni warszawskich Ośrodków Pomocy Społecznej w opinii klientów……………………………………………………………….58 3.4. Skuteczność udzielanego wsparcia w opinii klientów warszawskich Ośrodków Pomocy Społecznej…………………………………………..68 4. Pracownicy socjalni warszawskich Ośrodków Pomocy Społecznej ………….76 4.1. Predyspozycje i kwalifikacje w zawodzie pracownika socjalnego …….76 4.2. Identyfikacja głównych problemów i barier w pracy środowiskowej………………………………………………………………84 5. Analiza SWOT ………………………………………………………………………99 2 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ 6. Trajektoria zawodowa pracowników socjalnych warszawskich Ośrodków Pomocy Społecznej ………………………………………………………………….114 7. Rekomendacje do programów szkoleniowych …………………………………122 8. Zakończenie………………………………………………………………………..125 Spis tabel i wykresów………………………………………………………………..128 3 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wstęp Prezentowany poniżej raport powstał w ramach projektu pt. Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych, realizowanego zgodnie z priorytetem VII Promocja integracji społecznej, Działanie 7.2. Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej POKL. Zasadniczym celem projektu było wzmocnienie kadry zatrudnionej w ośrodkach pomocy społecznej w Warszawie, prowadzące do jej profesjonalizacji i podniesienia jakości pracy z rodzinami dotkniętymi bądź zagrożonymi mechanizmami społecznej marginalizacji. Tematyka projektu w pełni wpisuje się w dotychczas prowadzone przez Instytut Rozwoju Służb Społecznych analizy dotyczące organizacji pomocy społecznej i uwarunkowań pracy socjalnej. Wyjątkowy charakter prezentowanego raportu związany jest z dwoma kwestiami. Po pierwsze, obraz przedstawiany w prezentowanej analizie dotyczy warszawskich ośrodków pomocy społecznej.1 Mimo, iż istnieją rozmaite statystyki dostarczające podstawowych informacji na temat stołecznych ośrodków pomocy społecznej, nie ma pogłębionych, jakościowych analiz ukazujących pracę, zatrudnionych w nich, pracowników socjalnych i jej uwarunkowań. Po drugie, praktyczny wymiar prowadzonych badań. Projekt miał charakter badawczo – szkoleniowy. Wiedza pozyskana w badaniach pozwoliła wyodrębnić te obszary problemowe w pracy pracownika socjalnego wymagające szczególnego wsparcia, które przełożyły się na stworzenie programu warsztatowo – szkoleniowego. Realizowanie projektu w partnerstwie z Biurem Polityki Społecznej m. st. Warszawy pozwala mieć nadzieję na kontynuację praktycznego wykorzystania rezultatów badania. W świetle zapisów ustawy o pomocy społecznej, pracownik socjalny zobowiązany jest pomagać osobom, rodzinom w przezwyciężeniu trudnych sytuacji życiowych wykorzystując do tego dostępne narzędzia i zasoby (zarówno materialne, organizacyjne, jak i swoją wiedzę, umiejętności). Dlatego też w centrum zainteresowania zrealizowanych badań była identyfikacja czynników mających wpływ na jakość i skuteczność udzielanej przez pracowników socjalnych pomocy. Raport składa się z 7 rozdziałów. Kolejne części zamieszczonego poniżej raportu odpowiadają poszczególnym częściom badawczym ukazując badane zagadnienie z trzech, 1 Nie oznacza to jednak, iż przedstawione w nim problemy związane z realizowaniem pomocy środowiskowej mają jedynie lokalny charakter. Świadczą o tym wyniki badań ogólnopolskich realizowanych przez IRSS, jak chociażby jakość i organizacja pracy w ośrodkach pomocy społecznej z 2010 r. 4 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ różnych perspektyw: klientów pomocy społecznej, dyrektorów badanych placówek i pracowników socjalnych. Ostatnia część raportu najszerzej oddaje głos pracowników socjalnych poprzez zamieszczenie cytatów, obszerniejszych fragmentów wypowiedzi uzyskanych od pracowników w toku prowadzonych dyskusji. 1. Metodologia 1.1. Cel badań Zasadniczym celem projektu było wzmocnienie kadry zatrudnionej w warszawskich ośrodkach pomocy społecznej, przyczyniając się do jej profesjonalizacji i podniesienia jakości pracy z osobami czy rodzinami zagrożonymi bądź dotkniętymi społeczną marginalizacją. Z uwagi na to, iż projekt miał charakter badawczo – szkoleniowy, można wyróżnić dwa podstawowe cele przeprowadzonych, w ramach projektu, badań: diagnostyczny pozwalający zidentyfikować kluczowe czynniki wpływające na jakość i skuteczność pracy środowiskowej oraz dostarczając opinii pracowników socjalnych na temat wiedzy, kwalifikacji niezbędnych w pracy pracownika socjalnego. informacyjno – praktyczny, ściśle związany z określeniem szkoleniowych potrzeb i oczekiwań pracowników socjalnych. Wyniki badań, poza dostarczeniem istotnej wiedzy diagnostycznej ukazującej specyfikę środowiskowej pracy socjalnej, stały się podstawą do realizacji drugiej, zasadniczej, części projektu – opracowania cyklu warsztatowo-szkoleniowego. Szkolenia skierowane zostały zarówno do dyrektorów, ale przede wszystkim do terenowych pracowników socjalnych i kierowników działów pomocy środowiskowej. Ostatecznie wzięło w nich udział 98 pracowników warszawskich ośrodków pomocy społecznej. Omawiany projekt badawczy został pomyślany tak, aby obejmował interesujący nas obszar problemowy szerzej niż wynikałoby to jedynie z informacji użytecznych do opracowania programu szkoleń. O ile celem szkoleń było wzmocnienie pracowników socjalnych w określonych podczas badań i istotnych, według opinii pracowników, obszarach, o tyle rezultaty badania, poprzez ukazywanie kontekstu pracy pracowników socjalnych, podejmują zagadnienia, które wymagają bardziej kompleksowych rozwiązań zdecydowanie 5 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ wykraczających poza szkolenia. W centrum zainteresowania omawianych badań była praca pracownika socjalnego w kontekście środowiskowym, instytucjonalnym, organizacyjnym z jej różnymi etapami i wyzwaniami. 1.2. Metody i techniki badawcze, źródła danych Głównym założeniem autorów projektu badawczego było zestawienie trzech różnych perspektyw obecnych i ściśle powiązanych ze sobą w codziennej pracy środowiskowej i mających wpływ na pracę ośrodków pomocy społecznej: opinii pracowników socjalnych na temat warunków determinujących pracę terenowych pracowników socjalnych, opinii dyrektorów ośrodków pomocy społecznej na temat problemów, szans i zagrożeń stojących przed pomocą społeczną (również dotyczącymi ośrodków pomocy społecznej) oraz kształtowania wizerunku pomocy społecznej, potrzeb, oczekiwań i opinii klientów korzystających z systemu pomocy społecznej na temat otrzymanej pomocy oraz oceny współpracy z pracownikami socjalnymi. badanie obejmowało również diagnozę organizacji, warunków pracy i zasobów, jakimi dysponują stołeczne ośrodki pomocy społecznej. W trosce o kompleksowość prowadzonych badań, omawiany projekt badawczy został podzielony na trzy, odrębne, niezależne części powiązane jednakże wspólnym celem, jakim była analiza zasobów niezbędnych do prowadzenia efektywnej pracy środowiskowej oraz identyfikacja tych obszarów, które wymagają szczególnego wsparcia. Do każdej z części zastosowano inną technikę badawczą. Wykorzystano zarówno metody ilościowe (wywiady kwestionariuszowe, ankiety pocztowe) i jakościowe (dyskusje grupowe). 1.3. Realizacja badań. Opis czynności badawczych Badanie zostało zrealizowane przez Instytut Rozwoju Służb Społecznych we współpracy z partnerem projektu, Biurem Polityki Społecznej Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy. 6 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Całość projektu badawczego została zrealizowana w okresie od października 2010 r. do kwietnia 2011 r. Realizację badania podzielono na dwa etapy. W pierwszym etapie zostały zrealizowane dwie części badania obejmujące: a) diagnozę warunków pracy i zasobów ośrodków pomocy społecznej (merytorycznych, lokalowych, finansowych). Badaniami objęto wszystkie ośrodki pomocy społecznej działające na terenie Warszawy. Sporządzając wstępną diagnozę badanych placówek zebrano informacje na temat: kadry ośrodków pomocy społecznej, warunków pracy i zasobów materialnych ośrodków pomocy społecznej, innych jednostek pomocy społecznej funkcjonujących na terenie działania ośrodków pomocy społecznej oraz określenie podmiotu prowadzącego, Instytucjonalnego otoczenia ośrodków pomocy społecznej (instytucji, z którymi współpracują ośrodki pomocy społecznej). Otrzymany materiał empiryczny opiera się na kwestionariuszach wypełnionych przez ośrodki pomocy społecznej i następnie poddanych analizie statystycznej. Do każdego warszawskiego ośrodka pomocy społecznej została wysłana drogą pocztową i internetową ankieta zawierająca 20 pytań. Pytania zawarte w ankiecie miały charakter zamknięty i dotyczyły: poziomu, typu wykształcenia i stażu pracy pracowników ośrodków pomocy społecznej, ich liczby, struktury zatrudnienia, zasobów materialnych, finansowych, lokalowych stołecznych ośrodków pomocy społecznej i warunków pracy oraz współpracy z innymi instytucjami. Wszystkie ośrodki wypełniły i przesłały ankietę w ustalonym terminie. Większość otrzymanych kwestionariuszy była wypełniona prawidłowo i zawierała komplet informacji. b) badanie opinii klientów pomocy społecznej na temat kontaktów z pracownikami socjalnymi oraz poziomu zadowolenia i skuteczności otrzymanej pomocy. 7 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Przeprowadzone badanie miało charakter ilościowy, zrealizowane w oparciu o technikę wywiadu skategoryzowanego. Zgodnie z założeniami zawartymi w projekcie, badanie miało objąć grupę 360 klientów warszawskich ośrodków pomocy społecznej. Jego zasadnicza część została zrealizowana jednego dnia, w październiku 2010 roku, jednocześnie we wszystkich osiemnastu ośrodkach pomocy społecznej w Warszawie. Zaplanowano przeprowadzenie 20 ankiet w każdym z ośrodków pomocy społecznej z osobami, które w danym dniu zgłosiły się do danego ośrodka po pomoc. Zebrano wówczas 300 ankiet. Liczbę zebranych ankiet w poszczególnych ośrodkach pomocy społecznej oraz liczbę odnotowanych odmów w pierwszej turze badania przedstawia poniższa tabela. Tabela 1. Rozkład ankiet w pierwszej turze badania klientów pomocy społecznej l.p. OPS Liczba ankiet Liczba odmów 1 Mokotów 20 0 2 Ursus 22 0 3 Praga Południe 20 7 4 Wola 17 0 5 Włochy 20 0 6 Bielany 19 4 7 Targówek 21 0 8 Ursynów 20 4 9 Praga Północ 13 0 10 Wesoła 3 0 11 Ochota 16 0 12 Wilanów 11 1 13 Białołęka 15 0 14 Śródmieście 17 0 15 Wawer 9 0 16 Rembertów 16 3 17 Żoliborz 20 3 18 Bemowo 21 3 8 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Suma 300 25 Źródło: opracowanie własne, IRSS. Brakujące ankiety zebrano w listopadzie 2010 roku w tych ośrodkach, w których otrzymano najmniejszy zwrot w pierwszym terminie (Wola, Rembertów, Wesoła, Białołęka, Praga Północ, Wilanów, Śródmieście). W drugiej turze zebrano 66 ankiet, a nie jak wstępnie planowano 60. Tabela 2. Rozkład ankiet w drugiej turze badania klientów pomocy społecznej LP OPS Liczba ankiet Liczba odmów 1 Wola 9 0 2 Rembertów 9 0 3 Wesoła 9 0 4 Białołęka 9 0 5 Praga Północ 10 0 6 Wilanów 10 0 7 Śródmieście 10 0 Suma 66 0 Źródło: opracowanie własne, IRSS. Celem tej części badania było poznanie przede wszystkim opinii klientów warszawskich ośrodków pomocy społecznej na temat swoich kontaktów i relacji z pracownikami socjalnymi oraz zidentyfikowanie niezaspokojonych potrzeb beneficjentów pomocy społecznej, ich oczekiwań, opinii na temat realizowanych działań, rodzaju i zakresu uzyskanego wsparcia oraz poziomu satysfakcji z pomocy świadczonej przez pracowników socjalnych. Kluczowe znaczenie miało uzyskanie odpowiedzi na główne pytania badawcze: jaką opinię o pracownikach socjalnych mają klienci pomocy społecznej? oraz czy udzielane wsparcie okazało się skuteczne i czy pomogło w rozwiązaniu problemów? 9 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Ponadto badanie pozwoliło uzyskać odpowiedzi na dwa istotne pytania dotyczące stygmatyzującego wymiaru kontaktów z instytucjami pomocy społecznej i pracownikami socjalnymi: czy kontakt z pracownikiem socjalnym ma charakter naznaczający? czy korzystanie z pomocy ośrodka było źródłem wstydu czy dyskomfortu? W ramach badania podjęto próbę stworzenia profili badanych klientów warszawskich ośrodków pomocy społecznej. Było to możliwe, ponieważ badanie dostarczyło informacji na temat ich wieku, płci, stanu cywilnego, rodzaju gospodarstwa domowego podopiecznego oraz innych źródeł wsparcia, z których korzysta, przyczyn jego trudnej sytuacji życiowej, rodzaju pobieranej pomocy (zarówno w odniesieniu do aktualnej sytuacji jak i przeszłości), czasowego zakresu korzystania z pomocy, wykorzystania kontraktu socjalnego, jako narzędzia współpracy z pracownikiem socjalnym. Część pytań dotyczyła ponadto bezpośrednich relacji klienta z pracownikiem – sytuacji występowania nieporozumień między klientem i pracownikiem, zadowolenia z częstotliwości i komfortu kontaktów oraz trudności w skontaktowaniu się z pracownikiem socjalnym Trzeba podkreślić innowacyjny charakter badania, ponieważ jak dotąd nie analizowano pracy pracowników socjalnych w oparciu o opinie klientów pomocy społecznej. Wyniki badania opinii beneficjentów pomocy społecznej na temat pracy pracowników socjalnych dostarczają danych na temat ich zadowolenia z otrzymywanej pomocy i wsparcia, co rzutuje na postrzeganie zaangażowania i profesjonalizmu pracowników socjalnych. Mimo, iż nieco inaczej sformułowano obszary problemowe dla każdej z przedstawionych części, oczekiwano, iż wyniki dwóch pierwszych części badania staną się punktem wyjścia do wyselekcjonowania istotnych problemów związanych z funkcjonowaniem ośrodków pomocy społecznej, które powinny stać się przedmiotem dalszych pogłębionych badań o charakterze jakościowym podczas planowanych spotkań z dyrektorami i pracownikami socjalnymi badanych placówek. W drugim etapie została przeprowadzona trzecia część badania, w której udział wzięły dwie grupy badanych: pierwszą grupę stanowili dyrektorzy warszawskich ośrodków pomocy społecznej (18 osób), 10 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ drugą grupę stanowili pracownicy socjalni warszawskich ośrodków pomocy społecznej (162 osoby). Badanie odbyło się w marcu 2011 r. Dobór uczestników badania odbył się w oparciu o trzy kryteria: zajmowane stanowisko – w badaniach udział wzięli dyrektorzy lub zastępcy, w uzasadnionych przypadkach kierownicy działów pomocy środowiskowej oraz pracownicy socjalni związani z pomocą środowiskową, miejsce pracy – badaniem objęci zostali jedynie pracownicy zatrudnieni w warszawskich ośrodkach pomocy społecznej, wielkość ośrodka pomocy społecznej – liczba pracowników z danego ośrodka pomocy społecznej, którzy wzięli udział w badaniu była proporcjonalna do liczby zatrudnionych w danym ośrodku pracowników socjalnych. Zgodnie z kryteriami zawartymi w projekcie, jak i mając na uwadze poprawność metodologiczną dbano również, aby wybrane grupy zróżnicowane były ze względu na wiek, staż pracy oraz płeć. W przypadku ośrodków pomocy społecznej kryteria wieku i stażu pracy mają istotne znaczenie ze względu na specyfikę zawodu. Duże obciążenie psychiczne pracowników socjalnych i wysokie zagrożenie wypaleniem zawodowym związane z wiekiem i stażem pracy mogą mieć znaczenie i różnicować oczekiwania i oceny pracowników socjalnych w zakresie potrzebnego wsparcia. Zróżnicowanie natomiast badanych grup ze względu na płeć było zadaniem niezwykle trudnym, gdyż kadra ośrodków pomocy społecznej jest w wysokim stopniu sfeminizowana. Rozkład uczestników badania ze względu na miejsce zatrudnienia wygląda następująco. Tab. 3. Uczestnicy badań wg miejsca zatrudnienia l. p. OPS Liczba uczestników 1. Bemowo 7 2. Białołęka 5 3. Bielany 15 4. Mokotów 15 11 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ 5. Ochota 8 6. Praga Południe 17 7. Praga Północ 10 8. Rembertów 3 9. Śródmieście 15 10. Targówek 13 11. Ursus 5 12. Ursynów 13 13. Wawer 6 14. Wesoła 2 15. Wilanów 2 16. Włochy 5 17. Wola 15 18. Żoliborz 6 Łącznie 162 Źródło: opracowanie własne, IRSS. Podczas badania wykorzystano zarówno ilościowe jak i jakościowe techniki badań. Badanie składało się z dwóch części: przeprowadzonej wśród pracowników socjalnych ankiety (160 ankiet)2. Ankieta składała się z 37 pytań (30 pytań zamkniętych i 7 pytań otwartych) podzielonych na cztery bloki pytań dotyczące: charakterystyki pracy (obciążenia obowiązkami, postaw wobec pracy, oceny sposobu zarządzania ośrodkiem pomocy społecznej), systemu wsparcia, współpracy z innymi służbami, oraz systemu kształcenia i doskonalenia zawodowego. W przypadku tej części badania, przeprowadzona ankieta stanowiła narzędzie pomocnicze w stosunku do przeprowadzonych, pogłębionych dyskusji. oraz dyskusji grupowej, w której udział wzięło 180 osób. 2 Z uwagi na to, iż ankieta w dużej mierze dotyczyła potrzeb i oczekiwań szkoleniowych pracowników socjalnych oraz zagadnień związanych bezpośrednio z pomocą środowiskową, została skierowana tylko do pracowników socjalnych. W dyskusji natomiast wzięli udział również dyrektorzy ośrodków pomocy społecznej, którzy tworzyli odrębną grupę. 12 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Badani zostali podzieleni na 8 grup. Z uwagi na liczebność grup3 zadania problemowe postawione przed badanymi były prowadzone w podgrupach4, które kończyły się prezentacją i wspólną, pogłębioną dyskusją uczestników badania dotyczącą wybranych zagadnień. Każde spotkanie trwało średnio 3 godziny. Ogólnym celem tej części badania była diagnoza sytuacji zawodowej pracowników socjalnych warszawskich ośrodków pomocy społecznej, dzięki której zdobyta wiedza miała przełożyć się między innymi na opracowanie programu warsztatowo – szkoleniowego podnoszącego umiejętności i kwalifikacje tej grupy zawodowej5. Badanie koncentrowało się wokół specyfiki środowiskowej pomocy społecznej i warunków koniecznych do jej rzetelnej i skutecznej realizacji. Autorzy projektu przyjęli założenie, że jakość pracy pracowników socjalnych zależy w różnej mierze zarówno od zasobów, jakimi dysponują ośrodki pomocy społecznej, systemu wsparcia (nadzoru, superwizji, organizowania w ośrodkach zespołów w celu omówienia i konsultacji problemów beneficjentów, ale również problemów pracowniczych), jak i doskonalenia zawodowego (rozwoju zawodowego i samorozwoju, dostępności i poziomu szkoleń, warsztatów, wizyt studyjnych, ale również systemu kształcenia pracowników socjalnych). Założenie to przełożyło się szerzej na cele szczegółowe, jakie przyświecały jakościowej części badania. W dyskusji z dyrektorami i pracownikami socjalnymi interesowało nas uzyskanie wiedzy na temat: praktycznych barier w codziennej pracy pracowników socjalnych zajmujących się pomocą środowiskową, identyfikacja oczekiwań i potrzeb pracowników socjalnych umożliwiających osiąganie celów profesjonalnych i instytucjonalnych, identyfikacja standardów pracy w ośrodkach pomocy społecznej, określenie ścieżek zdobywania wiedzy i doskonalenia umiejętności zawodowych, charakterystyki i oceny systemu wsparcia dla pracowników socjalnych (praca indywidualna vs praca zespołowa, przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu), współpracy wewnątrz oraz międzyinstytucjonalnej. Jednym z istotniejszych elementów badania była próba rekonstrukcji trajektorii zawodowej pracownika socjalnego, której celem było uchwycenie dynamiki przebiegu pracy 3 Każda grupa liczyła średnio 20 osób. Każda grupa została podzielona na cztery podgrupy, które pracowały nad jedną z przypisanych im kwestii problemowych. 5 Uzyskano cenną wiedzę, która stała się podstawą do zaproponowania programu szkoleń i warsztatów w ramach projektu. Przykładem tego jest m. in. zorganizowanie wspólnych warsztatów i szkoleń dla pracowników socjalnych i kierowników działów pomocy środowiskowej. 4 13 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ zawodowej, jak i identyfikacja poszczególnych etapów pracy w kontekście rozwoju pracownika socjalnego, dostępności adekwatnego systemu wsparcia oraz charakterystycznych dla każdego z nich problemów i wyzwań. Każdej z grup biorących udział w badaniu wyznaczono cztery obszary problemowe, które były poddawane dyskusji: predyspozycje i kwalifikacje pracowników socjalnych warszawskich ośrodków pomocy społecznej, dominujące problemy zawodowe, czynniki sprzyjające i zagrażające rozwojowi ich umiejętności zawodowych, analiza SWOT, trajektoria zawodowa pracownika socjalnego. Każda dyskusja była nagrywana. Dodatkowo zebrane zostały prezentacje wykonane we wszystkich podgrupach. Zebrany materiał empiryczny został następnie spisany, uporządkowany i poddany analizie podporządkowanej udzieleniu odpowiedzi na postawione cele szczegółowe. 2. Warszawskie Ośrodki Pomocy Społecznej Zgodnie z założeniami omawianego projektu, diagnoza warunków pracy i zasobów stołecznych ośrodków pomocy społecznej była jedną z trzech, niezależnych, ale uzupełniających się części badawczych. Zdobyta w jej ramach wiedza była weryfikowana i pogłębiana w dalszej części raportu – jakościowej części realizowanego badania. 2.1. Pracownicy Ośrodków Pomocy Społecznej Jeden z zasadniczych bloków tematycznych w kwestionariuszu skierowanym do ośrodków pomocy społecznej, poświęcony jest kadrze badanych placówek. Jedno z pierwszych pytań pozwalających scharakteryzować badaną zbiorowość dotyczy ogólnej liczby pracowników zatrudnionych w ośrodkach pomocy społecznej, biorąc pod uwagę zarówno stanowiska merytoryczne, jak i administracyjne (włączając w to także 14 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ osoby przebywające w czasie badania na urlopach wychowawczych). W tabeli 1 przedstawiono liczbę ogółu zatrudnionych w poszczególnych ośrodkach pomocy społecznej. Tabela4. Liczba pracowników zatrudnionych w OPS. Lp. OPS N 1 Bemowo 87 2 Białołęka 49 3 Bielany 125 4 Mokotów 123 5 Ochota 74 6 Praga Północ 89 7 Praga Południe 142 8 Rembertów 35 9 Śródmieście 109 10 Targówek 121 11 Ursus 62 12 Ursynów 85 13 Wawer 67 14 Wesoła 14 15 Wilanów 29 16 Włochy 58 17 Wola 121 18 Żoliborz 85 Suma 1475 Źródło: opracowanie własne. Analizując dane liczbowe można powiedzieć, że w przypadku Warszawy mamy do czynienia z dużymi ośrodkami. W przypadku warszawskich ośrodków pomocy społecznej, średnia liczba pracowników w ośrodku pomocy społecznej wynosi 81 osób. Połowa stołecznych ośrodków pomocy społecznej zatrudnia, co najmniej 85 pracowników. W czterech stołecznych jednostkach pomocy społecznej zatrudnionych jest mniej niż 50 osób, w sześciu zaś zatrudnia się powyżej 100 pracowników. Najmniejsza liczba pracowników jest 15 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ zatrudnionych w Ośrodku Pomocy Społecznej w Wesołej, najwięcej osób pracuje w ośrodku na Pradze Południe6. Poniżej wykres pokazujący zróżnicowanie zatrudnienia biorąc pod uwagę najmniejszą i największą liczbę zatrudnionych pracowników. Wykres 1. Zatrudnienie w OPS. Źródło: opracowanie własne. Kolejne pytanie, które miało pomóc w scharakteryzowaniu grupy pracowników dotyczyło stażu pracy. Jest to jedno z kilku zadanych pytań dotyczących kadry warszawskich jednostek pomocy społecznej. Pytając o liczbę przepracowanych lat w ośrodku pomocy społecznej, w kwestionariuszu wyodrębniono 6 następujących kategorii: do roku powyżej 1 do 5 lat powyżej 5 do 10 lat powyżej 10 do 15 lat powyżej 15 do 20 lat powyżej 20 lat 6 Pięć stołecznych ośrodków pomocy społecznej (Białołęka, Praga Północ, Praga Południe, Targówek, Mokotów) posiada swoje filie. 16 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Poniżej wykres przedstawiający procentowy rozkład odpowiedzi. Wykres 2. Staż pracy w OPS. Źródło: opracowanie własne. Interesująco przedstawia się rozkład odpowiedzi w tym obszarze. Dwie, skrajne kategorie: „do roku” i „powyżej 20 lat” wskazało odpowiednio: 5 i 9% badanych ośrodków. W przypadku pozostałych kategorii mamy do czynienia z występowaniem czterech grup o zbliżonej częstości. W rozkładzie nie ma jednej, dominującej liczby wskazań. Najliczniejsza grupa 28% pracowników, to osoby pracujące krótko – ich staż pracy wynosi od 1 do 5 lat, następnie 23% osób wskazuje na staż pracy – od 10 do 15 lat. Nieznacznie mniej, bo 18% osób pracuje w ośrodku od 5 do 10 lat, a w przypadku 17% wskazuje się na długi staż pracy – od 15 do 20 lat.7 Na podstawie zgromadzonych informacji nie można wskazać przyczyn takiego rozkładu odpowiedzi. Strukturę zatrudnienia, w której najliczniejszą grupę stanowią pracownicy z krótkim stażem pracy (od 1 do 5 lat) może kształtować wiele czynników, jak m.in.: wzrost środków finansowych przeznaczonych na zatrudnianie nowych pracowników Dynamika zatrudnienia w stołecznych ośrodkach pomocy społecznej jest bardziej widoczna, gdy porównamy warszawskie placówki z badaniami losowo wybranych ośrodków pomocy społecznej w całym kraju (patrz: Analizy i oceny przygotowania zawodowego kadr pomocy społecznej w Polsce – publikowany na stronie internetowej IRSS oraz raport z realizacji badania w ramach projektu Badanie jakości i organizacji pracy w ośrodkach pomocy społecznej – Praca Socjalna, nr 3/2011) Z badań prowadzonych przez IRSS w 2007 i 2010 r. wynika, iż ośrodki najczęściej wskazywały na bardzo długi staż pracy zatrudnionych, tj. powyżej 21 lat. 7 17 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ czy większa wśród stosunkowo nowych pracowników mobilność zawodowa, która wyjaśniałaby spadek liczby pracowników ze stażem pracy powyżej 5 lat. Biorąc również pod uwagę zarówno wzrost zadań ośrodków pomocy społecznej oraz liczbę rozmaitych regionalnych, ogólnopolskich i europejskich projektów, w których realizacji uczestniczą, można się zastanawiać, w jakim stopniu stanowią one przyczynę wzrostu zatrudnienia w ostatnich 5 latach i na ile, w przypadku projektów, jest to trwałe zatrudnienie. Wykres zamieszczony poniżej przedstawia staż pracy w podziale na poszczególne ośrodki pomocy społecznej. W przypadku poniższego wykresu została dodana kategoria „bd” – oznaczająca brak danych. Weryfikacja wiarygodności danych liczbowych na temat pracowników wskazała na rozbieżności, które z powodu braku możliwości wyjaśnienia muszą zostać oznaczone, jako brak danych (z sytuacją taką mamy do czynienia w przypadku 6 ośrodków pomocy społecznej). Należy również zaznaczyć, iż w odniesieniu do kilku pytań zawartych w kwestionariuszu pojawiły się problemy z interpretacją pytań. Dotyczyło to przede wszystkim pytania odnoszącego się do ogólnej liczby wszystkich zatrudnionych w ośrodku pracowników, a nie jedynie pracowników zatrudnianych na stanowiskach związanych z pracą środowiskową oraz stażu pracy. Zdarzało się, że w kwestionariuszu podawano dwie różne wartości (jedną w nawiasie). Ze względu na trudności w kodowaniu i analizie, pod uwagę była brana pierwsza podana wartość.8 8 Widoczne są również rozbieżności pomiędzy danymi dotyczącymi liczby zatrudnionych w ośrodkach pomocy społecznej, które zostały uzyskane z ośrodków pomocy społecznej poprzez badanie ankietowe a dostępnymi statystykami Biura Polityki Społecznej m. st. Warszawy. 18 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 3. Staż pracy w podziale na ośrodki pomocy społecznej. Źródło: opracowanie własne. Połowa badanych ośrodków wskazuje na zatrudnianie pracowników, których staż pracy jest dłuży niż 20 lat. Największa grupa pracowników z tak długim stażem pracy, która jednocześnie stanowi najliczniejszą kategorię pracowników w ośrodku jest zatrudniona w OPS Śródmieście. Trzy ośrodki wskazują na brak pracowników ze stażem pracy poniżej 1 19 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ roku (Praga Północ, Ursus, Wesoła). Według zebranych danych, najwięcej pracowników ze stażem pracy do roku pracuje w ośrodku dzielnicy: Białołęki, Rembertowa, Wawra i Woli. Zróżnicowanie struktury zatrudnienia ze względu na staż pracy w poszczególnych ośrodkach pomocy społecznej potwierdza ogólną tendencję, wskazując jednakże na istnienie w poszczególnych ośrodkach wewnętrznych uwarunkowań wpływających na kształt zatrudnienia w danej placówce. W przypadku niektórych ośrodków ta ogólna tendencja dotycząca stażu pracy jest odwrócona (jak, np. w Śródmieściu, gdzie najliczniejszą kategorię stanowi bardzo długi staż pracy). Kolejne pytanie dotyczyło struktury zatrudnienia w badanych placówkach uwzględniającego podział na stanowiska pracy. Na użytek analizy wymienione w kwestionariuszu, w postaci listy, stanowiska pracy zostały pogrupowane w 5 odrębnych kategorii: stanowiska kierownicze (kierownik działu, sekcji, zespołu; koordynatorzy), stanowiska związane z pracą socjalną (starszy specjalista pracy socjalnej, specjalista pracy socjalnej, starszy pracownik socjalny, pracownik socjalny, aspirant pracy socjalnej), stanowiska odnoszące się do pracy z rodziną (starszy specjalista pracy z rodziną, specjalista pracy z rodziną, asystent rodziny), konsultanci (psycholog, pedagog, prawnik, radca prawny), asystenci/opiekuni osób starszych/przewlekle chorych/niepełnosprawnych (asystent/starszy asystent osoby niepełnosprawnej, opiekunka/starsza opiekunka środowiskowa, opiekun/młodszy opiekun w OPS). Jak pokazują wyniki badań kwestionariuszowych, struktura zatrudnienia, biorąc pod uwagę stanowiska pracy, opiera się przede wszystkim na specjalistach pracy socjalnej oraz pracownikach socjalnych. Najliczniejszą grupę zatrudnionych stanowią specjaliści pracy socjalnej (N=197). Niewiele mniej liczna grupa osób jest zatrudniona na stanowisku pracownik socjalny (N=185) oraz starszy pracownik socjalny (N=164). W dwóch badanych placówkach (Żoliborz, Wesoła) nie zatrudnia się pracowników na stanowisku pracownik 20 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ socjalny. Tylko w 12 badanych ośrodkach pomocy społecznej zatrudnia się starszych specjalistów pracy socjalnej. Znikomy procent osób zatrudniony jest na stanowisku aspirant pracy socjalnej (N=5). Takie stanowisko istnieje jedynie w dwóch placówkach (Praga Południe, Mokotów). Przywołując badania9 dotyczące kadry pomocy społecznej zarówno prowadzone przed 1989 rokiem, jak i w połowie lat 90, wydaje się, że w ostatnim dziesięcioleciu dokonała się istotna zmiana w strukturze zatrudnienia służb społecznych. O ile w połowie lat 90-tych najliczniejszą grupę pracowników stanowili pracownicy socjalni, o tyle omawiane badania pokazują wzrost pracowników na stanowiskach wymagających specjalistycznego przygotowania. Wzrost zatrudnienia na stanowiskach wymagających od pracowników uzyskania specjalistycznej wiedzy świadczy o nieustannym procesie profesjonalizacji kadry w ośrodkach pomocy społecznej. Strukturę zatrudnienia w poszczególnych ośrodkach pomocy społecznej na stanowiskach związanych z pracą socjalną ilustruje poniższy wykres. Wykres 4. Stanowiska pracy związane z pracą socjalną. J. Krzyszkowski, Pomoc społeczna. Szkic socjologiczny. Ex Libris Pracownika Socjalnego, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2008. 9 21 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Źródło: opracowanie własne. Najliczniejsza grupa specjalistów pracy socjalnej jest zatrudniona w Ośrodku Pomocy Społecznej na Pradze Południe i stanowi niemalże 70% wszystkich osób zatrudnionych na stanowiskach związanych z pracą socjalną. Liczną grupę specjalistów pracy socjalnej stanowią również pracownicy ośrodków: Śródmieście, Bielany. W pięciu ośrodkach specjaliści pracy socjalnej stanowią przynajmniej połowę zatrudnionych pracowników socjalnych. Kolejna wyróżniona kategoria, to zatrudnieni na stanowiskach związanych z pracą z rodziną. Na wykresie poniżej przedstawiony został rozkład uzyskanych odpowiedzi dotyczący zatrudnienia w stołecznych ośrodkach pomocy społecznej na stanowiskach: starszy specjalista pracy z rodziną, specjalista pracy z rodziną asystent rodziny. Wykres 5. Stanowiska pracy związane z pracą z rodziną. Źródło: opracowanie własne. 22 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Jak pokazują wyniki badania, jedynie pięć z osiemnastu badanych ośrodków pomocy społecznej posiada takie stanowiska pracy. Tylko cztery placówki wskazały na zatrudnianie na stanowiskach specjalistów pracy z rodziną (1 pracownik w Rembertowie, 3 pracowników na Ursynowie, 1 pracownik w ośrodku w Wilanowie i 2 pracowników w placówce na Woli), a tylko w dwóch ośrodkach pracują starsi specjaliści pracy z rodziną (1 pracownik w ośrodku na Woli i Żoliborzu). Ośrodek Pomocy Społecznej w Wilanowie, jako jedyny zatrudnia osoby na stanowisku asystenta rodziny (1 pracownik). Jak widać na wykresie, niska liczba dotyczy nie tylko placówek, w których zatrudnia się na wymienionych stanowiskach, ale również liczby pracowników. Należy jednakże podkreślić, iż przedstawiony opis uzyskanych danych dotyczy przede wszystkim stanowisk, a niekoniecznie zatrudnionych pracowników. Mimo, iż kwestia zatrudniania w badanych placówkach specjalistów do pracy z rodziną wymaga dodatkowej weryfikacji, wydaje się, że w omawianym przypadku rozróżnienie stanowisk (związanych z określonym zakresem lub typem obowiązków) od zatrudniania pracowników pracujących z rodzinami, ma swoje uzasadnienie. Brak w badanych ośrodkach wyodrębnionych stanowisk do pracy z rodziną, nie musi jednoznacznie oznaczać, że w ośrodkach nie zatrudnia się specjalistów do pracy z rodziną, ale, że nie zatrudnia się ich na tego typu stanowiskach. Ustawodawstwo stworzyło możliwość rozbudowy pomocy społecznej o działy specjalistyczne przeznaczone do pracy nad wybranym problemem społecznym lub kategorią klientów. O strukturze zatrudnienia w ośrodkach pomocy społecznej decydują przede wszystkim dyrektorzy placówek na podstawie zarówno przesłanek merytorycznych (m. in. spełnianie niezbędnych wymagań potrzebnych do zatrudnienia na dane stanowisko określanych w odpowiednim rozporządzeniu – wykształcenie, ukończenie specjalizacyjnych kursów, staż pracy), jak i administracyjnych (wynagrodzenie związane z niektórymi stanowiskami, zwiększanie liczby zatrudnienia na stanowiskach dającym pracownikom szersze uprawnienia, jak np. stanowisko pracownika socjalnego). Wskazany obszar wymaga jednakże dodatkowej weryfikacji i wyjaśnienia w toku badań o bardziej pogłębionym, jakościowym charakterze. Trzecią wyodrębnioną grupą pracowników są konsultanci: psycholodzy, pedagodzy, prawnicy (radcy prawni). Jak pokazują wyniki badania, jedynie w dwóch ośrodkach pomocy społecznej (Mokotów, Wesoła) nie są dostępne specjalistyczne porady czy konsultacje. Oba ośrodki nie zatrudniają żadnych konsultantów – specjalistów w wymienionych wyżej 23 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ dziedzinach. 1/3 badanych jednostek pomocy społecznej zatrudnia wszystkich trzech konsultantów (psychologa, pedagoga, prawnika). Z grupy wymienionych specjalistów najrzadziej zatrudniani są pedagodzy ( 12% ogółu zatrudnianych konsultantów). Konsultacje pedagogiczne dostępne są jedynie w siedmiu ośrodkach, a liczba zatrudnionych, to najczęściej jedna osoba (tylko w dwóch badanych ośrodkach wskazano na zatrudnianie 2-3 pedagogów). Najliczniejszą grupę konsultantów tworzą psycholodzy stanowiąc prawie 70% wszystkich zatrudnianych w ośrodkach konsultantów. Ich liczba w poszczególnych ośrodkach waha się od 1 do 7. Jednakże 1/3 badanych placówek zatrudnia tylko 1 psychologa. Najwięcej konsultantów – psychologów jest zatrudnionych w placówce na Pradze Południe (17 osób). Prawnik/radca prawny zatrudniany jest w 11 ośrodkach pomocy społecznej (prawie 20% wszystkich zatrudnianych konsultantów). Zazwyczaj są do 1-2 osoby. Poniżej zamieszczony został wykres ilustrujący zatrudnienie na stanowiskach konsultantów w poszczególnych ośrodkach pomocy społecznej (oś pozioma wskazuje na liczbę zatrudnionych pracowników na danym stanowisku). Wykres 6. Stanowiska pracy – konsultanci. 24 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Źródło: opracowanie własne. Ostatnią wyróżnioną kategorią są kierownicy działu, sekcji, zespołu oraz koordynatorzy. Poniżej ilustracja rozkładu odpowiedzi w poszczególnych ośrodkach. Wykres 7. Stanowiska pracy – kierownicy i koordynatorzy. Źródło: opracowanie własne. Ośrodki Pomocy Społecznej w sumie zatrudniają 129 kierowników działów, sekcji lub zespołów i 26 koordynatorów. Największą liczbę kierowników działów posiadają ośrodki posiadające dwie filie: Praga Północ, Praga Południe oraz Targówek. Osiem z badanych placówek w ogóle nie zatrudnia koordynatorów. W pozostałych przypadkach najczęściej na stanowisku koordynatora zatrudnianych jest 1-2 osoby. Poniżej przedstawiony został wykres ilustrujący strukturę zatrudnienia obejmującą wszystkie stanowiska pracy w poszczególnych ośrodkach pomocy społecznej. Wyodrębnione wcześniej stanowiska pracy zostały zagregowane tak, aby umożliwić porównanie struktury zatrudnienia badanych ośrodków pomiędzy głównymi kategoriami. Oprócz głównych stanowisk merytorycznych i kierowniczych pojawia się kategoria „inne” oznaczająca wszystkie inne stanowiska administracyjne, o które nie pytano w kwestionariuszu (jak: dział finansowo-księgowy, dział świadczeń rodzinnych, stanowiska pomocnicze). 25 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 8. Zatrudnienie w OPS w podziale na stanowiska. Źródło: opracowanie własne. Jak pokazują wyniki badania, największa dysproporcja pomiędzy liczbą pracowników zajmujących stanowiska związane z pracą środowiskową i specjalistyczną (konsultanci), a kategorią „inne” widoczna jest w przypadku Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Żoliborz. W przypadku placówki na Targówku struktura ta podzielona jest na pół – przynajmniej 50% zajmują stanowiska związane z pracą z klientem. W czterech placówkach te proporcje są odwrócone z przewagą stanowisk merytorycznych (Praga Południe, Wola, Śródmieście, Ursynów). 26 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Poza wyodrębnieniem różnych stanowisk merytorycznych i administracyjnych, kwestionariusz zawierał również pytanie o liczbę pracowników socjalnych pracujących w terenie. Poniższy wykres przedstawia proporcje terenowych pracowników socjalnych w stosunku do wszystkich zatrudnionych pracowników socjalnych. Jak pokazują wyniki badania, średnia liczba zatrudnianych terenowych pracowników socjalnych wynosi 31 osób. W przypadku pięciu ośrodków pomocy społecznej nie istnieje w praktyce wyodrębnione stanowisko terenowego pracownika socjalnego. W przypadku placówek w Wilanowie, Wesołej, Wawrze, Ursusie i Rembertowie częścią obowiązków wszystkich zatrudnianych pracowników socjalnych jest praca w terenie. W przypadku dwóch ośrodków pomocy społecznej (Żoliborz, Bielany) liczba terenowych pracowników socjalnych jest większa niż liczba zatrudnionych pracowników na stanowisku pracownika socjalnego. W większości badanych placówkach (11 OPS) liczba pracowników socjalnych nieznacznie przewyższa liczbę pracowników socjalnych pracujących w terenie. Największa różnica występuje w placówce na Woli (9 osób) a najmniejsza w ośrodku na Targówku (1osoba). Wykres 9. Liczba terenowych pracowników socjalnych w stosunku do liczby pracowników socjalnych zatrudnionych w poszczególnych OPS. Źródło: opracowanie własne. Na podstawie powyższych informacji nie można jednakże ocenić na ile liczba zatrudnianych w stołecznych ośrodkach pracowników socjalnych jest wystarczająca w 27 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ stosunku do istniejących potrzeb. Jednym ze wskaźników, który ma temu służyć jest ustawowy wskaźnik przeliczający liczbę mieszkańców przypadającą na jednego pracownika socjalnego. W przypadku warszawskich ośrodków pomocy społecznej ustawowy zapis o zatrudnianiu jednego pracownika socjalnego na 2 tys. mieszkańców jest spełniony jedynie przez jeden Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Rembertów (2.020 tys. mieszkańców). Najmniejsza różnica pomiędzy ustawowym wymogiem, a liczbą zatrudnianych pracowników widoczna jest w przypadku Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Praga Północ (2.119 tys. mieszkańców), Śródmieścia (2.130 tys. mieszkańców) i Żoliborza (2.139 tys. mieszkańców). Najgorzej sytuacja wygląda w przypadku placówki w dzielnicy Białołęka, gdzie na pracownika socjalnego przypada ponad 5,5 tys. mieszkańców10. Wykres 10. Liczba mieszkańców przypadająca na jednego pracownika socjalnego. Źródło: opracowanie własne. Województwo mazowieckie, jak wynika z badań, zalicza się do województw o najwyższym wskaźniku liczby mieszkańców przypadających na jednego pracownika socjalnego, (w): Pomoc społeczna w liczbach, IRSS, 2010 r. (materiał w trakcie publikacji). 10 28 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Informacji na temat poziomu obciążenia pracowników socjalnych dostarczają wyniki badania ankietowego przeprowadzonego wśród pracowników socjalnych prowadzących pracę środowiskową. Dla połowy badanych pracowników jest to, co najmniej 80 środowisk lub więcej. Wykres 11. Liczba środowisk przypadająca na pracownika socjalnego. Źródło: opracowanie własne. Kolejny blok pytań, charakteryzujący kadrę warszawskich ośrodków pomocy społecznej, dotyczył poziomu wykształcenia pracowników. Podczas prowadzenia badania niemal 50% wszystkich pracowników ośrodków pomocy społecznej zatrudnionych na stanowiskach merytorycznych, posiadało wykształcenie wyższe magisterskie, 11% posiada dyplom wyższej szkoły zawodowej, a prawie 13% ukończyło studia podyplomowe. Natomiast 14% pracowników ukończyło szkołę policealną/pomaturalną. Pracowników z wykształceniem średnim jest 11,5%. Znikomy procent zatrudnionych w ośrodkach pracowników posiada wykształcenie zasadnicze zawodowe (1,5%) lub podstawowe (poniżej 1%).11 11 Dwie ostatnie kategorie wykształcenia nie dotyczą pracowników zatrudnionych na stanowiskach merytorycznych. 29 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Poniższy wykres ilustruje poziom wykształcenia pracowników w poszczególnych badanych placówkach. Wykres 12. Wykształcenie pracowników OPS. Źródło: opracowanie własne. Ponad 41% wszystkich zatrudnionych pracowników ukończyło specjalizację zawodową z zakresu organizacji pomocy społecznej. Podobny procent posiada specjalizację I stopnia w zawodzie pracownik socjalny, ale już tylko niewiele ponad 4% ukończyło specjalizację II stopnia w zawodzie pracownik socjalny. 15% wskazań dotyczy innych specjalizacji zawodowych. Jedynie, jak wynika z przeprowadzonego badania, w przypadku Ośrodka Pomocy Społecznej w Śródmieściu pracownicy nie uczestniczyli w specjalizacyjnych szkoleniach zawodowych. 30 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres poniżej przedstawia rozkład odpowiedzi dotyczący specjalizacji zawodowych pracowników w poszczególnych ośrodkach. Wykres 13. Wykształcenie pracowników OPS – specjalizacje zawodowe. Źródło: opracowanie własne. Do realizacji zadań w badanych ośrodkach angażowani są nie tyko pracownicy, ale również wolontariusze. Prawie 90% badanych placówek korzysta z pracy wolontariuszy. Jedynie Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Mokotów i Wesoła na pytanie o zaangażowanie wolontariuszy w pracę ośrodka odpowiedziały negatywnie. Wykres 14. Praca wolontariuszy w OPS. 31 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Źródło: opracowanie własne. Pytaniem zamykającym blok zagadnień dotyczący kadry warszawskich ośrodków pomocy społecznej jest pytanie związane z uprzywilejowaną pozycją pracowników socjalnych w wykonywaniu ich zadań w innych państwowych instytucjach, jak np.: szpitale czy urzędy. 72% badanych ośrodków deklaruje, że „prawo pierwszeństwa” pracowników socjalnych przy wykonywaniu ich obowiązków w innych instytucjach jest raczej respektowane. Jednakże do tego, że zdecydowanie tak się dzieje, przyznaje tylko 11%. Natomiast 16% wskazuje na to, że „prawo pierwszeństwa” nie jest raczej respektowane. 32 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 15. Respektowanie prawa pierwszeństwa pracowników socjalnych w wykonywaniu swoich zadań w urzędach, instytucjach, innych placówkach. Źródło: opracowanie własne. 2.2. Organizacja pracy w Ośrodkach Pomocy Społecznej Kolejne trzy pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczą szeroko rozumianej organizacji pracy w ośrodkach pomocy społecznej. Pytania odnoszą się zarówno do kwestii dostępności informacji na temat pracy ośrodka, jak również bardziej złożonych spraw związanych ze stylem pracy osób zatrudnionych w badanych placówkach. Starając się dowiedzieć, w jaki sposób i gdzie mieszkańcy danej gminy mogą uzyskać informacje o ośrodku pomocy społecznej: godzinach pracy ośrodka, godzinach pracy pracowników socjalnych czy usługach i świadczeniach dostępnych w ośrodku, autorzy kwestionariusza wyodrębnili kilka możliwości: Tablica informacyjna w „terenie”, (np. na klatkach schodowych bloków mieszkalnych) Tablica informacyjna w Urzędzie Dzielnicy Tablica informacyjna w ośrodku pomocy społecznej Strona internetowa Prasa lokalna Własny (wydawany przez OPS) informator 33 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Poniżej zostały przedstawione tabele prezentujące rozkład odpowiedzi. Pola zaznaczone intensywniejszym kolorem oznaczają odpowiedź twierdzącą. Jak pokazuje tabela 3. wszystkie badane ośrodki informację o godzinach pracy placówki zamieszczają zarówno na tablicy informacyjnej w ośrodku, jak i stronie internetowej. W większości ośrodków informacje te znajdują się również w wydawanym przez badane jednostki informatorze. Informacja o godzinach pracy ośrodka najrzadziej pojawia się natomiast na tablicach informacyjnych w „terenie” oraz, co ważniejsze, na tablicy informacyjnej w Urzędzie Dzielnicy. Tylko 1/3 badanych ośrodków wykorzystuje taką możliwość. Połowa ośrodków publikuje takie informacje w prasie lokalnej. Tabela 5. Informacja o godzinach pracy OPS. OPS Tab. informacyjna w „terenie” Tab. informacyjna w UDz. Tab. informacyjna w OPS Strona internetowa Własny informator Prasa lokalna Bemowo Białołęka Bielany Mokotów Ochota Praga Północ Praga Południe Rembertów Śródmieście Targówek Ursus Ursynów Wawer Wesoła Wilanów Włochy Wola Żoliborz Ogółem 6 6 18 18 9 13 Źródło: opracowanie własne. 34 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Pytanie następne dotyczyło dostępności informacji na temat godzin pracy pracowników socjalnych. Podobnie, jak w poprzednim pytaniu, informacja ta jest powszechnie dostępna na tablicy informacyjnej znajdującej się wewnątrz ośrodka oraz na stronie internetowej (17 na 18 ośrodków). Ośrodki wykorzystują do tego celu również własne informatory (7 ośrodków). Wydaje się, że godziny pracy pracowników socjalnych stanowią wewnętrzną kwestię ośrodka i są raczej umieszczane w miejscach, nad którymi ośrodek sprawuje kontrolę. Tylko jeden ośrodek zamieszcza takie informacje na tablicy informacyjnej w „terenie”, a jedynie w przypadku trzech ośrodków informacje te znajdują się na tablicy informacyjnej w Urzędzie Dzielnicy. Rozkład odpowiedzi pokazuje tabela 4. Tabela 6. Informacja o godzinach pracy pracowników socjalnych. OPS Tab. informacyjna w „terenie” Tab. informacyjna w UDz. Tab. informacyjna w OPS Strona internetowa Własny informator Prasa lokalna Bemowo Białołęka Bielany Mokotów Ochota Praga Północ Praga Południe Rembertów Śródmieście Targówek Ursus Ursynów Wawer Wesoła Wilanów Włochy Wola Żoliborz Ogółem 1 3 16 14 3 7 Źródło: opracowanie własne. 35 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Informacje o usługach i świadczeniach dostępnych w ośrodkach pomocy społecznej są przede wszystkim zamieszczane na stronie internetowej (17 ośrodków). W takim samym stopniu badane ośrodki korzystają z możliwości umieszczenia informacji na tablicy informacyjnej wewnątrz placówek, jak i w wydawanym informatorze (13 ośrodków). Niewiele rzadziej informacje na temat usług i świadczeń mieszkańcy gminy mogą znaleźć w prasie lokalnej. Po raz kolejny, najrzadziej informacje te pojawiają się na tablicach informacyjnych w „terenie” oraz tablicy informacyjnej Urzędu Dzielnicy. Rozkład odpowiedzi przedstawia tabela 5. Tabela 7. Informacja o usługach i świadczeniach. OPS Tab. informacyjna w „terenie” Tab. informacyjna w UDz. Tab. informacyjna w OPS Strona internetowa Własny informator Prasa lokalna Bemowo Białołęka Bielany Mokotów Ochota Praga Północ Praga Południe Rembertów Śródmieście Targówek Ursus Ursynów Wawer Wesoła Wilanów Włochy Wola Żoliborz Ogółem 3. 3 4 13 17 8 13 Źródło: opracowanie własne. Kolejne dwa pytania odnoszą się do stylu czy organizacji pracy merytorycznych pracowników ośrodków pomocy społecznej. Na pytanie (pyt.7) dotyczące omawiania problemów podopiecznych podczas formalnych spotkań pracowników, wszystkie ośrodki 36 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ pomocy społecznej odpowiedziały twierdząco. We wszystkich badanych placówkach regularnie organizuje się spotkania pracowników, na których omawiane są problemy podopiecznych. Nieco mniej optymistycznie wygląda rozkład odpowiedzi na pytanie o organizację spotkań, na których omawia się problemy pracowników ośrodka. Większość ośrodków deklaruje, że takie spotkania odbywają się regularnie, jednakże nadal są ośrodki, w których pracownicy pozbawieni są takiej możliwości. Wykres 16. Pyt. 8 „Czy w ośrodku odbywają się formalne spotkania zespołu pracowników, na których omawiane są problemy pracownicze? Źródło: opracowanie własne. 2.3. Zasoby Ośrodków Pomocy Społecznej Ośrodki Pomocy społecznej na różne sposoby wspierają i pomagają swoim podopiecznym. Jest to przede wszystkim pomoc materialna i rzeczowa, ale również wsparcie i łagodzenie skutków życiowych sytuacji, w jakich znaleźli się podopieczni czy aktywizacja społeczno-zawodowa. W niniejszym podrozdziale zostaną przedstawione wyniki badania dotyczące możliwości i zasobów, jakimi dysponują stołeczne ośrodki pomocy społecznej. 37 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Pytając o zasoby ośrodków wzięliśmy pod uwagę m.in.: placówki funkcjonujące na terenie gminy prowadzone przez ośrodki pomocy społecznej bądź organizacje pozarządowe, budżet ośrodków pomocy społecznej, Istnienie w ośrodkach pomieszczeń socjalnych, istnienie miejsc ułatwiających pracownikom socjalnym kontakt z podopiecznym, samochód służbowy, dostępność ośrodków pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych. Kwestionariusz przesłany do ośrodków pomocy społecznej zawierał pytanie dotyczące placówek i rożnych ośrodków wsparcia działających na terenie badanych jednostek. W pyt. 19. Została przedstawiona tabela z wybranymi placówkami, ośrodkami wsparcia, grupami samopomocowymi itd., ze wskazaniem na podmiot prowadzący. Jak pokazują wyniki badania, jeżeli prowadzone są jakiekolwiek placówki czy ośrodki wsparcia, to podmiotem prowadzącym są niemal wyłącznie ośrodki pomocy społecznej. Dotyczy to zarówno typów placówek, jak i ich liczebności. Spośród 9 wyróżnionych typów placówek, organizacje pozarządowe prowadziły 4 z nich. Są to: klub seniora, klub aktywizacji zawodowej, świetlica środowiskowa oraz schronisko dla osób bezdomnych. Pierwsza z placówek jest prowadzona w gminie Rembertów, kolejne trzy na terenie gminy Praga Północ. 38 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 17. Placówki prowadzone przez organizacje pozarządowe. Źródło: opracowanie własne. Zdecydowanie lepiej wygląda sytuacja w przypadku placówek prowadzonych przez badane ośrodki. Niemal wszystkie ośrodki prowadzą dzienne domy pobytu/ośrodki opiekuńcze (17 wskazań). Nieco mniej badanych placówek prowadzi środowiskowe domy samopomocy (15 wskazań). Kluby seniora oraz kluby aktywizacji zawodowej prowadzi ponad 2/3 badanych jednostek. Najrzadziej prowadzone są domy dla samotnych matek oraz świetlice środowiskowe (odpowiednio 1 i 2 wskazania). Żaden z badanych ośrodków nie wykazał prowadzenia ośrodka interwencji kryzysowej oraz schronisk dla osób bezdomnych. Nie wskazano również, na terenie żadnej z dzielnic, na istnienie mieszkań chronionych. 39 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Należy jednak zaznaczyć, że w przypadku ośrodków pomocy społecznej, jako podmiotów prowadzących, uzyskane dane są zaniżone, ponieważ zdarzało się, że niektóre ośrodki wskazywały jedynie na prowadzenie takiej placówki, ale nie podawały ich liczby. Na poniższym wykresie został przedstawiony rozkład odpowiedzi w poszczególnych ośrodkach pomocy społecznej. Wykres 18. Placówki prowadzone przez OPS. Źródło: opracowanie własne. Od szeroko rozumianych zasobów, jakimi dysponuje ośrodek pomocy społecznej uzależniona jest możliwość lub odmowa udzielenia wsparcia. Podczas badań pytaliśmy ośrodki pomocy społecznej o liczbę wydanych odmów w ostatnim roku. Poniżej na wykresie została przedstawiona liczba wydanych w 2009 r. decyzji odmownych udzielenia pomocy. Na podstawie zebranych informacji nie można określić, 40 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ jakiego rodzaju pomocy dotyczyły odmowy, jakie były przyczyny odmowy, ani do jakiej liczby klientów się odnosiły. Dwie badane placówki deklarują, iż w 2009 r. nikomu nie odmówiły pomocy. Dla 2/3 ośrodków liczba odmowy udzielenia wsparcia nie przekracza 50 przypadków rocznie, z czego dla połowy jest to poniżej 10 odmów. Wykres 19. Liczba odmów w 2009 r. w podziale na poszczególne ośrodki pomocy społecznej. Źródło: opracowanie własne. Niewiele można powiedzieć na podstawie pojedynczej informacji na temat liczby decyzji odmownych. Ocena poziomu wydawanych decyzji odmownych wymaga odniesienia do liczby osób ubiegających się o pomoc w badanych placówkach. Jak zaznaczono wcześniej, nie dysponujemy szczegółową informacją na temat rodzaju pomocy, jakiej dotyczyła odmowa, jej przyczyn, ani liczby klientów, do jakiej się odnosiła. Jednakże dla 41 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ pokazania, jak znikomy procent stanowią decyzje odmowy udzielenia pomocy na poniższym wykresie zestawiono je z informacją o ogólnej liczbie świadczeniobiorców w poszczególnych ośrodkach pomocy społecznej w 2009 r. Wykres 20. Liczba odmów w 2009 r. w stosunku do liczby świadczeniobiorców.12 Źródło: opracowanie własne. Jednym z ważniejszych zasobów badanych placówek, oprócz wykształconej i profesjonalnej kadry jest budżet ośrodka. Odpowiedzi na pytanie o ocenę adekwatności 12 Ogólna liczba świadczeniobiorców została zaczerpnięta z raportu Pomoc społeczna w liczbach, IRSS, 2010 r. 42 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ budżetu w stosunku do jego potrzeb rozkładają się dość równomiernie. Tylko trzy spośród badanych placówek oceniły swój budżet, jako zdecydowanie adekwatny, co oznacza, że w pełni pozwala na realizację zaplanowanych zadań. Więcej niż 1/3 ośrodków deklaruje, że budżet jest raczej adekwatny. Natomiast osiem ośrodków wskazało na negatywną ocenę, z czego dwa są zdania, że budżet ośrodka zdecydowanie nie odpowiada potrzebom ośrodka, a zatem jest niewystarczający w stosunku do potrzeb ośrodka. Graficzny rozkład odpowiedzi prezentuje poniższy wykres. Wykres 21. Adekwatność budżetu do potrzeb OPS. Źródło: opracowanie własne. 43 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Kwestionariusz zawierał również pytania dotyczące takich zasobów, jak dostęp do pomieszczeń socjalnych, do miejsca, w którym można przeprowadzić swobodną rozmowę z podopiecznym oraz dysponowanie samochodem służbowym. Uzyskane odpowiedzi wskazują na to, iż zasoby lokalowe badanych jednostek pomocy społecznej nie stanowią istotnych barier. Większość ośrodków potwierdza istnienie w placówce pomieszczenia socjalnego oraz dostęp do pomieszczenia, w którym pracownicy socjalni mogą przyjmować podopiecznych. Na oba pytania negatywnie odpowiedziały dwa ośrodki (Ośrodek Pomocy Społecznej Rembertów i Śródmieście). Na brak pomieszczenia socjalnego wskazuje także Ośrodek Pomocy Społecznej na Żoliborzu, a brak pomieszczenia do rozmów z podopiecznymi Ośrodek Pomocy Społecznej Włochy. Natomiast samochód służbowy pozostaje niedostępny trzem ośrodkom: Ochoty, Śródmieścia oraz Wilanowa. Badane ośrodki potwierdzają też możliwość dostępu do ośrodka osobom niepełnosprawnym. W dwóch przypadkach ten dostęp jest utrudniony, a tylko jeden ośrodek wskazał brak dostępu. 2. 4. Współpraca Ośrodków Pomocy Społecznej z innymi instytucjami Kolejny, wyróżniony blok pytań dotyczy relacji, kontaktów oraz współpracy ośrodków pomocy społecznej z innymi instytucjami. Na poniższym wykresie zobrazowana została współpraca z różnymi instytucjami działającymi na terenie dzielnicy oraz instytucji takich, jak: straż miejska, policja czy sąd. Wszystkie badane ośrodki pomocy społecznej deklarują utrzymywanie regularnego kontaktu z Wydziałem Spraw Społecznych i Zdrowia w Urzędzie Dzielnicy oraz Policją. Podobnie kształtuje się współpraca ze Strażą Miejską oraz Sądem. Tylko dwa ośrodki wskazują na sporadyczny kontakt. Rzadziej natomiast ośrodki utrzymują kontakt z Wydziałem Oświaty i Wychowania oraz Wydziałem Prawnym. Tylko w przypadku tego ostatniego 1/3 ośrodków wskazuje na brak kontaktu. 44 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 22. Instytucje współpracujące z ośrodkami pomocy społecznej. Źródło: opracowanie własne. Według przeprowadzonych badań, z możliwości kontraktowania usług u organizacji pozarządowych korzysta niecałe 40% badanych ośrodków. Wśród ośrodków zamawiających usługi u organizacji III sektora znajduje się ośrodek pomocy społecznej: Bemowa, Ochoty, Rembertowa, Targówka, Wesołej, Woli i Żoliborza. Odwrotnie sytuacja wygląda w przypadku kontraktowania usług u firm rynkowych. Ponad 94% badanych jednostek wykupuje usługi u firm rynkowych. Wykres 23. Pyt. 17 Czy ośrodek kontraktuje usługi u organizacji pozarządowych? Źródło: opracowanie własne. 45 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 24. Pyt. 18 Czy ośrodek wykupuje usługi u firm rynkowych? Źródło: opracowanie własne. W kolejnych trzech pytaniach, ośrodki pomocy społecznej odpowiadały na pytanie o ocenę stopnia kontroli ośrodka przez wskazane instytucje. Ośrodki pomocy społecznej są jednostkami samorządowymi i podlegają władzy burmistrza. W przypadku kontroli placówek przez służby burmistrza, odpowiedzi udzielone przez warszawskie ośrodki rozkładają się dość równomiernie. Regularną kontrolę potwierdza 7 badanych ośrodków. Prawie tyle samo wskazuje na sporadyczną kontrolę. Zaledwie dwa ośrodki nie mają poczucia kontroli ze strony lokalnych władz. 46 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 25. Kontrola OPS przez służby burmistrza. Źródło: opracowanie własne. W przypadku Regionalnej Izby Obrachunkowej, większość badanych wskazała na sporadyczną kontrolę bądź jej brak. Wykres 26. Kontrola OPS przez RIO. Źródło: opracowanie własne. 47 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Podobnie rozkładają się odpowiedzi w przypadku kontroli prowadzonych przez Sanepid. Większość placówek wskazuje na sporadyczny kontakt lub jego brak. Tylko trzy ośrodki wskazały na przeprowadzanie przez Sanepid regularnych kontroli. Wykres 27. Kontrola OPS przez Sanepid. Źródło: opracowanie własne. 48 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ 3.Klienci pomocy społecznej Pierwotnie pracownikami socjalnymi były osoby działające w tej sferze bezinteresownie i społecznikowsko. Jednak przeobrażenia społeczne i ekonomiczne oraz zwiększenie zapotrzebowania ma profesjonalną pomoc spowodowało, że zaczęto poszukiwać dyspozycyjnych, profesjonalnych pracowników, odpowiednio przygotowanych do pełnienia określonych funkcji. Proces kształtowania się zawodu pracownika socjalnego rozpoczął się na przełomie XIX i XX wieku i był uwarunkowany rozwojem państwowych form organizacji pomocy społecznej13. Współcześnie, praca socjalna stanowi wyraz odpowiedzialności, jaką społeczeństwo podejmuje wobec osób i rodzin, które samodzielnie nie potrafią pokonać problemów i trudności, z jakimi przyszło im się zmierzyć. Praca socjalna odnosi się do społecznego funkcjonowania jednostki, rodziny, ale i środowiska społecznego. Zawód pracownika socjalnego należy, zatem postrzegać jak zawód zaufania społecznego, który obok wysokich kwalifikacji zawodowych, wiedzy, doświadczenia zawodowego, ale i życiowego, wymaga od wykonujących go osób także przymiotów moralnych. Zawody te mają swoją etykę, a ludziom, którzy je wykonują, powierzane są sprawy dotyczące praw socjalnych i publicznych, zdrowia czy sumienia14. Wykonywanie zawodu pracownika socjalnego wiąże się z zaufaniem pozycyjnym, kierowanym do określonych zawodów bez względu na to, kto je konkretnie wykonuje. Każdy, kto pełni rolę obdarzoną zaufaniem społecznym, posiada z tego tytułu pewien wstępny „kredyt zaufania”, niezależny od jego przymiotów osobistych 15. Charakter spraw, o jakich decydują pracownicy socjalni powoduje, że kierowane do nich zaufanie nabiera szczególnego znaczenia. Pracownicy socjalni mają, bowiem do czynienia z problemami, które wymagają od nich ingerowania w sprawy dotyczące życia rodzinnego. Praca socjalna jest, bowiem misją, związaną z wykonywaniem pewnych zadań i ukierunkowaną na pomaganie, wspieranie, stymulowanie aktywności tych, do których jest adresowana16. Wykonywanie zawodu pracownika socjalnego powinno obok zaufania budzić także szacunek społeczny. Tymczasem badania prowadzone dotychczas w różnych regionach Polski nie potwierdzają tej tezy. Otóż z badań przeprowadzonych w 2006 r. wśród E. Kantowicz: Profesjonalizm czy osobiste zaangażowanie – dylematy etyczne, [w:] Praca Socjalna 2010, nr 2, s. 51 - 52 14 Zawody społecznego zaufania, Raport z badania. TNS OBOP, Warszawa 2003, raport dostępny pod adresem http://www.tnsglobal.pl/archive-report/id/1376 15 P. Sztompka: Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s. 312. 16 Por.: E. Kantowicz: Profesjonalizm czy osobiste zaangażowanie – dylematy etyczne, [w:] Praca Socjalna 2010, nr 2, s. 57 13 49 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ pracowników socjalnych województwa łódzkiego wynika, że aż 80,8% respondentów uważa, że zawód pracownika socjalnego, nie cieszy się prestiżem w środowisku lokalnym17.Jest to tym bardziej niepokojące, iż nakłada się na to negatywna opinia pracowników socjalnych na temat szacunku do ich zawodu i pracy w oczach klientów pomocy społecznej (89,3%)18. Z drugiej jednak strony badania przeprowadzone na grupie pracowników socjalnych w województwie opolskim w 2009 dowodzą, że pracę pracowników socjalnych lepiej oceniają klienci pomocy społecznej mający z nimi bezpośrednią styczność, aniżeli członkowie społeczności lokalnej19. Niemniej jednak, w hierarchii uczciwości i rzetelności zawodowej w Polsce pracownicy socjalni zajmują daleką 19 pozycję20. Trzeba jednak zaznaczyć, że powyższe wyniki obrazują opinie pracowników socjalnych, a nie klientów pomocy społecznej, co może w istotny sposób rzutować na zastany obraz. Wypada zaznaczyć, że z dostępnych wyników badań prowadzonych w ostatnich dwóch dekadach nad statusem zawodowym pracownika socjalnego oraz społecznym odbiorem skuteczności działań realizowanych w zakresie pracy socjalnej, wynika, że sfera ta wyraźnie jest kojarzona z dystrybuowaniem świadczeń, a zawód pracownika socjalnego niejednokrotnie sprowadzany bywa do funkcji administratora transferów socjalnych. Taka percepcja z pewnością nie wpływa korzystnie na samoocenę pracowników socjalnych oraz ocenę ich aktywności i kwalifikacji przez opinię społeczną21. 3.1. Charakterystyka respondentów Badania prowadzone były na grupie 366 klientów warszawskich OPS-ów. W większości grupę tę stanowiły kobiety (53%). Średnia wieku uczestników badań to 53,8 lat, przy czym istnieje dość duże zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi ośrodkami ze względu na wiek klientów. Obrazuje to poniższe zestawienie. 17 R. Szarfenberg: Sytuacja w pomocy społecznej w świetle opinii pracowników socjalnych z województwa łódzkiego, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006, raport dostępny pod adresem: rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/ps_lodzkie.pdf 18 j. w. 19 Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu w ocenie pracowników socjalnych województwa opolskiego – wybrane zagadnienia. Badanie regionalne Ośrodków Integracji Społecznej, Opole listopad 2009, raport dostępny pod adresem: ois.rops-opole.pl/.../Przeciwdzialanie-wykluczeniu-spolecznemu.pdf 20 A. Wiśniewska-Mucha: Wokół statusu pracownika socjalnego, [w:] Polityka Społeczna 1998, nr 7, s. 28-30. 21 E. Trafiałek: Praca socjalna między stereotypem a europeizacją, [w:] Praca Socjalna 2010, nr 2, s. 37 50 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Tabela 8. Średnia wieku klientów warszawskich OPS-ów OPS Średnia wieku klientów Bemowo 53 Białołęka 47 Bielany 53 Mokotów 64 Ochota 48 Praga Północ 48 Praga Południe 50 Rembertów 49 Śródmieście 53 Targówek 53 Ursus 42 Ursynów 52 Wawer 55 Wesoła 51 Wilanów 57 Włochy 52 Wola 42 Żoliborz 49 Źródło: badania własne, IRSS Badanie pozwoliło również ustalić stan cywilny respondentów. Z uzyskanych danych wynika, że największą grupę wśród przebadanych klientów warszawskich OPS-ów stanowiły osoby stanu wolnego. 51 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 28. Stan cywilny respondentów Źródło: badania własne, IRSS Zdecydowana większość respondentów korzystała z pomocy warszawskich ośrodków pomocy społecznej, co najmniej od 2 lat. Charakterystyka respondentów ze względu na okres korzystania z pomocy OPS-ów widoczna jest w poniższym zestawieniu. Wykres 29. Okres korzystania ze wsparcia pomocy społecznej przez klientów warszawskich OPS-ów Źródło: badania własne, IRSS 52 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ 3. 2. Profil klientów warszawskich OPS-ów W badaniu poszukiwano przyczyn obecnej sytuacji klientów warszawskich OPS-ów. W tym celu zaproponowano zestaw sześciu możliwych przyczyn znalezienia się w trudnej sytuacji życiowej: 1. Brak pracy 2. Trudności z wychowaniem dzieci 3. Kłopoty mieszkaniowe 4. Trudności finansowe 5. Konieczność opieki nad bliską osobą 6. Choroba w rodzinie Badanie pozwoliło określić które z tych przyczyn występują najczęściej, a które należą do najrzadszych. Wyniki widoczne są w poniższym zestawieniu. Wykres 30. Główne przyczyny obecnych trudności życiowych klientów pomocy społecznej Źródło: badania własne, IRSS Brak pracy należy do najczęstszych przyczyn korzystania z pomocy społecznej. Szczególnie objęci badaniem klienci dwóch ośrodków – OPS-u Praga Południe i OPS-u Białołęka – z brakiem pracy łączą powody znalezienia się w trudnej sytuacji życiowej. Aż 53 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ 81% ankietowanych klientów OPS-u Praga Południe i blisko 80% przebadanych klientów OPS-u Białołeka uznało, że brak pracy jest najważniejszą przyczyną obecnych problemów. Z drugiej strony na tle reszty OPS-ów wyraźnie odróżnia się OPS Mokotów, gdzie zaledwie 12% przebadanych klientów wskazało brak pracy jako podstawową przyczynę znalezienia się w trudnej sytuacji życiowej. Kolejną z przyczyn uwzględnionych w badaniach były trudności z wychowaniem dziecka. Wyniki obrazuje poniższa tabela. Wykres 31. Trudności z wychowaniem dziecka Źródło: badania własne, IRSS Powyższe zestawienie bardzo wyraźnie wskazuje, że trudności związane z wychowaniem dzieci bardzo rzadko są przyczyną korzystania z pomocy społecznej przez mieszkańców Warszawy. Zdecydowana większość respondentów nie dostrzega związków pomiędzy korzystaniem z pomocy społecznej, a trudnościami z wychowaniem dzieci. Kolejną z omawianych przyczyn uwzględnionych w badaniach były kłopoty mieszkaniowe klientów pomocy społecznej. Ta kategoria jest jedną z istotniejszych przyczyn, chociaż zauważalne są wyraźne różnice pomiędzy klientami mieszkającymi w poszczególnych dzielnicach. Zostało to przedstawione w poniższym zestawieniu. 54 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 32. Kłopoty mieszkaniowe Źródło: badania własne, IRSS Zebrane dane pozwalają stwierdzić, że sytuacja mieszkaniowa przebanych klientów warszawskich OPS-ów najlepiej wygląda w dzielnicach: Rembertów i Wawer. Żaden z przebadanych klientów OPS Rembertów i OPS Wawer nie stwierdził, że kłopoty mieszkaniowe były przyczyną nawiązania kontaktu z OPS-em. Należy też zauważyć, że niewielki odsetek (ok. 10%) respondentów z dzielnic: Mokotów, Śródmieście, Targówek, Wilanów i Żoliborz stwierdziło, że kłopoty mieszkaniowe były powodem korzystania z pomocy społecznej. Nie znaczy to jednak, że zła sytuacja mieszkaniowa jest całkowicie nieistotna wśród przyczyn wskazywanych przez klienów warszawskich OPS-ów. Kłopoty mieszkaniowe najczęściej są przyczyną korzystania z pomocy społecznej przez mieszkańców Pragi Pónoc, gdzie aż 47% ankietowanych zgodziło się z twierdzeniem, że kłopoty mieszkaniowe są przyczyną korzystania z pomocy społecznej. Kolejnymi dzielnicami, w których objęci badaniem klienci pomocy społecznej również często dostrzegają związek pomiędzy własną sytuacją mieszkaniową, a korzystaniem z pomocy OPS-ów są Bemowo (40%), Białołęka (40%) oraz Bielany (35%). Kolejną z kategorii uznanych za przyczynę korzystania z pomocy społecznej przez przebadanych klientów warszawskich OPS-ów były trudności finansowe. Przyczyna ta należy do jednych z bardziej znaczących. Wyraźnie widać to w poniższym zestawieniu. 55 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 33. Trudności finansowe Źródło: badania własne, IRSS Trudności finansowe należą do najczęściej wskazywanych przyczyn przez przebadanych klientów warszawskich OPS-ów. Dziwić może jednak fakt, że sporą grupę klientów warszawskich OPS-ów stanowią osoby, które nie wiążą swojej obecnej sytuacji z problemami finansowymi. Aż 64% objętych badaniem klientów OPS Wilanów, 60% z OPS Wawer i 58% z OPS Praga Południe nie wskazało trudności finansowych jako przyczyny szukania pomocy w OPS-ach. Zakres badań nie pozwolił na pogłębienie wyjaśnienia tego zjawiska. Można jednak domyślać się, że jedną z przyczyn takich odpowiedzi był wpływ samej sytuacji przeprowadzania badań i związana z tym niechęć do udzielenia odpowiedzi, które w opinii respondenta można by uznać za dyskredytujące. Jako kolejną z możliwych przyczyn znalezienia się w trudnej sytuacji życiowej przez klientów warszawskich OPS-ów uznano konieczność sprawowania opieki nad bliską osobą. Rozkład udzielonych odpowiedzi widoczny jest na poniższym zestawieniu. 56 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 34. Konieczność opieki nad bliską osobą Źródło: badania własne, IRSS Jak widać w zdecydowanej większości przebadani klienci warszawskich OPS-ów nie wiążą swojej sytuacji życiowej z tą przyczyną. Nie można też stwierdzić jednoznacznie, ażeby ta przyczyna w ogóle nie występowała. Twierdzącej odpowiedzi na pytanie o związki pomiędzy własną sytuacją, a koniecznością sprawowania opieki nad bliską osobą udzieliło blisko 30% przebadanych klientów OPS Bielany, OPS Bemowo, a także ok. 20% klientów OPS: Białołęka, Śródmieście i Targówek. Kolejną z kategorii uwzględnionych w badaniach była choroba w rodzinie jako przyczyna znalezienia się w trudnej sytuacji życiowej. 57 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 35. Choroba w rodzinie Źródło: badania własne, IRSS Jak widać klienci poszczególnych OPS-ów stanowią pod tym względem bardzo zróżnicowaną grupę. Na tle reszty ośrodków zdecydowanie wyróżniają się klienci OPS Włochy – ponad 80% ankietowanych wskazało na tą przyczynę jako istotną. Również klienci OPS Targówek bardzo często podawali tą przyczynę znalezienia się w trudnej sytuacji życiowej (60%). 3. 3. Pracownicy socjalni w opinii klientów warszawskich OPS-ów Kolejną część badania stanowiły pytania dotyczące opinii klientów pomocy społecznej o warszawskich OPS-ach ze szczególnym uwzględnieniem pracowników socjalnych. W tym celu w badaniu uwzględnione zostały następujące kwestie: 1. Rozumienie problemów klienta przez pracownika socjalnego 2. Nieporozumienia i konflikty pomiędzy klientami i pracownikami socjalnymi 3. Częstotliwość kontaktów z pracownikiem socjalnym 58 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ 4. Trudności klientów ze skontaktowaniem się z pracownikiem socjalnym 5. Rekomendacje klientów pomocy społecznej 6. Źródło informacji o możliwości uzyskania wsparcia w ośrodku pomocy społecznej 7. Zawieranie kontraktów socjalnych 8. Ocena zapisów kontraktu socjalnego 9. Zadowolenie z realizacji kontraktu socjalnego 10. Stygmatyzacja klientów pomocy społecznej Pytanie otwierające ten blok pytań odnosiło się do umiejętności zrozumienia przez pracownika socjalnego problemów klientów i ich rodzin. Z zaprezentowanego niżej zestawienia bardzo wyraźnie wynika, że w oczach przebadanych klientów pomocy społecznej zdecydowana większość pracowników socjalnych warszawskich OPS-ów dobrze rozumie problemy osób, którym pomagają. Wykres 36. Rozumienie problemów klienta przez pracownika socjalnego Źródło: badania własne, IRSS 59 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ We wszystkich dzielnicach przebadani klienci pomocy społecznej stwierdzili w stopniu kategorycznym, że pracownicy socjalni rozumieją ich problemy. Stosunkowo najwięcej objętych badaniami klientów negatywnie oceniających zdolności zrozumienia przez pracownika socjalnego sytuacji klienta i jego rodziny przypada na OPS Ochota (blisko 24%). Niewielki jest odsetek tych klientów, którzy uważają, że pracownicy socjalni raczej nie rozumieją ich problemów. W tej kategorii najwięcej przypada na przebadnych klientów OPS Śródmieście (19% klientów stwierdziło, że pracownicy socjalni raczej nie rozumieją ich problemów), a także OPS Bielany (odpowiednio 10%). Nie zmienia to jednak faktu, że w oczach przebadanych klientów pracownicy socjalni warszawskich OPS-ów jawią się jako osoby dobrze rozumiejące ich problem. Warto zwrócić także uwagę, że bardzo niewielki jest odsetek respondentów, którzy nie mają wyrobionej opinii w tym temaci (odpowiedzi „trudno powiedzieć”). Kolejnym pytaniem, którego zadaniem było naświetlenie relacji pomiędzy klientami, a pracownikami socjalnymi było pytanie o zachodzące między nimi nieporozumienia i konflikty. Wykres 37. Nieporozumienia i konflikty pomiędzy klientami i pracownikami socjalnymi Źródło: badania własne, IRSS Jak widać w zdecydowanej większości relacje pomiędzy przebadanymi klientami i pracownikami socjalnymi warszawskich OPS-ów układają się bezkonfliktowo. Należy zwrócić 60 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ jednak uwagę na to, że z powodu specyfiki poruszanego obszaru respondenci mogli zatajać prawdziwą opinię. Niemniej obraz, jaki wyłania się z udzielonych odpowiedzi jest dość jednolity. Warto zauważyć, że wszyscy przebadani klienci OPS-ów: Ursynów i Wilanów stwierdzili, że współpraca pomiędzy klientami i pracownikami socjalnymi przebiega bezkonfliktowo. Gorzej pod tym względem wygląda sytuacja w OPS-ach: Śródmieście, Bielany i Wola, gdzie odsetek respondentów potwierdzających występowanie konfliktów pomiędzy nimi, a pracownikami socjalnymi waha się w przedziale 40-42%. Kolejnym obszarem poruszonym w badaniu była dostępność pracownika socjalnego. Respondenci zostali poproszeni o odpowiedź na pytanie o trudności ze skontaktowaniem się z pracownikiem socjalnym. Badania wskazują, że w zdecydowanej większości przypadków nie występują żadne trudności ze skontaktowaniem się z pracownikiem socjalnym. Wykres 38. Trudności klientów ze skontaktowaniem się z pracownikiem socjalnym Źródło: badania własne, IRSS Z badań wynika, że w omawianym zakresie sytuacja najlepiej wygląda w OPS Mokotów, Targówek i Wawer. Przebadani klienci tych OPS-ów nie doświadczają żadnych trudności ze skontaktowaniem się z pracownikiem socjalnym. Gorzej pod względem dostępności pracownika socjalnego wygląda sytuacja w OPS-ach: Białołęka, Ochota i Wesoła. W przypadku tych OPS-ów odsetek objętych badaniem klientów, którzy w 61 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ przeszłości mieli sporadyczne trudności ze skontaktowaniem się z pracownikiem socjalnym waha się w przedziale 35% (Ochota i Wesoła) - 49% (Białołęka). Warto jednak zauważyć, że tego rodzaju trudności zdarzały się raczej incydentalnie. Kolejne pytanie dotyczyło częstotliwości kontaktów pomiędzy klientami, a pracownikami socjalnymi. Badania dowodzą, że występująca dotychczas częstotliwość tych kontaktów bardzo dobrze trafia w potrzeby klientów. Wykres 39. Częstotliwość kontaktów z pracownikiem socjalnym Źródło: badania własne, IRSS Powyższe zestawienie wskazuje, że bardzo niewielka grupa przebadanych klientów warszawskich OPS-ów oczekiwałaby częstszego kontaktu z pracownikiem socjalnym. Na tle wszystkich ośrodków szczególnie w OPS-ach: Ursus, Białołęka, Ursynów, Bielany i Ochota część przebadanych klientów chciałaby mieć częstszy kontakt z pracownikiem socjalnym. Zauważyć jednak trzeba, że jest to bardzo nieliczna grupa i waha się w przedziale od 9% (Bielany) do 18% (Ursus) wszystkich przebadanych klientów OPS. Jednym z ważniejszych pytań, poprzez które badanie miało odpowiedzieć na pytanie o relacje pomiędzy klientami, a pracownikami socjalnymi było pytanie o rekomendacje 62 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ współpracy z pracownikami socjalnymi wyrażone przez klientów pomocy społecznej. W tym celu zostało zadane poniższe pytanie. Wykres 40. Rekomendacje klientów pomocy społecznej Źródło: badania własne, IRSS Powyższe dane bardzo wyraźnie wskazują, że w zdecydowanej większości klienci poleciliby osobom znajdującym się w podobnej sytuacji życiowej skontaktowanie się z pracownikiem socjalnym. Żadnych wątpliwości w tej kwestii nie mają przebadani klienci OPS-ów: Targówek, Ursus, Wawer, Wesoła i Włochy. Jedynie w OPS-ie Mokotów zauważalna jest grupa klientów, którzy raczej nie poleciliby kontaktu z pracownikiem socjalnym. Grupę tą stanowi 29% wszystkich przebadanych klientów OPS Mokotów. Kolejne pytanie, poprzez które szukano odpowiedzi na pytanie o realacje pomiędzy klientami i OPS-ami dotyczyło dostępności różnych źródeł informacji o działalności ośrodków. Pod uwagę wzięte zostały następujące źródła uzyskania takiej informacji: a) ogłoszenia/ulotki, b) urząd pracy, c) urząd miasta, d) szkoła, e) parafia, f) znajomi, g) sąsiedzi, h) rodzina. Badanie dowiodło, że zdecydowanie największą rolę odgrywają tutaj instytucje i grupy nieformalne. 63 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 41. Źródło informacji o możliwości uzyskania wsparcia w ośrodku pomocy społecznej Źródło: badania własne, IRSS Powyższe zestawienie bardzo wyraźnie wskazuje, że rodzina, sąsiedzi i znajomi są pierwszym źródłem informacji o możliwości uzyskania wsparcia w ośrodku pomocy społecznej. Uzyskane odpowiedzi mogłyby świadczyć o tym, że nieformalne instytucje i grupy społeczne są ciągle ważnym środowiskiem, z pomocą których klienci warszawskich OPS-ów rozwiązują własne problemy. Ostatnia grupa pytań dotyczących relacji pomiędzy klientami, a pracownikami socjalnymi dotyczyła stosunku klientów do kontraktu socjalnego. Pierwsza kwestia odnosiła się do popularności kontraktu socjalnego jako metody uregulowania pracy z klientami pomocy społecznej. 64 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 42. Zawieranie kontraktów socjalnych Źródło: badania własne, IRSS Z badań wynika, że kontrakty socjalne najczęściej zawierane były przez przebadanych klientów OPS Ursynów. Wszyscy przebadani klienci OPS Ursynów stwierdzili, że zawarli kontrakt socjalny z pracownikiem socjalnym. Podobną deklarację złożyła stosunkowo duża grupa klientów OPS-ów: Wilanów (92%), Bemowo (81%) i Mokotów (77%). Natomiast z badań wynikałoby, że kontrakty socjalne są rzadziej zawierane z klientami OPSów: Włochy (11%), Wola (18%), Ochota (20%) Rembertów (21%) i Białołęka (22%). Celem następnego pytania było poznanie oceny dokonywanej przez klientów w stosunku do zapisów kontraktu socjalnego. Należy zauważyć, że zdecydowana większość przebadanych klientów jest zadowolona z zapisów kontraktu. 65 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 43. Ocena zapisów kontraktu socjalnego Źródło: badania własne, IRSS W połączeniu z danymi przedstawionymi w poprzednim pytaniu nasuwa się wniosek, że przyczyną stosunkowo niewielkiej liczby zawartych kontraktów z przebadanymi klientami OPS Ochota i Włochy jest ich krytyczny stosunek do zawartych w nich zapisów. W obydwu tych OPS-ach grupa respondentów niezadowolonych z zapisów kontraktu stanowi blisko 50% i zdecydowanie odbiega od średniej całej grupy. Warto pamiętać, że jak wykazane zostało to w poprzednim zestawieniu, przebadani klienci tych ośrodków najrzadziej deklarowali zawarcie kontraktu socjalnego. Ostatnie pytanie dotyczące opinii klientów o kontraktach socjalnych odnosiło się do ich oceny realizacji kontraktu. Wyniki pozwalają postawić tezę, że negatywna opinia o zapisach kontraktu pociąga za sobą trudności w ich realizacji. Obrazuje to poniższe zestawienie. 66 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 44. Zadowolenie z realizacji kontraktu socjalnego Źródło: badania własne, IRSS Na początku warto zauważyć, że zdecydowana większość klientów pomocy społecznej jest zadowolona z realizacji kontraktów socjalnych. Bardziej liczną grupę niezadowolonych tworzą przebadani klienci OPS-ów: Ochota, Włochy i Białołęka. Ostatnim pytaniem postawionym w bloku dotyczącym relacji pomiędzy klientami, a OPS-ami ze szczególny uwzględnieniem pracowników socjalnych było pytanie o emocje towarzyszące klientom pomocy społecznej związane z samym faktem korzystania z pomocy OPS. Ze względu na charakter pytania przyjęto, że zmienną niezależną w tym pytaniu będzie płeć, a nie jak dotąd lokalizacja OPS-u. Badania dowodzą, że kobiety częściej niż mężczyźni odczuwają przykrość z powodu konieczności korzystania z pomocy ośrodka. 67 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 45. Stygmatyzacja klientów pomocy społecznej Źródło: badania własne, IRSS 3. 4. Skuteczność udzielanego wsparcia w opinii klientów warszawskich OPSów Badanie pozwoliło poznać subiektywną ocenę respondentów dotyczącą skuteczności uzyskanego wsparcia w następujących obszarach: 1. Wsparcie w zakresie poprawy sytuacji materialnej 2. Poprawa sytuacji życiowej 3. Wsparcie w zakresie poprawy relacji małżeńskich 4. Wsparcie w zakresie poprawy relacji z dziećmi 5. Wsparcie w zakresie rozwiązywania problemów z nauką dzieci 6. Wsparcie psychiczne 7. Wsparcie w zakresie rozwiązywania problemów związanych z brakiem pracy 8. Wsparcie w zakresie rozwiązywania problemów zdrowotnych 9. Wsparcie w zakresie skierowania do innych instytucji 10. Wsparcie w zakresie uzyskania ważnych informacji Przed omówieniem tej części badań należy zwrócić uwagę na fakt, że duża część respondentów nie udzieliła odpowiedzi na pytania postawione w tym bloku pytań. Wynika to z tego, że zaproponowany w badaniu obszar wsparcia skierowanego do klientów pomocy 68 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ społecznej obejmuje prawie całą ofertę ośrodków pomocy społecznej, podczas gdy poszczególni respondenci zwykle korzystają z niej wybiórczo. Liczna grupa klientów, którzy nie korzystają z poszczególnego rodzaju wsparcia oferowanego przez warszawskie ośrodki pomocy społecznej została w badaniu wyodrębniona w odpowiedzi „nie dotyczy”. Pierwszy z uwzglednionych obszarów wsparcia odnosił się do poprawy sytuacji materialnej. Rozkład odpowiedzi prezentuje się następująco. Wykres 46. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie poprawy sytuacji materialnej Źródło: badania własne, IRSS Zdaniem zdecydowanej większości klientów warszawskich OPS-ów uzyskane wsparcie przyczyniło się do poprawy ich sytuacji materialnej. Grupą osób wyraźnie odczuwających wsparcie w tym obszarze stanowią przebadani klienci OPS: Ursynów, Wilanów i Włochy. Odsetek respondentów z tych dzielnic twierdzących, że otrzymana pomoc w bardzo dużym stopniu przyczyniła się do poprawy ich sytuacji materialnej sięga odpowiednio 92%, 91% i 80%. Można również wyróżnić grupę objętych badaniem klientów gorzej oceniających poziom uzyskanego wsparcia w zakresie poprawy sytuacji materialnej. Grupę tą tworzą klienci OPS-ów Ochota, Praga Północ, Śródmieście i Żoliborz. W tej grupie średnio co 5 ankietowany stwierdził, że uzyskane wsparcie w bardzo dużym stopniu pomogło w poprawie sytuacji materialnej. Warto również zauważyć, że najmniej zadowoloną grupę stanowią objęcie badaniem klienci OPS Ochota, wśród których 38% ankietowanych uważa, że uzyskane wsparcie w ogóle nie przyczyniło się do poprawy sytuacji materialnej. Kolejnym pytaniem, które miało uzupełnić powyższy obraz subiektywnej oceny skuteczności uzyskanego wsparcia ze strony OPS-ów było pytanie o zmianę sytuacji 69 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ życiowej klientów warszawskich OPS-ów jaka zaszła od początku korzystania z ich pomocy. Rozkład odpowiedzi jest podobny do udzielonych do poprzedniego pytania. Wykres 47. Stopień poprawy sytuacji klientów pomocy społecznej dzięki wsparciu OPS Źródło: badania własne, IRSS Z wyjątkiem OPS Ursynów i OPS Wilanów, których przebadani klienci w większości twierdzą, że ich sytuacja życiowa poprawiła się w bardzo dużym stopniu, zdecydowana większość ankietowanych twierdzi, że dzięki uzyskanej pomocy od OPS-ów ich sytuacja życiowa trochę się poprawiła. Warto zauważyć, że na tle wszystkich ośrodków zdecydowanie wyróżnia się OPS Wilanów, w którym wszyscy uczestniczący w badaniu zauważyli większą lub mniejszą poprawę własnej sytuacji życiowej, przy czym aż 80% oceniło, że poprawa ta nastąpiła w bardzo dużym stopniu. Z zebranych danych wynika, że najbardziej sceptyczni wobec poprawy własnej sytuacji życiowej są klienci OPS Bielany (30% stwierdziło, że ich sytuacja wcale się nie poprawiła), a także OPS Żoliborz, gdzie zaledwie 2% respondentów zauważyło znaczną poprawę sytuacji życiowej, a 24% nie zauważyło w ogóle jakiejkolwiek poprawy. Podobny rozkład odpowiedzi ma miejsce w przypadku OPS Ochota, OPS Wawer i OPS Wesoła i wacha się w przedziałach do 8% (klienci, którzy zauważyli bardzo dużą poprawę własnej sytuacji życiowej), 60%-62% (klienci, którzy zauważyli nieznaczną poprawę własnej sytuacji życiowej) i 24%-30% (klienci, którzy nie zauważyli jakiejkolwiek poprawy własnej sytuacji życiowej). Kolejne trzy pytania dotyczące: wsparcia w zakresie poprawy relacji małżeńskich, wsparcia w zakresie poprawienia relacji z dziećmi i wsparcia w rozwiązywaniu problemów 70 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ dzieci z nauką należy rozpatrywać łącznie. Tym co łączy tą grupę pytań są relacje wewnątrz rodzinne. Dominująca kategoria odpowiedzi „nie dotyczy” wskazywałaby, że przebadani klienci warszawskich OPS-ów nie szukają pomocy specjalistycznej, np. dotyczącej wsparcia dla rodziny. Obrazują to trzy poniższe zestawienia. Wykres 48. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie poprawy relacji małżeńskich Źródło: badania własne, IRSS Wykres dziećmi 49. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie poprawy relacji z Źródło: badania własne, IRSS 71 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 50. Skuteczność uzyskanego wsparcia w rozwiązywaniu problemów związanych z nauką dzieci Źródło: badania własne, IRSS Kolejny z analizowanych obszarów dotyczył oceny wsparcia psychologicznego udzielanego klientom warszawskich OPS-ów. Wykres 51. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie wsparcia psychologicznego Źródło: badania własne, IRSS Zdecydowana większość objętych badaniami klientów warszawskich OPS-ów wyraźnie dostrzega skuteczność tej formy pomocy. Jedyny wyjątek w tej grupie stanowili klienci OPS Ochota. 72 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Kolejne pytanie dotyczyło wsparcia w zakresie rozwiązywania problemów związanych z brakiem pracy. Wykres 52. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie rozwiązywania problemów związanych z brakiem pracy Źródło: badania własne, IRSS Wyniki badań wskazują, że znacząca grupa klientów warszawskich OPS-ów nie szuka pomocy w zakresie rozwiązywania problemów związanych z brakiem pracy. Mogłoby to świadczyć o umiejętności rozdzielania zadań instytucji pomocy społecznej od zadań przypisanych do instytucji rynku pracy. Jak wykazała poprzednia część badań brak pracy i problemy finasowe należą do istotniejszych przyczyn znalezienia się w ciężkiej sytuacji przez klientów warszawskich OPS-ów. Na tle reszty ośrodków wyróżnia się OPS Ursynów, którego klienci wyraźnie identyfikują problemy wynikające z braku pracy z zakresem działań ośrodka. Kolejne z pytań odnosiło się do skuteczności uzyskanego wsparcia w zakresie rozwiązywania problemów zdrowotnych. 73 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 53. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie rozwiązywania problemów zdrowotnych Źródło: badania własne, IRSS Wysoki odsetek odpowiedzi „nie dotyczy” wzmacnia tezę o stosunkowo niewielkim znaczeniu wyspecjalizowanego zakresu usług kierowanych do klientów warszawskich OPSów. Warto jednak zauważyć, że klienci korzystający z tego rodzaju wsparcia zazwyczaj oceniają je jako pomocne, bądź bardzo pomocne. Negatywną ocenę skuteczności tego rodzaju wsparcia wyraziła zdecydowana mniejszość respondentów. Kolejne z pytań odnosiło się do wsaparcia w zakresie skierowania klientów do innych instytucji Wykres 54. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie skierowania do innych instytucji 74 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Źródło: badania własne, IRSS Jak widać ciągle dominującą kategorią jest odpowiedź „nie dotyczy”. Utrwala to wcześniej zasygnalizowane twierdzenie o poszukiwaniu przez klientów warszawskich OPSów ogólnej pomocy materialnej. Bardziej specjalistyczne wsparcie oferowane przez OPS-y np. dotyczące pracy z rodziną, czy poszukiwania innych instytucji należy do usług, z których przebadani klienci korzystają w dalszej kolejności. Ostatnim obszarem analizowanym w badaniu była ocena klientów dotycząca wsparcia w zakresie uzyskania informacji przydatnych do rozwiązania trudnej sytuacji. Wykres 55. Skuteczność otrzymanego wsparcia w zakresie uzyskania ważnych informacji Źródło: badania własne Jak widać klienci, którzy skorzystali z tego rodzaju wsparcia zwykle oceniają je jako bardzo skuteczne. Znaczenie uzyskanych informacji najwyżej oceniają klienci OPS-ów: Wilanów (80%), Ursynów (71%) oraz Wesoła (63%). 75 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ 4. Pracownicy socjalni warszawskich Ośrodków Pomocy Społecznej analiza wyników badania Każdy z nas ma satysfakcję ze swojej pracy. To nie jest tak, że wszystko złe się dzieje. Są rzeczy, które wykonujemy super dobrze i mamy z tego satysfakcję. Natomiast skala zagrożeń, skala tego, co się dzieje w ośrodkach pomocy społecznej jest tak duża, że trzeba o tym mówić. Bo niczego się nie zmieni, jeżeli się to przemilczy. 4.1. Predyspozycje i kwalifikacje w zawodzie pracownika socjalnego Jednym z bloków tematycznych poruszanych podczas dyskusji z terenowymi pracownikami socjalnymi była charakterystyka umiejętności i predyspozycji niezbędnych do wykonywania pracy środowiskowej. Zagadnienie to wydaje się ważne, co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze ze względu na cel tego konkretnego projektu, który dotyczy podniesienia jakości pracy pracowników socjalnych i tym samym wymaga uprzedniego opracowania możliwie najszerszej diagnozy zjawiska. Realizowany projekt ma charakter badawczoszkoleniowy, co oznacza tyle, że przeprowadzane badania służą przede wszystkim identyfikacji potrzeb i dostarczeniu informacji niezbędnych do zaprojektowania trafnych i użytecznych szkoleń odpowiadających specyfice pracy terenowych pracowników socjalnych. Należy jednak podkreślić, iż zadania badawcze nie ograniczyły się jedynie do identyfikacji potrzeb szkoleniowych pracowników socjalnych, ale dotyczyły szerszego zagadnienia, a mianowicie, identyfikacji czynników, zasobów niezbędnych do efektywnego wykonywania pracy środowiskowej i wpływających na jakość tej pracy. Jest to zarówno poziom wykształcenia kadry (wiedza, umiejętności, predyspozycje, metody pracy pracowników socjalnych), ale również zasoby, jakimi dysponują ośrodki pomocy społecznej, system wsparcia pracowników socjalnych (nadzór, superwizja, praca zespołowa), organizacja pracy oraz dostępność i możliwość doskonalenia zawodowego. Po drugie, zdobyta podczas badań wiedza pozwoli na trafniejsze ukierunkowanie wielości projektów, działań adresowanych obecnie do pracowników instytucji pomocy społecznej. Ponadto omawiane, podczas badania, zagadnienia mogą być nabywane bądź rozwijane w toku dalszego kształcenia czy specjalistycznych szkoleń, jednakże część z nich 76 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ wymaga także innego rodzaju wsparcia niż propozycja dodatkowych szkoleń, jak np. zmian legislacyjnych czy innej organizacji czasu pracy w ośrodkach pomocy społecznej. Zatem zaplanowane w ramach projektu badania pozwolą na określenie rodzaju wsparcia, który pracownikom socjalnym wydaje się konieczny w kontekście podnoszenia jakości ich pracy. Zanim zostaną przedstawione wyniki badania należy poczynić jeszcze jedną uwagę. Otóż wiele z zagadnień poruszonych w trakcie prowadzonych dyskusji jest ze sobą ściśle związana. Tak, iż można odnieść wrażenie, że niektóre omawiane kwestie czy problemy powtarzają się. Wiąże się to ze złożonością omawianych zagadnień w przypadku, których te same wypowiedzi jednocześnie obrazują różne kwestie i problemy, np. przewijający się w dyskusji wątek biurokratyzacji, który stanowi czynnik determinujący jakość pracy wykonywanej przez pracownika socjalnego, ale również wpływa na opinie dotyczące zarządzania i organizacji pracy w ośrodku pomocy społecznej czy poziom zadowolenia z wykonywanego zawodu. Dlatego też w dalszej części raportu omawiane kwestie będą analizowane w różnych kontekstach, w odniesieniu do różnych obszarów pracy pracownika socjalnego. Poniżej w tabeli przedstawione zostały predyspozycje, które zdaniem badanych pracowników socjalnych są niezbędne do wykonywania zawodu pracownika socjalnego, a zwłaszcza pracy środowiskowej. W dalszej części rozdziału zostaną omówione przede wszystkim te, które pojawiały się najczęściej w wypowiedziach badanych, wyrażają niekwestionowaną opinię wszystkich uczestników dyskusji lub posiadanie ich w niedostatecznym stopniu ma wpływ na jakość pracy i pomoc udzielaną beneficjentom. Tab. 9 Predyspozycje niezbędne w pracy pracownika socjalnego 1. umiejętność nawiązywania kontaktów 2. empatia 3. odporność na stres 4. umiejętność podejmowania decyzji 5. umiejętność godzenia się z decyzją szefa 6. umiejętność wykorzystania wiedzy w praktyce 7. umiejętność współpracy 8. dobra organizacja pracy 77 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ 9. systematyczność 10. dobry stan zdrowia 11. odwaga cywilna 12. umiejętność przekazywania złych informacji 13. umiejętność godzenia pracy zawodowej z życiem osobistym 14. tolerancja 15. pomysłowość 16. umiejętność słuchania 17. asertywność 18. umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach 19. odpowiedzialność 20. obowiązkowość 21. chęć nieustannego uczenia się 22. elastyczność 23. cierpliwość 24. otwartość 25. konsekwencja Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań, IRSS. Predyspozycje są to osobowe dyspozycje, skłonności czy zdolności, ale te osobowe tendencje mogą być również wypracowane podczas procesu szkolenia lub jako efekt doświadczenia wieloletniej pracy, a zatem mogą być kształtowane bądź wzmacniane poprzez system doskonalenia zawodowego, jak np.: asertywność, umiejętność wykorzystywania zdobytej wiedzy w praktyce, umiejętność godzenia pracy zawodowej z życiem osobistym czy dobra organizacja pracy. Jednymi z ważniejszych i najczęściej wymienianych, pożądanych cech jest umiejętność nawiązywania kontaktów, empatia oraz odporność na stres. Wydaje się, że są to fundamentalne predyspozycje, które powinien posiadać każdy pracownik socjalny prowadzący pracę socjalną. Jak wynika z badań, istotna jest zwłaszcza umiejętność nawiązywania kontaktów. Jej znaczenie wzrasta jeszcze bardziej w kontekście konieczności nawiązania współpracy z innymi instytucjami. Bowiem, jak zaznaczają badani, w pracy pracownika socjalnego znaczenie osobistych kontaktów z przedstawicielami innych instytucji jest nie do przecenienia. Powszechny brak instytucjonalnej współpracy powoduje, że każdy młody pracownik sam, od początku, musi stworzyć swoją sieć kontaktów z przedstawicielami 78 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ innych instytucji. Krytyczne spojrzenie pracowników socjalnych jest kierowane nie tylko pod adresem przedstawicieli innych służb i ich gotowości do współpracy, ale również w stronę własnego środowiska. Albo ktoś ma umiejętności nawiązywania kontaktów z innymi albo nie. Albo zostanie nauczony, bo tak nie jest, że człowiek potrafi sam z siebie. Dużo zależy od nas. My, jako pracownicy też jesteśmy różni. Są tacy pracownicy, którzy nie zadzwonią, bo oni mają jakiś schemat działania i poza ten schemat nie wyjdą, nie zadzwonią do szkoły, nie zadzwonią do sądu, bo, po co. My też powinniśmy popatrzeć na swoją pracę. Kolejną ważną, zdaniem pracowników socjalnych, predyspozycją jest umiejętność podejmowania decyzji i odpowiedzialność za swoją pracę. Praca pracownika socjalnego pracującego w terenie opiera się w gruncie rzeczy na rozmowie, słuchaniu, obserwacji, umiejętności wyciągania wniosków i na ich podstawie podejmowaniu decyzji. Ta ostatnia umiejętność jest ważna szczególnie w sytuacji pojawiania się presji ze strony przełożonych lub klientów pomocy społecznej na decyzję podejmowaną przez pracownika socjalnego. Niekwestionowaną i wskazywaną przez wszystkich uczestników dyskusji umiejętnością mającą istotne znaczenie praktyczne, jest akceptacja decyzji szefa, zwłaszcza dotycząca oceny sytuacji klienta i przyznania bądź odmowy udzielenia pomocy. W opinii badanych, decyzje dotyczące klientów podejmowane przez przełożonych miewają charakter arbitralny i pozamerytoryczny. Zdarza się, iż stają w sprzeczności z uzgodnieniami i decyzjami podjętymi przez pracowników. A co ważniejsze, w swojej konsekwencji nie tylko podważają kompetencje pracownika socjalnego w oczach klienta, ale często zaprzepaszczają długookresową pracę z daną osobą lub rodziną. Umiejętność dostosowania się do decyzji szefa wbrew własnym przekonaniom, czasami uważam, że decyzja powinna być inna, a decyzja jest podejmowana dla np. tzw. świętego spokoju. I to burzy nam całą pracę socjalną, którą mieliśmy z trudnym klientem. Zazwyczaj to dotyczy kwestii trudnych klientów (… )I w pewnym momencie ta praca jest burzona przez decyzję szefa, proszę dać zasiłek dla świętego spokoju. Bo za dużo jest już odpisywania na pisma, za dużo „jest nas w mieście”, czy za dużo jest o nas już w dzielnicy. Albo w drugą stronę. My chodzimy w teren, my znamy te osoby. Nasz szef widzi tylko akta. I tego wszystkiego nie da się przenieść na papier. 79 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ I myślę, że taka kwestia, że klient widzi, że poprzez to, że jest cwańszy dostawać darmowe pieniądze to w pewnym momencie ja nie widzę współpracy z taką osobą, bo przychodzi, pisze kolejny wniosek i śmieje mi się w twarz. A ja tak naprawdę mam związane ręce. Potem klient omija już pracownika socjalnego i prosto idzie do szefa. Tracimy autorytet. My musimy z nim dalej pracować, ale to już nie jest współpraca. A to idzie pocztą pantoflową wszystko. Nawzajem sobie przekazują informację – idź do szefa to załatwisz. Szef, dzielnica. W kontekście licznych obowiązków pracowników socjalnych i rozbudowanej biurokracji, dużą wagę przywiązuje się także do dobrej organizacji pracy, jak i umiejętności współpracy w zespole. Liczne obowiązki biurowe, brak elastyczności czasu pracy (brak ubezpieczenia pozwalającego wykonywać obowiązki po godz. 17 czy w weekendy) znacznie ograniczają czas, jaki pozostaje na pracę socjalną i bezpośredni kontakt z klientem. Oprócz wskazania predyspozycji niezbędnych do wykonywania pracy środowiskowej, zadaniem pracowników socjalnych było określenie także potrzebnych w tym zawodzie kwalifikacji. Poza kwalifikacjami pracowników socjalnych, które są określone w ustawie o pomocy społecznej, badani wymieniali szereg umiejętności, które przydają się w ich codziennej pracy. Tab. 10 Kwalifikacje niezbędne w pracy pracownika socjalnego 1. umiejętność pisania pism 2. umiejętność formułowania diagnozy, wniosków i oceny 3. umiejętność pracy w systemie POMOST 4. techniki komunikacyjne 5. umiejętność zorganizowania warsztatu pracy 6. umiejętność wykorzystania narzędzi pracy 7. znajomość języków obcych (coraz ważniejsza ze względu na pracę z cudzoziemcami) 8. umiejętność negocjacji i mediacji z podopiecznymi, przełożonymi, instytucjami 80 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ 9. znajomość przepisów prawnych (oraz wiedza gdzie szukać potrzebnych informacji) 10. szkolenia z zakresu pracy z klientem 11. umiejętność rozpoznawania potrzeb i poszukiwania rozwiązań Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań, IRSS. Zdaniem badanych, nadmiernie rozbudowana biurokracja wiąże się z poświęceniem m. in. dużej części czasu pracy na redagowanie pism lub udzielanie odpowiedzi na pisma z innych instytucji. Zajmuje to, zdaniem badanych, większość czasu potrzebnego na bezpośredni kontakt i pracę z klientem, który w konsekwencji jest ograniczony do kilku minut. Ponadto, jak wynika z dyskusji, przywiązywanie zbyt dużej wagi do biurokratycznych procedur obniża często skuteczność działań podejmowanych przez pracowników socjalnych, zwłaszcza tych wymagających natychmiastowego działania. Przekłada się to także na ocenę organizacji pracy. A jeżeli chodzi o to, żeby wszystko ładnie na papierze wyglądało to się całkowicie zgadzam, bo nie może być tak, że pismo do służb jest wstrzymywane przez tydzień, a przecież te służby powinny być powiadomione natychmiast. Tu nie chodzi o to, że przecinek powinien być tu czy tam, ale że natychmiast powinno to pójść do odpowiednich służb. Jeżeli jest podejrzenie o popełnieniu przestępstwa, to forma nie ma znaczenia. Różnie to w ośrodkach wygląda, ale często to o mobbing ociera. Ja nie mam często takich sytuacji, ale są takie osoby, które po raz drugi czy trzeci jakieś pismo poprawiają a dyrektor jeszcze sam po sobie poprawia. Ja w którymś momencie nie mam chęci asygnowania swoim nazwiskiem tego pisma, bo ja się wstydzę czasami. Zarówno omawiane predyspozycje, jak i umiejętności mogą być i są wspierane przez kierowany do pracowników pomocy społecznej system szkoleń mających na celu profesjonalizację służb społecznych. Doskonalenie zawodowe Kwestia dotycząca szkoleń i doskonalenia zawodowego była pośrednio poruszana podczas dyskusji i w sposób bezpośredni w badaniu ankietowym. Opinie badanych zarówno na temat jakości i dostępności szkoleń, jak i sensu doskonalenia zawodowego są podzielone. Większość badanych wskazywała przede wszystkim na niską jakość szkoleń i niski poziom przygotowania prowadzących szkolenia pod kątem specyfiki pracy pracowników 81 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ socjalnych i słabą znajomość u prowadzących problemów pomocy społecznej. Źle przygotowane szkolenia stają się raczej „odskocznią” od codzienności, obowiązków w pracy niż realną możliwością rozwoju zawodowych umiejętności. Jak wynika z dyskusji, potrzebne są przede wszystkim szkolenia specjalistyczne i długofalowe. Problem w tym, że teraz szkolenia z kontaktu z klientem prowadzą osoby niezwiązane z pomocą społeczną. Tylko np. psycholog, który ma swój gabinet gdzieś i myśli, że my mamy godzinę, półtorej na rozmowę z petentem, który do niego przychodzi. I mówi: usiądźmy, zadbajmy o atmosferę, potem coś tam, coś tam i ćwiczymy to pół godziny, 40 minut, godzinę, tylko ja nie mam nigdy tyle czasu na rozmowę z klientem. Po drugie, zadbać o atmosferę. Do niedawna pracowaliśmy w takich warunkach, że nasz pokój do rozmów z klientem był pokojem przechodnim i miał mniej więcej metr na metr. Jak zadbać o atmosferę? Albo się rozmawiało na korytarzu przy tłumie ludzi. Więc to się nijak ma do rzeczywistości. I podejrzewam, że duża część z nas, tak, jak pan powiedział, traktuje to jak fajną odskocznię od rzeczywistości. Pójdę, posłucham jak mogłoby być fajnie, obejrzę film z Wielkiej Brytanii, jak tam pracownik wchodzi i fajnie coś robi, a potem wrócę do siebie. Szkolenia o tym, jak rozmawiać, to jest bardzo fajne. Jak dla mnie, to jest odskocznia od dnia codziennego, od pracy, bo jadę na szkolenia. Natomiast te wszystkie rzeczy ja, na co dzień przechodzę w życiu i to, że mam usiąść przodem do klienta, co mi pokazują i jak mam rozmawiać, to ja to wypracowałem w życiu. I wiem, jak rozmawiać z takim klientem. Szkolenia powinny być bardziej zawężone, ale konkretne i długofalowe. Trudność stanowią również dostępność szkoleń i ograniczona możliwość swobodnego wyboru tematyki szkoleń przez pracowników socjalnych. Zdarza się, że o tematyce szkoleń decydują dyrektorzy ośrodków kierując się ogólną użytecznością w stosunku do zadań ośrodków pomocy społecznej. Część badanych kwestionowała sensu stricte sensowność podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych z uwagi na brak czasu i możliwości późniejszego wykorzystania ich w praktyce, który ograniczany jest, z jednej strony licznymi obowiązkami biurokratycznymi, z drugiej strony, zdaniem badanych, inercyjnymi postawami swoich przełożonych. Pracownicy socjalni oczekują w relacjach z przełożonymi poprawy komunikacji i większego zaangażowania w merytoryczne wsparcie pracowników. Zdaniem uczestników dyskusji, istniejąca oferta szkoleniowa jest kierowana głównie do pracowników socjalnych, nie obejmuje jednakże kierowników, którzy powinni, zdaniem badanych stanowić większe 82 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ wsparcie dla pracowników zarówno w rozwiązywaniu problemów organizacji pracy, jak i problemów związanych z klientami pomocy społecznej. Mnie pierwsza rzecz ucieszyła na samym początku, że planowane jest tutaj spotkanie z naszymi przełożonymi. Wreszcie. Bo pracownicy się szkolą, a to nie ma przełożenia na jakąkolwiek zmianę, bo to nie dociera do naszych przełożonych. Natomiast ja myślę sobie, że po którymś kolejnym szkoleniu mam taki wniosek, że pracownicy socjalni to jest taka grupa, która ciągle się szkoli, ciągle czegoś szukamy, udoskonalamy swoją pracę i ciągle będziemy sfrustrowani, bo nie będziemy mogli przekazać tego na zewnątrz i przełożyć na swoją pracę, bo jesteśmy ciśnięci w dół. Dyrekcja, kierownicy, każdy ma swoje wymagania i oni też gdzieś tam ciśnięci są od góry i teraz powinno się to zmienić. Ja czasami tak sobie myślę, że warto byłoby zrobić taką wymianę, taką rozmowę kierowników z pracownikami, żeby oni usłyszeli tak naprawdę bez konsekwencji, co mamy do powiedzenia. Analizując wypowiedzi badanych udzielonych w ankiecie, widoczne są dwie ważne kwestie. Po pierwsze, szkolenia mogą stanowić ważne narzędzie propagowania i rozwijania nowych metod, form pomocy społecznej. Świadczą o tym liczne wypowiedzi badanych wskazujące na rozwojowy charakter ukończonych szkoleń oraz potrzebę warsztatów o charakterze specjalistycznym. Po drugie, konsekwencją rozwoju osobistego i zawodowego poprzez uczestnictwo w różnego rodzaju szkoleniach i warsztatach jest uzyskiwanie satysfakcji z pracy. Szkolenia przybliżające pracowników socjalnych do lepszego komunikowania się i rozumienia sytuacji swoich podopiecznych, ich sposobu myślenia, motywacji, oporów, przekładając się na bardziej efektywną pracę z klientem mogą stać się jednocześnie źródłem satysfakcji z wykonywanej pracy, którą trudno odnaleźć wykonując inne, liczne obowiązki. Szkolenia stanowią nie tylko szansę podniesienia kwalifikacji, samorozwoju, ale również poszerzenia oferty ośrodka pomocy społecznej czy większej samodzielności pracowników w udzielaniu pomocy podopiecznym i uniezależnienia się w dużym stopniu pracowników socjalnych od pomocy specjalistów, których liczba w ośrodkach jest niewystarczająca w stosunku do istniejących potrzeb. W jednym z pytań dotyczących, jakiego wsparcia, którego brakuje w ośrodkach pomocy społecznej, badani głównie wymieniali specjalistów: psychiatry, mediatora, superwizora. Jak wskazywali badani, w ośrodkach pomocy społecznej, w ostatnich latach, mamy do czynienia z istotną zmianą. Do ośrodków nie zgłaszają się już tylko osoby w trudnej sytuacji materialnej wnioskujący o pomoc finansową, ale coraz częściej pojawiają się rodziny 83 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ z innymi, często bardziej złożonymi problemami. To z kolei wymaga współdziałania różnych instytucji, różnych służb. Dlatego też tak ważne i potrzebne są szkolenia interdyscyplinarne, które nie tylko pozwolą wypracować kontakty, sieć współpracy między instytucjami, ale dostarczą też instytucjom wzajemnej wiedzy o celach i zadaniach tych instytucji. Wydaje mi się, że szkolenia interdyscyplinarne, nie tylko dla pracowników socjalnych, bo to jest fajna grupa wsparcia, gdzie sobie ponarzekamy, ale jeśli są szkolenia, gdzie wszyscy przyjdą: służba zdrowia, kuratorzy i tam pracowaliśmy w zespołach. Zespoły nie zostały podzielone instytucjami tylko były mieszane, to ja usłyszałam od dzielnicowego: to tak, wy możecie to zrobić? Więc myślę, że to idzie w kierunku poprawy, ale wydaje mi się, że duży wpływ na to mogą mieć szkolenia takie interdyscyplinarne. My we własnym gronie to już wiemy. Znamy się ze szkoleń, ciągle się doszkalamy. Szkolenia interdyscyplinarne pomagają w tym, że inne służby inaczej patrzą na nasz zawód. Ja w takich spotkaniach [red. spotkaniach interdyscyplinarnych] brałam udział i widzę efekty. Problemem osób, które przygotowują takie szkolenia jest to, że one nie są w stanie skutecznie dotrzeć do pracowników prokuratury lub kuratorów. Na palcach rąk można dosłownie policzyć obecność prokuratorów czy kuratorów na takich szkoleniach. Ze szkoły tak, dzielnicowi tak, pracownicy socjalni tak, a po stronie kuratorów nie ma tego partnera. Udzielając odpowiedzi na pytanie dotyczące tego, co pracownicy przede wszystkim chcieliby zmienić, jeśli chodzi o możliwość rozwoju zawodowego, badani wskazywali na potrzebę poprawy jakości szkoleń oraz zwiększenie oferty specjalistycznych warsztatów ściśle związanych z praktyką pracy pracownika socjalnego, większą elastyczność czasu pracy, wsparcie ze strony pracodawcy, który będzie zainteresowany i będzie motywował pracownika do samorozwoju, dbałość o satysfakcję pracownika z wykonywanych obowiązków, możliwość swobodnego wyboru tematyki szkoleń przez pracownika oraz większą swobodę i samodzielność w podejmowaniu działań przez pracowników socjalnych. 4.2. Identyfikacja głównych problemów i barier w pracy środowiskowej Odrębnym obszarem, szeroko dyskutowanym podczas badania, były najważniejsze problemy, jakie w swojej pracy napotyka pracownik socjalny. Poniżej w tabeli zostały zamieszczone główne problemy i bariery w pracy pracownika socjalnego wskazane przez badanych. Tab. 11 84 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Problemy w pracy pracownika socjalnego 1. zbyt duża liczba środowisk 2. rozbudowana biurokracja 3. brak czasu na pracę socjalną 4. brak pomieszczeń do indywidualnej pracy z klientem 5. brak pomieszczeń socjalnych dla pracowników socjalnych 6. brak ubezpieczeń zawodowych 7. niski status/prestiż zawodu 8. niskie wynagrodzenia 9. zbyt duże obciążenie psychiczne przy jednoczesnym braku wsparcia specjalistycznego 10. trudne relacje z przełożonymi 11. wypalenie zawodowe 12. brak działań profilaktycznych 13. ograniczone środki finansowe, którymi dysponują ośrodki pomocy społecznej 14. trudna współpraca z innymi służbami 15. trudna współpraca z innymi ośrodkami pomocy społecznej 16. niedostateczny przepływ informacji w ośrodkach pomocy społecznej 17. brak przygotowania młodych pracowników do zawodu 18. brak dostępu do szczepień (niska ochrona zdrowia pracowników socjalnych) 19. brak superwizji 20. brak narzędzi dyscyplinujących klientów pomocy społecznej 21. nakładanie zbyt dużej odpowiedzialności na pracownika socjalnego 22. niespójne (nieadekwatne) przepisy prawne 23. brak autonomii ośrodków pomocy społecznej 24. brak ustawy o zawodzie pracownika socjalnego Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań, IRSS. Większość najważniejszych problemów, wskazywanych przez badanych, wiąże się z czynnikami wewnętrznymi dotyczącymi struktury ośrodka pomocy społecznej, stylu zarządzania i organizacji pracy w ośrodkach pomocy społecznej. Druga grupa problemów wiąże się z czynnikami zewnętrznymi wobec ośrodków pomocy społecznej, wynikającymi m. in. z relacji władzy i kwestii autonomii (decyzyjności) ośrodka pomocy społecznej, konstrukcji 85 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ przepisów prawnych, braku ustawy regulującej zawód pracownika socjalnego, braku lub niedostatecznej współpracy z innymi instytucjami, niewystarczające środki finansowe pozostające w dyspozycji ośrodków pomocy społecznej. Zbyt duża liczba środowisk Jednym z głównych problemów mających podstawowe znaczenie dla jakości świadczonej pomocy beneficjentom, jest zbyt duża liczba środowisk przypadająca na jednego pracownika. Nie jest to sytuacja ani nowa, ani zaskakująca. Informacja ta pojawia się w każdym opracowaniu dotyczącym funkcjonowania systemu pomocy społecznej, zwłaszcza, iż istnieje ustawowy zapis regulujący kwestię obciążenia pracowników socjalnych. Jak wynika z przeprowadzonych przez IRSS badań22, jedynie jeden warszawski ośrodek pomocy społecznej taki wymóg spełnia. Liczba środowisk, którymi zajmuje się pracownik socjalny waha się od 80 do 100. Zdaniem badanych, decydując się na wykonywanie zawodu pracownika socjalnego nie są przygotowywani do pracy z tak dużą liczbą rodzin. System kształcenia pracowników socjalnych nie odnosi się w żaden sposób, w opinii badanych pracowników, do realnej sytuacji, w jakiej funkcjonują ośrodki pomocy społecznej. Przyszli adepci zawodu nabywają wiedzę, która nie odzwierciedla realnych warunków pracy wymagających adekwatnych do tej pracy narzędzi i odpowiedniego merytorycznego przygotowania. Nacisk jest taki, że my same kładziemy nacisk pracując, wykonując ten zawód. Jest potrzeba kształcenia. Po prostu trzeba się cały czas uczyć. To jest taki zawód, że trzeba się kształcić, doszkalać. I to widać w pracy. Same studia, sama szkoła idą odrębnym torem. Jak ja skończyłam studia i poszłam do pracy to miałam takie totalne zderzenie. Zupełnie inaczej przedstawiano mi pracę w ośrodku na studiach a zupełnie inaczej wyglądała rzeczywistość. Taki przykład. Pamiętam, jak tworzyliśmy pierwsze kontrakty socjalne na zajęciach, to mój kontrakt miał około 50 stron. Miałam zaplanowaną praktycznie każdą minutę klienta i swoją. A teraz kontrakt ma trzy strony i mam na niego godzinę, półtorej. Muszę to zrobić szybko i konkretnie. Zupełnie inaczej. 22 Zob. „Raport otwarcia”, I część badań prowadzonych w ramach projektu „Profesjonalny pracownik socjalny….”, zamieszczona w niniejszym opracowaniu. 86 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Mieliśmy praktyki w zasadzie trzy tygodnie w ośrodku, w którym teraz pracuje. Były bardzo trudne warunki lokalowe, i np. jak siedziały cztery koleżanki a my jeszcze we cztery przyszłyśmy, to tak naprawdę wszystko szybko się działo. Chwila rozmowy z klientem, było to pobieżne. To też jest takie śmieszne, bo na studiach puszcza się dla studentów takie ładne filmy z Norwegii, jak to ładnie wygląda, jak można pracować zamiast po prostu pokazać, jak to wygląda u nas. Zdaniem części badanych, zwłaszcza z dłuższym stażem pracy, młodzi ludzie rozpoczynają pracę w ośrodku pomocy społecznej zupełnie nieprzygotowani merytorycznie i psychicznie ani do pracy z klientem, ani do pracy w ośrodku. Sprzyja to, zdaniem badanych, narzucaniu przez przełożonych niedoświadczonym pracownikom nawyków, które mają niewiele wspólnego z poczuciem odpowiedzialności za swoją pracę i samodzielnością pracownika w podejmowaniu decyzji. Ja pracuję 10 lat w ośrodku i troszeczkę inny był moment, kiedy ja zaczynałam pracę. Ponieważ ja mam trochę taką rogatą duszę, więc nie na wszystko sobie pozwoliłam. Ale też mocne tarcia były. Mogłam protestować, kiedy czułam się jakoś bezpieczna, to oczywiste. Teraz obserwuję przez te 10 lat są młodsze osoby zatrudniane, a nie specjaliści. I obserwuję, ze ci młodzi ludzie są tak „urabiani”, że ja spotykam na korytarzu kopie swojego kierownika. W takim najgorszym wydaniu. Wychowuje się młodych tak, żeby było łatwiej, żeby wykonywał to, o co się go poprosi. Były kiedyś wolne etaty i zaproponowałam kogoś, kogo znałam ze szkoleń i wiedziałam, że ta osoba się sprawdzi. I co usłyszałam od kierownika? Po co zatrudniać kogoś takiego, skoro można wziąć kogoś nowego, młodego, którego można „uformować”. Formowanie służy temu, żeby przyszedł ktoś, stuknął obcasami. Nie ma czegoś takiego, że ja w pewnym momencie jestem rzecznikiem klienta tylko robię to, za co przyklaśnie mi kierownik i aby statystyka się zgadzała. Teraz wydaje mi się, jak ja widzę przychodzących nowych pracowników, to nie mają zielonego pojęcia, mają zupełnie inny obraz pracy niż faktycznie to wygląda i dla nich wejście w pracę, to jest taki zderzak. Wchodzą i to jest koszmar. Szkoła uczy całkiem czegoś innego niż jest w rzeczywistości. Myślę, że szkoły też o tym nie mówią, że ten nasz zawód to jest papierek, papierek, papierek do papierka a praca z klientem jest tylko dodatkiem do tej biurokracji, tak naprawdę. Myślę, że gdyby to szkoły mówiły i pokazywały, myślę, że wiele osób od razu by zrezygnowały z tego. To nie jest pomaganie ludziom, rozwiązywanie ich problemów. To jest biurokracja, ich kontrolowanie i pilnowanie czy nasz oszukują, czy nas nie oszukują, czy wykonują, co im karzemy, bo nam ustawa tak karze. Bo to klient musi zrobić i wtedy dostanie pieniądze. 87 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Problem nadmiernego obciążenia pracą, która czyni ją nieefektywną, wiąże się lub stanowi przyczynę wielu innych, istotnych problemów, z którymi muszą sobie radzić pracownicy socjalni. Wiąże się to z wspomnianym już systemem kształcenia, ale również z rozbudowaną biurokratyzacją czy wypaleniem zawodowym. Tak duża liczba środowisk przypadająca na pracownika socjalnego powoduje, iż niemożliwym staje się rzetelne, skuteczne świadczenie pomocy osobom zgłaszającym się do ośrodka pomocy społecznej. Wsparcie specjalistyczne Istotnym problemem w tym kontekście jawi się brak odpowiedniego wsparcia specjalistycznego dla pracowników socjalnych. Jak wynika z badań, dotyczy to przede wszystkim trudności w dostępie do porad psychologicznych i superwizji. Zadaniem specjalistów zatrudnianych w ośrodkach pomocy społecznej jest przede wszystkim pomoc klientom pomocy społecznej i pracownikom w sprawach związanych z sytuacją klienta. Brakuje natomiast wsparcia dla samych pracowników socjalnych w rozwiązywaniu ich problemów związanych z pracą. Często udzielnie wsparcia jest krępowane również ze względu na bliskie stosunki koleżeńskie panujące pomiędzy zatrudnionymi w ośrodku pracownikami, brak zaufania ze strony pracowników, czy brak wiary w możliwość rozwiązania problemów dotyczących organizacji pracy w ośrodku przez specjalistę, który jest zatrudniony w tym samym miejscu pracy. Najczęściej pracownicy socjalni szukają wsparcia w swoim zespole, ale przyznają, że nie wszyscy mogą liczyć na taką pomoc, a ponadto jest to obarczanie innych pracowników dodatkowymi problemami. Na pewno osoba, która wykonuje ten zawód, powołanie w niektórych przypadkach to musi mieć nerwy jak postronki, wiedzę, kompetencje, bo musi się odnaleźć w trudnych sytuacjach. To powoduje stres, obciążenie i dyskomfort chwilami, w momencie, kiedy nie ma tego wsparcia ze strony przełożonych. „Radź sobie sam” często tak jest. Jeżeli nie ma w pobliżu doświadczonego pracownika, to wtedy gdzieś szukać się na zewnątrz. Trzeba sobie poradzić z problemem danym. Wsparcie jest różne, powiedziałabym. Pomocą w rozwiązaniu omawianych problemów byłoby zapewnienie pracownikom dostępu do superwizji, która nabiera coraz większego znaczenia w kontekście narastających obowiązków pracowników socjalnych. Jak wynika z badań, niewielka część stołecznych 88 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ ośrodków pomocy społecznej wprowadziła superwizję, zarówno indywidualną, jak i grupową. W większości jednak przypadków jest to działanie podejmowane incydentalnie. Nasz zawód jest bardzo obciążającym zawodem. Dużo się o tym mówi. Superwizor powinien być zatrudniony na stałe. A nie jak jest teraz, że robimy jakiś projekt i wszyscy teraz szybko zapisujemy się na superwizję. Ja myślę, że powinniśmy mieć prawo wyboru do decyzji uczestnictwa w superwizji indywidualnej. To jest możliwość systematycznego, co tygodniowego lub co dwa tygodnie spotykania się z taką osobą. A teraz ta superwizja jest na razie tak modna, jak kiedyś zespoły interdyscyplinarne. A tak naprawdę jej nie ma. A jak jest to taka towarzyska, między pracownikami. W naszym zawodzie jest wpisane osłabienie zrównoważenia emocjonalnego. A czy mamy wsparcie? W naszym ośrodku tak. Pomogłoby nam stworzenie superwizji, ale w naszym ośrodku nie ma. Tam, gdzie superwizja jest prowadzona systematycznie, pracownicy wyrażali się z zadowoleniem o proponowanej im formie i skuteczności oferowanego wsparcia. Niemniej jednak część badanych wskazywała na nieprawidłowości w organizowaniu i prowadzeniu superwizji, brak zrozumienia przez przełożonych roli i znaczenia tego rodzaju wsparcia dla jakości pracy pracowników socjalnych, lekceważenie problemu. Kiedyś koleżanka dostała dopisek od pani wice-dyrektor, że dana sprawa wymaga superwizji. Koleżanka odpisała, że jest tego samego zdania i prosi o wskazanie superwizora. Dyrektor czasem nie ma świadomości, co to takiego jest. Kiedyś na szkoleniu spotkałam się z czymś takim, że dyrektor ośrodka pozawarszawskiego postanowił się szkolić i zostać superwizorem swoich pracowników. Mam nadzieję, że ten, kto go szkolił wybił mu to z głowy. Jak naszego dyrektora zapytaliśmy o superwizję jakieś półtora roku temu, to odpowiedział „napiszcie sobie projekt”. Tylko też nie ma świadomości, że superwizja dotyczyłaby tego konkretnego typu rodzin, a nie naszej potrzeby pracy również z innymi rodzinami. Myślę, że to jest brak świadomości u naszych przełożonych, a po drugie u ludzi, którzy decydują o naszych funduszach. Jeżeli urzędnicy nie będą mieli świadomości, że nasza praca jest na tyle obciążająca, że nam to jest potrzebne, jako standard, to nie będzie na to pieniędzy i automatycznie nie będzie jej w ośrodku. Nadmierne obciążenie obowiązkami przy braku odpowiedniego wsparcia specjalistycznego, trudnych relacjach z przełożonymi widocznymi poprzez brak komunikacji, poczucie lekceważenia problemów pracowników przez przełożonych i brak wsparcia z ich strony, zwłaszcza, w opinii pracowników socjalnych, w sytuacjach konfliktowych pomiędzy pracownikiem socjalnym a klientem, powoduje wypalenie zawodowe pracowników 89 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ socjalnych i naraża ich na problemy zdrowotne (zbyt duże obciążenie emocjonalne, psychiczne). Jako jedną z ważnych konsekwencji braku wsparcia i dbałości o psychiczny wymiar pracy pracownika socjalnego jest przenoszenie problemów z pracy do życia prywatnego i odwrotnie. Jak wskazywali badani, dodatkowy urlop po pięciu latach pracy nie jest wystarczającym wsparciem dla rozładowania psychicznych i emocjonalnych problemów wynikających z pracy pracowników socjalnych. Moi pracownicy, którzy przychodzą do ośrodka są naprawdę rzucani na głęboką wodę. To nie są problemy sprzed 50 lat. Teraz te problemy są koszmarne, nacisk psychiczny jest niesamowity i jest bardzo ciężko. Powiedziałabym, że osoby, które przychodzą teraz są bardzo mało odporne psychiczne. W pracy zdarzają się płacze pracowników, kiedyś tego nie było. Po prostu płacz, bo nie wiem, co zrobić, nie będę poprawiała tego pisma siódmy raz. I teraz jest kwestia czy zespół na to zareaguje, czy zostawi taka osobę samą? Zdaniem pracowników potrzebne jest także zwrócenie uwagi i zapewnienie dostępu pracownikom do rozmaitych aktywności pozwalających oderwać się od problemów pracy zawodowej (jak np. możliwość refundacji kosztów aktywności sportowej czy organizowanie wyjazdów pracowników). Pracownik socjalny powinien mieć możliwość odstresować się w jakiś sposób inny niż normalnie. To się tylko tak wydaje, że dodatkowe 10 dni urlopu, a to jest kropla w morzu. Skala problemów, z którymi się styka jest tak ogromna, że trudno sobie to wyobrazić. Komfort pracy zapewnia również odpowiednie wyposażenie i warunki pracy. Jak wynika z dyskusji, ośrodki pomocy społecznej borykają się również z, nie mniej ważnymi, problemami infrastrukturalnymi i finansowymi, jak brak środków finansowych na odpowiednie funkcjonowanie ośrodka czy słabe warunki lokalowe23. Głównie dotyczy to sprzętu (sprawnych drukarek, wystarczającej liczby telefonów, środków finansowych na akcesoria biurowe, jak toner czy papier do drukarki, środków finansowych na zakup środków higienicznych czy szczepionek), brak dostępu do pomieszczenia przeznaczonego do rozmów z klientem czy odpowiednio przygotowanego pomieszczenia (socjalnego) dla pracowników socjalnych. Ostatni etap badań potwierdził generalnie informacje, jakie zostały uzyskane w badaniu ankietowym. Niemniej jednak, dyskusja, w której wzięli udział 90 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ pracownicy socjalni pokazała, że nie tyle chodzi o to brak sprzętu czy odpowiednich pomieszczeń, ile o ich jakość i dostępność. My mamy pokój socjalny przerobiony ze schowka na szczotki, bez zlewu i okna. Ale macie. I tak z nikt z niego nie korzysta, bo się nie da. Są ośrodki, gdzie jest 10-12 osób w pokojach. W takim zespole 12-osobowym nie jest łatwo się skupić, skoncentrować. Rozbudowana biurokracja i brak czasu na pracę socjalną Znaczącą trudność, która wielokrotnie powracała podczas dyskusji stanowi rozbudowana biurokracja. Zdaniem badanych, ostatnie 10-15 lat zmieniło pracę pracownika socjalnego, z osoby pomagającej klientom pokonać trudne sytuacje życiowe w mniej lub bardziej sprawnego urzędnika, który gromadzi, uzupełnia, weryfikuje i, jeżeli wymaga tego sytuacja, przesyła dalej zebrany plik dokumentów opatrzony rozmaitymi urzędowymi pismami. Biurokracja. Pracownik socjalny jest urzędnikiem. Te umiejętności [red. predyspozycje i kwalifikacje] są bardzo cenne i warto, żeby zostały choćby w szczątkowej postaci, bo teraz stajemy się przede wszystkim urzędnikami. Bada się znajomość kodeksu postępowania cywilnego i my dużo czasu poświęcamy pisaniu decyzji, urzędowych pism. Fajnie by było, gdyby nasza praca polegała tylko na tym, że pracujemy z klientem. Nasza praca powiedzmy teraz w 20% polega na pracy z klientem. A reszta polega na biurokracji i „papierologii”, znajomości przepisów, pisaniu decyzji. To jest obecnie największy problem. W dużych ośrodkach nie ma czasu na pierdoły, pisze się trzy zdania we wniosku, bo nie ma czasu. Nie ma czasu na pracę socjalna, bo jest zasiłek, zasiłek, zasiłek. Śmiejemy się, że teraz spędzam 15 min. z klientem a potem godzinę wypełniam papiery. W badaniu ankietowym, które stanowiło jedną z części przeprowadzonego badania, w odpowiedzi na pytanie o to, które z wykonywanych obowiązków zajmują najwięcej czasu, 91 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ badani wskazywali trzy główne rzeczy: skrupulatne opisywanie zarówno w formie papierowej i elektronicznej wywiadów środowiskowych, które w ostatnich latach uległy znacznemu rozszerzeniu, odpisywanie na pisma i przygotowywanie pism do innych instytucji oraz realizacja zadań zleconych ze strony innych instytucji. Z kolei na pytanie o obowiązki, na które chcieliby przeznaczyć więcej czasu (takie, na które tego czasu nie wystarcza) główną odpowiedzią jest praca socjalna – bezpośrednia praca, kontakt z klientem, bliższe poznanie rodzin, które potrzebują wsparcia. Pojawia się również potrzeba czasu i możliwości kontaktu ze specjalistami w celu wspólnego omówienia problemów klientów i zaplanowania pomocy oraz czas na kontakt z organizacjami pozarządowymi. W opinii pracowników socjalnych, sporządzany podczas każdej wizyty wywiad środowiskowy w ostatnich latach uległ znacznej rozbudowie zajmując gros czasu pracy pracownika socjalnego. Innym pojawiającym się problemem jest instrumentalne i legitymizacyjne wykorzystywanie wywiadu środowiskowego. Podczas dyskusji wskazywano, iż coraz częściej pracownicy mają do czynienia z sytuacjami, w których zmienia się treść sporządzonych wcześniej wywiadów środowiskowych dostosowując je do decyzji przełożonych. Jak wynika z opinii badanych, „przerabianie” wywiadów podważa nie tylko ich kompetencje, niweczy wykonaną pracę, ale również kwestionuje sens wyrażania oceny przez pracownika, która stanowi nieodłączny element opracowywanego wywiadu środowiskowego. Działania takie wpływają negatywnie, zdaniem badanych, na skuteczność działania pomocy społecznej przyczyniając się jednocześnie do wzrostu poczucia wśród pracowników socjalnych lekceważenia ich pracy, braku zaufania i poczucia braku wsparcia ze strony przełożonych. Pomoc społeczna, jako worek bez dna Poczucie pracowników socjalnych dotyczące braku szacunku, a także bezradności, indolencji i ogólnego niezrozumienia wzmacniane jest poprzez konieczność realizacji zadań zlecanych ośrodkom pomocy społecznej przez inne instytucje. Jak mówią pracownicy socjalni, pomoc społeczna jest zarówno workiem treningowym, jak i workiem bez dna, do którego inne instytucje mogą wrzucić wszystko to, czym nie mogą lub nie chcą zająć się same. 92 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Ludzie do nas dzwonią z różnymi rzeczami, to już taki anegdotyczny przykład: wpadły kotki do kratki ściekowej i zadzwoniono do pomocy społecznej. Dzwoni się do nas ze wszystkim. Jesteśmy nie tylko workiem treningowym, ale też workiem bez dna, gdzie się wszystko wrzuci. Jeżeli wszystkie instytucje nie wiedzą, co, z czym zrobić, to wysyłają to do pomocy społecznej. Jeżeli przeszło przez wszystkich i nikt nie poradził sobie z problemem, to trafi do nas, (…) Bo nie mamy gdzie tego przesłać. Nie mamy pozwolenia na to, żeby powiedzieć NIE. Ja musiałam wywozić zwłoki kota też. To niemalże była interwencja, bo kot się rozkładał. Policja nie, Straż Miejska nie. Inne grupy zawodowe chętnie na nas wszystko zrzucają. W Straży Miejskiej jest przełożony, który mówi, że nie, bo to do nas nie należy, a u nas tego nie ma. Przychodzi pismo od burmistrza, koleżanka musi jechać i zwłoki kota wywozić. Ja mogę powiedzieć nie, ale za chwilę dostanę pismo od burmistrza, nawet nie od naszego przełożonego. To też jest tak, że nasza ustawa jest skonstruowana tak dość ogólnie, pomoc w przezwyciężaniu trudnych sytuacji i dla pana Kowalskiego trudną sytuacją jest to, że mu śmierdzi kot rozkładający się na klatce schodowej. I jak ktoś się uprze to uzna, że to należy od naszych obowiązków. Ciężko jest się wybronić. Jak jesteśmy na etapie dzielnica, ośrodek pomocy społecznej podlega burmistrzowi, jak wiele innych instytucji, ale w tym łańcuszku pokarmowym jest na samym dole. Jeżeli my powiemy nie, to już nie ma nikogo, komu można by jeszcze było. Bo jesteśmy na samym dole. Brakuje współdziałania z innymi instytucjami, służbami, szczególnie z kuratorami, prokuratorami, służbą zdrowia. Ja chciałabym jeszcze słówko w odniesieniu do współpracy z innymi służbami. Zgoda, że jeśli ktoś chce to zrobi wszystko, żeby współpracować, ale są różni dzielnicowi i różni kuratorzy. Jednemu kuratorowi to niemalże musiałam wcisnąć mój telefon, żebyśmy mieli kontakt do siebie, bo on nie miał takiej potrzeby. Mimo, że ja informowałam, że się źle dzieje i coś tam po telefonie jednym, drugim się zmieniło. Ale wiele do życzenia pozostawiała ta współpraca w moim przypadku. Czasami jest to nie do przeskoczenia. Ta współpraca nie jest tak do końca, że to wynika z braku dobrej woli kuratora czy dzielnicowego, bo czasami w nas budzi się takie poczucie, że jak ja się chcę czegoś dowiedzieć, załatwić to muszę napisać tysiące pism, a ktoś inny do mnie dzwoni i chce na telefon. I rodzi się taki wewnętrzny konflikt. 93 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wyraźnym problemem, na który wskazywali wszyscy badani, jest społeczna niewiedza lub błędne wyobrażenie na temat zadań i obowiązków pomocy społecznej. Dotyczy to zarówno innych instytucji, służb społecznych, jak i świata mediów, które często w błędny sposób interpretują zadania pracowników socjalnych, tym samym dezinformując społeczeństwo na temat podejmowanych działań przez służby pomocy społecznej. Pracownik socjalny jest, zdaniem badanych, postrzegany przez inne instytucje, jako dysponent środków finansowych, osoba kontaktowa w sytuacji, kiedy się coś dzieje, lub źródło informacji statystycznych przydatnych innym służbom. Wiele osób myśli, że my tylko przydzielamy pomoc finansową. My jesteśmy opieką społeczną. Gdyby osoby robiące te programy, czy z telewizji, czy z prasy były informowane w ogóle o systemie pomocy społecznej. Nawet reporter TVN nie mówi pracownik socjalny tylko pracownik opieki społecznej. Nie znają zasad, kryteriów, nie znają niczego. To jest kwestia informowania. Jesteśmy pod samorządem, więc samorządy powinny mieć jakiś wpływ, jakąś kontrolę nad tym. Myślę, że oni się nie interesują tym. Oni nie wiedzą, co to jest pomoc społeczna. Radni też. W sytuacji powodzi wysyłali wszystkich do pomocy społecznej, bo tam dają i na pewno dają tyle, ile w telewizji mówili. W ogóle nie mają pojęcia o tym. Zero informacji na temat pomocy społecznej w samorządach. Dla kuratora ops potrzebny jest do sprawozdawczości. Traktowanie przez inne instytucje ośrodków pomocy społecznej, jako instytucji o szeroko zdefiniowanym zakresie obowiązków pociąga za sobą dalsze, poważniejsze konsekwencje. Przekłada się to, bowiem na obarczanie instytucji, a konkretnie pracowników socjalnych, pełną odpowiedzialnością za życie rodzin, którym pomagają. Mieliśmy tu niedawno taką sytuację osób bezdomnych. Z jednej strony czyni się nas odpowiedzialnych za wszystkie osoby bezdomne, które przebywają na naszym terenie, żeby nie zamarzły, żeby nie były głodne. Wszystko się robi pod kątem tych osób bezdomnych. Mało tego musimy wiedzieć, gdzie one przebywają. I mimo, że oni się przemieszczają, bo nie są to osoby, które przebywają stale w jednym miejscu. Dzisiaj jest ich tam pięciu, jutro dziesięciu a następnego dnia nie ma tam nikogo, są w innym miejscu. Natomiast codziennie musimy mieć wiedzę, co się z nimi dzieje. Gdyby coś się stało, gdyby ktokolwiek z nich zamarzł…. Czyni się nas odpowiedzialnych za tych ludzi. Zrzuca się odpowiedzialność za wszystko: za to, że ktoś pije w domu, za to, że jest tam dziecko i co będzie, jeśli zabierzemy dziecko w niewłaściwy sposób? Czyni się nas odpowiedzialnych za wszystko. Trzeba się znać na każdej sytuacji. To jest stres. Przyjeżdża telewizja, wywiad. Nieustannie się nas ocenia. 94 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Ja w sobie mogę mieć taką odporność i nie będę brała odpowiedzialności za życie tego klienta, to jest jego wybór, ale właśnie jestem zewsząd naciskana i przez media i przez swojego szefa, żeby jednak wziąć tę odpowiedzialność. Najlepiej jakbym zamieszkała z tą rodziną i pomagała na bieżąco. Jeżeli uczą nas na studiach, że nie bierze się tej odpowiedzialności, a potem przyjdziemy do OPS-u i usłyszymy od szefa, że jak to nie wiedziałam, że się coś zadziało, nie przeciwdziałałaś temu, że ktoś powrócił do picia, to był jego wybór. Tu nie chodzi tylko o szefostwo, ale o społeczeństwo, które od nas wymaga odpowiedzialności za czyny naszych klientów. Myślę, że jesteśmy takim workiem treningowym, jako grupa zawodowa. „Mierny” dziennikarzyna chcący się wykazać rzucany jest w sprawy społeczne i najlepiej taki chodliwy temat, jak jakiś nasz klient. I my, jako ci źli, niedobrzy. To jest nierzetelne i traktują nasz zawód po macoszemu. Tego nie ma z kuratorami. Lobby prawnicze jest bardzo mocne i broni się skutecznie, a nas nie ma bronić kto. Szerokie społeczeństwo, nie musi znać ustawy o pomocy społecznej i nigdy nie pracowali w ośrodku pomocy społecznej, mają mylny obraz i oczekują od nas czasem cudów, których nie jesteśmy w stanie spełnić. Badani pracownicy socjalni wskazywali na, ich zdaniem, medialną presję wywieraną na ośrodki pomocy społecznej, która służy jedynie nagłośnieniu dramatycznych, skrajnych, jednostkowych przypadków. Sytuacja taka przekłada się również bezpośrednio na organizację pracy w ośrodku. Problem polega na tym i nie zapominajmy o tym, że dyrektor piastuje stanowisko. I często jest tak i w moim przypadku tak było, burmistrz dzwoni do mnie i mówi, że proszę załatwić to tak i tak. Pani dyrektor musi mieć podpisany taki zestaw dokumentów, na wypadek gdyby przyjechała telewizja (…) Ja powiem ze swojego przykładu, pracuję 14 lat w ośrodku, w jednym ośrodku. Na początku swojej pracy też tak działałam, czyli dyrektor mi mówił i ja zmieniałam cały wywiad, opisywałam go zupełnie inaczej, żeby dostosować go do dyrektora, bo taka jest prawda. I przepisywanie wywiadów jest jakąś normą w ośrodkach. Miałam taką sytuację, w której byłam pewna, że moje działanie jest prawidłowe i powiedziałam bezczelnie pani dyrektor, że tu jest ocena pracownika i pani dyrektor nie ma prawa tu nic skreślić. Proszę napisać, że pani odmawia. Jak przyjdzie telewizja, to ja będę musiała się tłumaczyć, dlaczego nie zrobiłam, dlaczego nie dałam. W moim ośrodku dobrowolnie reporterka kręciła film chodząc z kamerą za pracownikiem socjalnym i został nakręcony 40 minutowy program, jak wygląda praca pracownika socjalnego. Pani zrealizowała program w telewizji publicznej po godz. 23 w środę i to było jednorazowe, bo powiedziała, że była mała oglądalność. Pani miała chęć, pracownicy socjalni się zgodzili i to było jak policzek dla pracownika socjalnego, ośmieszenie. Nikt o 23 nie będzie zainteresowany oglądaniem, jak wygląda 95 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ praca pracownika socjalnego i system pomocy społecznej. Ona sama powiedziała, że na program o dużej oglądalności to ten materiał jest za mało sensacyjny. Społeczna niewiedza na temat działań, obowiązków i uprawnień pracowników socjalnych w powiązaniu z nieprzychylnym i często oskarżycielskim tonem przekazów medialnych wywołuje obawy, strach i negatywne nastawienie beneficjentów pomocy społecznej. Zdarza się, iż klienci korzystający z pomocy społecznej obarczają pracowników odpowiedzialnością za negatywne wydarzenia w ich życiu. Przy okazji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy zrobiono z nas takie potwory bez serca, gdzie pracownik wchodzi do domu i zabiera dziecko. To rzecz straszna. To nie patologia stanowi zagrożenie, tylko my. Brak wsparcia ze strony przełożonych Charakteryzując własną grupę zawodową, badani odwoływali się do innych grup zawodowych wskazując zarówno na silne związki zawodowe innych służb społecznych, jak i widoczną solidarność wewnątrzgrupową, która przejawia się ochroną pracowników przez ich przełożonych. W opinii pracowników socjalnych, takiego wsparcia brakuje w ich środowisku. Badani, którzy wzięli udział w dyskusji z jednej strony, mają poczucie wspólnoty jako grupa zawodowa, z drugiej strony jednak, nie znajdują oparcia wśród swoich przełożonych. Od kadry kierowniczej oczekujemy otwartości na nowe pomysły, kreatywności, żeby wzmacniać samodzielność wśród pracowników, a w większości przypadków to ma podłoże kontroli. Nadzór i kontrola. Niewiele osób przyznało, że nie ma trudności w kontaktach ze swoimi przełożonymi, ma natomiast poczucie zrozumienia, wsparcia, możliwości omówienia trudnych kwestii czy nowych pomysłów i ogólnej akceptacji podejmowanych działań. Mnie się wydaje, że to zależy od komfortu psychicznego, jaki stworzy kierownictwo. Bo nam się zmienił dyrektor, który jest menagerem, a zastępca jest od pomocy społecznej. I jest fajnie, bo ściąga pieniądze dla nas, robi to, co ważne i fajnie. W tej chwili są burmistrzowie nowi, młodzi, asertywni w 96 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ stosunku do klientów, świetna praca. Ja pracuję długo w ośrodku pomocy społecznej i patrzę, że ten komfort, które daje kierownictwo… to ja się czuję świetnie w tej chwili w mojej pracy. Fajnie jest jak do kierownika można normalnie pójść i nie zapisuje się człowiek przez sekretariat. Po prostu taka dostępność. U nas akurat dostępność taka jest, ale są takie ośrodki, w których postrzeganie kierownika jest niemalże jak Boga, do którego trzeba przygotować się na rozmowę, a nie pójść spontanicznie. Zdaniem badanych, w obszarze pomocy społecznej brakuje zarówno czynnych związków zawodowych, jak i poczucia instytucjonalnej przynależności i identyfikacji wśród pracowników socjalnych. Ale to, że się nie promujemy to jest nasza wina. Kto ma nas promować? Ktoś? Nie, my. Służba zdrowia się promuje, ale oni wykonują ciężką robotę od protestów, akcji. A co robimy my tak naprawdę? To jest deprecjacja własna. My sami jesteśmy winni, bo martwimy się, że jesteśmy beznadziejni, że nas głupio przekażą, że skłamią, bo za późno dadzą materiał. Tak. Ale dlatego, że my nic nie robimy. O potrzebie instytucjonalnej identyfikacji świadczą również odpowiedzi udzielone na pytanie zadane w ankiecie na temat korzyści ośrodka pomocy społecznej, jakie zdaniem badanych płyną ze szkolenia swoich pracowników, m.in. możliwości godnego reprezentowania swojego ośrodka i bycia „wizytówką” instytucji, w której się pracuje. Problem wydaje się być dostrzegany również przez dyrektorów ośrodków pomocy społecznej, którzy są świadomi problemów dotyczących identyfikacji i przynależności pracowników socjalnych do ich miejsca pracy. Poniżej fragment wypowiedzi jednego z badanych: Ja tutaj mam najwięcej zarzutów, z moich obserwacji do siebie i do kadry zarządzającej. Nie umiemy stworzyć takich procesów w zarządzaniu, które pozwalają pracownikom utożsamiać się z ośrodkiem. Z ośrodkiem, a następnie ze środowiskiem, w którym pracują. Tutaj kwestia zarządzania się pojawia. To jest cały problem, że nie umiemy zarządzać pomocą społeczną, zasobami ludzkimi (…) zarządzanie dyrektywne, sztywne zarządzanie ośrodkiem pomocy społecznej może spowodować podział: głupia dyrekcja i pracownicy, albo kierownicy i pracownicy i tak często bywa. Nie ma utożsamiania się, że jedna owczarnia i jeden pasterz tylko każdy tam sobie po łodyżce idzie, w swoją stronę. Kwestie organizacji pracy i zarządzania były istotne także dla pracowników socjalnych, którzy wskazywali na demotywujący czynnik doskonalenia umiejętności 97 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ zawodowych spowodowany brakiem jasnego systemu awansowania, ścieżki kariery w ośrodkach pomocy społecznej, jasnego systemu premiowania pracowników socjalnych. Organizacja pracy to bardzo dużo. Przede wszystkim jasne zasady awansu pracownika socjalnego. Po ilu latach, jakie studia powinny być spełnione. Nie tak, że on się kształci, uczy i dalej jest pracownikiem socjalnym i nic więcej w jego życiu się nie wydarzy. Przeciwdziałanie korupcji poprzez tworzenie stanowisk pracy dla sowich znajomych, co jest notoryczne w ośrodkach pomocy społecznej. Nie merytoryczne. Tak się dzieje, taka jest prawda. Różnice w wynagrodzeniach. Te same stanowiska są bardzo różnie wynagradzane. Bardzo różnie też premiowane, więc to przede wszystkim zależy od kierownictwa, dyrekcji. Ścieżka zawodowa to jest ważne, bo ja idę za chwilę na emeryturę, ale widzę moich młodych kolegów, którzy nie mają motywacji i mówią, że stąd odejdą. Mówiąc o nagradzaniu nie mam na myśli tylko finansowego nagradzania, ale są też inne formy nagradzania. Docenienie czegokolwiek i docenienie tego. To wpływa na te etapy. Jeżeli w ciągu roku odchodzi pięciu pracowników to się mówi, że znaleźli lepszą pracę, a nie ma myślenia, co mogę zrobić, żeby zostali. Nic się nie dzieje, nie ma awansu, nie ma motywacji. Praca nie jest łatwa i stanowisko dyrekcji, która nie docenia to tym bardziej demotywuje. I człowiek się zastanawia czy pójść na studia, czy robić specjalizację, czy się przekwalifikować. Brak zawodowej solidarności widoczny jest również w słabej współpracy pomiędzy stołecznymi ośrodkami pomocy społecznej. Zdaniem badanych, między ośrodkami istnieje rywalizacja niż współdziałanie. Brakuje przepływu informacji pomiędzy ośrodkami. Pracownicy nie wiedzą, jak się pracuje, rozwiązuje problemy w innych ośrodkach. Często szkolenia, a w tym przypadku również i to badanie, jest jedynym miejscem i okazją do wymiany informacji i zawodowych doświadczeń. Najgorsza jest Warszawa i rywalizacja ośrodków, który lepszy, który będzie brał udział w projekcie w ramach miasta, a my byliśmy pierwsi, a my to jesteśmy koordynatorami itd. To jest na zasadzie, że jeżeli to był mój pomysł to ja mam na niego wyłączność. A to powinno docierać do wszystkich mieszkańców danego rejonu. 98 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Pieniądze, a szczególnie nagrody dla najlepszego ośrodka na koniec roku są takim elementem rywalizacji. Moim zdaniem nie. Takie ściganie się udziału w kolejnych projektach, czy jest tam dwa czy jeden a piąty musi być, bo musimy być lepsi. Nie wiem czy to jest pozytywne. My teraz zaczynamy mniej, ale dokładniej. Zrzucanie zadań i odpowiedzialności przez inne instytucje na pracowników socjalnych, brak silnych związków zawodowych i zawodowej solidarności, brak wiedzy w społeczeństwie na temat zadań i działań podejmowanych przez pracowników pomocy społecznej, nagłaśnianie w mediach negatywnych i skrajnie dramatycznych wydarzeń jest, według badanych pracowników socjalnych, rezultatem niskiego prestiżu zawodu pracownika socjalnego i braku szacunku dla wykonywanej przez nich pracy. Ich praca kojarzy się z opieką24 a nie pomocą, która nie jest tożsama z odpowiedzialnością za życie i zachowania klientów korzystających z pomocy społecznej. Mimo licznych problemów, z jakimi borykają się pracownicy socjalni, badani wskazywali również na potrzebę upowszechniania dobrych rozwiązań, nowych inicjatyw, wymiany doświadczeń, które pomogą wprowadzać zmiany w obszarze pomocy społecznej oparte na tym, co dobre i sprawdzone. Większość pracowników ma poczucie satysfakcji z wykonywanej pracy (67% badanych odpowiedziało, że czerpie dużo satysfakcji ze swojej pracy) i przekonanie, że ich praca jest bardzo potrzebna (89% badanych). 5. Analiza SWOT Jedną z istotniejszych kwestii stawianych w tym raporcie jest pytanie o możliwości rozwoju zawodowego pracowników warszawskich Ośrodków Pomocy Społecznej. Pamiętać przy tym należy, że jak każda grupa zawodowa i pracownicy socjalni są grupą wewnętrznie bardzo zróżnicowaną.25 Niemniej możliwe jest określenie pozytywnych zasobów i negatywnych obciążeń tej grupy zawodowej, a także identyfikacja zewnętrznych determinant 24 Termin „opieka” pojawia się nie tylko w mowie potocznej, ale również w publikacjach prasowych, programach telewizyjnych dotyczących pomocy społecznej. Termin ten, zdaniem badanych pracowników socjalnych, jest używany również przez przedstawicieli innych służb społecznych. 25 Zob. rozdział „Warszawskie Ośrodku Pomocy Społecznej. Raport otwarcia” 99 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ silnie warunkujących przebieg wykonywanej pracy. W tym celu podczas jednej z części badania zastosowano analizę SWOT (od pierwszych liter angielskich wyrazów Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats), czyli metodę pozwalającą na określenie silnych i słabych stron zawodu pracownika socjalnego, a także zewnętrznych szans i zagrożeń dla rozwoju zawodowego pracowników socjalnych. Wstępne wyniki tej analizy zaprezentowane są w tabeli zbiorczej. Tab. 12. Silne strony Słabe strony umiejętności praktyczne, niski prestiż, zdolności interpersonalne, czyli praca w przerzucanie odpowiedzialności zarówno zespołach, praca z klientem, umiejętność pracy w stresie, w zespole, jak i między instytucjami, brak superwizji i lekceważenie tego kreatywność i cierpliwość, kwalifikacje, obciążenie pracą, predyspozycje, wypalenie zawodowe nie tylko w zdolności organizacyjne, stosunku do klienta, ale do wykształcenie, kierownictwa, pracy w dzielnicy, skłonność do wolontaryjnego działania, wsparcie ze strony kolegów/koleżanek z pracy. problemu, brak wyraźnej gradacji w karierze zawodowej kariera zawodowa nie ma swojej ścieżki brak zachęt ze strony przełożonych, żeby podnosić kwalifikacje, robić specjalizacje, bezsilność w działaniach – akcyjność w działaniach ośrodka, brak doceniania pracy od podstaw, ważniejsze są medialne akcje, 100 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ ambiwalentny stosunek do klientów, nieumiejętność kształtowania opinii na temat zawodu przez samych pracowników socjalnych, sprowadzanie pracownika socjalnego do roli urzędnika biurowego, brak sprawczości, jako grupa zawodowa, brak standardów pracy, brak higieny pracy. Zewnętrzne szanse Zewnętrzne zagrożenia system szkoleniowy, brak wpływu na ustawodawstwo, wymiana doświadczeń między brak kompatybilności między ustawami, ośrodkami, przepisy prawa niemające zastosowania, wymiana doświadczeń w zespołach nadmierne obciążenie zadaniami interdyscyplinarnych, zleconymi, promocja zawodu w mediach, kodeks etyczny pracownika socjalnego, innych instytucji, władz samorządowych powołanie związku branżowego na pracowników socjalnych, cedowanie odpowiedzialności ze strony reprezentującego interesy pracowników złe planowanie budżetu, socjalnych np. odrodzenie się Polskiego zagrożenia ze strony klientów, Towarzystwa Pracowników Socjalnych, korupcja, pogłębienie świadomości społecznej o niewystarczająca współpraca pomiędzy zawodzie, jednostkami samorządowymi: policją, usamodzielnienie OPS-ów, czyli zmiana szkołami, służbą zdrowia, osobowości prawnej, zagrożenie zdrowia i życia ze strony zmiana aktów prawnych, klienta (nie tylko napaści bezpośredniej, umożliwienie korzystania z superwizji, ale również choroby), pomocy psychologicznej, nierzetelnie informujące media, 101 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ ustawowe gwarancje wyższych płac. niskie wynagrodzenie, brak systemu motywacji. Źródło: opracowanie własne, IRSS Już pobieżna analiza zebranego materiału pozwala zauważyć, że pracownicy socjalni warszawskich OPS-ów dostrzegają zdecydowanie więcej słabych stron swojego zawodu. Pozytywne jest jednak to, że dostrzegają oni jednocześnie wiele potencjalnych zewnętrznych szans rozwiązania pojawiających się trudności. Słabe strony zawodu pracownika socjalnego Jedną z częściej podkreślanych przez badanych słabych stron pracownika socjalnego jest niski prestiż. W opinii badanych: „prestiż zawodu w zasadzie nie istnieje”. Na taki stan rzeczy wpływ ma przynajmniej kilka czynników. Po pierwsze zauważalna wśród samych pracowników socjalnych jest deprecjacja zawodu: „My często dostajemy w „twarz” od podopiecznego, a z drugiej strony od przełożonego. Jesteśmy między młotem, a kowadłem. Pracownik socjalny za wszystko obrywa. Jak przychodzi telewizja i mówi, że podopieczny się powiesił, to pyta, gdzie był pracownik socjalny, co zrobił?” Niektórzy z respondentów są przekonani nawet, że w społecznym odbiorze wykonywany przez nich zawód kojarzony jest z działaniami, które nie zasługują na uznanie: „myślę, że my jesteśmy tak postrzegani, że jesteśmy do wykonywania jakichś niższych działań.” Przyczyna deprecjacji zawodu pracownika socjalnego jest również bardzo prozaiczna: postępująca biurokratyzacja i odchodzenie od idei pracy w terenie, w kierunku urzędowego „załatwiania spraw w okienku”. W tej kwestii konieczny jest „powrót do idei pracy socjalnej, a nie okienka socjalnego, do którego obecnie się dąży i robienia z pracownika socjalnego urzędnika znającego przepisy prawa, wszelkiego rodzaju ustawy, rozporządzenia, uchwały. A moim zdaniem umyka w tym czasie to, co jest najważniejsze – 102 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ praca socjalna z rodziną czy osobą, która chce pomocy. A nie zawsze pracujemy z osobą, która chce. I bardziej nam zależy na tym, żeby coś dostał, bo za to jesteśmy rozliczani. Na to powinno Ministerstwo kłaść jak największy nacisk, a nie na to, żeby z pracowników socjalnych tworzyć urzędników socjalnych.” Po drugie niewątpliwie negatywny wpływ na prestiż pracowników socjalnych wywierają media, w szczególności programy telewizyjne poszukujące taniej sensacji nadawane przez jedną z największych telewizyjnych stacji komercyjnych. Efekt tego jest taki, że pracownik socjalny kojarzony jest ze złym urzędnikiem, który przychodzi do domu i zabiera dziecko. Jak poszłam na wywiad pod kątem obiadów szkolnych, to był pierwszy wywiad, rozpoznanie a pani mi mówi, że pół nocy nie spała przez mnie, bo się tak bała. Bała się, że jej dziecko odbiorą. Taki jest wizerunek pomocy społecznej. Wydaje się, że uzasadnione jest oczekiwanie pracowników socjalnych, że wreszcie przeprowadzona zostanie przemyślana kampania społeczna zmieniająca wizerunek pracownika socjalnego, pełen przekłamań i uproszczeń. „I właśnie nagłośnienie w mediach naszego zawodu, to, co się mówi od 30 lat. I w sumie dalej nie wiadomo, co ten pracownik robi [red. pracownik socjalny]. Tylko się pokazuje, jak trzeba zabrać dziecko, to się mówi, że pracownika tam nie było. Pokazuje się go w negatywnym świetle zamiast pokazać, co on robi. A mówi się ciągle, że daje się tylko pijakom pieniądze i potwierdził to pracownik PCPR, co spowodowało, że mi szczęka opadła zupełnie.” Jak widać winę ponoszą tutaj nie tylko media, ale część winy leży również po stronie samych pracowników, którzy są nieprzygotowani do kontaktów z mediami. Trudno jest jednak ich obwiniać o brak umiejętności pracy z mediami, wszak nie należy to do zakresu ich obowiązków. Niemniej umiejętność wykorzystania mediów w procesie odbudowy wizerunku i prestiżu pracy socjalnej wydaje się niezbędna. Pracownicy socjalni dostrzegają potencjał mediów, jednak ich zdaniem w celu zmiany wizerunku pracownika socjalnego potrzebne jest przyswojenie sobie elementarnej wiedzy z zakresu pomocy społecznej przez pracowników mediów. Ataki mediów mogłyby być pozytywnym bodźcem. Gdyby media rzetelnie przedstawiały sytuację, miały rozeznanie w całym problemie. Ale tu chodzi o zrobienie sensacji. Ale wynika to z faktu, że dyrekcja, kierownik jest zaskoczony, że przyjeżdża telewizja i już pojawia się wielki problem – trzeba znaleźć szybko winnego, rozwiązanie, itd. To jest garstka ludzi, którzy produkują takie programy 103 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ oparte na sytuacjach beznadziejnych, bo nie mówią o sytuacjach notorycznie pojawiających się w pomocy społecznej tylko są to ekstremalne sytuacje, z którymi pomoc społeczne sobie nie poradzi. Po trzecie wydaje się, że niski prestiż zawodu pracownika socjalnego wynika ze zinstytucjonalizowanego już zwyczaju przekazywania służbom pomocy społecznej zadań, do których nie są one powołane. Pracownik socjalny staje się przysłowiowym ostatnim kołem ratunkowym, które rzucane jest, kiedy inne instytucje są bezradne, bądź niejasny jest wykonawca zadania. Taki stan rzeczy niejednokrotnie prowadzi do kuriozalnych sytuacji. Chciałbym jeszcze dwa konkretne przypadki opowiedzieć w dwóch słowach. Jeden to pismo z policji od dzielnicowych. Prośba o to, żeby przyjść do kobiety i wyprowadzać jej psa, bo pies jest wielkości cielaka, babcia nie jest w stanie zejść z drugiego piętra i pracownik socjalny ma pójść i zorganizować wyprowadzanie psa. Ja już pomijam, że w przypadku gdyby były usługi domowe lub gdyby osoba taka wyraziła zgodę byłaby może taka możliwość, żeby może raz dziennie ktoś wyprowadzał tego psa. Niemniej jednak jest to pomieszanie kompetencji. Druga sprawa – pożar kamienicy, są ofiary, są ofiary śmiertelne, poszkodowani siedzą na mrozie. Gdzie jest telefon? Telefon interwencyjny do ośrodka, kierownika, dyrektora, natychmiast proszę zebrać 10 osób i jechać z termosami. Po pierwsze, kto wyposaża ośrodki w takie urządzenia. Po drugie, w naszym zakresie obowiązków nie ma czegoś takiego, że jesteśmy dyspozycyjni 24h na dobę. Bo generalnie, jeżeli chcemy się umówić na wywiad po godzinie 16: 17-18 czy w weekend, to nie mamy takiej możliwości. Jest to na własną odpowiedzialność. I w tej sytuacji, kiedy był pożar trzeba zapewnić schronienie tym ludziom. Jeżeli są to ferie to wiadomo jest możliwość w szkołach, internatach czy gdzieś. Gorzej, jeżeli jest to rok szkolny, jest to zima, kiedy ci ludzie stracili niemalże wszystko i trzeba im okrycia dać. Tutaj jest brak takich poszczególnych służb w gminach i środków na to, jeżeli chodzi o takie interwencje kryzysowe. Bo tutaj pożar może dotyczyć dwóch czy dziesięciu rodzin, ale jeżeli byłby problem biologiczny czy jeszcze jakiś szerszy, to ośrodek fizycznie nie będzie w stanie pomóc tym ludziom. I wreszcie ostatnia przyczyna niskiego prestiżu pracy socjalnej wydaje się, że leży w specyficznym umiejscowieniu pracownika socjalnego pomiędzy interesami świadomych swoich praw klientów pomocy społecznej, a interesami przełożonych, którzy, w relacji klientpracownik socjalny, nierzadko biorą stronę tych pierwszych. Często szef podważa decyzje i wychodzi się na osobę niewiarygodną. Ja mówię, że klient nie dostanie czegoś, dopiero dostanie, jak się z czegoś wywiąże, a on idzie do kierownika, kierownik wzywa z teczką i mówi, że trzeba dać. No i dajemy, i klient stoi zadowolony. 104 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ W konfrontacji klient – pracownik socjalny, klient – kadra zarządzająca, pracownik socjalny – kadra zarządzająca, nierzadko jedynym „zwycięzcą” jest klient, ofiarą natomiast bardzo często jest pracownik socjalny. Konsekwencją tego z pewnością jest podupadająca samoocena pracownika socjalnego, a w oczach klientów niski status pracowników socjalnych. Kolejną ze słabych stron zawodu pracownika socjalnego wyraźnie uwypukloną przez badanych jest brak mechanizmu zachęcającego do pokonywania kolejnych szczebli kariery zawodowej. Pierwszym, choć nie jedynym i niekoniecznie najważniejszym mankamentem istniejącego obecnie modelu kariery zawodowej w warszawskich ośrodkach jest rozbieżność pomiędzy zwiększeniem obowiązków i odpowiedzialności wynikających z awansu zawodowego, a wzrostem wynagrodzenia. Motywacja w opiece, możliwości awansu są mocno ograniczone, nie ma gratyfikacji finansowej od wielu lat, brak pochwały. Gdzieś tego brakuje a zamiast tego się słyszy, znowu nawaliłeś. Warto zauważyć jak duże różnice występują pomiędzy opinią pracowników socjalnych i opinią kadry zarządzającej w kwestii istniejącego systemu zachęt w ośrodkach pomocy społecznej. W opinii pracowników socjalnych taki system motywacyjny prawie w ogóle nie występuje. System motywacji – nie wiem, jak jest w innych ośrodkach, ale u nas nie ma gradacji, kariera zawodowa nie ma swojej ścieżki. Długo się czeka, mimo, iż ma się kwalifikacje, na starszego pracownika socjalnego czy specjalistę. W zasadzie u nas tego nie ma. Dyrekcja nie motywuje do tego, żeby podnosić kwalifikacje, robić specjalizacje. Zgoła inaczej ten sam problem postrzegają dyrektorzy warszawskich OPS-ów. Myślę, że to są (red. - motywacja pracowników socjalnych do podnoszenia kwalifikacji i umiejętności) przede wszystkim cechy osobowościowe, że ktoś ma w sobie ambicje i wyobrażenie o tym jak będzie wyglądała jego ścieżka zawodowa. Kolejna motywacja wypływa z czynników finansowych. Aczkolwiek ja ostatnio zauważyłam dominujący wątek motywujący, to jest kwestia prestiżu zawodowego. Oczekiwania pracowników socjalnych dotyczą docenienia ich warsztatu pracy tego, co robią, tej trudnej roli, jaką mają. Żeby ktoś przestał ten trudny wizerunek, jaki jest medialnie prezentowany, aby został odczarowany. Myślę, że ta kwestia prestiżu, wizerunku zawodu pracownika socjalnego zaczyna być tą wartością, która z tą kwestią finansową gdzieś idzie równo w parze. 105 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Z uzyskanych informacji wynika, że wzrost wynagrodzenia związany z awansem zawodowym w warszawskich ośrodkach pomocy społecznej wynosi w przybliżeniu 100 zł. Nie trudno zgodzić się z opinią, że jest to raczej wzrost symboliczny, który nie jest adekwatny do wzrostu odpowiedzialności i zakresu obowiązków. W tej sytuacji czynników motywujących pracowników socjalnych poszukuje się w ich cechach osobowościowych, a także w specyficznie postrzeganym prestiżu zawodowym. Nie mam żadnej motywacji do podnoszenia swoich kwalifikacji, jeżeli chodzi o specjalizacje. Zrobię specjalizację, dostanę 100 zł brutto więcej, z drugiej strony o wiele więcej obowiązków. Ja pracuję już blisko 20 lat w tym zawodzie. Skończyłem swoją ścieżkę awansu zawodowego na starszym pracowniku socjalnym i nie widzę dla siebie żadnego sensu podnoszenia swojej ścieżki zawodowej, osiągania specjalizacji, czy starszego specjalisty pracy socjalnej. Musiałbym dużo zapłacić za tą specjalizację, dostanę tak jak moje koleżanki za tą specjalizację 100 czy 120 zł. brutto i obowiązków więcej. To przepraszam bardzo, ale ja dziękuję. Jak duże znaczenie odgrywają czynniki niefinansowe w motywowaniu pracowników socjalnych do podnoszeniu kwalifikacji zawodowych świadczy poniższa wypowiedź jednego z dyrektorów warszawskich OPS-ów: Powiedzmy, że to (red. – niefinansowy aspekt motywacyjny) jest dobre słowo dyrektora. Ja mam większą częstość żeby krytykować, żeby zwracać uwagę pracownikom na błędy, korygować pewne działania, nie chwalić. Więc uważam, że jak ja, coraz częściej mi się zdarza, żeby chwalić pracownika za różne czynności, które wykonał i które mi się podobają to wtedy to ma dużą wartość dla pracowników. Jeśli widać, że warsztat uległ poprawie, to jest pewnego rodzaju nagroda. (…) Myślę, że pewnego rodzaju nagrodą jest włączanie pracownika w większą aktywność ośrodka i wysłuchanie jego propozycji, otwartości albo spełnianie jego celów zawodowych. Jeśli ma jakiś pomysł na zrealizowanie jakiegoś projektu to ułatwienie mu zrealizowania tego projektu socjalnego. To są narzędzia, którymi ja mogę się posługiwać. Jednak w oczach pracowników socjalnych przywołane wyżej włączanie pracownika w większą aktywność ośrodka oznacza również, a w niektórych przypadkach przede wszystkim kolejne (niekoniecznie pożądane) obowiązki. Podobnie zresztą tą kwestię postrzegają niektórzy dyrektorzy warszawskich OPS-ów. 106 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Pracownikowi została zaproponowana powiedziałabym taka rola zastępowania kierownika. Bez zmiany jakiegoś zakresu obowiązków, ale przypisane troszeczkę więcej odpowiedzialności, no, bo wykazał się, jest osobą, na której można naprawdę polegać. Kierownik chciał go w ten sposób docenić rozszerzając jego możliwości, zakres możliwych działań. Ale wiązało się to też z takim pomysłem, że dobrze by było, żeby mu też jakoś wynagrodzenie podnieść. I pracownik otrzymał nieznaczną, ale podwyżkę, nie wiem czy 100 zł czy to jest dużo czy to jest mało, ale wydaje mi się, że w naszych realiach jest to jakaś tam kwota, która może zadowalać. No i pracownik po odczekaniu dnia przyszedł i powiedział, że jest zadowolony, bo myślał, że będzie miał tyle samo, co jego koleżanki. I teraz przypominam sobie, że kiedyś i ja, kiedy poprosił mnie kierownik, żebym poszła na jakieś spotkanie, zrobił coś więcej, to dla mnie było to taką pochwałą, że ja uważałam, że to jest świetne, że mnie pochwala, tzn., że mi wierzy, ze widzi moją odpowiedzialność. Natomiast w tej chwili takie działanie nie jest rozumiane, jako jakieś wyróżnienie, tylko jest odczytywane, że my jeszcze komuś dokładamy. Obok przywołanych wyżej braków finansowych mechanizmów motywujących pracowników socjalnych do awansu zawodowego wymienić należy także brak jasnych zasad i uznaniowość w stosunku do kryteriów awansu zawodowego. Są szczeble, ale jasnych zasad nie ma. Jest to uznaniowe. To jest nieunormowane. To jest śmieszne. Bo jak coś w ogóle można wiązać z tą ścieżką zawodową, kiedy jest to tak bardzo uznaniowo traktowane. Ostatnią słabą stroną zawodu pracownika socjalnego wyraźnie odczuwaną w pracy badanych jest niedostateczny poziom współpracy wewnętrznej między warszawskimi OPSami, a także niski poziom współpracy na zewnątrz – między OPS-ami i innymi instytucjami. Warszawa ma ogromną wiedzę, ma możliwości, a my nie dzielimy się naszymi doświadczeniami. Nie ma spotkań, możliwości, żeby usiąść i przegadać jak wy to rozwiązujecie, jak my. A jak wdrożymy wasz pomysł to nie będzie tak, że go ukradliśmy tylko bazujemy na czymś, co zostało sprawdzone. Kolejnym czynnikiem, który dodatkowo utrudnia współpracę pomiędzy warszawskimi ośrodkami pomocy społecznej jest krytycznie oceniana przez badanych rywalizacja na ilość zrealizowanych wniosków. Najgorsza w pomocy społecznej jest ta statystyka. Źle postrzegany jest ośrodek, który ma mniej wniosków, a przecież praca socjalna powinna dążyć do tego. Na swoim przykładzie to odczułam. Było 90 środowisk, zrobiło się 70 środowisk. Nikt mi nie powie „brawo”, że 20 osób się usamodzielniło tylko 107 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ „nie masz roboty”. To samo jest we wszystkich ośrodkach. Ośrodek, który sukcesywnie traci wnioski to natychmiast trzeba mu zabrać trochę kasy, albo ma za dużo pracowników być może. To jest złe postrzeganie. Gdzieś się gubi ta idea pracy socjalnej. Mnie kilka lat temu zastrzelił wicedyrektor, nie powiem, z którego ośrodka jestem, a propos statystyki i tego, że my wypadamy słabo w porównaniu z innymi ośrodkami. A potem się okazało, że ta statystyka jest inaczej sporządzana.” (…) I co ja usłyszałam, jaki zarzut? „A co wy robicie, żeby znaleźć klientów”. Osoby, które nie są skażone pomocą społeczną sobie radzą, więc co ja mam ich namawiać, żeby chcieli? To jest nonsens. Moja jedyna satysfakcja z pracy jest taka, że ja kogoś spotykam po roku, dwóch latach i jemu się powodzi i mówi dziękuję. To jest jedyna radość z mojej pracy. Silne strony zawodu pracownika socjalnego W analizie SWOT określenie silnych stron służy przede wszystkim do identyfikacji wewnętrznego potencjału przedmiotu badań, który w przyszłości, poprzez dobór odpowiednich instrumentów, można by wzmacniać. Charakterystyczne jest, że wszystkie silne strony zawodu wymienione przez badanych należą do jednej grupy zasobów, czyli do zasobów kadrowych ośrodków. Żadna ze wskazanych przez badanych silnych stron nie wykracza poza obszar kompetencji zawodowych warszawskich pracowników socjalnych. Z jednej strony jest to bardzo ważny komunikat dotyczący zasobów pomocy społecznej, które powinny być szczególnie chronione i rozwijane. Z drugiej jednak strony zastanawiać może fakt całkowitego braku w wypowiedziach badanych innych silnych stron zawodu pracownika socjalnego. Taka sytuacja wskazywałaby na to, że własne umiejętności i kwalifikacje, to jedyna rzecz, na której pracownicy warszawskich ośrodków pomocy społecznej mogą polegać. Odwracając nieco tryb wnioskowania należałoby stwierdzić, że pracownicy socjalni wykonując swój zawód nie mogą liczyć np. na wsparcie instytucji, w której pracują, wypracowane standardy rozwiązań, czy jasną wykładnię prawną w sytuacjach trudnych. Niemniej należy zauważyć, że silnymi stronami pracy socjalnej są umiejętności, wykształcenie, kwalifikacje, zdolności organizacyjne, skłonność do wolontaryjnego działania pracowników socjalnych. 108 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Zewnętrzne szanse rozwoju pracownika socjalnego W analizie SWOT zewnętrzne szanse to informacje, które pozwalają odtworzyć skład zewnętrznych bodźców pozytywnie stymulujących do działania. W przypadku badań pracowników socjalnych warszawskich ośrodków pomocy społecznej chodziło o rozpoznanie czynników, które w opinii badanych służą ich rozwojowi zawodowemu. Pierwszym i najczęściej wskazywanym przez badanych czynnikiem był system szkoleń, dzięki któremu mogą oni podnosić swoje kwalifikacje i umiejętności. Szczegółowo temat szkoleń został omówiony w punkcie 2. 1. niniejszego raportu. Należy jeszcze dodatkowo zaznaczyć, że w zdecydowanej większości, istniejąca na rynku oferta szkoleń finansowana jest z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Zbliżający się koniec finansowania szkoleń z tego źródła nie powinien być jednocześnie równoznaczny z zaprzestaniem działań szkoleniowych skierowanych do pracowników socjalnych. Dodatkowo należy zauważyć, że szkolenia przynoszą jeszcze jeden, pośredni rezultat. Jest nim integracja środowiska zawodowego. Wydaje mi się, że szkolenia interdyscyplinarne, nie tylko dla pracowników socjalnych, bo to jest fajna grupa wsparcia, gdzie sobie ponarzekamy, ale jeśli są szkolenia, gdzie wszyscy przyjdą: służba zdrowia, kuratorzy i tam pracowaliśmy w zespołach. Zespoły nie zostały podzielone instytucjami tylko były mieszane, to ja usłyszałam od dzielnicowego: to tak, wy możecie to zrobić? Więc myślę, że to idzie w kierunku poprawy, ale wydaje mi się, że duży wpływ na to mogą mieć szkolenia takie interdyscyplinarne. My we własnym gronie to już wiemy. Znamy się ze szkoleń, ciągle się doszkalamy. Szkolenia interdyscyplinarne pomagają w tym, że inne służby inaczej patrzą na nasz zawód. Do ośrodków nie przychodzą już tylko osoby, które mają problem finansowy, ale rodziny, które finansowo stoją bardzo dobrze. My jesteśmy w kontakcie i na tyle ile możemy „wchodzimy w rodzinę” i staramy się na miarę naszych możliwości rozwiązywać te problemy. Kolejnym czynnikiem, który w opinii badanych pozytywnie wpływa na rozwój zawodowy pracowników socjalnych jest wymiana doświadczeń między ośrodkami, między innymi instytucjami, a także wymiana doświadczeń w zespołach interdyscyplinarnych. Współpraca pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej i wymiana dobrych praktyk jest postrzegana przez badanych, jako potencjalna szansa ich rozwoju zawodowego, z którą wiązane są duże nadzieje. Obecnie ta współpraca pozostawia wiele do życzenia. Jej zalety 109 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ dostrzegają przede wszystkim starsi stażem pracownicy, którzy w przeszłości bezpośrednio doświadczyli pozytywów współpracy. Duży się teraz kładzie nacisk na pracę interdyscyplinarną, ale w dalszym ciągu każda instytucja pracuje sama. Często ustawa o ochronie danych osobowych utrudnia nam kontakty przez telefon, szybkie. Więc jeśli byłoby takie szkolenie, że z poszczególnych rejonów mogłyby się spotkać osoby pracujące w różnych instytucjach i poznać. Ja wiele lat temu byłam na takim szkoleniu i to bardzo fajnie działało przez jakiś czas dopóki ludzie się nie powymieniali, co się często jednak zdarza. Możliwość poznania kuratora z danego rejonu, pracownika, pedagoga szkolnego, policjanta, czyli dzielnicowego bardzo fajnie wpływa na nasze kontakty i na naszą pracę. Ta współpraca między instytucjami jest znikoma. Myślę, że trudno jest takiemu młodemu pracownikowi wejść w takie relacje, gdzie natychmiast czasem potrzeba pomocy. Organizowanie systematycznych spotkań z przedstawicielami innych instytucji pozwoliłoby przeciwdziałać nadmiernej biurokratyzacji pracy socjalnej, którą badani tak często krytykują. Uczy się, że wszędzie ma pisać pismo, pismo, pismo. A można pojechać samemu, spotkać się z drugą osobą i w ten sposób uda się mnóstwo rzeczy załatwić. Najgorzej jak nauczą, że można pisać pismo, a jak ci się spieszy to wyślij faksem. A człowiek nie wie, kto siedzi po drugiej stronie. Kolejnym czynnikiem, który pozytywnie mógłby wpłynąć na rozwój pracowników socjalnych jest, zdaniem badanych, powołanie26 organizacji reprezentującej interesy pracownicze pracowników socjalnych. Wizja takiej organizacji jest bardzo szeroka i obejmuje propozycje zrzeszenia się pracowników socjalnych w formę stowarzyszenia, aż po propozycje powołania (wzorem innych grup zawodowych: lekarzy, nauczycieli, pielęgniarek itp.) własnego związku zawodowego. Służba zdrowia ma doskonałe związki zawodowe, nauczyciele też. A u nas jest tak, że w każdym ośrodku albo jest związek zawodowy pracowników socjalnych, albo nie ma. Nawet nie tyle pracowników socjalnych tylko pracowników ośrodka pomocy społecznej. I to jest wielki problem, dlatego, że księgowość nigdy nie jest zainteresowana tymi sprawami. I to jest zawsze na zasadzie zwalczania się tylko. Jedyne wyjście to założenie związków zawodowych pracowników socjalnych. Może być ogólnopolski, ale powinien być taki w Warszawie, warszawskich pracowników socjalnych. Wtedy mamy szansę cokolwiek wygrać. Nie wygramy ani z dyrektorem, ani z burmistrzem, bo zawsze 26 W tym przypadku można mówić o reaktywowaniu Polskiego Towarzystwa Pracowników Socjalnych. 110 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ jesteśmy na najniższym szczeblu. I te bariery wszystkie narastają. Natomiast, jeśli to będzie związek zawodowy pracowników socjalnych warszawskich ośrodków pomocy społecznej, to jest to jedyna szansa na wygranie czegokolwiek i opowiedzenie swojej pracy. Ostatnim z wątków omówionych w tej części badań jest wyrażone przez badanych oczekiwanie zwiększenia niezależności Ośrodków Pomocy Społecznej. Takie rozwiązanie dawałoby szansę stworzenia przejrzystego układu zależności, w którym osadzona jest praca socjalna, a także przyczyniłaby się do odbiurokratyzowania zawodu. Spotykamy się z nadmierną kontrolą. My nie możemy podjąć decyzji, ale gdzieś na wyższych szczeblach władzy tej decyzji też nie ma. W związku tym pojawia się spadek wiary w siebie, we własne możliwości, OPS-u, spadek energii, brak jest jakiejś motywacji dla nas. Zdaniem badanych konieczne jest „usamodzielnienie OPS-ów, czyli zmiana osobowości prawnej. Brak zależności od innych instytucji, gdzie ciągle trzeba wszystkich pytać o zgodę, np. czy można coś wywiesić na tablicy w dzielnicy”. Zewnętrzne zagrożenia rozwoju pracownika socjalnego Jednym z poważniejszych zagrożeń hamujących rozwój zawodowy pracowników socjalnych jest, zdaniem badanych, nieprecyzyjne, często sprzeczne i nieadekwatne ustawodawstwo. Brak jest całkowity takich szerokich rozwiązań systemowych i prawnych. Jeżeli brak kompatybilności pomiędzy różnymi ustawami, przepisami, kodeksami, to mimo najlepszych kwalifikacji, predyspozycji, umiejętności, chęci to nie skierujemy danej osoby do noclegowni, nawet, jeżeli ona wyraża zgodę, bo akurat brak miejsc w takich ośrodkach. To jest problem, ale problem bym rozszerzył, bo w ogóle, że pomocą społeczną, przepisami i mówieniem o pomocy społecznej zajmują się osoby, które w ogóle nie mają o tym pojęcia. I to jest problem. Nie tylko te szkolenia. Tylko ogólnie, przepisy prawa, narzucanie nam obowiązków, dodatkowych obowiązków zajmują się osoby, które nie mają zielonego pojęcia i nigdy nie były w terenie i nie pracowały. Ja myślę, że takie osoby, które tworzą prawo w życiu nie widziały meliny pijackiej, w życiu nie widziały dzieci brudnych, zaniedbanych i oni się zajmują pomocą społeczną. 111 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Kolejną sprawą są oczywiście przepisy prawne, które są archaiczne i nieadekwatne do rzeczywistości. Ale też luki prawne, wykluczające się ustawy. Poza tym musimy bazować nie tylko na naszej ustawie, ale musimy znać szereg innych ustaw. Okazuje się, że jest to potrzebne, bo ludzie przychodzą z różnymi problemami. Ale powinien być jeden konkret, a inne ustawy to proszę pójść i dowiedzieć się tam. Choć w naszym przepisie prawnym widzę wielki problem, gdzie został archaiczny przepis o zasiłku stałym, który w dalszym ciągu jest zasiłkiem stałym wyrównawczym jeszcze z 90-tych lat, wyliczany z dochodu. To jest bzdura. Przepisy tworzą osoby, które nie mają żadnego pojęcia, a my musimy się tym zająć. Bo tak powinno być, bo na zachodzie tak jest. Kolejnym problemem jest Ustawa o pomocy społecznej. Uznaliśmy, że Ustawa ta jest z 2004 to jednak niektóre z jej elementów powinny być zmienione. Przede wszystkim kryteria dochodowe, to są już w ogóle anomalia. To nie nadąża. Kwota 351 zł nie jest kwotą, za którą można się utrzymać, czy 471 zł w gospodarstwie jednoosobowym. Badani podkreślali też, że pomimo wielu zapowiedzi ze strony ustawodawcy, ciągle nie dopracowano się ustawy o zawodzie pracownika socjalnego. Wszystkie szanujące się zawody mają ustawę, natomiast my tej ustawy nie mamy. I to jest błąd, bo gdybyśmy mieli to być może prestiż naszego zawodu byłby inny i jakieś profity byśmy osiągnęli. Kolejnym z czynników negatywnie wpływających na rozwój zawodowy pracowników socjalnych jest nadmierne obciążanie zadaniami zleconymi. Szerzej ten problem został już omówiony w punkcie 2. 1. raportu. Badani zauważyli również, że czynnikiem, na który nie mają bezpośredniego wpływu, a który powinien zostać naprawiony jest planowanie budżetów ośrodków. Nieprawidłowe planowanie i wydatkowanie budżetu powoduje, że pod koniec roku kalendarzowego zbyt duża grupa pracowników uczestniczy w szkoleniach, co niekorzystnie odbija się na pracy w terenie. Tu jest jeszcze jeden problem. Bo jak przychodzi listopad i grudzień pod koniec roku, kiedy w ośrodku mamy najwięcej pracy pojawia się, masa szkoleń wtedy, bo wszyscy chcą wydać pieniądze wtedy. W ośrodku nie ma wtedy pracowników prawie wcale, bo wszyscy są na szkoleniach, bo muszą być. 112 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Złe planowanie budżetu – dawane na koniec roku, kiedy mamy dużo pieniędzy i wydajemy je na siłę, a potem się okazuje, że nie ma w innym okresie. Ostatnim z negatywnych czynników zewnętrznych jest zagrożenie zdrowia (zdarza się, że i życia) ze strony klientów pomocy społecznej. Pracownicy socjalni warszawskich OPS-ów podkreślają, że w przeciwieństwie do policji i straży miejskiej odwiedzają klientów w pojedynkę. Dodatkowo nie są oni odpowiednio przeszkoleni, nie posiadają także wyposażenia, które ułatwiłoby im odpowiednio zachować się w niebezpiecznych sytuacjach. My wychodzimy pojedynczo w teren. Chyba, że jest tam już taka sytuacja. Policjanci mają broń, kajdanki, pałkę idą w teren w dwóch, trzech i patrolują, natomiast my, jako pracownicy idziemy przeważnie pojedynczo. Tu może brakuje jeszcze kwestii ochrony naszego zdrowia. Nie mamy dostępu do szczepień, jeżeli chcesz się zaszczepić, zaszczep się sam. Szczepienie przeciwko grypie działa na korzyść pracodawcy, bo pracownik, który nie jest na zwolnieniu pracuje na swoja pensję. Ponosimy odpowiedzialność nie za nasze decyzje. Wchodzenie w trudne środowiska – klienci są agresywni. Jest pewna trudność pójścia do takiego klienta, gdzie wiadomo, że jest świerzb, że może nas uderzyć. Różne są sytuacje. Obok niebezpieczeństwa fizycznego, które jest elementem pracy pracowników socjalnych warszawskich OPS-ów, badani wskazywali również na inny wymiar bezpieczeństwa w pracy, które nazwiemy tutaj bezpieczeństwem symbolicznym. W momencie, kiedy gdzieś zadziałamy to zawsze jest taka możliwość, że coś pójdzie nie tak. I wtedy czujemy się niebezpiecznie. Mamy świadomość tego, że jak klient przyjdzie i się poskarży to pracodawca nas nie obroni, bo wysłucha przede wszystkim klienta. Z drugiej strony nie mamy takiego poczucia, że chroni nas prawo, i że to, co mówimy to tak jest na pewno. Pomimo tego, że jest to zgodne z prawem to jednak jest wątpliwość, że można to zinterpretować inaczej. Jak podkreślają, jednym ze sposobów radzenia sobie w warunkach braku poczucia bezpieczeństwa fizycznego i symbolicznego jest nabranie odpowiedniego dystansu do wykonywanych zadań. - Żeby wytrzymać w tej pracy, to trzeba mieć dystans. 113 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ - Ale ten dystans to jest wycofywanie się? - Nie. To jest świadomość tego: to mogę, a tego nie mogę zrobić. - I mają panie taką umiejętność dystansowania się? - Nie zawsze. 6. Trajektoria pracy pracownika socjalnego Celem ostatniej części badania było zrekonstruowanie głównych etapów ścieżki zawodowej pracowników socjalnych warszawskich OPS-ów, począwszy od etapu wyboru studiów przygotowujących do zawodu, przez etap pracy na różnych stanowiskach w ośrodku pomocy społecznej, po etap zakończenia pracy w zawodzie i związane z tym przejście na emeryturę bądź podjęcie innego zajęcia. Badanie pozwoliło na wyodrębnienie siedmiu etapów pracy zawodowej pracowników socjalnych, które jakkolwiek załamują się i są unikalne na poziomie jednostkowym, to jednocześnie wyznaczają cykl zawodowy, przez który przechodzi zdecydowana większość pracowników. Należą do nich: 1. Idealizm 2. Przygotowanie teoretyczne do zawodu 3. Adaptacja 4. Usamodzielnienie 5. Negacja 6. Nowa wizja zawodu 7. Wypalenie zawodowe 114 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Etap – Idealizm Pierwszy z omawianych etapów zwykle ma miejsce w okresie wczesnej młodości przyszłego pracownika socjalnego. Dokonywane są wówczas pierwsze wybory zawodowe, których źródłem najczęściej jest chęć bezinteresownego pomagania innym ludziom i pierwsze, wolontaryjne działania. Część pracowników podejmuje pracę przypadkiem, mając jedynie ogólną chęć pomagania innym. Charakterystyczne jest, że pierwsze wyobrażenia o pracy socjalnej zwykle bardzo rozmijają się z rzeczywistością. Wynika to z braku w przekazie publicznym treści obrazujących specyfikę pracy socjalnej. Zacznijmy od tego, że najpierw trzeba mieć wykształcenie, czyli wybranie kierunku zawodu, o którym tak naprawdę nic nie wiem, bo nie ma takiego jakiegoś większego wyobrażenia o tym zawodzie. Dużo osób wybiera te studia jak gdyby z przypadku, bo jest łatwiej się dostać na studia. Natomiast niewiele o tej pracy wiemy, poza tym, że jest to praca z ludźmi i że mamy chęć pomagania. W naszej grupie [red. grupie badawczej] było różnie, część z nas z przypadku trafiła do ośrodka, część z wyboru. Co istotne, ci, którzy trafili z przypadku, albo na chwilę są tak do dzisiaj. To też o czymś świadczy. W przypadku kogoś, kto to wybrał, to miał jakąś ideę, że będzie się zajmował pomaganiem ludziom, będzie pracował z drugim człowiekiem. Etap - Przygotowanie teoretyczne do zawodu Drugi etap dotyczy czasu studiów przygotowujących do podjęcia zawodu. Zdecydowana większość badanych podkreśla, że realizowany obecnie program studiów nie przygotowuje do podjęcia pracy. Wymieniane są przynajmniej dwa powody takiego stanu rzeczy. Pierwszym z nich jest nadmiar teorii i „misyjnego” ujmowania pracy socjalnej, które to elementy wykształcenia w konfrontacji z praktyką są jedynie w ograniczonym zakresie przydatne i mogą prowadzić do frustracji. Zetknięcie wizji, teorii, którą miałam na studiach jest z tą pracą praktyczną i czasami są osoby, którym trudno jest pracować ze swoją wizją i to bardzo różnie wygląda. Może być ktoś po pięciu latach, może być ktoś po dziesięciu latach, a może ktoś już po dwóch latach stwierdzić, że to nie dla mnie. 115 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ A na studiach nie mówią o roszczeniowym kliencie, który stara się o pomoc, ale tak naprawdę tej pomocy nie chce, chce głównie środków finansowych. Do dzisiaj się dziwię, że spotykam takie osoby. A na studiach mówi się, że trzeba pomóc, że ta osoba jest zmęczona życiem, nie widzi własnych możliwości, nie widzi sensu. Ale ci ludzie mają lepsze samopoczucie ode mnie, tak naprawdę. Tylko przychodzą i mówią daj, daj, daj. A jak mówię, co robić, to mówią, że nie, tam nic nie dadzą, tam nie ma ofert pracy, gdzie ja będę do pośrednictwa pracy. Na studiach nigdzie nie było powiedziane, że będę miała tak dużo klientów. Mam około 100 środowisk, z których większość trzeba raz w miesiącu odwiedzić, przeprowadzić wywiad, zaplanować pomoc. Też nie było powiedziane o tej „papierkologii” całej, takie dokumenty, numerowanie akt, POMOST, do którego coraz więcej musimy wprowadzać danych. Tego nie było. Ja sobie wyobrażałam, że mam grupę 15 środowisk i mam na to wszystko czas. Usiąść z klientem i porozmawiać, poznać rodzinę bliżej przede wszystkim. Takie miałam wyobrażenia. A potem dostałam teren (…), gdzie miałam 90-100 środowisk, podania i to się jakby taka machina urzędowa stała. Mi się wydaje, że powinien być przede wszystkim realnie pokazany zawód [red. w szkole, na studiach]. Jestem po studiach i przez pięć lat miałam zupełnie inny obraz tej pracy, że będę takim fajnym pracownikiem, będę pomagała ludziom, zbawię świat. I przez pięć lat tak myślałam. Przyszłam do OPS-u i zupełnie coś innego zastałam. Pokazanie tego w szkole, że są takie sytuacje, gdzieś powinien być położony na to nacisk. Nie opowiadanie takich rzeczy, jak fajnie być pracownikiem socjalnym, pomagać ludziom itd., Ale pokazanie też tych trudnych sytuacji. Drugim z powodów wskazywanych przez badanych jest program studiów ukierunkowany na zagraniczne modele pracy socjalnej. Zdaniem badanych poznanie zachodnich modeli pracy socjalnej jest ważne i inspirujące, jednak powinno być ono jedynie uzupełnieniem wiedzy o warunkach pracy socjalnej prowadzonej w polskich realiach. Szukając dobrych rozwiązań w zakresie edukacji zawodowej badani przywołują przykład Szkoły Pracowników Socjalnych niegdyś zlokalizowanej w Warszawie przy ul. Obrońców. Zdaniem badanych dzięki temu, że w programie nauczania realizowanych w tej szkole znajdowało się proporcjonalnie dużo zajęć praktycznych, absolwenci tej szkoły byli o wiele lepiej przygotowani do podjęcia zawodu. Szkoła pracowników na ul. Obrońców przygotowywała nas rzetelnie do tego zawodu. Ja jestem absolwentką szkoły, potem kończyłam studia. Wydaje mi się, że zawodowo, o czym mówiła koleżanka, SPS [red. Szkoła Pracowników Socjalnych] kształcił lepiej, znacznie konkretniej, mniej naukowo. Też na Obrońców kładziono nacisk na umiejętności personalne. Wzmacnianie umiejętności chociażby kontaktu z klientem, czy radzenia sobie w trudnych sytuacjach. I ja też mam porównanie, bo 116 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ zaczynałam pracę z koleżanką, która była po studiach, po Uniwersytecie Warszawskim i widziałam, jak trudno jej jest wejść w ten rytm pracy pracownika socjalnego. Wydaje mi się, że mnie to poszło łatwiej dzięki temu, co dostałam w tej szkole na Obrońców. Obraz tego zawodu był tam przedstawiany rzetelnie. Jak ja podejmowałem tę pracę, to dla mnie predyspozycją do tej pracy, to było po prostu bycie człowiekiem. I wszystkie rzeczy, z którymi miałem się zderzyć w tej pracy, to musiałem się nauczyć. O tej pracy to ja nie miałem zielonego pojęcia, mimo to, bardzo mi się podobała wówczas ta praca, byłem bardzo zadowolony. I te wszystkie rzeczy, które tu są wypisywane, ja się w trakcie pracy nauczyłem. I wydaje mi się, że takie predyspozycje, mówienie o predyspozycjach, o tym, jaki powinien być pracownik socjalny, jaki cudowny, empatyczny itd. Wydaje mi się, że te wszystkie rzeczy wychodzą w pracy. Człowiek uczy się słuchać, uczy się rozmawiać. Ja teraz mam klientów, z którymi porozmawiam normalnie, a są takie osoby, które przychodzą i ja się zacinam. To zrównoważenie emocjonalne to w zależności od sytuacji, w jakiej się znajdujemy w tym momencie. Predyspozycje każdy ma inne i niektóre w pewnym momencie są dobre, a w innym są złe. Chyba nie ma czegoś takiego, że pracownik socjalny powinien być taki, taki i taki. Etap – Adaptacja Kolejny z etapów pracy pracowników socjalnych warszawskich OPS-ów rozpoczyna się wraz z podjęciem pracy w ośrodku i odnosi się do procesu adaptacji absolwentów uczelni wyższych do rzeczywistych warunków pracy w zawodzie. W procesie tym wyróżnić można, co najmniej cztery powszechnie występujące zjawiska. Po pierwsze zauważyć można, że osobie wchodzącej dopiero w zawód zwykle towarzyszą uczucia entuzjazmu i przekonania o własnym sprawstwie. W pierwszym etapie pracy ważny jest ten entuzjazm, wiara, że każde środowisko można naprawić. Szybko jednak okazuje się, że ugruntowane wcześniejszymi doświadczeniami i wiedzą akademicką postawy mogą rozmijać się z rzeczywistością. Na uczelni się mówi, że to jest rodzaj służby, powołania. Często człowiek z tym przychodzi. Ci z przypadku, to na chwilę, nie mieli innych możliwości. I jest ten pierwszy moment, kiedy przychodzimy i zderzenie z rzeczywistością. W obu grupach. Zderzenie następuje, bo nie jest to praca z ludźmi tylko praca z dokumentami, czyli zupełnie inna praca niż się zakładało. Dowiadujemy się, jaki jest tego ogrom na początku, wszystkie przepisy, odpowiadacie, za to i za to. Pojawia się strach przed odpowiedzialnością, czy się podoła. Odpowiedzialność finansowa, odpowiedzialność za drugiego 117 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ człowieka, ta opieka, która się gdzieś tam pojawia. Każdy człowiek to jest zupełnie inna sprawa, inny kłopot, z jakim do nas przychodzi. Środowiska, z którymi pracujemy to są ludzie starsi, samotni, z drugiej strony ten tzw. margines – meliny pijackie, z trzeciej strony małe dzieci. Cała masa rzeczy, na których jak się okazuje, mamy się znać. I to wszystko na nas spada. Na tym etapie jest bardzo ważne to, jak ten zawód zostanie „sprzedany” przez osoby, które nas wprowadzą. Mamy bardzo różne doświadczenia. Ktoś był wprowadzany na „luzaka”, ktoś inny w zupełnie inny sposób. Co będzie dalej, dużo zależy od tego momentu. (…) Na początku gdzieś się tam wydaje, że my będziemy lepsi, że sobie poradzimy. Zatrudnienie w instytucji pomocy społecznej. Wprowadzenie w zawód przez pracownika socjalnego bardziej doświadczonego, który tak od strony praktycznej będzie umiał pokazać, na czym ten zawód polega. Upraktycznienie wiedzy teoretycznej, bo nie wiem, jaki państwo macie odbiór, ale jak się kończy studia i dostaje dyplom to praca jednak na czymś innym zupełnie polega. Trochę taki człowiek zielony jest. Drugi etap służy wprowadzeniu właśnie w specyfikę pracy pracownika socjalnego, aby potem się usamodzielnić i w tym obszarze podwyższać kwalifikacje i realizować swoje pomysły, kształtować swoje modele pracy socjalnej. Z powyżej przytoczonych wypowiedzi wynika, że w początkowym okresie bardzo ważna jest pomoc i rady udzielane przez starszych stażem pracowników socjalnych. To oni podpowiadają, w jaki sposób poprawnie wypełniać dokumenty związane z pracą z klientami ośrodków. Wiedza akademicka nie jest też pomocna w zakresie znajomości przepisów prawa, które odtąd będzie towarzyszyć, na co dzień w załatwianiu spraw klientów OPS-ów. Inną metodą adaptacji do środowiska zawodowego jest metoda „wrzucania na głęboką wodę”. Ja dostałam duży, ciężki rejon po koleżance, która poszła na macierzyński. Ja myślę, że z jednej strony takie rzucenie na głęboką wodę jest dobre, bo to jest od razu duże doświadczenie. Ale dobrze jest, jeśli wtedy pomagają koleżanki. Do etapu (…) zaliczyliśmy staż pracy, wolontariat, to jest taki początkowy etap naszej pracy, w trakcie, którego jesteśmy świeżo po studiach, nie mamy jeszcze doświadczenia i pewności siebie w pracy. Jesteśmy w niektórych ośrodkach pomocy społecznej wrzucaniu na głęboką wodę, gdzie np. jest nieobsadzony teren i trzeba szybko tutaj zapełnić etat. Jest to również ten czas, gdzie jesteśmy wprowadzani przez osobę doświadczoną, gdzie jesteśmy przydzieleni pewnemu opiekunowi, który wchodzi z nami w środowisko. Możemy skonfrontować naszą wiedzę ze studiów z praktyką zawodu. 118 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Etap – Usamodzielnienie Po etapie adaptacji, którego istotą jest konfrontacja wiedzy teoretycznej wyniesionej z okresu studiów z wiedzą praktyczną niezbędną do wykonania podstawowych zadań pracownika socjalnego, rozpoczyna się kolejny etap usamodzielniania się pracownika socjalnego i poszukiwania własnej metody. Charakterystyczne dla tego etapu jest nabieranie przez pracowników socjalnych dystansu w stosunku do sytuacji, z jakimi się stykają, dzięki czemu możliwe jest nabranie szerszej perspektywy ułatwiającej zastosowanie bardziej adekwatnych środków naprawczych. Z czasem widzi się takie drugie dno sytuacji. Np. przeprowadza się wywiad z drugim człowiekiem (…) trzeba przystopować, bo chciałoby się wszystko dać. Potrzebny jest dystans. Tak. Po prostu pozory mylą. W trajektorii pracy pracowników socjalnych w etapie usamodzielniania widoczny jest wyraźny rozwój ich kompetencji zawodowych. Opanowanie umiejętności prowadzenia dokumentacji, poznanie podstawy prawnej podejmowanych decyzji pozwala większości pracowników socjalnych warszawskich OPS-ów na powrót do idei zawodu i rozwijanie własnych ambicji. Wydaje się, że na tym etapie zawodowym pracownicy socjalni mogą wrócić do wartości i celów, które leżą u źródeł ich motywacji zawodowej, tj. bezinteresowności działania, a także pomagania innym. Ja nie mam aż takich mrocznych wyobrażeń o kolejnych etapach naszej pracy. Mam za sobą te pierwsze etapy, tego zachwytu, entuzjazmu. Ale w tym momencie, kiedy popatrzę tak wstecz, że ile ja się dotąd nauczyłam, że lepiej sobie radzę, bo kiedyś każda rodzina to było wyzwanie. A w tym momencie, kiedy mam już ogarnięte te podstawy to bardziej mam chęć, żeby z nimi popracować tą pracą socjalną, bardziej niż tak naprawdę muszę. Mam na tyle wiedzy, że wiem w konkretnej sytuacji, co mogę a czego nie mogę zrobić i przez to mam więcej pracy na pracę socjalną. Jednocześnie nastawieni oni są na dalsze podnoszenie swoich kwalifikacji zawodowych np. poprzez uczestnictwo w szkoleniach. Następny etap jest to taki, w którym mamy już większą samodzielność w wykonywaniu obowiązków, ale to też może być w etapie pierwszym, gdzie jesteśmy wrzucaniu na głęboką wodę. W dalszym ciągu szukamy wsparcia u osób doświadczonych, zdarzają się pierwsze porażki, skargi ze strony klientów, gdzie chcemy coś z nimi zrobić, co nam przekazywano na studiach, chcemy podpisać kontrakt…, ale niestety osoby, które są mocniej zakorzenione w pomocy społecznej nie chcą robić i spotykamy się z oporem. Mamy chęć podnoszenia kwalifikacji zawodowych, uczestnictwa w szkoleniach. 119 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Etap – Negacja Po etapie usamodzielnienia pojawia się kolejny etap, kluczowy dla późniejszych losów zawodowych pracowników socjalnych. W oparciu o wypowiedzi badanych etap ten można nazwać etapem negacji przez pracowników socjalnych wykonywanego zawodu. Pojawienie tego etapu jest konsekwencją splotu negatywnych czynników określających samoocenę pracowników socjalnych. Należą do nich: a) poczucie braku sprawstwa b) rutyna zawodowa c) przeciążenie obowiązkami d) nadmierna biurokracja e) problemy zdrowotne f) świadomość niskiego prestiżu zawodu Pojawia się większy krytycyzm wobec pomocy społecznej, poczucie braku sprawstwa, chodzi się do tych samych środowisk, są ci sami ludzie i nic się nie zmienia. W kolejnym etapie albo jest wypalenie zawodowe albo próbuje coś ratować, szuka innych metod pracy, albo w ogóle szuka innej pracy. Szuka w obrębie ośrodka innych możliwości. Następny etap to wejście w utarte schematy działania. Popadamy w rutynę, klepie się te wywiady, generalnie cały czas robimy to samo, ci sami klienci, te same problemy, dzieci tych samych klientów, dzieci, dzieci, dzieci korzystają z pomocy. Rutyna przerywana zmianami organizacyjnymi, programami unijnymi, wytycznymi odgórnymi, zmianą przepisów. Czyli robimy cały czas to samo, ale czasem coś tam nowego się pojawi, np. pod względem organizacji pracy, zmiany grup. Trzeba się przestawić na inny tok myślenia. No i tutaj dochodzimy do wypalenia zawodowego. Czyli przeładowanie obowiązkami, biurokracja, to nas zabija. Pracujemy nie z dokumentem tylko z dokumentami. To będą początki, u niektórych, wypalenia zawodowego, tzn., kiedy osoba na studiach czuje dużą chęć zrobienia czegoś dobrego spotyka się później ze skargami, porażkami to może czuć się w pewien sposób sfrustrowana i zniechęcona. Mimo tego, że chce coś zrobić spotyka się z oporem ze strony klientów tudzież kierownictwa. W przypadku rezultatów może się pojawić brak rezultatów. Możemy mieć tutaj do czynienia z osamotnieniem. W sytuacji trudnych przypadków, gdy chcemy uzyskać wsparcie np. u kierownictwa, kierownik nas zbywa, bo sam nie chce podejmować trudnych decyzji. Mogą się pojawić u niektórych problemy zdrowotne, gdy spotykamy się z wykonywaniem pracy, która 120 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ powoduje u nas duży stres. Możemy mieć także brak wiary w powodzenie niektórych działań, możemy zastanawiać się nad sensem działań w zawodzie. (…) U niektórych może się pojawić chęć po prostu odejścia z zawodu, a u niektórych pogodzenia się z małą mocą sprawczą, uświadomienie sobie małego prestiżu zawodu pracownika socjalnego i również praca taka bardziej mechaniczna, która będzie się bardziej opierała na wniosku udzielanej pomocy i koniec. To etap weryfikacji własnych poglądów na temat wykonywanego zawodu. Myślę, że ci, co pracują jakiś czas to taki etap przechodzili. Człowiek już wie, jak to wygląda w sensie praktycznym. Albo człowiek dochodzi do przekonania, że ta praca jest satysfakcjonująca, bądź dochodzi do wypalenia zawodowego, praca nie satysfakcjonuje, jest bez sensu. Może powodować demotywację do dalszej pracy. I jeszcze mamy ostatni etap: określenie nowej wizji zawodowej. Albo jest decyzja o pozostaniu w danym obszarze zawodowym, albo ewentualna zmiana zawodu. Etap - Nowa wizja zawodu Z przeprowadzonego badania wynika, że etap krytycznego spojrzenia na wykonywany zawód może prowadzić do dwóch różnych scenariuszy dalszej ścieżki zawodowej pracowników socjalnych: wypracowania nowej wizji zawodu lub też wypalenia zawodowego. Decydującym czynnikiem wydaje się być w tym przypadku istnienie systemu wspomagającego pracowników socjalnych w trudnym etapie krytycznego spojrzenia, bądź jego brak. Wspomaganie pracowników socjalnych w tym trudnym okresie powinno być ukierunkowane na rozwiązanie problemów, które leżą u źródeł niskiej samooceny wykonywanego zawodu. Na tym etapie pomoc ze strony koleżeńskich grup wsparcia nie jest wystarczająca. Druga możliwość to przeczekanie trudnego okresu przez wsparcie rodziny i specjalistów. Można to robić przez warsztaty, szkolenia, czyli podnoszenie kwalifikacji, zrobienie czegoś nowego. Tutaj bardzo często pojawia się przy tej rutynie takie coś, a może pójdę na studia, a może to coś zmieni w moim życiu. Może przez to będę miał kartę przetargową na rynku, że nie mam tylko jednego zawodu tylko coś jeszcze. To też jest metoda walki z wypaleniem. 121 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Etap – Wypalenie zawodowe W przypadku braku możliwości skorzystania ze specjalistycznego wsparcia bardzo prawdopodobne jest dalsze pogłębianie się kryzysu zawodowego i stopniowe wypalenie zawodowe. Jednak może nastąpić i wypalenie tak szybko. Np., kiedy na samym początku pracy znajdą się przypadki, zwłaszcza, jeśli jeszcze się nie zna wielu rzeczy, regulacji prawnych i nie bardzo wiadomo jak sobie z tym poradzić, przenosi to do domu, popada w tą bezradność, przemęczenie, bo siedzi i myśli, szuka tego, szuka tamtego, też to wszystko może spowodować, ze po pierwszych dwóch miesiącach. może się wypalić. Brak tych umiejętności, nie mamy doświadczenia, więc trudno nam to przeskoczyć. Pod tym wypaleniem zawodowym dodałabym podpunkty, czyli jak przebiega dalej praca. Jedni mówią doczekać do emerytury. Osoby starsze, które nie mogą już pracy podjąć gdzie indziej, tutaj jest często przeczekanie do emerytury. 7. Rekomendacje do programów szkoleniowych Podstawowym zadaniem wyników badań było określenie potrzeb szkoleniowych pracowników socjalnych warszawskich Ośrodków Pomocy Społecznej. Badanie pozwoliło na rozpoznanie kluczowych predyspozycji i kwalifikacji badanej grupy. Dzięki identyfikacji podstawowych problemów pracowników socjalnych możliwe stało się odtworzenie szerszego kontekstu pracy badanych. Z kolei zastosowana analiza SWOT pozwoliła określić mocne strony zawodu pracownika socjalnego, które należy dodatkowo wzmacniać, a także słabe strony, którym należy przeciwdziałać. Wyniki tej części badania pozwoliły również zidentyfikować zewnętrzne czynniki sprzyjające rozwojowi pracowników socjalnych, a także zewnętrzne zagrożenia. Ostatnia część badania pozwoliła na wyznaczenie kluczowych etapów ścieżki zawodowej pracowników socjalnych warszawskich OPS-ów, co powinno umożliwić stosowanie profilaktyki zapobiegającej pojawianiu się negatywnych symptomów wypalenia zawodowego pracowników socjalnych. 122 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Rekomendacje 1. Zakres tematyczny szkoleń dla pracowników socjalnych wzmacniających kluczowe predyspozycje zawodowe powinien obejmować: szkolenia wzmacniające asertywność, umiejętność przekazywania złych informacji szkolenia z zakresu nawiązywania kontaktów szkolenia z zakresu radzenia sobie ze stresem szkolenia z zakresu pracy grupowej szkolenia z zakresu radzenia sobie w trudnych sytuacjach szkolenia podnoszące samoocenę pracowników socjalnych superwizja kompleksowe szkolenia z zakresu pracy w ekstremalnie trudnych środowiskach trening samoobrony 2. Zakres tematyczny szkoleń dla pracowników socjalnych wzmacniających kluczowe kwalifikacje zawodowe powinien obejmować: szkolenia z zakresu organizacji czasu pracy szkolenia z zakresu negocjacji z podopiecznymi, przełożonymi i instytucjami szkolenia z zakresu mediacji szkolenia dotyczące interpretacji i stosowania prawa szkolenia w zakresie metod prowadzenia diagnozy, wniosków i oceny sytuacji klienta szkolenia z obsługi systemu POMOST szkolenia z zakresu metod pracy z klientem 123 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ szkolenia dotyczące pracy z cudzoziemcami, w tym nauka języków obcych 2. Zakres tematyczny szkoleń dla kadry zarządzającej ośrodkami pomocy społecznej powinien obejmować: modele zarządzania organizacją komunikacja z pracownikami praca grupowa motywacja pracownika do samorozwoju szkolenia z zakresu wymiany informacji pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej szkolenia z zakresu kształtowania świadomości zawodowej pracowników socjalnych szkolenia z zakresu kształtowania wizerunku szkolenia z zakresu współpracy z mediami Dodatkowe uwagi Wyniki badań wskazują, że część szkoleń powinna być kierowana do grup interdyscyplinarnych. Taka organizacja szkoleń przyczyni się do wzmocnienia sieci współpracy pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej i innymi instytucjami, np. policją, kuratorem, powiatowymi urzędami pracy. Należy też zauważyć, że w szkoleniach powinny uczestniczyć grupy zróżnicowane, składające się z pracowników socjalnych i kadry zarządzającej ośrodkami pomocy społecznej. Kolejna uwaga odnosi się do umiejętności i przygotowania merytorycznego trenerów prowadzących szkolenia. Badania jednoznacznie wskazują, że trenerzy powinni mieć doświadczenie pracy w ośrodkach pomocy społecznej. Proponowanym rozwiązaniem w tym zakresie jest również powierzenie prowadzenia szkoleń pracownikom socjalnym posiadającym odpowiednie przygotowania i predyspozycje dydaktyczne. 124 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Szkolenia powinny być dostosowane do etapu zawodowego, w którym znajduje się uczestnik szkolenia. W tym celu rekomendowane jest wykorzystanie tzw. trajektorii zawodowej pracowników socjalnych zaprezentowanej w niniejszym raporcie. 8. Zakończenie Jednym z ważniejszych wątków dyskusji prowadzonej z pracownikami socjalnymi warszawskich ośrodków pomocy społecznej był ich stosunek do tzw. misyjnego charakteru wykonywanego zawodu. Nieprzypadkowo ten wątek samoistnie pojawiał się na różnych etapach badania. Nieprzypadkowo, gdyż zawód pracownika socjalnego kojarzony często jest właśnie z poświęceniem, oddaniem się jakiejś ważniejszej sprawie, zaangażowaniem wykraczającym poza ramy zwykłego wykonywania zawodu. Również w dyskursie naukowym ten aspekt zawodu jest często przywoływany. Między innymi Ewa Kantowicz zauważa, że praca socjalna jest misją, związaną z wykonywaniem pewnych zadań i ukierunkowaną na pomaganie, wspieranie i stymulowanie aktywności tych, do których jest adresowana.27 Z rozmów prowadzonych na użytek badań wynika, że owa misja pracowników socjalnych mocno (zdaniem wielu – nadmiernie) uwypuklona jest również w programach studiów przygotowujących do zawodu, będąc nierzadko źródłem późniejszych frustracji. Tymczasem wydaje się, że mamy do czynienia z nadmierną eksploatacją takiej symboliki zawodu pracownika socjalnego. Idealistyczne pojmowanie zawodu jest słuszne i uzasadnione tylko w pewnych granicach. Jest ono ważne przede wszystkim z tego powodu, że określa porządek aksjologiczny zawodu. Wartościami bliskimi większości pracowników socjalnych są m. in.: skłonność do pomagania, altruizm, zaangażowanie w aktywność pro publico bono. Wartości te są podstawowym zasobem, z którym pracownicy socjalni wchodzą do zawodu i – zdaniem badanych – są jednym z niewielu elementów integrujących środowisko. Dzięki tym wspólnym wartościom istnieją podstawy do identyfikacji zawodowej. Niestety z czasem znaczenie tych wartości maleje. Chęć do pomagania zaczyna być konfrontowana z pytaniem: czy warto pomagać? Postawom altruistycznym zaczynają towarzyszyć pytania: jak długo jeszcze wytrzymam, ile jeszcze mam sił? Chęć do aktywności pro publico bono topnieje wraz z pierwszymi doświadczeniami braku zaangażowania w działalność publiczną ze strony innych osób. E. Kantowicz: Profesjonalizm czy osobiste zaangażowanie – dylematy etyczne, [w:] Praca Socjalna 2010, nr 2, s. 57 27 125 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Prezentowane wyniki badań jednoznacznie wskazują, że profesjonalizacja zawodu pracownika socjalnego nie będzie możliwa bez stworzenia mechanizmu wielowymiarowego wsparcia pracowników socjalnych, którego podstawowym celem byłoby wzmacnianie kluczowych predyspozycji i kwalifikacji zawodowych, a także przeciwdziałanie zidentyfikowanym barierom, które systematycznie drenują kapitał intelektualny pracowników socjalnych. Mimo, iż wszyscy badani podkreślają satysfakcję, jaką przynosi im wykonywana praca oraz poczucie ważności wykonywanego zawodu, wskazują także na grupy czynników utrudniających rzetelne wykonywanie obowiązków pracownika socjalnego. Problemy wskazywane przez badanych wiążą się zarówno z czynnikami wewnętrznymi dotyczącymi struktury ośrodka pomocy społecznej, stylu zarządzania i organizacji pracy w ośrodkach pomocy społecznej, ale także odnoszą się do czynników zewnętrznych wobec ośrodków pomocy społecznej, wynikających m. in. z relacji władzy i kwestii autonomii (decyzyjności) ośrodka pomocy społecznej, konstrukcji przepisów prawnych, braku ustawy regulującej zawód pracownika socjalnego, braku lub niedostatecznej współpracy z innymi instytucjami, niewystarczających środków finansowych pozostających w dyspozycji ośrodków pomocy społecznej oraz medialnej presji wywieranej na ośrodki pomocy społecznej, które służą często nagłośnieniu jedynie dramatycznych, skrajnych, jednostkowych przypadków. Wśród ważniejszych problemów, pracownicy socjalni wymieniają nadmiernie rozbudowaną biurokrację. Liczne obowiązki biurowe nie tylko ograniczają czas, jaki pozostaje na bezpośrednią pracę z klientem, ale obniżają skuteczność podejmowanych działań, zwłaszcza tych, które wymagają natychmiastowego działania. Badani pracownicy socjalni mówią o „papierologii” i przesuwaniu akcentów w pracy pracownika socjalnego z wykonywania pracy środowiskowej w kierunku pełnienia funkcji urzędnika gromadzącego dokumentację. Przyczynia się to również do utrwalania w społeczeństwie i wśród przedstawicieli innych służb społecznych błędnego przekonania na temat pracy i obowiązków pracownika socjalnego, co nie podnosi niskiego już, zdaniem badanych, prestiżu zawodu. Istotne w tym kontekście wydaje się również poczucie badanych dotyczące braku szacunku, ogólnego niezrozumienia i wsparcia ze strony przełożonych, zarówno zapewnienia dostępu do superwizji, jak i tworzenia dobrych relacji między pracownikami a przełożonymi. 126 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Obciążenie pracą wiąże się również ze zbyt dużą liczbą środowisk przypadającą na jednego pracownika socjalnego. Dla połowy badanych pracowników jest to, co najmniej 80 środowisk lub więcej. Zbyt duża liczba środowisk uniemożliwia rzetelną i skuteczną pomoc. Zwłaszcza, iż ostatnie lata przyniosły dużą zmianę. Do ośrodków coraz częściej zgłaszają się osoby, których problemem jest nie tyle trudna sytuacja materialna, co często bardzo złożone problemy rodzinne czy wychowawcze. Rozwiązywanie takich problemów wymaga z kolei współdziałania różnych instytucji, różnych służb, a tego, zdaniem badanych, bardzo brakuje. Potrzebne są interdyscyplinarne szkolenia, które nie tylko dostarczą wiedzy na temat zadań i obowiązków różnych instytucji, możliwości wymiany doświadczeń, ale przede wszystkim pozwolą wypracować sieć kontaktów, współpracy między instytucjami. Według opinii badanych, obecnie ośrodki pomocy społecznej są traktowane przez inne instytucje jak „worki bez dna”, którym zleca się wszystko to, co nie mieści się w obowiązkach tychże instytucji. Zasygnalizowane wyżej wyniki badań wskazują, że sylwetka zawodowa pracowników socjalnych jest o wiele bardziej zróżnicowana niż mogłoby to wynikać z powierzchownej identyfikacji tego zawodu. W założeniu autorów takie zróżnicowanie informacji o zawodzie pracownika socjalnego powinno ułatwić racjonalne planowanie działań sprzyjających profesjonalizacji zawodu. 127 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Spis tabel i wykresów Tabela1. Rozkład ankiet w pierwszej turze badania klientów pomocy społecznej. Tabela 2. Rozkład ankiet w drugiej turze badania klientów pomocy społecznej. Tabela 3. Uczestnicy badania wg miejsca zatrudnienia. Tabela 4. Liczba pracowników zatrudnionych w OPS. Tabela 5. Informacja o godzinach pracy OPS. Tabela 6. Informacja o godzinach pracy pracowników socjalnych. Tabela 7. Informacja o usługach i świadczeniach w OPS. Tabela 8. Średnia wieku klientów warszawskich OPS-ów. Tabela 9. Predyspozycje niezbędne w pracy pracownika socjalnego. Tabela 10. Kwalifikacje niezbędne w pracy pracownika socjalnego. Tabela 11. Problemy w pracy pracownika socjalnego. Tabela 12. Analiza SWOT. Wykres 1. Zatrudnienie w OPS. Wykres 2. Staż pracy w OPS. Wykres 3. Staż pracy w podziale na ośrodki pomocy społecznej. Wykres 4. Stanowiska pracy związane z pracą socjalną. Wykres 5. Stanowiska pracy związane z pracą z rodziną. Wykres 6. Stanowiska pracy – konsultanci. Wykres 7. Stanowiska pracy – kierownicy i koordynatorzy. Wykres 8. Zatrudnienie w OPS w podziale na stanowiska. Wykres 9. Liczba terenowych pracowników socjalnych w stosunku do ogółu zatrudnionych w poszczególnych OPS. Wykres 10. Liczba mieszkańców przypadająca na jednego pracownika socjalnego. Wykres11. Liczba środowisk przypadająca na pracownika socjalnego. Wykres 12. Wykształcenie pracowników OPS. Wykres 13. Wykształcenie pracowników OPS – specjalizacje zawodowe. Wykres 14. Praca wolontariuszy w OPS. 128 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 15. Respektowanie prawa pierwszeństwa pracowników socjalnych w wykonywaniu swoich zadań w urzędach, instytucjach, innych placówkach. Wykres 16. Pyt. 8 „ Czy w ośrodku odbywają się formalne spotkania zespołu pracowników, na których omawiane są problemy pracownicze”. Wykres 17. Placówki prowadzone przez organizacje pozarządowe. Wykres 18. Placówki prowadzone przez OPS. Wykres19. Liczba odmów w 2009 r. w podziale na poszczególne ośrodki pomocy społecznej. Wykres 20. Liczba odmów w 2009 r. w stosunku do liczby świadczeniobiorców. Wykres 21. Adekwatność budżetu do potrzeb OPS. Wykres 22. Instytucje współpracujące z ośrodkami pomocy społecznej. Wykres 23. Pyt. 17 „Czy ośrodek kontraktuje usługi u organizacji pozarządowych?”. Wykres 24. Pyt. 18 „Czy ośrodek wykupuje usługi u firm rynkowych?”. Wykres 25. Kontrola OPS przez służby burmistrza. Wykres 26. Kontrola OPS przez RIO. Wykres 27. Kontrola OPS przez Sanepid. Wykres 28. Stan cywilny klientów warszawskich OPS-ów. Wykres 29. Okres korzystania ze wsparcia pomocy społecznej przez klientów warszawskich OPS-ów. Wykres 30. Główne przyczyny obecnych trudności życiowych klientów pomocy społecznej. Wykres 31. Trudności z wychowaniem dziecka. Wykres 32. Kłopoty mieszkaniowe. Wykres 33. Trudności finansowe. Wykres 34. Konieczność opieki nad bliską osobą. Wykres 35. Choroba w rodzinie. Wykres 36. Rozumienie problemów klienta przez pracownika socjalnego. Wykres 37. Nieporozumienia i konflikty pomiędzy klientami i pracownikami socjalnymi. Wykres 38. Trudności klientów ze skontaktowaniem się z pracownikiem socjalnym. Wykres 39. Częstotliwość kontaktów z pracownikiem socjalnym. Wykres 40. Rekomendacje klientów pomocy społecznej. Wykres 41. Źródło informacji o możliwości uzyskania wsparcia w ośrodku pomocy społecznej. Wykres 42. Zawieranie kontraktów socjalnych. Wykres 43. Ocena zapisów kontraktu socjalnego. Wykres 44. Zadowolenie z realizacji kontraktu socjalnego. 129 Profesjonalny pracownik socjalny – profesjonalne działanie na rzecz osób wykluczonych ________________________________________________________________________________ Wykres 45. Stygmatyzacja klientów pomocy społecznej. Wykres 46. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie poprawy sytuacji materialnej. Wykres 47. Stopień poprawy sytuacji klientów pomocy społecznej dzięki wsparciu OPS. Wykres 48. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie poprawy relacji małżeńskich. Wykres 49. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie poprawienia relacji z dziećmi. Wykres 50. Skuteczność uzyskanego wsparcia w rozwiązywaniu problemów związanych z nauką dziecka. Wykres 51. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie wsparcia psychologicznego. Wykres 52. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie rozwiązywania problemów związanych z brakiem pracy. Wykres 53. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie rozwiązywania problemów zdrowotnych. Wykres 54. Skuteczność uzyskanego wsparcia w zakresie skierowania do innych instytucji. Wykres 55. Skuteczność otrzymanego wsparcia w zakresie uzyskania ważnych informacji. 130
