Odpowiadaj tylko własnymi słowami, chyba że polecenie wskazuje
advertisement
Fanatyk reż. Henry Bean MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DLA NAUCZYCIELI SPIS TREŚCI 1. 2. 3. 4. Informacje o filmie. (str.2) Scenariusz lekcji języka polskiego. (str. 4) Temat: Od poszukiwania własnej tożsamości do samounicestwienia – Fanatyk Henry’ego Beana. Załącznik: polecenie dla grup. (str. 7) Scenariusz lekcji wiedzy o społeczeństwie. (str.8) Temat: Człowiek w społeczeństwie – lekcja powtórzeniowa. Załączniki do lekcji. (str. 10) Rozumienie czytanego tekstu O stereotypach narodowych. (str. 11) Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 1 INFORMACJE O FILMIE Opracował: Jerzy Stachowicz NOTA O FILMIE Tytuł: Fanatatyk (The Believer) Kraj produkcji: USA Rok produkcji: 2001 Reżyseria: Henry Bean Scenariusz: Henry Bean i Marc Jacobson Zdjęcia: Jim Denault Występują: Ryan Gosling (Danny Balint), Summer Phoenix (Carla Moebius), Theresa Russel (Lina Moebius), Glenn Fitzgerald (Drake), Billy Zane (Curtis Zampf), Roland Guttman (Ojciec Danny’ego), Henry Bean (Illio Manzetti), Sasha Knopf (Cindy Pomerantz), Joshua Harto (Kyle), Tommy Nohily (Whit), Garret Dillahunt (Billings), Kris Eivers (Carleton), Joel Garland (O.L.), Judah Lazarus (Avi), Elizabeth Reaser (Miriam), Jacob Green (młody Danny), Dean Strober (Stuart), Heather Goldenhersh (Linda). WAŻNIEJSZE NAGRODY Festiwal Filmowy Sundance – Główna Nagroda Jury – najlepszy dramat (2001) Open Palm Award (Gotham Awards, 2001) Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Moskwie 2001 – nagroda główna, nagroda Stowarzyszenia Klubów Filmowych; Nagroda Rosyjskiego Stowarzyszenia Krytyków – Najlepszy Aktor Zagraniczny – Ryan Gosling. NOTA O REŻYSERZE Henry Bean – amerykański scenarzysta, reżyser, pisarz i aktor. Urodził się 3 sierpnia 1945 roku w Filadelfii. Jest autorem scenariuszy do filmów sensacyjnych, takich jak Wydział wewnętrzny (Internal Affair, 1990) Mike’a Figgisa czy Podwójny kamuflaż (Deep Cover, 1992) Billa Duke’a, a także do drugiej części Nagiego Instynktu. Oprócz typowo komercyjnych przedsięwzięć, Bean angażuje się również w projekty bardziej niezależne artystycznie, z których najbardziej znanym jest właśnie Fanatyk. Był to zresztą jego reżyserski debiut i jeden z dwóch nakręconych do tej pory przez niego filmów. Ciekawostką jest fakt, że inspiracją do nakręcenia drugiego obrazu pt. Hałas (Noise, 2007) były własne doświadczenia reżysera (i scenarzysty). Bean, podobnie jak bohater filmu, rozdrażniony wielkomiejskim hałasem Nowego Jorku postanowił własnoręcznie rozprawić się z problemem nieustannie włączonych autoalarmów – w celu ich wyłączenia włamywał się do samochodów, za co był wielokrotnie zatrzymywany przez policję. Filmowiec jest również autorem książki False Match (1982). FILMOGRAFIA reżyser: Fanatyk (The Believer, 2001), Hałas (Noise, 2007); scenarzysta: Running Brave (1983), Złote lata 80 (Golden Eighties 1986), Wydział wewnętrzny (Internal Affairs, 1990), Podwójny kamuflaż (Deep cover, 1992), Wschodząca Wenus (Venus Rising,1995), Fanatyk (The Believer, 2001), K Street (serial, 2003), Nagi Instynkt 2 (Basic Instinct 2006), Hałas (Noise, 2007)); producent: K street, Podwójny kamuflaż (Deep cover, 1992), Hałas (Noise, 2007); aktor: Wschodząca Wenus (Venus Rising, 1995), Kanapa w Nowym Jorku (Un divan a New York, 1996), Fanatyk (The Believer, 2001). O FILMIE Film Beana jest przykładem amerykańskiego kina niezależnego, a więc niepodlegającego w pełni polityce wielkich studiów filmowych. Pozwoliło to reżyserowi-scenarzyście sięgnąć po bardzo kontrowersyjny temat i przedstawić historię młodego nowojorskiego Żyda, który postanawia zostać neonazistą. Może wydawać się, że wybór bohatera Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 2 to wstęp do nieprawdopodobnej fabuły, która nie ma odniesienia w rzeczywistości. Okazuje się jednak, że inspiracją dla filmu były losy prawdziwego człowieka, Daniela „Dana” Burrosa. Był on w latach 50. i 60. aktywnym członkiem organizacji otwarcie nazistowskich i rasistowskich: Amerykańskiej Partii Nazistowskiej (American Nazi Party) i KuKlux-Klanu. Burros znany był ze swojego zapiekłego antysemityzmu, dlatego opinia publiczna była zszokowana, kiedy reporter „New York Timesa” odkrył, że jest Żydem, ukrywającym swoje pochodzenie. Po publikacji artykułu, w 1965 roku, Burros popełnił samobójstwo. Henry Bean uwspółcześnił historię Burrosa, przenosząc akcję do Nowego Jorku początków XXI wieku. Pozostawił jednak imię głównego bohatera. Bezpośrednim nawiązaniem do wydarzeń z lat 60. jest również scena rozmowy Daniela z dziennikarzem w kawiarni, w której bohater grozi samobójstwem. Reżyser porusza w filmie problem wyjątkowo drażliwy i czyni to z niezwykłą śmiałością, jak na czasy triumfu politycznej poprawności. Poszukuje korzeni ekstremizmu tam, gdzie inni często boją się spojrzeć. Nazistą staje się u niego człowiek poszukujący, młody buntownik-intelektualista. Bean odwraca więc rolę typowego bohatera kina amerykańskiego, pokazując, że młodzieńczy bunt przeciwko skostniałym strukturom tradycji, w której zostało się wychowanym, nie zawsze okazuje się ożywczy – może okazać się destruktywny. W tym miejscu należy nadmienić, że polski przekład tytułu zaciemnia nieco obraz poruszanych w filmie spraw. Słowo Believer znacznie lepiej oddać polskim „wyznawca”. Bo Fanatyk, to w gruncie rzeczy film o religii. Wstąpienie w szeregi organizacji nazistowskiej jest bowiem dla bohatera przede wszystkim aktem buntu przeciw Bogu. Daniel jest byłym uczniem jesziwy, szkoły w której młodzi chłopcy, ortodoksyjni wyznawcy judaizmu, zgłębiają tajniki Tory. Został z niej wydalony, ponieważ w dyskusjach z nauczycielem zbyt ostro spierał się o religijne dogmaty. W końcu spór przerodził się w wyzwanie rzucone samemu Bogu. Bohater zażądał, by Bóg dał mu jakiś widoczny znak, zesłał na niego okrutną karę, pokazał że jego ludzki, pełen wątpliwości punkt widzenia jest zły. Konsekwencją tego wyzwania rzuconego Bogu jest coraz głębsze zaangażowanie Daniela w ruchu ekstremistycznym. Chłopak zdaje się cały czas liczyć, że w końcu Bóg uratuje go niczym jego biblijnego imiennika. Tego typu osobisty spór z Bogiem ma długą tradycję w judaizmie, dlatego w pewnym sensie bohater, stając się skinheadem, wciąż pozostaje – nieświadomie – wierny swojej tradycji. Oczywiście Fanatyka można też zinterpretować na bardziej przyziemnym poziomie i powiedzieć, że Daniel zostaje skinheadem broniąc się przed własną niemocą i zastraszeniem. Nie chce już dłużej być ofiarą, więc przyłącza się do swych oprawców. Nie mogąc poradzić sobie ze swoją słabością, której źródło widzi w byciu Żydem, zaczyna jej nienawidzić, a co za tym idzie staje się wrogiem siebie samego (takie przypadki w społeczności amerykańskich Żydów doczekały się w USA swoistego określenia – „self-hating Jew”). Ta otwartość na różne interpretacje stanowi jeden z atutów filmu. Poza tematyką Fanatyk zwraca uwagę ciekawymi zdjęciami: realia Nowego Jorku przeplatają się ze światem wspomnień-fantazji Daniela i są rozdzielone na poziomie wizualnym dzięki klasycznemu zabiegowi: zmianie oświetlenia i przejściu na taśmę czarnobiałą. Jednak w przeciwieństwie do hollywoodzkich produkcji, gdzie po raz pierwszy użyto tego rozwiązania (np.: Czarnoksiężnik z Oz 1939), to właśnie świat fantazji jest czarno-biały. Fanatyk został entuzjastycznie przyjęty przez widzów największego amerykańskiego festiwalu kina niezależnego Sundance, a w odtwórcy głównej roli, dotąd gwieździe seriali dla młodzieży, dostrzeżono poważnego aktora. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 3 SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO Opracowała: Ewa Micyk Temat: Od poszukiwania własnej tożsamości do samounicestwienia – Fanatyk Henry’ego Beana. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: znać problematykę filmu Fanatyk; znać kontekst historyczny rozgrywających się w filmie wydarzeń; posługiwać się słownictwem związanym z kulturą żydowską; charakteryzować przestrzeń, w jakiej rozgrywa się akcja filmu; określać poszczególne etapy przemiany wewnętrznej bohatera; posługiwać się terminologią języka filmu. METODY I FORMY PRACY heureza burza mózgów hipoteza interpretacyjna praca w grupach praca ze słownikiem ŚRODKI DYDAKTYCZNE Henry Bean (reż.), Fanatyk, USA 2001 POJĘCIA KLUCZOWE antysemityzm holocaust dojrzewanie poszukiwanie tożsamości miłość, nienawiść wiara judaizm tolerancja CZAS 1-2 godziny lekcyjne Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 4 PRZEBIEG LEKCJI Uwaga: Przed lekcją (!) prosimy uczniów o przypomnienie sobie słownictwa z dziedziny języka filmu, problematyki Holocaustu oraz o przyniesienie słownika judaizmu/kultury żydowskiej. 1. Heureza. Lekcję można rozpocząć od podzielenia się wrażeniami z projekcji filmu. Swobodne wypowiedzi uczniów pozwolą sprawdzić umiejętności: a) oceny filmu (pod kątem przedstawionej problematyki, gry aktorskiej, kompozycji filmu, doboru ścieżki dźwiękowej etc.), b) krytycznej refleksji nad tekstem kultury, c) wyrażania własnej opinii i bronienia swojego stanowiska, d) znajomość języka filmu. Ten etap lekcji nauczyciel może zakończyć przywołaniem informacji o genezie filmu i wydarzeniu, które zainspirowało twórców i stało się kanwą tej opowieści (uczniowie wskażą sceny w filmie nawiązujące do historii młodego Żyda). Scenariusz filmu Henry’ego Beana jest bowiem inspirowany autentycznymi wydarzeniami. W 1965 r. W „New York Timesie” ukazał się artykuł o młodym człowieku, który został aresztowany podczas demonstracji Ku Klux Klanu. Zaskoczenie wzbudził fakt, iż ów mężczyzna był Żydem. „New York Times” postanowił sprawę zbadać i namówił młodego człowieka na wywiad. Podczas rozmowy z dziennikarzem okazał się on być niezwykle inteligentnym mężczyzną, który swojemu rozmówcy przedstawił całą masę argumentów na poparcie swoich antysemickich poglądów. Kiedy dziennikarz zapytał, jak to możliwe, że mówi takie rzeczy, skoro sam jest Żydem, młody człowiek wpierw zaprotestował, a potem zagroził, że jeśli ta informacja zostanie opublikowana, zabije reportera, a później siebie. „New York Times” wydrukował jednak wywiad i rzeczywiście kilka godzin po ukazaniu się gazety w kioskach, mężczyzna popełnił samobójstwo. (Za: www.filmweb.pl) 2. Po „rozpoznaniu” filmu nauczyciel prosi uczniów o sformułowanie hipotez interpretacyjnych (oczywiście wraz z uzasadnieniem) np.: - film o dojrzewaniu (ponieważ obserwujemy przemianę głównego bohatera – od buntu i nienawiści, przez miłość do poświęcenia własnej osoby aby ocalić przyjaciół); - film o potrzebie tolerancji (ponieważ obserwujemy głupotę i okrucieństwo postawy wynikającej z nienawiści wobec drugiego człowieka); - film o różnicach pokoleniowych (ponieważ wydarzenia z życia osób starszych wydają się być dla młodych fikcją, nie są oni w stanie postawić się w sytuacji pokolenia swoich dziadków, za to oceniają i krytykują); - film o potrzebie i roli miłości w przemianie wewnętrznej człowieka (dopiero pod wpływem rodzącego się uczucia Danny zaczyna na nowo odkrywać kulturę, w której wyrósł); - film o kulturze żydowskiej (ponieważ poznajemy podstawy judaizmu, przestrzenie i obyczaje związane z tym wyznaniem oraz jego przedstawicieli – ich zachowanie, poglądy, charaktery); - film o nienawiści i jej niszczącym wpływie na człowieka (ponieważ obserwujemy wewnętrzną walkę Danny’ego, to jak zamyka się w kręgu nienawiści). 3. Praca w grupach. Po określeniu bogactwa tematycznego filmu, prowadzący dzieli uczniów na 4 grupy i przystępujemy do szczegółowej analizy filmu. Grupa I Dokonując zabiegu dekompozycji filmu, odtwórzcie poszczególne etapy przemiany wewnętrznej bohatera. Uwzględnijcie zarówno wydarzenia, jak i osoby, z którymi styka się Danny. a) zajęcia w jesziwie, w których Danny uczestniczy jako młody chłopak (podczas rozważań poświęconych ofierze Abrahama bohater wyraża przekonanie o okrucieństwie Boga, buntuje się i wybiega z zajęć – wypowiada otwartą wojnę Bogu, przeciwstawia się własnej społeczności i kwestionuje jej tożsamość religijną i kulturową; b) przyłączenie się do skinheadów – Danny staje się antysemitą, zaczyna prześladować Żydów; Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 5 c) uczestnictwo w spotkaniu ruchu neofaszystów – zostaje jednym z ich ideologów; d) spotkanie z dziennikarzem „New York Times’a” Garym Galansonem, który pod koniec rozmowy nawiązuje do żydowskiego pochodzenia chłopaka, Danny kwestionuje swoją tożsamość, ale widzimy jego wyraźne poruszenie i wzrastającą złość, próbując zachować twarz, bohater wyciąga i kładzie na stole broń); e) rodząca się zażyłość między Dannym i Carlą – dzięki zainteresowaniu dziewczyny judaizmem Danny zaczyna na nowo odkrywać swoją kulturę; f) spotkanie z ofiarami Holocaustu – opowieść starszego mężczyzny o bezradności wobec okrucieństwa niemieckiego żołnierza; g) podkładanie ładunków wybuchowych w Synagodze – profanacja miejsca kultu i symboli religijnych przez kolegów Danny’ego wywołuje w nim sprzeciw, a same symbole przywołują wspomnienia. Z namaszczeniem i uwagą zwija podeptaną i naddartą Torę; h) nieudany wybuch w synagodze; interpretacja rabina mówiąca o cudownej ingerencji Boga; i) spotkanie przyjaciół ze szkoły w księgarni; j) nabożeństwo podczas Jom Kippur; ujawnienie informacji o ładunku wybuchowym, decyzja Danny’ego o pozostaniu w świątyni Grupa II Stwórzcie portret psychologiczny Danny’ego. Na potwierdzenie wskazanych przez Was cech przywołajcie konkretne sceny z filmu. Danny’ego poznajemy jako okrutnego, przepełnionego nienawiścią, prześladowcę żydowskiego studenta. Głównym motywem jego postępowania wydaje się być pogarda dla słabości, pokornego przyjmowania losu (potwierdzają to dalsze wydarzenia, których jesteśmy świadkami – np. reakcja na spotkaniu z ofiarami Holocaustu). Wraz z rozwojem akcji dowiadujemy się o przynależności Danny’ego do grupy neofaszystów i co nas zaskakuje, o żydowskich korzeniach bohatera. Chłopak, choć sprawia wrażenie twardego i pewnego swoich racji, jest wyraźnie zagubiony i, jak to stopniowo odkrywamy, rozdarty najpierw między potrzebą przynależności do grupy skinheadów (jeden ze sposobów kwestionowania żydowskiej tożsamości) a pogardą wobec ich okrucieństwa i ignorancji, następnie między aktywnością w ruchu neofaszystowskim a zakorzenionym przekonaniem o potrzebie otaczania szacunkiem przedmiotów kultu (nie pozwala dotykać napisów Tory, każe Carli ubrać się, gdy naga przegląda świętą księgę). Mamy wrażenie obcowania z dwiema różnymi osobami (Danny kopiący leżącego Żyda, noszący przy sobie broń, wdający się w bójki skinheadów i Danny ocierający łzę na widok sponiewieranej Tory, czule ją zwijający i sklejający, przechowujący pamiątki z lat szkolnych, w samotności słuchający muzyki i czytający książki). Wewnętrzną wrażliwość Danny’ego potwierdza widoczny trud związany z panowaniem nad sobą samym i swoimi reakcjami. Okrucieństwo, pewność siebie, buta zdają się być tylko maską. Choć bardzo tego pragnie, nie jest w stanie zaprzeczyć własnej tożsamości. Danny jest osobą niewątpliwie inteligentną (to właśnie samodzielne myślenie i krytyczna refleksja nad tekstem Tory doprowadziły go do wypowiedzenia otwartej wojny Bogu i poszukiwania własnej recepty na życie). Uważa, że znajomość Tory i obrzędów żydowskich daje mu prawo do nienawiści, daje mu również przewagę nad pozostałymi neofaszystami (choć może to tylko strach przed zdemaskowaniem?). (Słowa wypowiedziane w synagodze: Jeśli ty nie wiesz, to jak możesz mówić, że nienawidzisz Żydów, skoro nic o nich nie wiesz? Scena ta obnaża przy okazji ignorancję młodych neofaszystów). Bohater przechodzi widoczną i dramatyczną przemianę wewnętrzną, wraz z kolejnymi wydarzeniami dojrzewa do miłości i decyzji o samounicestwieniu: zabrnął za daleko, by się wycofać, a pozorny spokój człowieka panującego nad własnym życiem (życiem innych?) okazuje się jedynie maską. Grupa III Wykorzystując swoją wiedzę historyczną oraz wnioski z analizy sceny w poradni (relacje uczestników, wymiana zdań między nimi a Dannym) przyjrzyjcie się sposobowi ukazania Holocaustu w filmie Henry’ego Beana. Jak oceniacie zachowanie grupy skinheadów? Przykładowe wnioski: Reżyser poruszając temat Holocaustu, posłużył się kontrastem. Zestawiając ze sobą przeżycia i postawy ofiar Holocaustu oraz poglądy i postawę grupy skinheadów (dla których uczestnictwo w tym spotkaniu było karą za prześladowanie Żydów), ukazał przepaść dzielącą obie grupy. Tragicznym losom starszych (trauma Holocaustu wciąż w nich żyje) przeciwstawia znudzenie, kpinę, pobłażanie i pogardę (Niczego się nie nauczymy od tych ludzi. Oni powinni się uczyć od nas). Uderzają opanowanie i godność kobiety wypowiadającej się w obronie kolegi zestawione ze wzburzeniem i powątpiewaniem Danny’ego. Reżyser w tej scenie stosuje liczne zbliżenia, co Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 6 wstrzymuje akcję i pozwala bohaterom na wypowiedzenie swoich poglądów, a widzom na obserwację emocji związanych z poruszanym tematem. Dzięki takiemu ukazaniu problematyki Holocaustu Henry Bean prowokuje do dyskusji i zgłębienia istoty tych tragicznych wydarzeń. Grupa IV Stwórzcie słowniczek kultury żydowskiej, uwzględniając występujące w filmie symbole religijne, obyczaje, przestrzeń. 1. Przestrzeń: a) Jesziwa – uczelnia, w której zdobywa się wykształcenie talmudyczne; b) Synagoga – centralne miejsce gminy żydowskiej, miejsce kultu; wyróżniamy dwa rodzaje synagog: dom egzegezy (miejsce studiowania Tory i regularnych nabożeństw), dom zgromadzeń (właściwa bożnica, przeznaczona do odmawiania w niej modlitw i odprawiania innych obrzędów religijnych). 2. Przedmioty związane z kultem/ przedmioty kultu: a) Tora – święta księga judaizmu obejmująca Pięcioksiąg Mojżeszowy, także szerzej o całej nauce tradycyjnej, inaczej: Prawo, Zakon, pisana Alfabetem Płomienia; b) Tallit (tałes) – biały szal z pomponami używany do modlitwy; mniejsze okrycie z pomponami Tallit Katan noszone jest stale pod ubraniem; c) Talmud – komentarz do Tory. 3. Obyczaje/święta/rytuały: a) Bar Micwa – uroczyście świętowane osiągnięcie przez chłopców 13. roku życia – wieku dojrzałości religijnej; b) Jom Kippur – Dzień Pojednania/Święto Odkupienia; c) Kaszer (koszer) – nazwa wszelkiego pożywienia, które może jeść Żyd prawowierny; kaszrut – żydowskie reguły dietetyczne; d) Szabas – Sobota, czas, w którym zabroniona jest wszelka codzienna praca; e) Kadisz – modlitwa za zmarłych. Praca domowa Zinterpretuj (pisemnie) zakończenie filmu. Załącznik Polecenia dla grup: Grupa I Dokonując zabiegu dekompozycji filmu, odtwórzcie poszczególne etapy przemiany wewnętrznej bohatera. Uwzględnijcie zarówno wydarzenia, jak i osoby, z którymi styka się Danny. Grupa II Stwórzcie portret psychologiczny Danny’ego. Na potwierdzenie wskazanych przez Was cech przywołajcie konkretne sceny z filmu. Grupa III Wykorzystując swoją wiedzę historyczną oraz wnioski z analizy sceny w poradni (relacje uczestników, wymiana zdań między nimi a Dannym) przyjrzyjcie się sposobowi ukazania Holocaustu w filmie Henry’ego Beana. Jak oceniacie zachowanie grupy skinheadów? Grupa IV Stwórzcie słowniczek kultury żydowskiej, uwzględniając występujące w filmie symbole religijne, elementy stroju, obyczaje, przestrzeń świętą. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 7 SCENARIUSZ LEKCJI WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE Opracował: Leszek Kozłowski Temat: Człowiek w społeczeństwie – lekcja powtórzeniowa. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: pamiętać i rozumieć pojęcia kluczowe z działu „Społeczeństwo” (patrz niżej); rozumieć mechanizmy regulujące funkcjonowanie jednostki w grupach społecznych; rozumieć znaczenie tolerancji dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa; umieć przeprowadzać analizę filmu; umieć powiązać treść i wymowę filmu z treściami właściwymi dla działu „Społeczeństwo” ; rozumieć problemy funkcjonowania społeczności wielokulturowych. METODY I FORMY PRACY rozmowa nauczająca dyskusja praca z tekstem źródłowym (Konstytucja RP z 1997r.) praca w grupach praca z podręcznikiem ŚRODKI DYDAKTYCZNE Henry Bean (reż.), Fanatyk, USA 2001 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997r. (rozdział I) Przewodnik młodego obywatela, (podręcznik do WOS dla liceów ogólnokształcących, liceów profilowanych i techników), wyd. CEO Civitas (przykładowy podręcznik, może być też każdy inny) POJĘCIA KLUCZOWE grupa społeczna rola społeczna norma społeczna socjalizacja tożsamość naród subkultura konformizm i nonkonformizm judaizm holokaust tolerancja stereotyp społeczeństwo wielokulturowe CZAS 1 godzina lekcyjna Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 8 PRZEBIEG LEKCJI Przed lekcją prosimy uczniów o przypomnienie sobie problematyki Holocaustu. 1. Rozmowa nauczająca. Lekcję można rozpocząć od krótkiej (najwyżej 10 min) rozmowy na temat wrażeń z projekcji filmu (ocena filmu pod kątem przedstawionej problematyki, gry aktorskiej, kompozycji filmu, itd.). Następnie zwrócić uwagę uczniów na to, że film zainspirowały autentyczne wydarzenia (ewentualnie przywołać informacje zawarte w recenzji na stronie www.filmweb.pl) 2. Praca w grupach. Nauczyciel dzieli uczniów na 4 grupy, określa czas pracy – 7 min. na wykonanie poleceń (w załączniku). Jest to analiza wybranych aspektów filmu w powiązaniu z treściami właściwymi dla działu „Społeczeństwo”, które chcielibyśmy powtórzyć i utrwalić. Omówienie wyników pracy w grupach: Grupa I Uczniowie formułują definicję narodu (np. duża, pierwotna grupa społeczna, wyróżniająca się takimi cechami jak: wspólna historia, dziedzictwo kulturowe, język, tożsamość narodowa). Tę ostatnią cechę kształtuje miedzy innymi: rodzina (spotkanie Danny’ego z siostrą), szkoła (Danny w jesziwie), przyjaciele i znajomi (wizyta w synagodze podczas Jom Kippur). Uczniowie powinni zauważyć jak silna jest tożsamość narodowa i że zerwanie z nią jest praktycznie niemożliwe. Grupa II Uczniowie formułują definicję konformizmu (np. postawa uległości wobec norm narzuconych przez grupę) i nonkonformizmu (postawa przeciwna). Wskazują w filmie przykłady postawy konformistycznej (np. ekscesy neonazistów w synagodze) i nonkonformistycznej (np. bunt Danny’ego w jesziwie). Uczniowie zauważają, że zarówno jedna jak i druga postawa może prowadzić do negatywnych konsekwencji – wszystko zależy od okoliczności i cech charakteru danych osób. Grupa III Uczniowie formułują definicję normy społecznej (np. zasady i zachowania obowiązujące i akceptowane w danej grupie społecznej) oraz roli społecznej (np. zbiór społecznych oczekiwań wobec jednostki i przysługujących jej uprawnień). Uczniowie przytaczają sceny z filmu, kiedy np. Danny inaczej zachowuje się wobec swojego ojca, inaczej w kręgu kolegów-neonazistów, jeszcze inaczej gdy prowadzi wykłady czy modli się w synagodze – uczniowie zwracają uwagę na sposób mówienia, ubierania, itp. i jak bardzo destrukcyjny wpływ na psychikę jednostki wywiera przyjmowanie takich skrajnych postaw. Grupa IV Uczniowie formułują definicję stereotypu (np. zespół przekonań ujmujący rzeczywistość w sposób schematyczny, uproszczony i wartościujący) oraz społeczności wielokulturowej (np. taka, w której żyją obok siebie i spotykają się ze sobą w różnych sytuacjach przedstawiciele rozmaitych grup etnicznych i religijnych). Uczniowie zauważają, że życie w takiej społeczności może prowadzić do konfliktów (np. atak Danny’ego na młodego Żyda, bójka w restauracji), kształtowania postaw niechęci i izolacji (np. powstawanie ruchów neofaszystowskich). Z drugiej strony życie w takiej społeczności daje szanse poznania innych kultur i wzbogacenia własnej wiedzy i duchowości (np. postawa dziewczyny Danny’ego). 3. Praca z tekstem źródłowym. Na zakończenie prosimy uczniów o przeczytanie art. 13 z Konstytucji RP oraz przeprowadzamy krótką dyskusję (najwyżej 8 minut) na temat granic wolności słowa i granic tolerancji wobec postaw ekstremistycznych. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 9 Załącznik Polecenia dla grup: Grupa I Na podstawie lekcji wiedzy o społeczeństwie wyjaśnijcie czym jest naród Odwołując się do przykładów z filmu wskażcie jakie czynniki kształtują tożsamość narodową. Grupa II Na podstawie lekcji wiedzy o społeczeństwie wyjaśnijcie pojęcia konformizmu i nonkonformizmu. Odwołując się do przykładów z filmu wskażcie wady i zalety jednej i drugiej postawy. Grupa III Na podstawie lekcji wiedzy o społeczeństwie wyjaśnijcie pojęcia rola społeczna i norma społeczna. Odwołując się do przykładów z filmu wskażcie jak normy obowiązujące w różnych grupach społecznych wpływają na zróżnicowanie przyjmowanych przez jednostkę ról społecznych. Grupa IV Na podstawie lekcji wiedzy o społeczeństwie wyjaśnijcie pojęcia: stereotyp i społeczność wielokulturowa. Odwołując się do przykładów z filmu wskażcie jakie daje szanse i jakie przynosi zagrożenia życie w społeczności wielokulturowej. Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 10 ROZUMIENIE CZYTANEGO TEKSTU Opracowała: Małgorzata Wiśniewska Przeczytaj uważnie tekst, a następnie odpowiedz na pytania. Odpowiadaj tylko na podstawie czytanego tekstu i tylko własnymi słowami. Udzielaj tylu odpowiedzi, o ile jesteś proszony. O stereotypach narodowych 1. Nieczęsto zauważać nam się zdarza, że wielka część naszej przestrzeni duchowej, naszych obrazów i naszych sposobów reagowania na świat i na innych ludzi, urobiona jest czy też wytworzona przez stereotypy, to znaczy spontanicznie ukształtowane, quasi-empiryczne generalizacje, które – gdy się już utrwalą – niemal nie dają się korygować przez późniejsze doświadczenia. Jest to naturalne i być może w sumie dobroczynne urządzenie umysłu; stereotypy – rzeczy, ludzi, narodów, miejsc – bywają różne, jedne nadają się do obrony, inne są półprawdziwe albo całkiem fałszywe, ponieważ jednak są one nieodzowne dla naszego umysłowego bezpieczeństwa, zazwyczaj mogą zwycięsko trwać na przekór przeciw doświadczeniom, chyba że powodują jakieś skutki wyraźnie szkodliwe. Jeśli są mylne, ale w praktyce nieszkodliwe, przechowują się bez zmian, bo jest nam duchowo bezpieczniej trzymać się choćby fałszywych stereotypów, aniżeli żyć w stanie nieustającej czujności, korygować je, a przez to wprowadzać nasz umysł w stan nie kończącej się niepewności i nawet chaosu. 2. Pod tym względem stereotypy narodowe nie różnią się od innych. Jak działają stereotypy, można zobaczyć na dowolnym przykładzie. Anglia, jak wiemy, ma reputację kraju dżdżystego. Reputacja ta nie opiera się na studiach statystyk meteorologicznych, ale na spontanicznej quasi-generalizacji. Skoro reputacja została już utrwalona, szczególna logika, albo raczej szczególny mechanizm nielogiczny, zaczyna działać. Kiedy deszcz pada we Francji, to po prostu deszcz pada. Ale każdy deszczowy dzień w Anglii daje nam potwierdzenie stereotypu: to jest kraj dżdżysty. Lecz przeciwna reguła nie funkcjonuje: słoneczny dzień w Anglii jest wtedy logicznie bez znaczenia, nie kłóci się z reputacją kraju. Nasze zwykłe, codzienne myślenie nie daje się w tych sprawach uleczyć, nie poddaje się i pewnie nigdy się nie podda rozsądnym regułom Popperowskim; potrzebujemy stereotypów, bo w sumie jesteśmy umysłowo w lepszej formie, jeśli trwają one nietknięte w duszy. 3. Stosuje się to, rzecz jasna, do stereotypów narodowych. Każdy naród czy plemię wytwarzają stereotypy swoich sąsiadów, a także innych, lepiej czy gorzej znanych plemion; stereotypy te często ujawniają w połowie respekt, a w połowie pogardę. I tak, na przykład, „wiemy”, że Niemcy są zdyscyplinowani i pozbawieni poczucia humoru, że Anglicy są spolegliwi, a horyzonty umysłowe mają ciasne, Polacy są odważni i niezdolni do systematycznej roboty, Żydzi są inteligentni i pozbawieni taktu, Amerykanie przyjaźnie odnoszą się do ludzi i są naiwni, Czesi umieją dobrze i ciężko pracować, a są małostkowi i chciwi, Francuzi są dowcipni i niepoważni, Włosi umieją cieszyć się życiem, a liczyć na nich nie można, często też oszukują i tak dalej. Nigdy nie zbraknie przykładów, które stereotyp potwierdzają, a przeciwprzykłady się nie liczą; stereotypy są zawsze bezpiecznie obwarowane, a gdy spotykamy się ze sprzeciwem, mamy zawsze niezawodną siatkę bezpieczeństwa: „Ach tak, wiem przecież, że są wyjątki” , „niektórzy z moich najlepszych przyjaciół” itp. 4. Badanie stereotypów jest pożyteczne nie dlatego, by mogło je zniszczyć czy nadwerężyć: przypuszczalnie nie ma mocy rozbicia dobrze zakorzenionych w umyśle wzorów. Wzory takie, jeśli się zmieniają, to nie w wyniku racjonalnych argumentów czy statystyk, ale dlatego, że warunki społeczne domagają się innego obrazu. Nie należy sądzić, że eksterminacja Żydów przez hitlerowców daje się wytłumaczyć uprzednio już istniejącymi, negatywnymi stereotypami Żydów. Hitlerowcy, oczywiście, zręcznie i skutecznie wyzyskiwali i wzmacniali te stereotypy, kiedy - jak się okazało - Niemcy potrzebowali kozła ofiarnego, na którego mogliby swoje nieszczęścia i biedy zwalić; ale te właśnie nieszczęścia i biedy sprawiły, że ludobójczy program hitlerowski nadawał się do przyjęcia (Żydzi niemieccy byli, w porównaniu z polskimi, stosunkowo dobrze zasymilowani kulturalnie i chyba w znacznym stopniu byli niemieckimi patriotami, byli też grupą bardzo niewielką w porównaniu z ich obecnością w Polsce; jednak właśnie w Niemczech antysemityzm okazał się tak morderczy)(...) 5. Żydzi, ponieważ żyli we wszystkich krajach europejskich, mieli, by tak rzec, sytuację „uprzywilejowaną”; mieli Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 11 swoje stereotypy wszędzie. Jak te wzory różniły się od siebie zależnie od miejscowych i historycznych okoliczności, jest to materiał dla osobnych badań. Nie można nie wspomnieć jednakże, że stereotypy te często, chociaż nie bezwyjątkowo, obok niepochlebnych opisów, jakie są mniej czy bardziej zwyczajne w plemiennych animozjach, zawierały także potencjalnie śmiercionośne oskarżenia, mianowicie o mord rytualny. Wśród ludności chłopskiej szczególnie można było nieraz napotkać zadziwiające doprawdy historyjki; jako chłopiec jedenastoletni usłyszałem od innego chłopca (ze wsi), że Żydzi nie mogą widzieć słońca; kiedy go zapytałem, dlaczego w takim razie noszą czasem okulary przeciwsłoneczne, odparł: oni tak udają (niewiarygodne, lecz prawdziwe, przysięgam). 6. Jeśli jednak na boku zostawimy mord rytualny i podobne horrory albo zwyczajnie absurdalne zabobony, wolno powiedzieć, że stereotypowe obrazy innych narodów zwykle zawierają ziarno prawdy. Najczęściej nie są to po prostu kapryśne produkty fantazji, ex nihilo wzięte, ale raczej uproszczone, skamieniałe i rozdęte niezmiernie wyniki doświadczenia. Jest w końcu zjawisko takie jak historycznie ukształtowany "charakter narodowy", który nigdy nie składa się z samych, niczym nie zmąconych cnót. Chociaż najoczywiściej nie może on być przypisany jednostkom („każdy Polak jest odważny i niezdolny do systematycznej roboty”, „każdy Żyd jest inteligentny i pozbawiony taktu”), można ten charakter analizować, opisując typowe wzory zachowania. Prawie wszystkie narody zresztą pozostawiły nam w piśmiennictwie, w sztuce i w żartach liczne mało budujące opisy swoich cech (humor żydowski i nowoczesna literatura w języku żydowskim są niewyczerpalną skarbnicą wiedzy o mało pochlebnym obrazie, jaki Żydzi o samych sobie miewają, a polskie „wady narodowe” były przez wieki ulubionym celem polskich pisarzy i publicystów). 7. Badanie stereotypów narodowych, osobna gałąź antropologii społecznej, może przyczynić się wielce do zrozumienia „narodowych charakterów”; nie dlatego, by stereotypy dostarczały nam zwierciadlanych wizerunków innych narodowości, czego nie czynią z całą pewnością, ale dlatego, że osądzając innych, my sami mimo woli odsłaniamy nasze własne sposoby percepcji, a przez to również własne przywary i zalety. Innymi słowy: stereotypy uczą nas nie mniej o tych, co w nie wierzą, niż o tych, do których się odnoszą. I chociaż nie należy się spodziewać, by studia nad stereotypami spowodowały ich wygaśnięcie, to nie są jednak pozbawione praktycznego znaczenia: wiedząc o tym, jak inni nas widzą, na pewno zdobywamy lepszy wgląd w nas samych, nawet jeśli mniemamy (a tak zwykle mniemamy), że ten obraz jest niesprawiedliwy. Nie tylko można się rozpoznać w zniekształcającym lustrze (karykatura jest dobra tylko wtedy, gdy przypomina oryginał), ale samo to zniekształcenie, przez to, że przesadnie ukazuje pewne właściwości obiektu, może być użyteczne i przyczynić się do lepszego samozrozumienia. na podstawie książki Leszka Kołakowskiego, Mini wykłady o maxi sprawach, Znak, Kraków 2000 POLECENIA DO TEKSTU Odpowiadaj tylko własnymi słowami, chyba że polecenie wskazuje inaczej. Czas trwania pracy 90 min. 1) Na podstawie treści akapitu 1 sformułuj własnymi słowami pojęcie „stereotypu”. 0-1 2) Dlaczego stereotypy, zdaniem autora, nie podlegają korekcie w konfrontacji z doświadczeniem? Podaj 2 powody. 0-2 Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 12 3) Wymień po jednym przykładzie stereotypu (innego niż w tekście), dotyczącego człowieka, rzeczy i miejsca: 0-3 a. stereotyp człowieka b. stereotyp rzeczy c. stereotyp miejsca 4) Odwołując d. rzeczysię do przykładu z akapitu 2, opisz mechanizm tworzenia stereotypu narodowego (wskazówka: wyodrębnij 3 etapy działania). 0-3 5) W akapicie 3 Kołakowski podaje przykłady popularnych stereotypów narodowych, jako ilustrację przyjętej tezy. Zacytuj ją. 0-1 6) Jak rozumiesz sformułowanie filozofa, że „nigdy nie zbraknie przykładów, które stereotyp potwierdzają, a przeciwprzykłady się nie liczą” (akapit 3). 0 lub 2 7) Jaka jest funkcja cudzysłowu użytego w akapicie 3 ? 0-1 8) Korzystając z akapitu 4, odpowiedz jednym zdaniem, kiedy następuje zmiana stereotypu ? 0-1 9) W jaki sposób autor ilustruje swoją tezę o warunkach zmiany stereotypu ? 0-1 Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 13 10) Biorąc pod uwagę kontekst akapitów 2 i 5, objaśnij znaczenie zapożyczeń: 0-2 a. animozja b. reputacja 11) Czemu służy, przywołane przez pisarza w akapicie 5, doświadczenie z dzieciństwa ? 0-1 12) Na podstawie akapitu 6 określ cele naukowych badań nad stereotypami narodowymi. 0-3 13) Zaproponuj interpretację zdania filozofa z akapitu 6: „karykatura jest dobra tylko wtedy, gdy przypomina oryginał”. Odpowiedz w trzech zdaniach. 0-3 14) Tekst L. Kołakowskiego został napisany: 0-1 a. stylem artystycznym; b. stylem naukowym; c. stylem publicystyczno-dziennikarskim 15) Celem przeczytanego przez Ciebie tekstu jest przede wszystkim: 0-1 a. dostarczenie wiedzy o stereotypach; b. opisanie mechanizmów powstawania i działania stereotypów narodowych; c. wykazanie szkodliwości niektórych stereotypów narodowych. d. Razem 26 punktów Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 14 PROPOZYCJE ODPOWIEDZI DO TEKSTU L. KOŁAKOWSKIEGO, „O STEREOTYPACH NARODOWYCH” 1 W odpowiedzi uczeń powinien wskazać na spontaniczny i trwały charakter 0-1 stereotypu, który jest produktem uogólnienia doświadczeń i obserwacji. 2 Stereotypy nie podlegają korekcie w konfrontacji z rzeczywistością, gdyż zapewniają 0-2 nam umysłowe bezpieczeństwo, dają poczucie ładu i pewności, zwalniają z konieczności bycia czujnym. 3 Np. stereotyp brudnego Murzyna; Araba-terrorysty; bezmyślnego Amerykanina; głupiej 0 - 3 blondynki; stereotyp solidnej niemieckiej roboty (samochód); stereotyp najlepszego szwajcarskiego zegarka; stereotyp Las Vegas – mekki hazardzistów; stereotyp niebezpiecznego Neapolu. 4 W odpowiedzi uczeń powinien wskazać: 0-3 1. etap spontanicznego tworzenia się generalizującej tezy; 2. etap nielogicznej, selektywnej interpretacji doświadczenia; 3. etap wnioskowania, potwierdzającego przyjęty stereotyp. 5 „Każdy naród czy plemię wytwarzają stereotypy swoich sąsiadów, a także innych, 0-1 lepiej czy gorzej znanych plemion; stereotypy te często ujawniają w połowie respekt, a w połowie pogardę.” 6 Ponieważ cechą stereotypu jest jego trwałość, głębokie zakorzenienie w mentalności, 0 lub 2 które uruchamia system obronny przed jakąkolwiek zmianą czy korektą. 7 Cudzysłów wzmacnia siłę argumentacji/ potwierdza stawianą tezę poprzez odwołanie 0-1 się do życiowych reakcji i sytuacji. 8 Zmiana stereotypu następuje w związku ze zmianą warunków społecznych. 0-1 9 Podając przykład eksterminacji Żydów przez hitlerowców w Niemczech. 0-1 10 animozja – nieporozumienie, brak zgody 0-2 reputacja – opinia, ocena 11 Służy wykazaniu absurdalności (niewiarygodności) pewnego stereotypu na temat 0-1 Żydów („Żydzi nie mogą widzieć słońca...”). 12 1. Zrozumienie „charakterów narodowych”; 0-3 2. Poznanie innych narodów; 3. Poznanie samych siebie poprzez własne sposoby percepcji innych. 13 Np. Lustro karykatury wskazuje nam nasze wady. Pozwala, dzięki rozpoznaniu się w 0-3 nim, zachować dystans do samych siebie, np. poprzez śmiech czy żart na swój temat. Wreszcie może być drogą do lepszego samozrozumienia. 14 b) 0-1 15 a) 0-1 Suma 26 Wszelkie prawa do materiałów dydaktycznych zastrzeżone dla Stowarzyszenia Nowe Horyzonty 15
