strategia adaptacji polski do zmian klimatu
advertisement
STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU Dlaczego potrzebujemy strategii adaptacji do zmian klimatu? Od kilku dekad trwa proces ocieplania się klimatu Ziemi i wszelkie prognozy wskazują, że w nadchodzących latach proces ten będzie się nasilał. Skutki tego procesu mogą być bardzo znaczące dla człowieka, wielu sektorów gospodarczych, a także i dla środowiska przyrodniczego. Często fakt ocieplania klimatu przykrywa dyskusja, czy to człowiek powoduje to zjawisko, czy jest to proces naturalny. Działania związane z redukcją emisji CO2 nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, a już teraz Polskę i inne kraje na świecie dotykają intensywne i gwałtowne zjawiska pogodowe - powodzie, susze i huragany. W tym kontekście istotne jest jak najszybsze podjęcie działań przystosowujących do ocieplenia klimatu. W 2009 roku Komisja Europejska opublikowała „Białą Księgę” stwarzającą podstawy do przygotowania kompleksowej strategii Unii Europejskiej dotyczącej adaptacji gospodarki i społeczeństw państw członkowskich do nieuniknionych zmian klimatu. Zgodnie z tym dokumentem wszystkie państwa, w tym także i Polska, powinny do końca 2012 roku opracować i przesłać do KE gruntowny, wieloletni program działania w tym zakresie. Opracowanie takiego programu powinno bazować na dokumencie strategicznym, wskazującym na sektory najbardziej wrażliwe na zmiany klimatu i na główne działania, jakie powinny być podjęte dla celów adaptacyjnych. Tego rodzaju strategię opracowały już niemal wszystkie państwa członkowskie UE. W związku z tym zespół specjalistów pod AUTORZY: Prof. Maciej Nowicki, Dr Joanna Maćkowiak Pandera, Monika Dziadkowiec, Dr Piotr Otawski, Radomir Dyjak, Dorota Zawadzka Stępniak WSPÓŁPRACA: kierunkiem prof. dr hab. Macieja Nowickiego, w ramach prac własnych inicjatywy ECCE (Europejskie Centrum Klimatu i Środowiska) wykonał tego rodzaju opracowanie strategiczne z nadzieją, że może ono stanowić podstawę dla szerokiej dyskusji w kręgach eksperckich i politycznych, prowadzącej do opracowania rządowego, znacznie bardziej wszechstronnego i szczegółowego programu adaptacyjnego. Prof. Maciej Sadowski, Prof. Janusz Kindler PROJEKT RAPORTU: DATA S KY 2 3 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 7 4.5.3. Wpływ zmian klimatu na sektor energetyczny ......................................47 2. Jak przygotować Polskę na zmiany klimatu? .......................................................13 4.5.4. Działania adaptacyjne.............................................................................49 3. Cel opracowania.....................................................................................................14 4.5.5. Podsumowanie........................................................................................51 4. Sektory gospodarki szczególnie narażone na zmiany klimatu ............................15 4.6. Mieszkalnictwo ..............................................................................................53 4.1. Gospodarka wodna.........................................................................................16 4.6.1. Wpływ zmian klimatu na mieszkalnictwo...............................................53 4.1.1. Wpływ zmian klimatu na gospodarkę wodną ........................................18 4.6.2. Działania adaptacyjne.............................................................................55 4.1.2. Działania adaptacyjne.............................................................................21 4.6.3. Podsumowanie........................................................................................56 4.1.3. Podsumowanie........................................................................................23 4.7. Planowanie przestrzenne ..............................................................................56 4.2. Rolnictwo........................................................................................................24 4.7.1. Planowanie przestrzenne jako narzędzie adaptacji do zmian klimatu....... 58 4.2.1. Wpływ zmian klimatu na rolnictwo.........................................................24 4.7.2. Działania adaptacyjne ............................................................................59 4.2.2. Działania adaptacyjne.............................................................................28 4.7.3. Podsumowanie........................................................................................61 4.3. Leśnictwo........................................................................................................30 4.8. Turystyka i wypoczynek..................................................................................62 4.3.1. Wpływ zmian klimatu na lasy .................................................................32 4.8.1. Wpływ klimatu na turystykę....................................................................64 4.3.2. Działania adaptacyjne............................................................................34 4.8.2. Działania adaptacyjne.............................................................................66 4.3.3. Podsumowanie........................................................................................36 4.8.3. Podsumowanie........................................................................................68 4.4. ZDROWIE .......................................................................................................37 4.9. Różnorodność biologiczna..............................................................................69 4.4.1. Wpływ zmian klimatu na zdrowie...........................................................39 4.9.1. Związek utraty bioróżnorodności ze zmianami klimatu.........................71 4.4.2. Działania adaptacyjne.............................................................................42 4.9.2. Działania związane z adaptacją do zmian klimatu.................................74 4.4.3. Podsumowanie........................................................................................43 4.9.3. Podsumowanie........................................................................................76 4.5. ENERGETYKA .................................................................................................45 5. Zakończenie..........................................................................................................76 4.5.1. Podsektor elektroenergetyczny..............................................................46 Literatura i teksty źródłowe .....................................................................................78 4.5.1. Podsektor elektroenergetyczny..............................................................46 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 1. Wprowadzenie Problem zmian klimatu spowodowanych przez działalność człowieka nie jest nowy. Już w latach 1970 – 1990 trwały intensywne badania naukowe w wielu krajach świata, prowadzone w ramach Światowej Organizacji Meteorologicznej WMO. Wyniki tych badań okazały się na tyle istotne, że w 1992 roku na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro 192 państwa podpisały tzw. Ramową Konwencję ONZ o zmianach klimatu. W tym czasie utworzony też został Międzyrządowy Panel Ekspertów IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) pod egidą WMO, do którego desygnowanych zostało kilka tysięcy naukowców z całego świata. Zadaniem tej instytucji jest inicjowanie i koordynowanie badań dotyczących klimatu Ziemi oraz jego zmian jak również gromadzenie danych pomiarowych z całego świata. Panel opracowuje też prognozy i syntetyczne raporty o zmianach klimatu i ich przyczynach. 6 WPROWADZENIE 7 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU Wg badań zapoczątkowanych przez Keelinga w 1960 r. (Keeling et.al. 1976) i prowadzonych Rys. 1. Wzrost zawartości CO2 w powietrzu od 1960 r. rejestrowany przez obserwatorium w Mauna Loa w Stanach Zjednoczonych (Tans P. 2012) systematycznie do dziś w latach 1960 – 2010 nastąpił szybki wzrost stężenia dwutlenku węgla w atmosferze z poziomu 280 ppm (czyli 0,028%) do 390 ppm, a więc o 40%. W tym czasie emisja tego gazu z procesów spalania paliw kopalnych wzrosła o 100%. Z badań paleoklimatycznych wynika, że w ciągu ostatnich 500 tysięcy lat stężenie CO2 nie przekraczało poziomu 300 ppm, a w okresach zlodowaceń zmniejszało się do około 200 ppm (por ryc. 2). Obserwowany obecnie, nagły wzrost stężania CO2 jest bezprecedensowy i łączony ze wzrastającą emisją tego gazu w wyniku działalności człowieka, który jednocześnie silnie eksploatuje ekosystemy - m.in. wycina na niespotykaną skalę puszcze tropikalne, będące ważnym mechanizmem usuwającym dwutlenek węgla z atmosfery. Również zmiana albedo Ziemi przez wycofywanie się wiecznej zmarzliny i szybko wzrastająca emisja metanu, (który jest drugim po dwutlenku NATIONAL OC EA D ATMOSPHER AN IC D EP ER S. CE U. i produkcji ryżu, są znaczącymi czynnikami powodującymi ocieplanie się klimatu Ziemi. C NI TRATION NIS MI AD węgla gazem cieplarnianym) z kopalni, wysypisk odpadów komunalnych, hodowli bydła AR TME O NT OF C MM W wyniku tego obserwowane są takie zjawiska jak: • Poziom oceanu światowego w okresie 1961 – 2003 wzrastał corocznie o 1,8 mm, w tym w latach 1993 – 2003 o 3,1 mm, • W Arktyce zmniejsza się zasięg lodu morskiego o 2,7% w ciągu 10 lat ( w tym w lecie o 7,4% na 10 lat). W ciągu minionych 20 lat średnia grubość lodu zmniejszyła się z 4,5 metra do 2,3 metra, • Lodowce górskie na wszystkich kontynentach zmniejszają swoje zasięgi i średnio w ciągu 50 lat straciły 20 – 30% swojej masy, • • • Od początku XX wieku 16 najcieplejszych lat miało miejsce w ostatnich 20 latach, • Druga połowa XX wieku była na Półkuli Północnej najcieplejsza w ciągu ostatnich 1300 lat, Wzrost temperatury wód oceanicznych sprzyja obumieraniu raf koralowych, stanowiących najbogatsze siedliska przyrodnicze na Ziemi. W ciągu ostatnich 100 lat nastąpił wzrost średniej temperatury nad lądami o 0,8°C, a nad oceanami o 0,7° i szybkość tego procesu wzrasta w ostatnich dekadach, Fala upałów, która latem 2003 roku objęła całą Europę spowodowała śmierć 35 tysięcy osób, a straty w samym tylko sektorze rolniczym wyniosły 15 miliardów euro, • noznacznie wskazujący, że klimat Ziemi się ociepla. Według tego raportu: Znacznie wzrosła częstotliwość i gwałtowność huraganów i cyklonów oraz burz i nawalnych deszczy, a także długotrwałych, gorących susz, • W 2007 roku opublikowany został IV Raport IPCC (Pachauri R., Reisinger, A. 2007) jed- • W Europie temperatura wzrosła o prawie 1°C w ostatnim stuleciu, • W Arktyce wzrost temperatury był w tym czasie był dwukrotnie szybszy, a temperatura górnej warstwy wiecznej zmarzliny wzrosła o 3°C. 8 WPROWADZENIE WPROWADZENIE 9 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU Opracowane na podstawie powyższych faktów oraz scenariuszy ekonomiczno – społecznych Rys. 2. Wzrost globalnej temperatury na przestrzeni ostatnich 400 000 lat. National Climatic Data Center (NOAA 2012) projekcje modelowe zmian klimatu w następnych dekadach wskazują, że brak uzgodnionej na szczeblu ONZ światowej polityki redukcji emisji dwutlenku węgla i innych gazów cieplarnianych do atmosfery spowoduje do roku 2100 dalszy, szybki wzrost średniej temperatury przy powierzchni ziemi o 1,5 do 4,5°C, a poziom morza wzrośnie o 50 – 80 cm, chociaż są prognozy wskazujące na wzrost znacznie wyższy ze względu na uruchomianie szeregu sprzężeń zwrotnych, jak na przykład zwiększona emisja metanu uwalniającego się po stopieniu się znacznej części wiecznej zmarzliny. Z IV raportu IPCC wynika, że ze względu na liczne zagrożenia w skali globalnej, jakie może nieść z sobą ocieplanie się klimatu Ziemi, konieczne są działania prowadzące do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych, w tym w szczególności dwutlenku węgla, ale także do adaptowania się do nieuniknionych zmian, jakich można oczekiwać w nadchodzących dekadach. Na poziomie światowym najważniejszym mechanizmem inspirowania i koordynowania tych działań jest Ramowa Konwencja ONZ o Zmianach Klimatu (UNFCCC 2012 a - UN Framework Convention on Climate Change – UNFCCC), której XIV sesja odbyła się w Poznaniu w 2008 roku. Uchwalony w 1997 roku Protokół do tej Konwencji – tzw. Protokół z Kioto (UNFCCC 2012 b), zobowiązuje państwa gospodarczo rozwinięte oraz państwa w transformacji ustrojowej (w tym także Polskę) do redukcji emisji CO2 o określony procent najdalej do roku 2012. Unia Europejska zobowiązała się do redukcji CO2 o 8% w stosunku do 1990 roku, a Polska – do redukcji emisji tego gazu o 6% w stosunku do 1988 roku i to zobowiązanie z nawiązką wypełniła. Dotychczasowe negocjacje w skali globalnej dotyczące redukcji emisji gazów cieplarnianych trzeba jednak uznać za porażkę, a przecież tylko wspólnym światowym wysiłkiem można zmniejszyć antropogenne oddziaływanie na atmosferę całej planety. 10 Można jedynie dyskutować, jak wielki jest w nim udział człowieka, a jakie znaczenie mają na przykład zmiany intensywności promieniowania słońca (tzw. cykle słoneczne), ale trend wzrostu średniej temperatury jest niezaprzeczalny. Stąd też równolegle z działaniami na rzecz redukcji emisji CO2 i innych gazów cieplarnianych konieczna jest adaptacja poszczególnych krajów i całych regionów geograficznych do nieuniknionych zmian klimatycznych. Problem ten dyskutowany był szczególnie intensywnie na XII sesji Konwencji UNFCCC w Nairobi w 2006 roku, czego wynikiem był uchwalony „Program działań Niemniej jednak trwający od kilku dekad i coraz bardziej intensywny proces ocieplania nad oddziaływaniem, wrażliwością i adaptacją do zmian klimatu” (Decyzja 2/CP 11). się atmosfery jest faktem, udowodnionym przez pomiary prowadzone na wszystkich Przewiduje on konieczność stworzenia strategii ograniczenia wpływu zmian klimatycznych na kontynentach przez m.in. NASA (NASA 2012) oraz badania w Narodowym Centrum różne dziedziny życia we wszystkich państwach będących stronami Konwencji Klimatycznej. Klimatycznych w Stanach Zjednoczonych W następnych dekadach proces ten będzie się Decyzja ta stanowi prawne zobowiązanie do prowadzenia działań adaptacyjnych zarówno nasilał. na poziomie krajowym, jak i wsparcia takich działań w państwach rozwijających się. WPROWADZENIE WPROWADZENIE 11 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 2. Jak przygotować Polskę na zmiany klimatu? Kierunek działań w zakresie adaptacji do zmian klimatu został zaproponowany przez Komisję Europejską, która mając na celu konieczność wdrożenia Programu z Nairobi (UNFCCC 2012 c), opracowała w 2009 roku tzw. Białą Księgę, nakreślającą ramy działań na rzecz adaptacji (EC, 2009). Program pracy podzielony został na trzy etapy. W I etapie, przewidzianym na lata 2009 – 2012, mają zostać utworzone podstawy do przygotowania wszechstronnej strategii Unii. W II etapie taka spójna strategia zostanie opracowana, a w III etapie powinna zostać wdrożona. W marcu 2010 roku Rada Ministrów przyjęła stanowisko w sprawie Białej Księgi Komisji Europejskiej ws. adaptacji do zmian klimatu (Stanowisko Rządu 2010 ) stwierdzając, że konieczne jest stworzenie strategii na szczeblu rządowym z udziałem tych sektorów, które mogą być narażone na oddziaływanie zmian klimatycznych, biorąc pod uwagę analizę kosztów i korzyści wynikających z konkretnych działań adaptacyjnych. Za takie sektory zostały uznane: • Gospodarka wodna wraz z ochroną wybrzeża Morza Bałtyckiego • Rolnictwo • Leśnictwo • Energetyka • Zdrowie • Mieszkalnictwo • Gospodarka przestrzenna • Turystyka i rekreacja • Różnorodność przyrodnicza. Uzasadnieniem dla powyższego doboru sektorów jest ich narażenie na warunki klimatyczne oraz znaczące skutki gospodarcze i społeczne nieprzewidywalnych zmian. Z drugiej strony, w niektórych przypadkach ocieplanie się klimatu może przynosić także wymierne korzyści. Tylko rzetelna analiza zagrożeń i korzyści i w konsekwencji – podjęcie działań adaptacyjnych mogą zminimalizować koszty i straty wynikające ze zmian klimatycznych oraz ujawnić korzyści. 12 JAK PRZYGOTOWAĆ POLSKĘ NA ZMIANY KLIMATU? 13 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA 3. Cel opracowania STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4. Sektory gospodarki szczególnie narażone na zmiany klimatu Zgodnie z wytycznymi Unii Europejskiej Polska powinna przedstawić do końca 2012 r. W strefie klimatu umiarkowanego w Europie w tym także w Polsce, podstawowe zagrożenia wieloletni program rządowy dostosowania kraju do zmian klimatu. W celu zapewnienia wynikające ze zmian klimatu dotyczą przede wszystkim zasobów wodnych, ekosystemów efektywności działań, opracowanie takiego programu powinno odbywać się wieloetapowo naturalnych, strefy wybrzeży, rolnictwa oraz zdrowia. W Polsce do sektorów najbardziej i przebiegać wg schematu: narażonych na zmiany klimatu należą gospodarka wodna, wybrzeże, rolnictwo, zdrowie 1. Określenie strategii działania, 2. Wskazanie sektorów narażonych, działań wymagających podjęcia oraz narzędzi ich realizacji, 3. Zaangażowanie instytucji odpowiedzialnych za poszczególne sektory w przygotowanie szczegółowych programów i działań, 4. Dostosowanie prawa, przygotowanie programów finansowania. człowieka, leśnictwo, turystyka. Ponadto w wyżej wymienionym Stanowisku Rządu z 19 marca 2010 do Białej Księgi uznano za celowe objęcie strategią także sektory transportu i energetyki. W wyniku konsultacji z zainteresowanymi sektorami uznano za celowe włączenie do strategii następujących dziedzin gospodarki: rolnictwo i leśnictwo, zasoby wodne i gospodarka wodna, bioróżnorodność i ekosystemy, strefa wybrzeża i gospodarka morska, energetyka i przemysł, budownictwo, transport, górnictwo, gospodarka przestrzenna i społeczności lokalne, zdrowie, turystyka i rekreacja. Niniejsze opracowanie, podjęte przez zespół ekspertów ECCE pełni rolę strategii i powinno rozpocząć ważną i pilną dyskusję o konieczności przystosowania Polski do zmian klimatu. 14 CEL OPRACOWANIA SEKTORY GOSPODARKI SZCZEGÓLNIE NARAŻONE NA ZMIANY KLIMATU 15 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.1. Gospodarka wodna Polska jest krajem o niewielkich zasobach wodnych. Pod tym względem nasz kraj zajmuje System gospodarki wodnej w aspekcie przeciwpowodziowym uzupełniają obwałowania 22 miejsce w Europie (Eurostat, 2011). Na 1/5 obszaru kraju opady roczne nie przekraczają rzek na długości około 8500 km, które chronią obszary przyległe o powierzchni ponad 500 mm H2O, co odpowiada najbardziej suchym obszarom Europy. Zasoby rzek są średnio 1 mln ha oraz około 600 stacji pomp odwadniających zawala i poldery. Niestety niemal 2000 na poziomie 60 mld m³, co odpowiada odpływowi z jednego kilometra kwadratowego 5 litrów km obwałowań jest w złym stanie technicznym i wymaga wzmocnienia, a 30% urządzeń na sekundę, przy średniej europejskiej 9,5 litrów na sekundę. hydrotechnicznych ma więcej niż 50 lat i ulega dekapitalizacji w wyniku niedostatecznej Przy tak małych zasobach priorytetem powinna być oszczędność wody we wszystkich sektorach. Tymczasem wodochłonność polskiego przemysłu jest stale jeszcze ponad dwa konserwacji spowodowanej niedostatkiem środków finansowych, więc ich rola ochronna jest wątpliwa. razy większa, aniżeli średnia w Unii Europejskiej, a przemysł zużywa 70% wody, podczas Niewątpliwie znacznie lepsza jest sytuacja w zakresie jakości wód powierzchniowych. gdy na cele komunalno – bytowe przeznacza się jej 18% (Roczniki statystyczne GUS 2000 – W ciągu minionych 20 lat uczyniony tu został ogromny postęp, a pełna realizacja Krajowego 2010). Trzeba podkreślić, że woda pitna dla ludności pochodzi w 65% z ujęć podziemnych. Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych, jaka ma nastąpić do 2015 r. pozwoli na pełne Na szczęście Polska posiada znaczne zasoby wód podziemnych wysokiej jakości, jednak nadrobienie zaniedbań z przeszłości. Niestety, zupełnie nie rozwiązanym problemem jest wiele z nich jest zagrożonych zanieczyszczeniami z powierzchni terenu (głównie przez ścieki ograniczenie spływu do rzek i jezior gleby i nawozów zawierających substancje biogenne i wysypiska odpadów komunalnych i przemysłowych). pochodzące z rolnictwa. Eutrofizacja tych wód, a także wód przybrzeżnych Bałtyku stanowić Na rzekach pobudowanych jest 28 dużych, wielofunkcyjnych zbiorników wodnych, będzie coraz większy problem ekologiczny. jednak stanowią one zaledwie 5,7% średniego rocznego odpływu, co nie może zapewnić wystarczających możliwości reagowania na zagrożenia powodzią czy suszą. Kilkaset lat temu Niż Polski stanowił w dużej mierze obszary wodno – błotne, które człowiek osuszał przekształcając w tereny rolnicze i osiedla. Odwadnianie tych terenów było szczególnie nasilone w ostatnich 60 latach jako tzw. melioracja odwadniająca. W wyniku tych działań zanikła ponad połowa terenów podmokłych. Niemniej jednak w Polsce Północnej stanowią one jeszcze 8% pokrycia terenu, podczas gdy w Polsce Południowej już tylko 0,4% (Nowicki M., Ribbe L. 2002). Tymczasem te właśnie tereny mają wyjątkowo dużą zdolność do retencjonowania wody, stanowiąc przy tym niezwykle bogate siedliska przyrodnicze i systemy pochłaniające i trwale wiążące dwutlenek węgla. Degradacja torfowisk przez ich osuszanie powoduje uwalnianie się dwutlenku węgla z powrotem do atmosfery. Oprócz obszarów wodno-błotnych ważną rolę w regulacji bilansu wodnego poprzez znaczne zdolności retencyjne posiadają lasy. W Polsce stanowią one niemal 30% terytorium kraju i udział ten powoli rośnie. 16 GOSPODARKA WODNA GOSPODARKA WODNA 17 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.1.1. Wpływ zmian klimatu na gospodarkę wodną Jak wynika z analiz prowadzonych za pomocą regionalnych modeli klimatycznych, w całej Europie Środkowo – Wschodniej spodziewane zmiany klimatu mogą poważnie oddziaływać na zasoby wodne i gospodarkę wodną. Zmiany te rozkładają się nierównomiernie zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Jeśli chodzi o Polskę, zmiany temperatury powietrza będą większe w okresach zimowych, a mniejsze w lecie. W zimie należy spodziewać się znacznego zmniejszenia liczby dni z temperaturą poniżej zera, a to oznacza mniejsze opady śniegu i mniejszą pokrywę śnieżną ze wszystkimi negatywnymi skutkami dla kształtowania zasobów wodnych. Procesy magazynowania wody w zimie dla wykorzystania ich w okresie ciepłym (wiosna, lato) mogą być poważnie zakłócone. Natomiast lato będzie się charakteryzowało długotrwałymi okresami pogody słonecznej, suchej i gorącej, przerywanej burzowymi, gwałtownymi deszczami. Roczne sumy opadów prawdopodobnie nie ulegną większym zmianom, jednak cechować się będą większą niż dotąd zmiennością w czasie. To niewątpliwie będzie miało wpływ na zwiększenie częstotliwości występowania coraz bardziej gwałtownych powodzi i długotrwałych susz. Spodziewane zmiany klimatu spowodują podnoszenie się poziomu światowego oceanu w wyniku topnienia lodów w okolicach obydwu biegunów (szczególnie Bieguna Północnego) oraz lodowców górskich. Dotychczas poziom Morza Bałtyckiego podnosił się o kilka milimetrów rocznie. W stosunku do okresu przedindustrialnego wzrost poziomu morza wynosi około 20 cm, ale według prognoz do roku 2080 wzrost ten może wynieść co najmniej jeden metr. Są jednak modele, które prognozują znacznie szybsze i większe podnoszenie się poziomu mórz, jeżeli dojdzie do przyśpieszenia wzrostu średniej temperatury na Ziemi w przypadku braku postępów w redukcji światowej emisji dwutlenku węgla do atmosfery. Ale nawet przy ostrożnej prognozie Polsce grozi do 2080 roku zalanie około 1800 km² wybrzeża. Zagrożonych też będzie pięć dużych portów oraz domy zamieszkałe przez 120 tysięcy osób. W strefie zagrożonej znajdzie się między innymi także Gdańsk, ponieważ 880 ha miasta, w tym Stare Miasto, leży 1 metr powyżej obecnego poziomu morza. 18 WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA GOSPODARKĘ WODNĄ 19 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.1.2. Działania adaptacyjne Konsekwencje zmian klimatu odczuwane będą szczególnie w rolnictwie. Problem ten jest Zasadniczym celem działań adaptacyjnych do zmian klimatu w dziedzinie gospodarki wodnej opisany w rozdz. 4.2. Należy jednak podkreślić, że mniejsza pokrywa śnieżna, jak i okresy jest zwiększenie jej odporności. Głównymi zadaniami są: suszy na wiosnę, mogą w znacznym stopniu zaważyć na wysokości plonów, całkowicie • niwelując korzyści wynikające z dłuższego sezonu wegetacyjnego. Również dla łąk i pastwisk wiosenne i letnie susze z wysoką temperaturą powietrza będą miały niekorzystny wpływ na wzrost traw i wydajność pokosów. Z drugiej strony nawalne deszcze i gwałtowne burze mogą niszczyć zasiewy i uprawy, Ochrona społeczeństwa przed konsekwencjami zjawisk ekstremalnych, to jest powodzi i suszy, • Zapewnienie pełnego zaopatrzenia w wodę ludności, przemysłu i rolnictwa, • Ochrona wybrzeża Morza Bałtyckiego, • Ochrona ekosyvstemów i różnorodności przyrodniczej. a także wymywać nawozy i glebę, zwiększając jej erozję. Na obszarach podgórskich należy się spodziewać zwiększenia ilości osuwisk. W sektorze mieszkaniowym oczywiście największym zagrożeniem są powodzie, zarówno w sezonie ciepłym, jak też zimnym (spływ topniejących lodów z zatorami lodowymi). Zadania te można wykonać tylko działając wspólnie metodami technicznymi i nietechnicznymi. Wśród działań technicznych należy wymienić: • Konieczność zwiększenia retencji wodnej, w tym przede wszystkim małej retencji wody Nie do przewidzenia jest zarówno ich częstotliwość, jak i siła, ale można się spodziewać w lasach i na obszarach wodno – błotnych poprzez meliorację nawadniającą, a także na powodzi o rosnącej gwałtowności i lokalnym oddziaływaniu, jako wynik intensywnych obszarach rolniczych (wiązanie wilgoci glebowej) i na obszarach miast (retencja miejska, opadów na stosunkowo niedużym terenie. niemal zupełnie w Polsce nie znana), Opisane powyżej skutki zmian klimatycznych w zakresie rocznego bilansu wodnego będą • miały też niekorzystny wpływ na różnorodność biologiczną (patrz rozdz. 4.9). Następować będzie dalszy zanik terenów wodno – błotnych, niewielkich stawów śródpolnych i innych siedlisk związanych z wodą, a więc i zanik tych gatunków roślin i zwierząt, które z tymi siedliskami są związane. Latem w rzekach może być mniej wody niż obecnie, co będzie zagrażać gatunkom tam żyjącym. Prognozy długoterminowe wskazują, że w wyniku zmian klimatu różnorodność biologiczna w Polsce, należąca do najbogatszych w Europie, może Odtwarzanie polderów i tzw. kanałów ulgi, łączenie rzek ze starorzeczami, przywracanie naturalnego meandrowania rzek, spowalnianie spływu wody ze stoków górskich itp., • Przeznaczenie odpowiednich funduszy na remonty i modernizację istniejących urządzeń hydrotechnicznych i wałów przeciwpowodziowych, • Inwentaryzację i ścisły monitoring stoków zagrożonych zjawiskami osuwiskowymi, • Dokończenie skutecznego systemu wczesnego ostrzegania ludności i przemysłu przed nadchodzącymi zjawiskami ekstremalnymi (gwałtowna burza, fala powodziowa), zmniejszyć się w znacznym stopniu. • Dokończenie Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych, • Zakładanie pasów zieleni wzdłuż rzek i brzegów jezior, mających zadanie antyerozyjne dla gleb rolniczych i zabezpieczających przed spływem do wód powierzchniowych substancji biogennych, • Budowę systemów nawadniania pól i sadów, drenaż nawadniający uprawy, • Zinwentaryzowanie zagrożeń zanieczyszczeniami środowiska dla zbiorników wód podziemnych i pilne podjęcie działań likwidujących te zagrożenia, • Działania inwestycyjne w zakładach przemysłowych prowadzące do zmniejszenia ich wodochłonności (wymuszane podnoszeniem cen za wodę i ścieki). 20 WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA GOSPODARKĘ WODNĄ DZIAŁANIA ADAPTACYJNE 21 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.1.3. Podsumowanie Powyższy pakiet działań technicznych powinien być wspierany przez działania nietechniczne, Spodziewane w XXI wieku zmiany klimatu Ziemi spowodują dla Polski narastające perturbacje takie jak: związane przede wszystkim z takimi zjawiskami jak gwałtowne burze i ulewne deszcze • Zmiany w prawie dotyczącym planowania przestrzennego, zakazujące budowy jakichkolwiek trwale posadowionych obiektów na terenach zalewowych, • Zakaz lokalizacji obiektów budowlanych w strefie erozji brzegowej Bałtyku oraz w strefie potencjalnego zalewania terenów wodą morską w wyniku podnoszenia się poziomu długotrwałych okresów suszy - przy wysokich temperaturach w okresie letnim. W dalszej perspektywie należy spodziewać się podnoszenia się poziomu wód Morza Bałtyckiego, co będzie powodowało zalewania miast i terenów przybrzeżnych. morza, Brak podjęcia działań zapobiegawczych może spowodować wiele tragedii ludzkich Wyeliminowanie budowy elektrowni i elektrociepłowni z otwartym obiegiem z powodu zniszczenia ich dobytku, a nawet śmierci w czasie gwałtownej powodzi i znaczące chłodniczym, straty materialne w budownictwie i infrastrukturze. Dla przykładu, powodzie, jakie miały • Opracowanie map zagrożenia i map ryzyka powodziowego dla wszystkich zlewni, miejsce w 2010 roku, spowodowały straty rzędu 12 miliardów złotych mimo, że nie były • Przeprowadzenie weryfikacji tak zwanych przepływów nienaruszalnych w rzekach, to najbardziej nawalne deszcze w historii Polski. Z kolei okresy gorącej suszy powodować niezbędnych dla utrzymania przy życiu flory i fauny rzecznej, będą straty w produkcji rolniczej i deficyty wody mieszkańców miast, a także zmniejszanie Zwiększenie stopnia samowystarczalności finansowej gospodarki wodnej poprzez się różnorodności biologicznej. • • podniesienie opłat za pobór wody dla przemysłu i na cele komunalne; stanowi to równocześnie bodziec do oszczędności wody, • W pełni dostosowanie polskiego prawa w sektorze gospodarki wodnej do prawa Unii Europejskiej, co ułatwi realizację strategicznych przedsięwzięć w obszarze gospodarki wodnej, • Prowadzenie kampanii oszczędzania wody - zachęcających do jej racjonalnego wykorzystania - np. urządzeń wodooszczędnych, wód deszczowych w domu, w ogrodnictwie i w hodowli zwierząt oraz na terenach zielonych w miastach. 22 powodujące szybko nasilające się fale powodziowe. Z drugiej strony można się spodziewać DZIAŁANIA ADAPTACYJNE Konieczne jest podjęcie całego pakietu działań technicznych i nietechnicznych, aby zminimalizować ekstremalne nadmiary i deficyty wody. Aby jednak wykonać wymienione zadania, trzeba dysponować wielokrotnie większymi środkami finansowymi, aniżeli te, które są dotychczas w dyspozycji sektora gospodarki wodnej. Konieczna jest też reforma prawa w zakresie gospodarki wodnej, planowania przestrzennego oraz zwiększenie samofinansowania w tym sektorze gospodarczym przez podniesienie opłat za pobór wody do celów przemysłowych i komunalnych. PODSUMOWANIE 23 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.2. Rolnictwo Rolnictwo jest bardzo ważnym sektorem polskiej gospodarki. Obszary wiejskie stanowią 93,2% powierzchni kraju, zamieszkuje je prawie 40% ludności kraju, tj. niemal 15 mln osób (GUS 2010), zaś liczba osób pracujących w gospodarstwach rolnych wynosi ponad 5 mln, stąd też obszary wiejskie mają ogromne znacznie z punktu widzenia społecznego. W ostatnich latach odnotowano także wzrost produkcji rolniczej. I tak na przykład plony zbóż wzrosły w ostatnim dziesięcioleciu o ponad 3 decytony (kwintale) z hektara rocznie. Wzrost odnotowano także w produkcji zwierzęcej, np. produkcja mleka wzrosła z 694 l na ha użytków rolnych średnio w latach 2001-2005 do 750 l na ha użytków rolnych w roku 2009. Warto odnotować, że wzrosty w produkcji roślinnej wystąpiły mimo spadku powierzchni użytków rolnych z 17,8 mln hektarów do 16,1 mln hektarów w latach 2000-2009. A zatem widać, że wzrasta także efektywność prowadzenia produkcji rolnej. Niemniej te korzystne tendencje mogą ulec zahamowaniu lub odwróceniu w przypadku wzmagania się niekorzystnych zjawisk pogodowych i ocieplania się klimatu, rolnictwo jest bowiem sektorem gospodarki bezpośrednio zależnym od warunków pogodowych, a tym samym od zmian klimatu. 4.2.1. Wpływ zmian klimatu na rolnictwo Rolnictwo jest bardzo ważnym sektorem polskiej gospodarki. Obszary wiejskie stanowią 93,2% powierzchni kraju, zamieszkuje je prawie 40% ludności kraju, tj. niemal 15 mln osób (GUS 2010), zaś liczba osób pracujących w gospodarstwach rolnych wynosi ponad 5 mln, stąd też obszary wiejskie mają ogromne znacznie także z punktu widzenia społecznego. W ostatnich latach odnotowano także wzrost produkcji rolniczej. I tak na przykład plony zbóż wzrosły w ostatnim dziesięcioleciu o ponad 3 decytony (kwintale) z hektara rocznie. Wzrost odnotowano także w produkcji zwierzęcej, np. produkcja mleka wzrosła z 694 l na ha użytków rolnych średnio w latach 2001-2005 do 750 l na ha użytków rolnych w roku 2009. Warto odnotować, że wzrosty w produkcji roślinnej wystąpiły mimo spadku powierzchni użytków rolnych z 17,8 mln hektarów do 16,1 mln hektarów w latach 2000-2009. A zatem widać, że wzrasta także efektywność prowadzenia produkcji rolnej. Niemniej te korzystne tendencje mogą ulec zahamowaniu lub odwróceniu w przypadku wzmagania się niekorzystnych zjawisk pogodowych i ocieplania się klimatu, rolnictwo jest bowiem sektorem gospodarki bezpośrednio zależnym od warunków pogodowych, a tym samym od zmian klimatu. 24 ROLNICTWO / WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA ROLNICTWO 25 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU [ ... ] Należy mieć na uwadze, że jednak wraz z ociepleniem i wydłużeniem się okresu wegetacji Zmiany klimatu wywołają zwiększenie częstotliwości występowania ekstremalnych zjawisk szybciej i intensywniej będą także rosły chwasty. Należy liczyć się także ze zwiększeniem pogodowych takich jak burze, gradobicia, silne wiatry i huragany. Przewiduje się także, populacji obecnie występujących szkodników, które zdołają przezimować w warunkach że mimo wzrostu średnich temperatur wydłużą się okresy, w których możliwe będzie łagodniejszego klimatu, a także z pojawieniem się nowych agrofagów1. Przykładem może być wystąpienie nocnych przymrozków. Wszystkie te zjawiska dodatkowo będą utrudniały ostatnio obserwowane zachowanie mszycy czeremchowej, która w korzystnych warunkach możliwość temperaturowych, tj. gdy średnia dobowa temperatura przekracza 25 st. C, przenosi się prawdopodobieństwo wystąpienia znacznych strat. na zboża ozime zamiast powrócić na czeremchę, co powoduje znaczne straty plonów. Problem potencjalnego rozwoju agrofagów jest jednak bardzo kompleksowy, należy bowiem mieć na uwadze, iż w warunkach zwiększonej temperatury i wilgotności będą one także narażone na choroby wywoływane m.in. przez toksyczne grzyby. Trudno więc ostatecznie przesądzać jak szybko będą się mogły rozwijać w zmienionych warunkach. prowadzenia stabilnej i przewidywalnej produkcji rolnej i zwiększą W zakresie produkcji zwierzęcej należy spodziewać się, że zmieni się mikroklimat budynków inwentarskich i konieczna będzie instalacja urządzeń wentylacyjnych. Klimat pośrednio może wpłynąć na skład pasz dla zwierząt, w których coraz bardziej będzie dominować kukurydza, sorgo i ziemniaki, na rzecz eliminacji zbóż. Wysokie temperatury i długie okresy bez opadów będą z kolei przyczyną występowania suszy. Już dziś mamy do czynienia z tym niekorzystnym zjawiskiem częściej niż w minionym stuleciu. W latach 1957-1980 susza dwukrotnie była powodem znacznych strat plonów, podczas gdy w latach 1990-2007 zjawisko to dokonało zniszczeń upraw aż pięciokrotnie. W kolejnych latach możemy oczekiwać dalszej intensyfikacji występowania susz. Susze będą przyczyniały się także do zwiększenia mineralizacji materii organicznej gleb, a tym samym zmniejszy się możliwość magazynowania wody i wzrośnie przesuszenie wierzchniej warstwy gleby. Jednocześnie długie okresy bezdeszczowe będą przerywane bardzo intensywnymi opadami. Rozkład opadów w ciągu roku będzie stawał się coraz bardziej niekorzystny dla rolnictwa, a intensywne ulewy będą także przyczyną erozji gleb. Zwiększone temperatury będą wpływały na wzrost parowania, co doprowadzi do przesuszenia i wywoła konieczność systematycznego nawadniania upraw. Z drugiej strony będziemy mieli do czynienia z występowaniem nadmiaru wody na polach, np. po zimowych ulewach, co może istotnie opóźnić terminy siewu. 1 26 organizmy niepożądane, szkodliwe dla roślin uprawnych i zwierząt. ROLNICTWO / WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA ROLNICTWO ROLNICTWO / WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA ROLNICTWO 27 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.2.2. Działania adaptacyjne Aby zniwelować niekorzystny wpływ zmian klimatu na rolnictwo należy rozpocząć wdrażanie Ocieplanie się klimatu spowoduje istotne przedłużanie się sezonu wegetacyjnego w Europie szeregu działań adaptacyjnych. Do najważniejszych należy zaliczyć: Centralnej, a więc i na terenie Polski. Zjawisko to jest korzystne dla wzrostu produkcji • Intensyfikację prac badawczych mających na celu wskazanie nowych lub lepiej dostosowanych do zmieniających się warunków klimatycznych odmian roślin. Konieczne będzie sukcesywne zastępowanie nimi obecnych roślin uprawnych, co będzie kluczowe dla rozwoju stabilnej produkcji rolnej. • Dostosowanie terminów zabiegów agrotechnicznych do nowych warunków klimatycznych. W wielu przypadkach zmianie ulegną terminy siewu i zbioru, a także najbardziej odpowiedni czas i rodzaj wykonywania innych działań. Tam gdzie to będzie możliwe korzystnym będzie wykorzystanie szans jakie niesie ze sobą wydłużenie okresu wegetacyjnego. • Rozwój nowych sposobów radzenia sobie ze szkodnikami produkcji rolniczej, które będą pozytywnie reagować na zmiany klimatu, a co za tym idzie rozprzestrzeniać się i zagrażać uprawom. • rolniczej i wprowadzenia nowych roślin pod uprawę i nowych ich odmian. Korzyści te mogą być jednak w dużej mierze zniwelowane przez niekorzystne zjawiska atmosferycznej, takie jak susze wiosenne i letnie, przerywane gwałtownymi burzami z ulewnym deszczem i silnym wiatrem niszczącym zasiewy. Łagodne zimy będą pozwalały na przeżywanie większych ilości szkodników łąk i pól, redukując część plonów. Można też spodziewać się ekspansji szkodników z południa Europy. Aby w pełni wykorzystać w rolnictwie zalety cieplejszego klimatu, unikając przy tym wymienionych zagrożeń konieczne jest jak najszybsze wdrożenie wymienionych powyżej działań adaptacyjnych, a przede wszystkim poprawy retencji wody na terenach rolniczych i gromadzenia zapasów wody na czas suszy. Konieczne jest też wprowadzenie powszechnych ubezpieczeń rolników ze względu na większą niż dotąd nieprzewidywalność pogody w trakcie sezonu wegetacyjnego. Zwiększanie wiedzy i świadomości rolników w zakresie zmian klimatu tak, aby mogli dostosować produkcję rolniczą. Niezbędne będzie przygotowanie pakietu zaleceń agrotechnicznych dla rolników. • Rozwój systemów nawadniających na polach, co pozwoli na zapobieganie stratom w produkcji w przypadku występowania suszy. • Rozwój systemów monitoringu suszy rolniczej i serwisów agrometeorologicznych. Takie systemy częściowo już funkcjonują, niemniej w kolejnych latach konieczne będą dalsze prace rozwojowe i upowszechniające wiedzę o dostępnych w sieci danych. W tym kontekście ważny jest także rozwój szerokopasmowego Internetu na obszarach wiejskich tak, aby ułatwić dostęp rolników do najbardziej aktualnych danych pogodowych i zaleceń ekspertów. • Dostosowanie warunków hodowlanych zwierząt. W niektórych przypadkach, konieczna będzie rozbudowa systemów wentylacyjnych i klimatyzacyjnych na farmach zwierząt. • Dostosowanie systemów ubezpieczeń rolniczych. Wprowadzenie systemu obowiązkowych ubezpieczeń rolniczych, w tym zwłaszcza na terenach szczególnie narażonych na ekstremalne zjawiska pogodowe. 28 DZIAŁANIA ADAPTACYJNE DZIAŁANIA ADAPTACYJNE 29 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.3. Leśnictwo Lasy w naszej strefie klimatyczno-geograficznej są najmniej zniekształconą formacją przyrodniczą. Stanowiąc niezbędny czynnik równowagi ekologicznej są jednocześnie formą użytkowania gatunków, która zapewnia produkcję biologiczną, przedstawiającą wartość rynkową. Lasy są dobrem ogólnospołecznym, kształtującym jakość życia. Obecnie powierzchnia lasów wynosi 9088 tys. ha (GUS, 2009) a więc stanowi 29,1% powierzchni kraju. Dominują lasy państwowe, które stanowią 81,8% ogólnej powierzchni lasów. Lasy w Polsce występują najczęściej na terenach o najsłabszych glebach. W związku z tym dominującą grupę stanowią gatunki iglaste (70,8%) powierzchni lasów Polski, przy czym w ubiegłych dziesięcioleciach gatunki iglaste były sadzone również na żyznych siedliskach właściwych dla lasów mieszanych i liściastych. W latach 1945-2009 struktura gatunkowa polskich lasów uległa istotnym przemianom, wyrażającym się między innymi zwiększeniem udziału drzewostanów z przewagą gatunków liściastych. Mimo zwiększenia powierzchni drzewostanów liściastych ich udział jest jednak ciągle niższy od potencjalnego, wynikającego ze struktury siedlisk leśnych. 30 LEŚNICTWO 31 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.3.1. Wpływ zmian klimatu na lasy Od wielu lat człowiek wpływa na lasy, co przyczyniło się do zmian w ich strukturze. Poza tym Z drugiej strony warto podkreślić, że lasy stanowią ważny czynnik pochłaniania dwutlenku ekosystemy leśne stale dostosowują się w sposób naturalny do warunków środowiskowych ­- węgla z atmosfery i wbudowywania węgla w tkanki roślinne. Zostało oszacowane, jednak skala, tempo i kierunek obecnego procesu zmian klimatycznych grożą przeciążeniem że zawartość węgla w biomasie drzewnej polskich lasów wynosi ponad 700 milionów zdolności adaptacyjnych lasów. ton, z czego około 76% przypada na biomasę nadziemną, 23% na biomasę podziemną Zmiany klimatu są jednym z wielu czynników wpływających na skład gatunkowy i stan zdrowotny lasów. Ocieplanie się klimatu będzie powodować wycofywanie się gatunków drzew iglastych w regiony północne na rzecz gatunków liściastych. Trzeba jednak zaznaczyć, że obecnie wiele drzewostanów jest w złym stanie zdrowotnym np. w wyniku zanieczyszczenia i 1% na drewno martwe. Rocznie polskie lasy (łącznie z glebą leśną) pochłaniają ponad 50 milionów ton dwutlenku węgla, są więc bardzo znaczącym mechanizmem usuwania z atmosfery tego gazu cieplarnianego, stanowi to bowiem około 15% emisji CO2 z terenu Polski. powietrza, co jest dodatkowym czynnikiem stresogennym. Dłuższe okresy wegetacyjne wynikające z wyższych temperatur i efektu nawozowego CO2, tj. zwiększenia wzrostu roślin przez wyższe stężenia CO2 w atmosferze, będą prowadziły do zwiększania produkcji drewna, jeżeli dostępna będzie odpowiednia ilość wody i składników odżywczych. Jednak te pozytywne skutki zmian klimatu mogą być zniwelowane w wyniku wystąpienia czynników stresogennych, takich jak: • Częstsze długotrwałe susze i fale upałów latem, które hamują wzrost drzew leśnych w szczycie sezonu wegetacyjnego, szczególnie na obszarach ubogich w wodę, z głęboko zalegającymi poziomami wód podziemnych. • Zwiększenie ryzyka pożarów spowodowanego długotrwałymi suszami w okresie letnim. • Narażenie na zwiększone gradacje szkodników, takich jak brudnica mniszka, chrabąszcz majowy, czy korniki, szczególnie w drzewostanach nie przystosowanych do warunków siedliskowych, przy jednoczesnym wystąpieniu innych czynników stresogennych. Masowe inwazje szkodników leśnych mogą stać się znacznie częstsze ze względu na większe ich przeżywanie w czasie łagodniejszych niż dotąd zim. • Erozja gleby i osuwiska spowodowane ulewnymi deszczami, szczególnie na terenach górskich, niszczące siedliska leśne, potoki oraz infrastrukturę drogową w lasach. • Straty w drzewostanach spowodowane przez wiatry huraganowe i trąby powietrzne, których częstotliwość występowania oraz siła niszcząca będą się zwiększać wraz z ocieplaniem się klimatu. 32 WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA LASY WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA LASY 33 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.3.2. Działania adaptacyjne Odpowiednio wczesna adaptacja lasów do zmian klimatu jest konieczna, ze względu • Działania ukierunkowane na zapobieganie i radzenie sobie z katastrofami. Konieczne na ich wartość przyrodniczą, dostarczane usługi ekosystemowe (m.in. retencjonowanie wody) jest przygotowanie się do konfrontacji z potencjalnymi szkodami występującymi w dużej i znaczenie lasów dla polskiego sektora drzewnego. skali. Dotyczy to m.in. zdolności do szybkiego usuwania wiatrowałów i wiatrołomów w celu uniknięcia dalszych szkód. Ze społecznego punktu widzenia należy też wziąć Ze względu na spodziewane zmiany klimatyczne, które mogą powodować szereg pod uwagę negatywny wpływ, jaki wiatrowały i wiatrołomy mają na elementy niekorzystnych procesów w lasach, a także ze względu na długoterminowy charakter infrastruktury technicznej kraju, takie jak linie energetyczne, telekomunikacyjne, drogi, produkcji leśnej istotne jest podejmowanie następujących działań: • Dostosowanie składu gatunkowego lasów do warunków linie kolejowe itp. siedliskowych. Dostosowane do warunków siedliskowych lasy mieszane są znacznie bardziej odporne • wody na obszarach o szczególnie niekorzystnym bilansie wodnym poprzez tworzenie na wszelkiego rodzaju zagrożenia niż monokultury. Zmiany powinny być ukierunkowane systemów małej retencji wody, odtwarzanie śródleśnych oczek wodnych i stawów, na wzmocnienie potencjału do realizacji dwóch celów: wysokiej wydajności i ochrony meliorację nawadniającą łąk będących w obrębie lasów, czy przywracanie naturalnego różnorodności biologicznej w zrównoważonej gospodarce leśnej. • biegu potokom i małym rzekom (meandry rzeczne). Rozwój systemu zapobiegania i ochrony przed pożarami - wczesne wykrywanie pożarów decyduje o szybkości ich gaszenia, wielkości poniesionych kosztów oraz Retencjonowanie wód. Konieczne są dalsze działania ukierunkowane na zatrzymanie • Ochrona zasobów genowych. Najważniejszą metodą adaptacji jest odnowienie lasu przy użyciu gatunków odpowiedniego pochodzenia, które mogą w optymalny sposób powstających stratach - coraz większe znaczenie odgrywały będą również środki dostosować się do warunków glebowych i klimatycznych. Konieczny jest więc rozwój zapobiegawcze. Powinny one polegać zarówno na komunikowaniu o ograniczeniach szkółek drzew leśnych rodzimego pochodzenia, najlepiej dostosowanych do siedlisk, dotyczących obchodzenia się z ogniem w lasach oraz na terenach sąsiadujących dla których zostaną przeznaczone. z kompleksami leśnymi, jak również podejmowanie działań, które skutecznie egzekwują przestrzeganie ograniczeń, szczególnie w okresach zwiększonego zagrożenia pożarowego (służba leśna we współpracy z policją). • Jednocześnie z działaniami ukierunkowanymi na adaptację gospodarki leśnej Rozbudowa zaplecza naukowego - należy rozwijać naukowe podstawy decyzji do spodziewanych zmian klimatu należy w fazie tworzenia planów urządzenia lasów brać dotyczących kierunków przekształcania lasów pod kątem adaptacji do zmian pod uwagę istotną rolę lasu w pochłanianiu CO2 w szczególności: klimatu. Badania związane z adaptacją w sektorze leśnym powinny być skierowane • również na rozwój metod prognozowania zagrożeń, systemów wczesnego ostrzegania włączenie tego zagadnienia w globalny i europejski system handlu emisjami. i monitoringu zmian klimatycznych. Powiązanie systemu monitorowania z obserwacją klimatu wymagać będzie ścisłej współpracy między naukowcami zajmującymi się klimatem i leśnictwem. Ponadto, potrzebne są badania na temat związanego ze zmianami Dalszy rozwój metodyki obliczania sekwestracji CO2 w ekosystemach leśnych oraz • Ochronę istniejących zasobów i zwiększanie powierzchni leśnej w wyniku zalesiania gruntów porolnych, klimatu ryzyka powstania szkód w lasach. 34 DZIAŁANIA ADAPTACYJNE DZIAŁANIA ADAPTACYJNE 35 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA 4.3.3. Podsumowanie STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.4. ZDROWIE Okres rozwoju drzewostanu jest procesem trwającym wiele dziesiątków lat. Przewidywane Stan zdrowia Polaków na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat ulegał stałej poprawie. zmiany klimatu natomiast zbliżają się bardzo szybko. Tempo i skala zmian klimatycznych Na początku lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia średnia oczekiwana długość życia kobiet grożą przekroczeniem zdolności adaptacyjnych lasów. wynosiła nieco ponad 61 lat, zaś mężczyzn zaledwie około 56 lat. W 2008 roku wskaźniki Szczególnie ważne jest szybkie rozpoznanie oraz prognozowanie przebiegu, intensywności i czasu zasadniczych zmian w funkcjonowaniu ekosystemów leśnych wynikających ze zmian klimatycznych. Identyfikacja zagrożeń jest również ważnym elementem adaptacji do tych zmian. Pozwala z dużym wyprzedzeniem zidentyfikować zagrożenia w funkcjonowaniu ekosystemów leśnych oraz złagodzić skutki zaburzeń, które mogą wystąpić. Polska gospodarka leśna funkcjonuje w cyklach 10-letnich zgodnie z planami urządzania lasu, jednak podejmowane decyzje mają długofalowy wpływ na życie lasu, jego rentowność, strukturę i jakość produktów leśnych. Konieczna jest ocena zdolności sektora leśnictwa - jego organizacji i struktur - do zmian klimatycznych, które wystąpią w najbliższych te wynosiły odpowiednio 80 lat dla kobiet i ponad 71 dla mężczyzn, były więc średnio aż o kilkanaście lat wyższe. Dzięki lepszemu dostępowi do nowoczesnej diagnostyki istotnie rośnie także wykrywalność większości chorób. Co roku zwiększają się także wydatki publiczne i prywatne na ochronę zdrowia. Polacy coraz chętniej korzystają z farmaceutyków i parafarmaceutyków. W obliczu zmian klimatu stajemy jednak przed nowymi wyzwaniami w dziedzinie zdrowia Polaków. W najbliższych dziesięcioleciach w Polsce zaczną pojawiać się dotychczas niespotykane w naszym klimacie zjawiska, w tym chorobowe mające wpływ na jakość życia oraz zdrowie psychiczne i fizyczne społeczeństwa, na które już dziś warto się przygotowywać. dziesięcioleciach, aby odpowiednio dostosować działania do zmieniających się okoliczności, zachowując jednocześnie rentowność sektora. Zmiany klimatu ogólnie rzecz ujmując, mogą być korzystne dla wzrostu drzew leśnych ze względu na przedłużenie sezonu wegetacyjnego i wzrost stężenia dwutlenku węgla w atmosferze, który jest niezbędnym budulcem tkanek roślinnych, jednak pod warunkiem, że uniknie się lub chociażby zminimalizuje niekorzystne skutki zmian klimatu, takie jak długotrwałe susze, czy huraganowe wiatry. Szczególnie ważna pod tym względem jest poprawa gospodarki wodnej na obszarach leśnych oraz przebudowa składu gatunkowego drzewostanu tak, aby był jak najlepiej dostosowany do warunków siedliskowych teraz i za kilkadziesiąt lat. 36 PODSUMOWANIE ZDROWIE 37 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.4.1. Wpływ zmian klimatu na zdrowie Zmiany klimatu mogą wywierać istotny wpływ na zdrowie człowieka. Wzrost temperatury otoczenia, zwiększona ekspozycja na światło słoneczne, czy też ekstremalne zjawiska pogodowe będą bardziej znacząco oddziaływały na naszą sprawność niż w ubiegłym stuleciu. Wzrost temperatury powietrza niesie ze sobą szereg rodzajów ryzyka dla zdrowia. Fale upałów skutkują podwyższoną liczbą zgonów spowodowanych m.in. chorobami układu sercowo-naczyniowego. Szacuje się, że w trakcie letniej fali upałów w 2003 roku tylko w Europie zmarło ok. 33 000 osób. Zwiększoną liczbę zgonów z powodu upałów potwierdzają badania prowadzone m.in.: we Francji, gdzie latem 2003 roku na skutek upałów, w tym także następujących po sobie wielu nocy, w czasie których temperatura przekraczała 25 st. C zmarło tysiące osób. Zgodnie z wynikami badań prowadzonych w Czechach wzrost śmiertelności z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego spowodowany falami upałów wynosi ok. 13%, przy czym jest on wyższy u kobiet niż u mężczyzn. W przypadku występowania fali upałów na początku lata wzrost śmiertelności z powodu chorób układu sercowonaczyniowego może osiągnąć nawet 20%. Na ryzyko zgonu z powodu upałów narażone są w szczególności osoby starsze, dzieci, a także osoby uprzednio cierpiące na zaburzenia układu krążenia. Ekstremalne temperatury mogą powodować także szereg innych schorzeń takich jak choroby płuc oraz zaburzenia pracy nerek. Z kolei wzrost liczby osób korzystających z klimatyzacji spowoduje wzrost zachorowań na ostre infekcje, w tym zapalenie krtani, które jest często związane z nagłymi zmianami temperatury. Wzrost średnich temperatur w miesiącach letnich może także doprowadzić do częstszego występowania w Polsce rzadkich obecnie chorób tropikalnych, w tym malarii. Szacuje się, że w końcu obecnego stulecia temperatura i wilgotność w Polsce przez okres ok. 3 miesięcy w roku będzie dogodna dla rozwoju komarów z rodzaju Anopheles, które są nosicielami zarodźca malarycznego. Częstsze będą także przypadki zakażeń chorobami przenoszonymi przez kleszcze, w tym boreliozy i zapalenia opon mózgowych. 38 WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA ZDROWIE 39 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU [ ... ] Wzrost temperatury powietrza i zwiększona wilgotność, a także wzmożona wymiana Wydłużenie ekspozycji na światło słoneczne spowoduje zwiększenie zapadalności handlowa i turystyka umożliwią także przetrwanie innych rodzajów organizmów, w tym na nowotwory skóry, które już dziś są bardzo często występującymi nowotworami u osób rasy bakterii i wirusów, przenoszonych z gorących regionów świata, które obecnie nie mają szans kaukaskiej. W ostatnich latach zapadalność na różnorakie nowotwory skóry szybko rośnie na rozwój w naszym klimacie z powodu niedogodnych warunków cieplnych. Przykładem i należy spodziewać się utrzymanie tej tendencji wraz z dalszym wzrostem promieniowania może być rozszerzanie się występowania silnie alergizującej rośliny, tj. ambrozji (Ambrosia słonecznego i zwiększoną ekspozycją na promieniowanie słoneczne, w tym promieniowanie artemisiifolia). Pyłek ambrozji, jeden z najpowszechniejszych alergenów w Ameryce Północnej UV-B. Dla przykładu, w latach 1982-2002 trzykrotnie wzrosła w Polsce zachorowalność do niedawna nie stanowił zagrożenia w Polsce, choć występuje we Francji, na Węgrzech na czerniaka. Może to być związane z lepszą wykrywalnością tej choroby, niemniej warto i m.in. w krajach bałkańskich. Dotychczas sądzono, że ambrozja w polskich warunkach odnotować, że obecnie częstość zachorowań na nowotwory skóry w krajach Europy klimatycznych nie jest w stanie wytwarzać dojrzałych nasion. Obserwacje prowadzone Południowej, gdzie słońce operuje silniej i dłużej, jest nawet kilkunastokrotnie większa niż m.in. w ogrodzie botanicznym we Wrocławiu pokazują jednak, że od kilku lat ambrozja jest średnia europejska. w stanie wytworzyć nasiona zdolne do kiełkowania. a tym samym należy liczyć się ze wzrostem alergii wywołanych przez pyłki tej rośliny. Znaczne nasłonecznienie w sezonie letnim będzie także sprzyjało zwiększeniu przygruntowego stężenia ozonu, co z kolei doprowadzi do częstszego występowania smogu utleniającego Alergie są zresztą tą grupą schorzeń, która może rozwijać się wraz ze zmianami klimatu. na obszarach największych miast w kraju i zwiększenia liczby chorych na astmę oskrzelową Dłuższe okresy wegetacji mogą spowodować dłuższe pylenie części alergizujących roślin, oraz powikłań w jej przebiegu. np. bylicy. Ponadto można oczekiwać natężenia problemów związanych z silnie alergizującymi zarodnikami grzybów mikroskopowych, których okres zarodnikowania przypada na letnie miesiące. Wraz ze wzrostem temperatur można oczekiwać także pogorszenia jakości powietrza i rozwoju niebezpiecznych dla zdrowia grzybów wewnątrz budynków mieszkalnych. Duża szczelność budynków mieszkalnych w naszym klimacie i wzrost temperatury zewnętrznej spowoduje wzrost wilgotności wewnątrz pomieszczeń, a tym samym stworzy dogodne warunki do rozwoju chorobotwórczych grzybni. Podniesienie temperatury powietrza będzie miało negatywny wpływ na jakość wód powierzchniowych, w tym wody w kąpieliskach i w zbiornikach wody pitnej. Obfite zakwity glonów i szczególnie toksycznych sinic, będą stanowiły realne zagrożenie dla zdrowia osób korzystających z kąpielisk i powierzchniowych ujęć wody pitnej. Eutrofizacja będzie dodatkowo wzmocniona w przypadku wystąpienia silnych opadów i wzmożonego spływu powierzchniowego niosącego znaczne ładunki biogenów, przyczyniających się do zakwitu glonów. Wzrost nasłonecznienia i zwiększona ilość promieni UV-B przyczyni się także do zwiększenia liczby zachorowań na choroby oczu, w tym kataraktę. Efektem zmian klimatu będzie także częstsze niż dotychczas występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak powodzie, susze i pożary, burze, huragany, czy osuwiska gruntu ze stoków. W każdym z tych przypadków odnotowywany jest istotny wzrost zaburzeń psychicznych, takich jak depresje, załamania nerwowe czy silny stres pourazowy. Ekstremalne zjawiska pogodowe będą także bezpośrednią przyczyną wielu wypadków, w tym tych ze skutkiem śmiertelnym. Wysokie temperatury występujące np. w trakcie powodzi będą skutkowały wzrostem zagrożenia epidemiologicznego. Przerwy w dostawach prądu, a także utrudniony dostęp do czystej wody pitnej będzie uniemożliwiał właściwe przechowywanie i przygotowanie żywności, co spowoduje wzrost zachorowań na chorób układu pokarmowego, w tym czerwonkę bakteryjną, lambliozę oraz salmonellozę, na które zapadalność istotnie wzrasta w miesiącach letnich. Co prawda w ostatnich latach obserwuje się spadek zachorowań na salmonellozę, niemniej tendencja ta może zostać odwrócona przez szybszy rozwój patogenów w warunkach podwyższonej temperatury. 40 WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA ZDROWIE WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA ZDROWIE 41 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA 4.4.2. Działania adaptacyjne STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.4.3. Podsumowanie Aby przeciwdziałać niekorzystnym skutkom zmian klimatu na zdrowie należy już dziś Zmiany klimatu coraz bardziej intensywnie będą wpływały na zdrowie Polaków. Począwszy przedsięwziąć szereg działań. od skutków fali upałów i innych ekstremalnych zjawisk pogodowych, aż po zwiększenie • Stworzenie systemu wczesnego ostrzegania przed falami upałów. Taki system z powodzeniem funkcjonujący m.in. w Wielkiej Brytanii i Niemczech, mógłby zostać wdrożony np. przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Osoby w podeszłym wieku, opiekunowie małych dzieci, a także cierpiący na choroby układu sercowonaczyniowego mogliby wówczas lepiej przygotować się na niebezpieczeństwo związane • • zachorowań na niespotykane dotąd w naszym klimacie choroby. Konieczne będą zmiany w programach nauczania przyszłych lekarzy oraz uwzględnienie kwestii zmian klimatu w strategiach rozwoju służby zdrowia. Niezwykle ważna jest także profilaktyka. Należy rozpocząć kampanie społeczne, na temat postępowania w przypadku wystąpienia np. gwałtownych zjawisk pogodowych. z wysokimi temperaturami. Konieczna będzie także rozbudowa i modernizacja Nie bez znaczenia jest także uwzględnienie wpływu zmian klimatu na zdrowie w strategicznym już istniejących systemów ostrzegania przed powodziami, huraganami i innymi planowaniu rozwoju kraju, stąd istotne byłoby włączenie w proces przygotowań polityków, ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi. służb mundurowych i administracji publicznej. Działania adaptacyjne muszą objąć także środowiska medyczne. Już dziś lekarze powinni Aby przygotować się na niekorzystne skutki zmian klimatu dla zdrowia konieczna jest także być przygotowywani do radzenia sobie w przyszłości ze skutkami zmian klimatu, w tym dobra współpraca wielu środowisk, w tym naukowców, lekarzy oraz branży planistycznej w szczególności nabywać umiejętności w zakresie diagnozowania i leczenia różnorakich i inżynierskiej, tak aby już dziś przygotować infrastrukturę mieszkaniową na wpływy alergii i chorób tropikalnych. zmieniającego się otoczenia. Rozbudowa systemów klimatyzacyjnych. W szczególności mieszkania osób wrażliwych na wysokie temperatury powinny być wyposażone w co najmniej jedno pomieszczenie klimatyzowane. Pod tym kątem należy planować i budowę i modernizację budynków mieszkalnych. • Kampanie społeczne uświadamiające społeczeństwu w jaki sposób zmieniający się klimat będzie oddziaływał na ich życie i zdrowie, jak przygotować się na te zmiany, a zwłaszcza jak zachowywać się w sytuacji wystąpienia np. powodzi lub huraganu. Ogromne znaczenie ma także włączenie w proces przygotowań do negatywnych skutków zmian klimatu środowisk opiniotwórczych, w tym polityków i decydentów, których postanowienia przekładają się na praktyczne rozwiązania, np. legislacyjne. Konieczne będzie bowiem przygotowanie szeregu zmian w obowiązujących przepisach, np. w prawie budowlanym. Niezbędne będzie również zaangażowanie świata naukowego, w tym w szczególności klimatologów, biologów, geografów i innych fachowców nauk przyrodniczych. Całe spektrum oddziaływania zmian klimatu na zdrowie i życie ludzi nie jest bowiem dotychczas wystarczająco dobrze przebadane. Konieczne będą zatem poszerzone analizy. Bardzo ważna będzie zwłaszcza dobra współpraca środowisk naukowych ze światem medycznym, branżą projektową i budowlaną, a także politykami i administracją. 42 DZIAŁANIA ADAPTACYJNE PODSUMOWANIE 43 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.5. ENERGETYKA Polski sektor energetyczny jest w głównej mierze oparty na surowcach kopalnych - bazę surowcową dla energetyki w Polsce stanowią: węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny oraz w niewielkim stopniu pozostałe źródła energii, w tym źródła odnawialne tj. energia wodna, wiatrowa, geotermalna, słoneczna i energia pochodząca z biomasy. Podstawowym surowcem energetycznym w Polsce jest węgiel kamienny i brunatny, ale jego wydobycie w ostatnich latach stopniowo maleje, co spowodowane jest likwidacją nierentownych i starych kopalń oraz zastosowaniem energooszczędnych technologii i maszyn przez odbiorców energii, wzrostem kosztów ich wydobycia. Użycie węgla kamiennego w całkowitym zużyciu energii pierwotnej stanowi blisko 47%, natomiast węgla brunatnego — około 17% energii. Ponadto w polskim systemie energetycznym wykorzystywana jest ropa naftowa, pochodząca głównie z importu z Federacji Rosyjskiej, z krajów arabskich oraz z basenu Morza Północnego oraz gaz ziemny. Około 40% zapotrzebowania Polski na gaz pokrywane jest z krajowego wydobycia, a reszta z importu z Rosji oraz z Ukrainy. Ropa naftowa stanowi 21,5%, natomiast gaz ziemny 12,6% w strukturze zużycia energii pierwotnej. Ponadto wykorzystywane są źródła energii odnawialnej, a ich udział w krajowym zużyciu energii końcowej w Polsce wynosił w 2010 roku około 10%. Na koniec 2010 r. w Polsce zainstalowanych było 937 MW w elektrowniach wodnych, 1180 MW w elektrowniach wiatrowych, 356 MW w elektrowniach wytwarzających energię z biomasy, 83 MW w biogazowniach oraz 1,5 MW w fotowoltaice. Chociaż od 20 lat obserwowane jest zmniejszanie znaczenia węgla kamiennego i brunatnego jako źródła energii na rzecz innych nośników energii, to jednak w perspektywie najbliższych kilkudziesięciu lat nadal pozostanie on paliwem o charakterze strategicznym przy szybko rosnącym znaczeniu gazu ziemnego i odnawialnych źródeł energii. 44 ENERGETYKA 45 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA 4.5.1. Podsektor elektroenergetyczny STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.5.3. Wpływ zmian klimatu na sektor energetyczny Elektroenergetyka w Polsce jest oparta w znaczącym stopniu na elektrowniach zawodowych. Zmiany klimatu będą miały różny wpływ na sektor energetyczny, przy czym należy podkreślić, Moc zainstalowana wszystkich elektrowni (zawodowych, przemysłowych oraz komunalnych) iż sektor ten jest obecnie największym źródłem emisji gazów cieplarnianych. w końcu 2007 r. wyniosła 35 850 MW, a produkcja energii elektrycznej 159 292 GWh. W następnych latach produkcja ta pozostawała na podobnym poziomie. Istotnym problemem w sektorze elektroenergetyki jest znaczna dekapitalizacja bloków energetycznych, z których ponad 40% ma więcej niż 40 lat i należy je w najbliższych latach wymienić na nowe. Podstawowym dylematem przed którym stoi obecnie sektor elektroenergetyczny jest kierunek tej modernizacji ( nadal węgiel, gaz - w tym łupkowy, biomasa, wiatr i energia słoneczna, czy też energia jądrowa?). Innym ważnym problemem tego sektora jest niska jakość sieci energetycznych - przesyłowych i dystrybucyjnych, które też wymagają modernizacji, a także rozbudowy i zwiększenia mocy transgranicznych sieci przesyłowych. 4.5.1. Podsektor elektroenergetyczny Biorąc pod uwagę prognozowany wzrost średniej temperatury w zimie i w lecie, jednym z istotnych skutków zmian klimatu będzie zmniejszenie sezonowych różnic w zapotrzebowaniu na energię. Oznacza to obniżenie średniego zapotrzebowania na energię w zimowym sezonie grzewczym na skutek łagodniejszych i cieplejszych zim, natomiast zwiększenie wykorzystania energii na cele chłodzenia i klimatyzacji w sezonie letnim. Jednak prawdopodobne jest też, iż w przyszłości mogą wystąpić zarówno okresy w czasie zimy z bardzo niską temperaturą, jak i bardzo gorące lata, a zatem konieczne będzie przygotowanie się do epizodycznych wzrostów w zapotrzebowaniu zarówno na energię elektryczną jak i cieplną, na które musi być przygotowany system energetyczny. Ponadto na skutek prognozowanego wzrostu średniej temperatury wody, która wykorzystywana jest na cele chłodzenia, trzeba liczyć się z obniżeniem sprawności konwencjonalnych elektrowni z otwartym obiegiem chłodzenia, a więc z obniżeniem ilości energii produkowanej z tych instalacji. W przyszłości, w sytuacji zastosowania energetyki Zaopatrzenie w ciepło obejmuje produkcję oraz dystrybucję i obrót ciepłem sieciowym. Podstawowym paliwem wykorzystywanym do produkcji ciepła jest węgiel kamienny efektywność tych źródeł energii. (77,4%). Również w tym podsektorze konieczne są przedsięwzięcia inwestycyjne polegające Spodziewane zmiany klimatu będą korzystnie wpływać na wzrost użycia odnawialnych na wymianie kotłów węglowych. Głównie myśli się o zastosowaniu na znacznie większą źródeł energii, głównie energii wiatrowej, energii słonecznej oraz energii z biomasy. niż dotąd skalę kotłów na gaz ziemny, a w mniejszych, lokalnych elektrociepłowniach Wpływ zmian klimatu na warunki wiatrowe w Polsce jest trudny do oszacowania, ale należy i ciepłowniach – o wykorzystaniu biomasy odpadowej z leśnictwa i rolnictwa oraz z plantacji spodziewać się zwiększenia średniej prędkości wiatru w skali roku i większej częstotliwości roślin energetycznych. wiatrów o dużych prędkościach. Te zjawiska spowodują wzrost produkcji energii z turbin W 2007 r. moc zainstalowana koncesjonowanych przedsiębiorstw ciepłowniczych wynosiła wiatrowych. Z drugiej strony występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych takich jak 62 752,3 MW, przy czym ponad 1/3 potencjału wytwórczego ciepłownictwa skupione jest huragany, burze śnieżne lub stany bezwietrzne (np. latem, w gorące dni) będzie prowadzić w dwóch województwach – śląskim i mazowieckim. do ograniczenia ciągłości w produkcji energii z tego źródła. W takich sytuacjach konieczne Biorąc pod uwagę prognozy zapotrzebowania na paliwa i energię tworzone m.in. na potrzeby będzie zapewnienie mocy szczytowych w celu dostarczenia określonej ilości energii dokumentu strategicznego Polityki Energetycznej Polski do 2030 r., zakłada się znaczący do odbiorców. wzrost zużycia energii finalnej (o blisko 29%), głównie w sektorze usług oraz przemysłu oraz wzrost udziału energii ze źródeł odnawialnych w celu wypełnienia przez Polskę założeń wskazanych w Pakiecie Energetyczno-Klimatycznym. Zgodnie z podjętą przez rząd decyzją zakłada się wprowadzenie do polskiego systemu energetycznego pierwszej elektrowni jądrowej o mocy 1500 MW w latach 2020 - 2022. 46 jądrowej, wyższa temperatura w systemach chłodzenia może oznaczać również niższą PODSEKTOR ELEKTROENERGETYCZNY/ PODSEKTOR CIEPŁOWNICZY Wzrost średniorocznej temperatury oznaczać będzie wzrost energii promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni ziemi na terenie Polski. Tym samym zarówno kolektory słoneczne do wytwarzania ciepłej wody użytkowej, jak i panele fotowoltaiczne do produkcji prądu elektrycznego będą absorbowały większe ilości energii w skali roku, a więc ich roczna wydajność będzie zwiększona. WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA SEKTOR ENERGETYCZNY 47 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.5.4. Działania adaptacyjne W przypadku biomasy jako paliwa można spodziewać się zwiększenia areału upraw tzw. roślin energetycznych na terenach o wystarczających zasobach wody. Dłuższy sezon Wśród najważniejszych działań adaptacyjnych w sektorze energetycznym można wymienić: • wegetacyjny będzie sprzyjał zwiększaniu biomasy z tego rodzaju upraw. Zwiększy się także ilość biomasy z odpadów drzewnych oraz z odpadów rolniczych. Jak wynika z analizy przeprowadzonej w rozdz.1 średnia opadów na terenie Polski w następnych dekadach nie ulegnie większym zmianom, jednak ich rozkład będzie inny. Zimą należy spodziewać się mniejszych opadów śniegu (a więc i mniejszej pokrywy śnieżnej), ale zwiększonych opadów deszczu. Latem okresy susz będą przerywane gwałtownymi deszczami i burzami. Tak więc znaczenie zbiorników retencyjnych wody znacznie wzrośnie z przeciwpowodziowego punktu widzenia, natomiast nie należy się spodziewać znaczącego wzrostu produkcji energii elektrycznej z tego źródła. Poprawa jakości przesyłu energii, poprawa efektywności energetycznej oraz wdrożenie systemu tzw. inteligentych sieci. • Dywersyfikacja miksu energetycznego - wzrost udziału odnawialnych źródeł energii. • Poprawa efektywności energetyczne Zapewnienie dostaw energii elektrycznej i cieplnej w odpowiednim czasie i w odpowiedniej ilości. Źródła energii powinny być przygotowane do sprostania temu zadaniu również w sytuacjach awaryjnych oraz w przypadkach największego zapotrzebowania na energię, na przykład w gorące dni w sezonie letnim ze względu na zwiększone wykorzystywanie chłodzenia i klimatyzacji w usługach, w przemyśle i mieszkalnictwie. Należy bowiem przyjąć, że wraz z ocieplaniem się klimatu będzie wzrastało zapotrzebowanie Częstsze występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak huragany, intensywne na energię elektryczną w najgorętszych dniach roku, podczas gdy dotychczas ten okres był burze itd. może prowadzić do zwiększenia ryzyka uszkodzenia linii przesyłowych w elektrowniach wykorzystywany do remontów i napraw bloków energetycznych. W tym i dystrybucyjnych, a zatem do ograniczenia w dostarczaniu energii do odbiorców. aspekcie korzystny byłby możliwie szybki rozwój w Polsce technologii słonecznych, bowiem Najważniejsze zjawiska wpływające na ryzyko zniszczeń sieci przesyłowych to występowanie właśnie w okresie lata urządzenia te generują największe ilości energii, mogąc wspomagać burz śnieżnych przy temperaturze w pobliżu zera. Są to dogodne warunki do tworzenia się system oparty na źródłach konwencjonalnych, przy czym kolektory słoneczne mogą służyć oblodzenia na liniach przesyłowych, powodujące ich zrywanie pod ciężarem lodu. zarówno do wytwarzania ciepłej wody, jak i do wytwarzania chłodu i do klimatyzacji. Z kolei dla sieci ciepłowniczych niebezpieczne są intensywne, długotrwałe opady deszczu, powodujące osuwanie się gruntu, jego wymywanie i podtopienia sieci prowadzące do ich uszkodzenia. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że na obszarach miejskich objętych powodzią cała infrastruktura podziemna, a więc i sieci ciepłownicze, ulega uszkodzeniom, co pociąga za sobą wielkie koszty na jej odtworzenie. Ocieplanie się klimatu wraz z towarzyszącymi mu ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi i dużą labilnością atmosfery będzie sprzyjało rozwojowi skrajnie rozproszonych źródeł energii, które dostarczając energię na rynki lokalne mniej są narażone na awarie na liniach przesyłowych i w znacznie większym stopniu mogą szybko dostosowywać podaż energii do zmiennych warunków pogodowych. Właśnie odnawialne źródła energii w symbiozie z energetyką opartą na spalaniu gazu ziemnego są najbardziej predysponowane do współpracy z tzw. inteligentnymi sieciami, których rozwój jest przewidywany w nadchodzących dekadach ze względu na potrzebę optymalizacji zużywania energii u odbiorców. 48 WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA SEKTOR ENERGETYCZNY DZIAŁANIA ADAPTACYJNE 49 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA Wśród najważniejszych działań adaptacyjnych w sektorze energetycznym można wymienić: • Poprawa jakości przesyłu energii, poprawa efektywności energetycznej oraz wdrożenie systemu tzw. inteligentych sieci. • Dywersyfikacja miksu energetycznego - wzrost udziału odnawialnych źródeł energii. • Poprawa efektywności energetyczne Zapewnienie dostaw energii elektrycznej i cieplnej w odpowiednim czasie i w odpowiedniej ilości. Źródła energii powinny być przygotowane do sprostania temu zadaniu również w sytuacjach awaryjnych oraz w przypadkach największego zapotrzebowania na energię, STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU z łupków sprawiają, że konieczna jest korekta polityki energetycznej Polski do roku 2030 z wzięciem pod uwagę tych trendów światowych, które szybko będą narastać w miarę wyczerpywania się zasobów paliw kopalnych i równoczesnych postępów w technologiach wytwarzania i konsumpcji energii we wszystkich jej formach. Zmiany klimatyczne, powodowane w znacznej mierze przez emisję do atmosfery gazów cieplarnianych, będą stymulować te procesy i je przyśpieszać. Konieczna jest więc adekwatna odpowiedź ze strony planistycznej i decyzyjnej co do kierunku zmian i modernizacji całego systemu energetycznego. na przykład w gorące dni w sezonie letnim ze względu na zwiększone wykorzystywanie chłodzenia i klimatyzacji w usługach, w przemyśle i mieszkalnictwie. Należy bowiem przyjąć, że wraz z ocieplaniem się klimatu będzie wzrastało zapotrzebowanie na energię elektryczną 4.5.5. Podsumowanie w najgorętszych dniach roku, podczas gdy dotychczas ten okres był w elektrowniach wykorzystywany do remontów i napraw bloków energetycznych. W tym aspekcie korzystny Spodziewane zmiany klimatu będą miały wpływ na czasowy rozkład produkcji byłby możliwie szybki rozwój w Polsce technologii słonecznych, bowiem właśnie w okresie i dystrybucji energii elektrycznej i cieplnej. Przewidywane jest zmniejszenie zapotrzebowania lata urządzenia te generują największe ilości energii, mogąc wspomagać system oparty na energię cieplną w sezonie zimowym oraz znaczne zwiększenie zapotrzebowania na energię na źródłach konwencjonalnych, przy czym kolektory słoneczne mogą służyć zarówno do elektryczna w sezonie letnim, przy jednoczesnym spodziewanym występowaniu trudnych wytwarzania ciepłej wody, jak i do wytwarzania chłodu i do klimatyzacji. do przewidzenia stanów ekstremalnych – dużych mrozów i bardzo wysokich temperatur. Tak więc system energetyczny powinien być elastyczny w znacznie większym stopniu niż Ocieplanie się klimatu wraz z towarzyszącymi mu ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi obecnie, szybko reagujący na zwiększoną labilność klimatu. Jednocześnie należy liczyć się i dużą labilnością atmosfery będzie sprzyjało rozwojowi skrajnie rozproszonych źródeł z rozwojem miast, co tym bardziej spowoduje konieczność szybkiego reagowania systemu energii, które dostarczając energię na rynki lokalne mniej są narażone na awarie na liniach na fluktuacje popytu na energię. Te warunki spełniają tylko niektóre nośniki energii. Z paliw przesyłowych i w znacznie większym stopniu mogą szybko dostosowywać podaż energii kopalnych najkorzystniejsze jest użycie na znacznie większą niż dotąd skalę gazu ziemnego do zmiennych warunków pogodowych. Właśnie odnawialne źródła energii w symbiozie ( w tym gazu z łupków oraz gazu ze zgazowania węgla) w małych, lokalnych elektrociepłowniach, z energetyką opartą na spalaniu gazu ziemnego są najbardziej predysponowane do współpracy a także odnawialnych źródeł energii. Konieczne jest zwiększenie promocji wykorzystania z tzw. inteligentnymi sieciami, których rozwój jest przewidywany w nadchodzących dekadach tych źródeł, które są przyjazne środowisku i mogą stanowić coraz większy i coraz bardziej ze względu na potrzebę optymalizacji zużywania energii u odbiorców. potrzebny segment systemu energetycznego Polski. Procesy oszczędności energii w mieszkalnictwie, przemyśle i transporcie, oraz wprowadzanie na rynek coraz bardziej energooszczędnych maszyn i urządzeń, a także dynamiczny rozwój odnawialnych źródeł energii i możliwości związane z wykorzystaniem na dużą skalę gazu 50 DZIAŁANIA ADAPTACYJNE / DZIAŁANIA ADAPTACYJNE DZIAŁANIA ADAPTACYJNE/ PODSUMOWANIE 51 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.6. Mieszkalnictwo 4.6.1. Wpływ zmian klimatu na mieszkalnictwo Rozpatrując wpływ ocieplania się klimatu na mieszkalnictwo należy wziąć pod uwagę zmiany związane ze wzrostem temperatury i nasłonecznienia, zwiększeniem ilości opadów i wilgotności w miesiącach zimowych, a także częstsze występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych takich jak silne wiatry i huragany. Zwiększenie ilości opadów deszczu w miesiącach zimowych spowoduje podniesienie poziomu wód gruntowych i będzie miało negatywny wpływ m.in. na podmywanie fundamentów budynków. Zmniejszy się także stabilność gruntu, co może wpłynąć na jego osuwanie na skarpach i innych terenach szczególnie narażonych na przemieszczanie się gruntu. Częściej niż obecnie będziemy mieli do czynienia z zalewaniem piwnic. Należy spodziewać się także przeciążenia i w konsekwencji niszczenia systemów drenażowych i kanalizacyjnych. Zwiększenie wilgotności w miesiącach zimowych i wzrost temperatury powietrza zwiększy korozję niektórych elementów budynków, a także wpłynie na szybszy rozrost grzybów i pleśni. Należy liczyć się także z przyspieszoną degradacją dachów i fasad budynków. Budynki drewniane będą poddane szczególnej presji. Poza zwiększoną wilgotnością powietrza zagrażać im będą także owady, których rozwojowi będą sprzyjały warunki atmosferyczne. Zimą temperatury będą oscylowały wokół 0 st. C. Częste zamarzanie i odmarzanie będzie szkodliwe w szczególności dla materiałów porowatych, w tym powierzchni otynkowanych. Wzrost temperatur i wilgotności pogorszy komfort przebywania w budynkach i wpłynie na rozwój grzybów i pleśni wewnątrz budynków mieszkalnych. Letnie fale upałów spowodują niebezpieczny wzrost temperatur w mieszkaniach. Z trudnymi warunkami należy liczyć się w szczególności w lokalach położonych na najwyższych kondygnacjach wysokościowców, gdzie najmocniej operuje słońce. Wzrost promieniowania UV latem wpłynie także na szybsze niszczenie fasad i dachów. Zmiany klimatu wymuszą także inne podejście do zarządzania energią w budynkach. Co prawda zmniejszy się zużycie energii związane z koniecznością ogrzewania budynków zimą, ale wzrośnie ilość energii niezbędnej do zachowania komfortu cieplnego latem. 52 MIESZKALNICTWO / WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA MIESZKALNICTWO 53 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.6.2. Działania adaptacyjne Częstsze i silniejsze wiatry, w tym pojawiające się huragany spowodują wzrost liczby katastrof budowlanych, w tym zrywanie dachów budynków i niszczenie innych elementów domów. Do najważniejszych działań adaptacyjnych należą: • Zaś powodzie będą powodowały niszczenie całych budynków. Rozpatrując wpływ ocieplania i terenów narażonych na osuwiska gruntu. Narzędziem realizacji tego zadania jest się klimatu na mieszkalnictwo należy wziąć pod uwagę zmiany związane ze wzrostem planowanie przestrzenne na poziomie gminy i regionu – por. rozdz.4.7. temperatury i nasłonecznienia, zwiększeniem ilości opadów i wilgotności w miesiącach zimowych, a także częstsze występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych takich • • Letnie fale upałów spowodują niebezpieczny wzrost temperatur w mieszkaniach. Z trudnymi warunkami należy liczyć się w szczególności w lokalach położonych na najwyższych Budowa systemów burzowych (w miastach i na terenach prywatnych posesji) mających dbać o regularne przeglądy i czyszczenie systemów drenażowych i kanalizacyjnych. korozję niektórych elementów budynków, a także wpłynie na szybszy rozrost grzybów na rozwój grzybów i pleśni wewnątrz budynków mieszkalnych. Zważywszy, na celu zapobieganie podtopieniom w czasie nawalnych deszczy. Należy bezwzględnie Zwiększenie wilgotności w miesiącach zimowych i wzrost temperatury powietrza zwiększy Wzrost temperatur i wilgotności pogorszy komfort przebywania w budynkach i wpłynie mieszkalnych. zwiększone promieniowanie słoneczne. niż obecnie będziemy mieli do czynienia z zalewaniem piwnic. Należy spodziewać się także szkodliwe w szczególności dla materiałów porowatych, w tym powierzchni otynkowanych. budynków na wilgoć, korozję, grzyby i pleśnie, a także na częste zamarzanie i rozmarzanie oraz na skarpach i innych terenach szczególnie narażonych na przemieszczanie się gruntu. Częściej Zimą temperatury będą oscylowały wokół 0 st. C. Częste zamarzanie i odmarzanie będzie projektowania klimatyzacyjne i grzewcze). W procesie budowy należy używać materiałów odpornych budynków. Zmniejszy się także stabilność gruntu, co może wpłynąć na jego osuwanie na zagrażać im będą także owady, których rozwojowi będą sprzyjały warunki atmosferyczne. zasadach nasłonecznienia w czasie wysokich temperatur w okresach letnich (systemy wentylacyjne, wód gruntowych i będzie miało negatywny wpływ m.in. na podmywanie fundamentów drewniane będą poddane szczególnej presji. Poza zwiększoną wilgotnością powietrza w i nowoczesnych technologii mających na celu poprawę izolacji budynków i zmniejszenie Zwiększenie ilości opadów deszczu w miesiącach zimowych spowoduje podniesienie poziomu i pleśni. Należy liczyć się także z przyspieszoną degradacją dachów i fasad budynków. Budynki Zmiany że budynki mieszkalne planowane są na ok. 50-100 lat, stosowanie trwałych materiałów jak silne wiatry i huragany. przeciążenia i w konsekwencji niszczenia systemów drenażowych i kanalizacyjnych. Zapobieganie zabudowy terenów zalewowych, terenów położonych nad kopalniami • Kampanie informacyjne w zakresie zasad budowy domów mieszkalnych przystosowanych do ekstremalnych zjawisk pogodowych i wyzwań związanych ze zmianami klimatu. Ocieplanie się klimatu stworzy nowe możliwości zarządzania energią w budynkach, wpłynie na zwiększenie możliwości budowy domów pasywnych oraz domów, w których do ogrzewania powietrza zimą i schładzania latem będzie można wykorzystać odnawialne źródła energii. W programach edukacyjnych w technikach budowlanych i na wyższych uczelniach należy już dziś uwzględniać wymagania związane ze zmianami klimatu tak, aby młodzi architekci i inżynierowie w pełni zdawali sobie sprawę z konieczności stosowania nowych rozwiązań. kondygnacjach wysokościowców, gdzie najmocniej operuje słońce. Wzrost promieniowania Nie bez znaczenia jest także dalszy rozwój badań naukowych pozwalających na lepsze UV latem wpłynie także na szybsze niszczenie fasad i dachów. poznanie wpływu zmian klimatu na mieszkalnictwo. Zmiany klimatu wymuszą także inne podejście do zarządzania energią w budynkach. Co prawda zmniejszy się zużycie energii związane z koniecznością ogrzewania budynków zimą, ale wzrośnie ilość energii niezbędnej do zachowania komfortu cieplnego latem. Częstsze i silniejsze wiatry, w tym pojawiające się huragany spowodują wzrost liczby katastrof budowlanych, w tym zrywanie dachów budynków i niszczenie innych elementów domów. Zaś powodzie będą powodowały niszczenie całych budynków. 54 MIESZKALNICTWO / WPŁYW ZMIAN KLIMATU NA MIESZKALNICTWO DZIAŁANIA ADAPTACYJNE 55 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.6.3. Podsumowanie Zmiany klimatu będą wywierały wpływ mieszkalnictwo. Corocznie przybywa w Polsce około Jeśli informację tę zestawimy z faktem, że jedyny akt planistyczny sporządzany obowiązkowo 160 tys. mieszkań. Już dziś konieczne jest uwzględnienie wyzwań związanych z klimatem dla całego obszaru gminy tj. studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przy planowaniu i projektowaniu nowych budynków, a także przy remontach budynków przestrzennego gminy nie ma żadnego znaczenia dla rzeczywistej gospodarki przestrzenią istniejących. Szczególną wagę należy przyłożyć do propagowania wiedzy nt. ocieplenia gminy, a wszelkie decyzje określające lokalizację przedsięwzięć nie muszą pozostawać klimatu wśród studentów kierunków technicznych związanych z budownictwem. Niezbędne w najmniejszym stopniu w zgodności ze studium, oznacza to w konsekwencji brak są także dalsze badania naukowe zmierzające do określenia jakie technologie i materiały jakichkolwiek narzędzi do zarządzania przestrzenią w odniesieniu do ¾ powierzchni kraju. sprostają w przyszłości wymaganiom klimatycznym. Istotne jest również podjęcie prac legislacyjnych mających na celu określenie nowych warunków technicznych budynków w związku ze zmieniającym się klimatem. Od oceny stanu faktycznego w zakresie zarządzania przestrzenią, nie lepiej wypada ocena systemu prawnego w zakresie planowania przestrzennego. Należy podkreślić, iż w istocie doszło do rozkładu całego systemu. Zerwane zostały powiązania funkcjonalne pomiędzy 4.7. Planowanie przestrzenne poszczególnymi elementami systemu planowania przestrzennego, system w istocie utracił hierarchiczny charakter, a większość instrumentów planistycznych nie tylko utraciło charakter koordynacji zarządzania przestrzenią, ale nawet przestało pełnić funkcję Pomiędzy planowaniem przestrzennym a zmianami klimatycznymi oraz koniecznością informacyjną w tym zakresie. Taki stan rzeczy powoduje, że wyzwania dla państwa w tym adaptacji do zmian klimatu występuje co najmniej dwojaka interakcja. Po pierwsze ulec będzie obszarze w świetle następujących zmian klimatycznych są tym większe, że nie sprowadzają musiała zmianie treść planowania przestrzennego, będzie ono bowiem musiało odpowiadać się do korekt istniejącego systemu prawnego, ale muszą w istocie najpierw dokonać jego na problemy, które dotychczas nie były, bądź nie musiały być przedmiotem rozstrzygnięć zasadniczej przebudowy, a dopiero potem przejść do takiej jego implementacji, która pozwoli planistycznych, albo miały one marginalne znaczenie w toku procesu planistycznego na odpowiedź na zmieniające się warunki środowiska. Istotne jest również, że przebudowę (np. odporność zabudowy na huraganowe wiatry). Z drugiej zaś strony planowanie systemu planowania przestrzennego postrzegać należy nie tylko jako reakcję wymuszoną przestrzenne jest niezwykle istotnym narzędziem w łagodzeniu skutków zmian klimatu oraz zmieniającym się klimatem, ale konieczność związaną z modernizacją państwa. wdrażania mechanizmów adaptacyjnych. Utrzymanie obecnego systemu oznacza zgodę na zwiększanie kosztów funkcjonowania To powoduje, że planowanie przestrzenne, które w wielu innych rozdziałach niniejszego państwa. Są to koszty ponoszone zarówno przez inwestorów, jak też przez administracje opracowania było wspominane, wymaga poświęcenia mu uwagi jako wyodrębnionemu państwową oraz całe społeczeństwo. Koszty te wynikają zarówno z budowy zbędnej zagadnieniu. infrastruktury, ze zwiększonego ryzyka inwestycyjnego, z wyższych nakładów na eksploatację Ocena obecnego stanu zagospodarowania przestrzennego kraju, a także systemu prawnego planowania przestrzennego musi być dalece krytyczna. Pokrycie miejscowymi zasobów środowiska i usuwania szkód w środowisku oraz z kosztów społecznych związanych z obniżeniem jakości życia i zwiększoną częstością konfliktów społecznych. planami zagospodarowania przestrzennego wynosi zaledwie 25,6% powierzchni kraju, przy czym obszary pokryte miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego to głównie obszary silnie zurbanizowane lub przeznaczone pod zabudowę. 56 PODSUMOWANIE / PLANOWANIE PRZESTRZENNE PLANOWANIE PRZESTRZENNE 57 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA 4.7.1. Planowanie przestrzenne jako narzędzie adaptacji do zmian klimatu STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.7.2. Działania adaptacyjne Należy oczekiwać, iż zmiany klimatyczne doprowadzą do wyostrzenia problemów związanych Działania w obszarze gospodarki wodnej, ze szczelnym uwzględnieniem ochrony z konkurencją o wykorzystanie przestrzeni. Zmiany klimatyczne będą na obszarze kraju przeciwpowodziowej. w mniejszym stopniu prowadziły do zmniejszenia całkowitych zasobów przestrzeni • (chociaż w Polsce w niewielkim zakresie z tym również należ się liczyć), ale niewątpliwie przyległych, będą ograniczały ilość przestrzeni dostępnej dla danego typu prowadzonej lub planowanej nadając bezwzględny priorytet działaniom z zakresu ochrony przeciwpowodziowej. Biorąc pod uwagę zarówno kolizyjność celów związanych działalności – m.in. ze względu na zwiększone ryzyko powodziowe, wzrost ryzyka z ochroną przeciwpowodziową z większością rodzajów zabudowy, potrzeby związane osuwiskowego, nasilenie procesów erozji wodnej i wietrznej, deficyt wody, podniesienie, z pozostawianiem jak najszerszego światła doliny dla umożliwienia przejścia wysokich a także obniżenia poziomu wód gruntowych). W konsekwencji tam gdzie występują konflikty wód oraz konieczność stworzenia polderów zalewowych, a także w celu redukcji pomiędzy różnymi sposobami wykorzystania przestrzeni ulegną one nasileniu, a ponadto kosztów państwa związanych z usuwaniem szkód popowodziowych system powinien pojawią się zupełnie nowe pola konfliktów. pozwalać na wskazanie terenów dolin rzecznych oraz terenów przyległych jako terenów Wykorzystanie planowania przestrzennego dla adaptacji do zmian klimatu opiera się w istocie na wykorzystaniu podstawowych instrumentów planowania przestrzennego Zapewnienie możliwości zarządzania przestrzenią dolin rzecznych oraz terenów wyłączonych z zabudowy. • Ochrona dostępnych zasobów wody dla gospodarki i ludności, a w szczególności tj. określeniu przeznaczenia terenu oraz koordynacji przestrzennej różnych form ochrony rezerwuarów wód podziemnych powinna dawać możliwość określania sposobu wykorzystania środowiska w danym obszarze w celu efektywniejszego gospodarowania zabudowy oraz korzystania z terenów zbiorników wód podziemnych oraz ich stref zasobami. Tym samym planowanie przestrzenne pozwala na wskazanie, iż dany obszar może zasilania. być wykorzystywany tylko w ściśle określony sposób lub sposoby, a tym samym wykluczyć inne • Ochrona korytarzy ekologicznych łączących obszary tzw. biocentrów nabiera szczególnego sposoby zagospodarowania tego terenu, może też określać zasady współwykorzystywania znaczenia w dobie zmian środowiska wywołanych zmianami klimatu. Oczekuje się, oraz wskazywać metody rozwiązywania kolizji. że zmiany te będą prowadziły do zmian w obszarach oraz zasięgach występowania poszczególnych gatunków. Dlatego też utrzymanie drożności korytarzy ekologicznych postrzegane jest jako jeden z instrumentów pozwalających łagodzić presję na gatunki poprzez utrzymanie korytarzy ich migracji oraz dyspersji na nowo zasiedlanych terenach. Również w tym obszarze system planowania przestrzennego powinien pozwalać na wyłączanie pewnych terenów spod zabudowy, zwłaszcza zabudowy osadniczej w tym o charakterze rozproszonym, a także określania zasad realizacji infrastruktury w sposób zapewniający utrzymanie drożności korytarzy ekologicznych. Oczywiście nie mniej istotne jest wykorzystanie systemu planowania przestrzennego dla ochrony centrów różnorodności biologicznej, jako terenów ostoi dla gatunków poddanych wzmożonej presji w wyniku zmian klimatycznych. 58 PLANOWANIE PRZESTRZENNE JAKO NARZĘDZIE ADAPTACJI DO ZMIAN KLIMATU DZIAŁANIA ADAPTACYJNE 59 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA [ ... ] W obszarze mieszkalnictwa i turystyki system planowania powinien stwarzać możliwości: • Wyłączania z zabudowy terenów na obszarach o zwiększonym ryzyku katastrof naturalnych – powodzie, osuwiska, tereny zagrożone erozją oraz podnoszeniem się poziomu wód. • Określenie standardów zabudowy ze względu na odporność na warunki środowiska związane z niestabilnością klimatu m.in. możliwości podtopień, odporność na ekstremalne warunki wietrzne. Powinien dawać możliwość określania standardów zabudowy ze względu na lokalną pojemność środowiska, mając na uwadze lokalne trendy powodowane zmianami klimatycznymi. • Wspieranie zmian turystycznego wykorzystania niektórych terenów wynikających ze zmian klimatu np. z powodu grubości oraz czasu zalegania pokrywy śnieżnej. W sektorze energetycznym poprzez system planowania przestrzennego należy uwzględnić następujące wyzwania. Wspieranie odnawialnych źródeł energii oraz rozwiązywanie konfliktów wynikających z ich eksploatacji, STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.7.3. Podsumowanie Jak zostało wspomniane powyżej system planowania przestrzennego wymaga w Polsce gruntownej przebudowy, w obecnym bowiem kształcie nie pozwala zaadresować ani rozwiązać problemów związanych nie tylko z adaptacją do zmian klimatycznych, ale problemów związanych z zarządzaniem przestrzenią w ogólności. Poniższe rekomendacje ze względu na strategiczny charakter dokumentu mają więc jedynie charakter kierunkowy. System prawny planowania przestrzennego, aby zapewnić możliwość osiągania celów opisywanych powyżej musi wypełniać kilka kryteriów brzegowych. Po pierwsze musi to być system hierarchiczny, który będzie zapewniał skuteczne instrumenty przenoszenia celów z planów na poziomie krajowym i planów regionalnych do planów lokalnych. Powinien to być system powszechny, a więc dotyczący całości powierzchni kraju, nie przesądzając jednak w tym miejscu o szczegółowości poszczególnych rodzajów planów. Planowanie przestrzenne powinno obejmować również tereny morskie i integrować planowanie na obszarach morskich z zagospodarowaniem terenów lądowych zwłaszcza w pasie brzegowym. System musi mieć charakter jednolity, wszelkie bowiem rozwiązania związane z lokalizowaniem działalności lub infrastruktury w trybach szczególnych prowadzą w prosty sposób do erozji i rozkładu całego systemu. Priorytetyzacja powinna odbywać się • Budowa i obsługa infrastruktury związanej z przesyłem energii. poprzez mechanizmy przenoszenia pomiędzy planami hierarchicznie powiązanymi oraz • Wyłączanie z zabudowy terenów ze względu na konieczność ochrony kopalin powiązań pomiędzy instrumentami planowania sektorowego a planami zagospodarowania o strategicznym charakterze dla bezpieczeństwa energetycznego kraju. przestrzennego. Konieczne jest wyeliminowanie możliwości lokowania działalności Powyższe uwagi przedstawiono jako przykłady mające na celu wskazanie potencjału lub obiektów w oderwaniu od aktów o charakterze planistycznym. Planowanie przestrzenne rozwiązywania lub łagodzenia problemów związanych ze zmianami klimatycznymi, musi opierać się o wiarygodny i kompletny zestaw informacji na temat środowiska, dlatego a w opisanych powyżej obszarach jest to szczególnie wyraziste. Uwagi dla poszczególnych też system planowania przestrzennego musi zostać wyposażony w instrumenty gwarantujące sektorów nie mają też charakteru wyczerpującego, a wskazują na najbardziej istotne dostarczanie i aktualizację tego typu informacji. Dla weryfikacji osiągania założonych zagadnienia. celów, a także możliwości korekt założonych kierunków system planowania przestrzennego powinien zostać wyposażony w instrumenty monitorowania wykorzystania przestrzeni. 60 DZIAŁANIA ADAPTACYJNE PODSUMOWANIE 61 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.8. Turystyka i wypoczynek Turystyka stanowi ważny sektor gospodarki kraju. W 2009 roku przychody z niej wyniosły 9,5 mld USD, co stanowi 2,22 % Produktu Krajowego Brutto (GUS 2010). Znaczna część zagranicznych przyjazdów do Polski ma jednak charakter komercyjny, a także są to przyjazdy na konferencje oraz w odwiedziny do przyjaciół i rodziny. Niemniej jednak około 3 miliony osób przyjechało w 2009 roku do Polski wyłącznie w celach krajoznawczych, turystycznych i wypoczynkowych. Przychody związane z ich pobytem w naszym kraju szacowane są na poziomie 5,5 – 6 mld USD rocznie. Równocześnie w 2009 roku 3,3 mln obywateli Polski wyjechało za granicę w celach turystycznych. Poza tym ponad 10 mln osób spędza regularnie urlopy i wakacje w kraju, wyjeżdżając ze swoich miejsc zamieszkania, głównie w lipcu i sierpniu oraz w okresie od Bożego Narodzenia do końca lutego. Według danych GUS z 2010 r. dla obsługi tej ilości turystów zatrudnionych jest w sektorze turystycznym około 1 mln osób, co stanowi ponad 7% osób zawodowo czynnych. Przemysł turystyczny jest więc jednym z większych sektorów gospodarczych, o znacznej wartości dodanej. Wszystkie długookresowe prognozy wskazują, że w następnych dekadach będzie się on dynamicznie rozwijał ze względu na zwiększający się udział pracy w domu (telepracy) i związaną z tym rewolucję czasu wolnego, wzrastającą zamożność społeczeństwa, poprawę w infrastrukturze komunikacyjnej, a także zwiększający się udział ludzi w wieku emerytalnym, mogących więcej czasu poświęcić na turystykę. 62 TURYSTYKA I WYPOCZYNEK 63 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.8.1. Wpływ klimatu na turystykę Rozpatrując wpływ klimatu na turystykę należy wyłączyć z rozważań wyjazdy w celach Na wybrzeżu Bałtyku narastającym problemem będą zakwity toksycznych alg w miesiącach komercyjnych, konferencyjnych i w dużej mierze odwiedziny, bowiem ten rodzaj podróży letnich, uniemożliwiające kąpiel w wodzie morskiej. Algi te bowiem doskonale rozmnażają jest w małym stopniu zależny od warunków klimatycznych. W przeciwieństwie do tego się w ciepłej wodzie, z dużą ilością biogenów – związków azotu i fosforu. Związki te spływają turystyka krajoznawcza i wypoczynkowa jest w największej mierze zależna od klimatu. rzekami do wód morskich wraz ze ściekami komunalnymi, a także z pól nawożonych W Polsce można wyróżnić trzy główne regiony, w których koncentruje się tego rodzaju turystyka. Są nimi: nawozami mineralnymi. Problem ten może dotyczyć także jezior, które poza tym narażone są na zarastanie, bowiem biogeny, zwiększona temperatura wody i przedłużony sezon wegetacyjny sprzyjają rozwojowi roślinności jeziornej. Na wybrzeżu narastającym • Wybrzeże Morza Bałtyckiego, • Kraina jezior – Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Pomorskie, niszczenie wydm nadmorskich i zalewanie plaż. • Pasma górskie - Karpaty i Sudety. Również w górach przedłużenie letniego sezonu turystycznego będzie korzystne. Należy się problemem będzie także erozja brzegów przez gwałtowne wiatry i sztormowe fale oraz jednak liczyć z okresami bardzo silnych wiatrów, powodujących wiatrołomy w lasach, a także W sezonie letnim wszystkie te regiony są celem pobytów turystycznych i wypoczynkowych, natomiast w sezonie zimowym celem tym jest głównie region górski. Satysfakcja osób przebywających w tych regionach w dużym stopniu uzależniona jest od pogody jaką zastali, a przy planowaniu wyjazdów spodziewane warunki pogodowe są jednym z najważniejszych czynników decydujących o wyborze miejsca i czasu pobytu. z okresami ulewnych deszczy powodujących powodzie w miejscowościach turystycznych i osuwiska gleby ze stoków. W wyniku tych zjawisk niszczeniu ulegać będą szlaki turystyczne i komunikacyjne oraz siedliska ludzkie. Obecnie jednak nie jest możliwe przewidzenie ani natężenia tych zjawisk, ani zasięgu ich występowania. Można jedynie stwierdzić, że obserwowany w ostatnich latach w naszym kraju trend wzrostu częstotliwości długotrwałych opadów nawalnych, a także wzrastającej ilości huraganów będzie się w W sezonie letnim około 80% wyjazdów wypoczynkowych ma miejsce w lipcu i w sierpniu. przyszłości nasilał. Powodzie obok okresów długotrwałych, gorących susz, będą zapewne W górach dość dużym powodzeniem cieszą się też wyjazdy we wrześniu. bardziej częste niż dotąd. W miarę zmian klimatu na terytorium Polski można przede wszystkim oczekiwać przedłużania W sezonie zimowym należy się liczyć z coraz łagodniejszym klimatem, ze znacznym opadami się sezonu letniego, z coraz bardziej gorącym i suchym latem. Jeśli trend ocieplania się klimatu śniegu i deszczu oraz częstymi okresami o temperaturach powyżej zera. Wzrost średniej nie zostanie zahamowany, za 30 – 40 lat średnia temperatura powietrza w maju będzie na temperatury będzie powodował, że w przekroju całego sezonu śniegu będzie mniej, zarówno poziomie obecnej temperatury w czerwcu, a we wrześniu – na poziomie średniej z sierpnia. na Niżu Polskim, jak i w górach. W wyniku tego konieczne będzie coraz częstsze sztuczne Z tym łączy się oczywiście wzrost temperatury wody w jeziorach i w Morzu Bałtyckim, naśnieżanie stoków narciarskich, co będzie wymagało zużywania coraz większej ilości wody co z kolei wpłynie na zmiany w preferencjach Polaków co do miejsca spędzania urlopów i energii elektrycznej do armatek śnieżnych. i wakacji. Wszystkie prognozy wskazują też, że w rejonie Morza Śródziemnego coraz częstsze będą upały w granicach 35 - 40°C, co zniechęci wielu turystów polskich i zagranicznych do spędzania letnich urlopów w tej strefie klimatycznej. Coraz częściej będą oni wybierali polskie wybrzeże i region jezior. Trzeba jednak zaznaczyć, że obok okresów pięknej, Ponieważ kłopoty ze śniegiem będą w jeszcze większym stopniu występować w alpejskich ośrodkach narciarskich, część turystów wybierze na miejsce wypoczynku góry w Polsce. Będzie to do pewnego stopnia kompensować skrócenie sezonu narciarskiego. słonecznej pogody, będą zdarzać się okresy ulewnych deszczy i silnych wiatrów ze względu na wzrastającą labilność atmosfery, kumulującej coraz więcej energii cieplnej. 64 WPŁYW KLIMATU NA TURYSTYKĘ WPŁYW KLIMATU NA TURYSTYKĘ 65 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.8.2. Działania adaptacyjne Ze względu na spodziewany zwiększony napływ turystów, zarówno krajowych, • Rozbudowa infrastruktury wodno - kanalizacyjnej na terenach rozwijającej się jak i zagranicznych w regionach o dużych walorach rekreacyjnych, ale także o dużych turystyki. Władze samorządowe już teraz powinny przeprowadzić analizy stanu wartościach krajobrazowych i przyrodniczych konieczne jest: i wydajności systemu wodociągowego i wydajności ujęć wody z założeniem znacznie • zwiększonego ruchu turystycznego, w warunkach długiego okresu suszy letniej. Wyegzekwowanie obowiązku opracowania i zatwierdzenia miejscowych planów W rejonach górskich natomiast takie analizy powinny być przeprowadzone w związku zagospodarowania przestrzennego dla wszystkich gmin w tych regionach, nawet ze spodziewanym zwiększeniem zużycia wody w okresie zimowym do naśnieżania z finansowym wsparciem dla gmin biedniejszych. Brak takich planów zagraża chaosem stoków narciarskich. Dla zmniejszenia zużycia do tego celu cennej, filtrowanej wody przestrzennym i zniszczeniem walorów, jakie Polska posiada. Należy liczyć się ze pitnej warto budować rezerwuary wody w górnych partiach gór, aby w sezonie zimowym wzrastającą presją na budowę w najpiękniejszych miejscach kraju wielkich, luksusowych korzystać z niej do wytwarzania sztucznego śniegu. Pozwala to także na zaoszczędzenie ośrodków wypoczynkowych i hoteli nie związanych z krajobrazem i miejscową tradycja energii elektrycznej ze względu na grawitacyjny spływ wody z rezerwuaru do armatek budowlaną. Obecnie sprawą kluczową dla polskiego hotelarstwa jest kierunek rozwoju – śnieżnych, bez konieczności użycia pomp. czy ma to być model śródziemnomorski, który w wielu miejscach zdewastował krajobraz i środowisko przyrodnicze, czy też model austriacki i szwajcarski, oparty na niewielkich • • Budowa sieci basenów dla turystów w okresach letnich, zarówno w górach, hotelach i pensjonatach, zachowujących tradycyjny styl i współgrających z otoczeniem jak i na terenach zalesionych nie mających jezior. Ze względu na większe niż obecnie (Nowicki M., Ribbe L. 2002). promieniowanie słońca warto będzie rozpowszechnić dogrzewanie wody w basenach Dalsze ograniczanie spływu substancji biogennych (azotu i fosforu) do rzek, do jezior i do Morza Bałtyckiego. Polska poczyniła wielkie postępy w ostatnich 20 latach w oczyszczaniu ścieków komunalnych i do roku 2016 powinna zbudować wszystkie ważniejsze oczyszczalnie ścieków, jednak w następnych dekadach najważniejsze będzie utrzymywanie tych instalacji w jak najwyższej sprawności w ciągu całego roku. Nie jest to sprawa łatwa w miejscowościach wypoczynkowych, gdzie liczba turystów w sezonie wielokrotnie przekracza liczbę stałych mieszkańców. Poza tym konieczne będzie kolektorami słonecznymi otwartymi, bardzo popularnymi w USA i Australii. Są to bardzo proste, tanie i skuteczne urządzenia, dzięki którym wydatnie można przedłużyć sezon kąpielowy. Cieplejszy klimat będzie też sprzyjał rozwojowi zastosowania w ośrodkach turystycznych i rekreacyjnych kolektorów słonecznych dla przygotowania ciepłej wody oraz do klimatyzacji oraz paneli fotowoltaicznych do wytwarzania energii elektrycznej. Urządzenia te mogą stać się konkurencyjne w stosunku do paliw kopalnych jeszcze przed rokiem 2020. przeznaczanie znacznych środków na modernizację i remonty oczyszczalni i na opaskowe kolektory sanitarne wzdłuż brzegów jezior, otoczonych zabudową domów letniskowych. Stosowane dotychczas nieszczelne szamba powodują przesiąkanie biogenów do wód gruntowych i stamtąd do jezior. 66 DZIAŁANIA ADAPTACYJNE DZIAŁANIA ADAPTACYJNE 67 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.8.3. Podsumowanie 4.9. Różnorodność biologiczna Spodziewane zmiany klimatyczne mogą okazać się korzystne dla rozwoju branży turystycznej Według Konwencji ONZ o Różnorodności Biologicznej (CBD, 1992) terminem bioróżnorodność w Polsce, która już teraz stanowi istotną gałąź gospodarki i daje zatrudnienie dla około określa się zróżnicowanie pomiędzy organizmami żywymi, ekosystemami, w których owe miliona osób. W najbliższych dekadach można spodziewać się zwiększonego napływu organizmy funkcjonują (lądowe, morskie, wodne) oraz kompleksami ekosystemów. turystów zagranicznych, szczególnie w sezonie letnim, a także większej ilości polskich turystów w najbardziej atrakcyjnych miejscach kraju. Aby uniknąć chaosu budowlanego i infrastrukturalnego konieczne jest jak najszybsze opracowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla wszystkich gmin o znaczeniu turystycznym. Drugim problemem jest dokończenie krajowego programu budowy oczyszczalni ścieków i kolektorów ściekowych oraz utrzymywanie przez następne dekady jak najwyższej sprawności oczyszczalni ścieków, szczególnie w zakresie redukcji związków biogennych. Trzecim ważnym zadaniem jest przeprowadzenie analiz dotyczących Utrata różnorodności biologicznej staje się obecnie poważnym problemem zarówno w Europie, jak i w świecie ze względu na realne i wymierne zagrożenia jakie ze sobą niesie naruszenie funkcji ekosystemów. Przede wszystkim chodzi o utratę zasobów genetycznych i inne oddziaływania z tym sprzężone, których skutki trudno jest przewidzieć, a które mają przełożenie także na zdrowie i bezpieczeństwo życia ludzi. Obecne tempo wymierania gatunków jest około 100 razy szybsze od stanu, który można uznać za naturalny. Utrata bioróżnorodności jest uznawana obok zmian klimatu za największe sposobów zagrożenie życia na Ziemi. Obecnie 21% flory naczyniowej Polski jest zagrożona. Według zagwarantowania wody pitnej w dostatecznych ilościach w miejscowościach, gdzie raportu dot. Ekonomii Systemów i Bioróżnorodności TEEB (TEEB, 2010) przewiduje się, spodziewany jest zwiększony napływ turystów i wody do naśnieżania stoków górskich że w okresie od 2000 do 2050 roku ludzkość będzie tracić usługi ekosystemowe o wartości w sezonie zimowym. odpowiadającej około 50 miliardom euro rocznie, biorąc pod uwagę jedynie ekosystemy Już teraz powinny zostać uruchomione mechanizmy promujące zastosowanie kolektorów słonecznych i paneli fotowoltaicznych w najbardziej atrakcyjnych turystycznie i przyrodniczo miejscach kraju, które produkują energię całkowicie czystą ekologicznie, bez gazów odlotowych i odpadów, korzystając z darmowego źródła energii, jakim jest słońce. lądowe. Te kumulujące się straty mogą stanowić równowartość 7% rocznej konsumpcji do 2050 roku. 11% terenów naturalnych istniejących w 2000 roku może zniknąć, głownie w wyniku przekształcenia ich w obszary produkcji rolnej, rozbudowy infrastruktury technicznej oraz z powodu zmian klimatu; W 2001 r. w Unijnej strategii zrównoważonego rozwoju zadeklarowano, że do roku 2010 zostanie powstrzymana utrata różnorodności biologicznej na terenie Unii Europejskiej. W 2010 r. stwierdzono jednak, że cel ten nie został zrealizowany, czego można się było spodziewać po przeprowadzonych ocenach średniookresowych. Obecnie po przyjęciu nowych światowych zobowiązań w Nagoi (Japonia) w 2010 r. Unia Europejska pracuje nad wdrożeniem nowej strategii ochrony różnorodności biologicznej. Przewiduje ona szereg konkretnych zobowiązań, m.in. powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej do 2020 r. 68 PODSUMOWANIE RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA 69 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.9.1. Związek utraty bioróżnorodności ze zmianami klimatu Proces utraty różnorodności biologicznej oraz wymierania gatunków roślin i zwierząt jest bezpośrednio związany ze zmianami klimatu, co wskazane zostało jednoznacznie m.in. w Konwencji ONZ o różnorodności biologicznej (CBD, 1992). Do najważniejszych czynników warunkujących występowanie gatunków roślin i zwierząt na określonym obszarze należą m.in.: • Wilgotność siedliska, • Temperatura, • Warunki glebowe. Zwiększona ilość CO2 w powietrzu wywołuje wzrost temperatury powietrza, co z kolei wpływa na procesy fotosyntezy, respirację oraz rozkład masy roślinnej. Wg TEEB (2010) oraz badań przeprowadzonych w innych krajach i zawartych w narodowych strategiach adaptacji do zmian klimatu (dla m.in. Niemiec, Szwecji i Danii – por. źródła) zmiany klimatu wywołują w przyrodzie następujące skutki: Zwiększoną produkcję biologiczną wywołaną wydłużającymi się okresami wegetacyjnymi, szczególnie wiosennymi, • Stres temperaturowy w najbardziej gorących okresach roku • Deficyt lub nadmiar wody zmieniające charakter ekosystemu • Eutrofizację, która powoduje zarastanie zbiorników wód powierzchniowych, a warunki beztlenowe wywołują śmierć biologiczną w ich sferze dennej, 70 • Nasilającą się erozję gleby oraz coraz częstsze ekstremalne powodzie, • Oddziaływanie na okresy reprodukcyjne, limitowanie rozrodczości zwierząt. ZWIĄZEK UTRATY BIORÓŻNORODNOŚCI ZE ZMIANAMI KLIMATU 71 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU Zwiększona ilość CO2 w powietrzu wywołuje wzrost temperatury powietrza, co z kolei Spodziewane ocieplanie się klimatu spowoduje narastanie wpływu z kierunku południowego wpływa na procesy fotosyntezy, respirację oraz rozkład masy roślinnej. Wg TEEB (2010) oraz wyrażające się w migracji gatunków z Europy Południowej, jednak z równoczesnym badań przeprowadzonych w innych krajach i zawartych w narodowych strategiach adaptacji wycofywaniem się tych gatunków, które nie są przystosowane do wysokich temperatur do zmian klimatu (dla m.in. Niemiec, Szwecji i Danii – por. źródła) zmiany klimatu wywołują i suszy latem, a dobrze znoszą ostre mrozy. Tak więc należy liczyć się w nadchodzących w przyrodzie następujące skutki: dekadach z procesami wzmożonej migracji szeregu gatunków roślin i zwierząt. Jest rzeczą konieczną podjęcie badań naukowych nad tym procesem i uważne jego monitorowanie. Zwiększoną produkcję biologiczną wywołaną wydłużającymi się okresami wegetacyjnymi, szczególnie wiosennymi, • Stres temperaturowy w najbardziej gorących okresach roku • Deficyt lub nadmiar wody zmieniające charakter ekosystemu • Eutrofizację, która powoduje zarastanie zbiorników wód powierzchniowych, a warunki beztlenowe wywołują śmierć biologiczną w ich sferze dennej, • Nasilającą się erozję gleby oraz coraz częstsze ekstremalne powodzie, • Oddziaływanie na okresy reprodukcyjne, limitowanie rozrodczości zwierząt. Czynniki te wywołują znaczne zmiany w świecie roślin i zwierząt. Najbardziej narażone W Polsce istnieją jeszcze stosunkowo dobrze zachowane zasoby przyrodnicze - 23 parki narodowe oraz 120 parków krajobrazowych wraz z obszarami Natura 2000 i obszarami chronionego krajobrazu zajmują ok. 30 % powierzchni kraju. Ten potencjał należy chronić z wielu powodów – choćby dlatego, że przyroda pełni określone funkcje ekosystemowe – oczyszcza powietrze, wodę, bierze udział w procesach glebotwórczych, dostarcza żywność, retencjonuje wodę, współtworzy krajobraz, dostarcza lekarstw itd. Bardzo istotną funkcją szaty roślinnej jest też łagodzenie skutków zmian klimatu. Poza tym przyroda posiada cenne zasoby genetyczne wraz ze szczególną wartością kulturową niektórych gatunków. Warto podkreślić, że znaczna część negatywnych skutków utraty bioróżnorodności ma charakter sprzężony i jest na razie nieznana. gatunki to te z niewielkim zakresem tolerancji na zmiany parametrów środowiska takich jak temperatura czy wilgotność powietrza. Czynniki te powodują zachwianie stabilności ekosystemów, co potęgowane jest przez rozprzestrzenianie się gatunków inwazyjnych, którym nowe parametry środowiska bardziej odpowiadają oraz pojawianie się nieznanych dotąd chorób roślin i zwierząt. Wszystko to powoduje trwałą degradację środowiska naturalnego. Konieczność przygotowania Polski na zmiany klimatu powoduje, że na bioróżnorodność należy spojrzeć z wielu perspektyw: 1. odgrywa istotną rolę w łagodzeniu skutków zmian klimatu Chociaż różnorodność biologiczna podlega presji pod wpływem zmian klimatu, z drugiej strony odgrywa aktywną rolę w łagodzeniu skutków zmian klimatu. Roślinność retencjonuje 2. klimatu atlantyckiego i kontynentalnego, przez co świat roślin i zwierząt jest szczególnie bogaty, gdyż zawiera gatunki charakterystyczne dla obydwu typów klimatu. 72 ZWIĄZEK UTRATY BIORÓŻNORODNOŚCI ZE ZMIANAMI KLIMATU Bez podejmowania działań uwzględniających zmiany klimatu, zasoby przyrodnicze Polski będą ulegały degradacji. wodę, spowalnia spływ powierzchniowy oraz łagodzi ekstrema pogodowe. Różnorodność przyrodnicza na terenie Polski jest wynikiem ścierających się wpływów Roślinność naturalna szczególnie w warunkach niezachwianej równowagi ekosystemowej 3. Flora i fauna pełni określone funkcje ekosystemowe – należy uwzględnić w politykach sektorowych utratę tych funkcji, odpowiednio policzyć koszty oraz przeciwdziałać degradacji. ZWIĄZEK UTRATY BIORÓŻNORODNOŚCI ZE ZMIANAMI KLIMATU 73 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.9.2. Działania związane z adaptacją do zmian klimatu • Zachowanie i odtwarzanie obszarów wodno - błotnych metodami przyjaznymi • dla środowiska (np. mała retencja wodna). Zanik bagien, małych zbiorników wodnych, stawów, oczek wodnych, małych, płytkich jezior, a także potoków i małych rzek jest największym zagrożeniem dla licznych gatunków które bądź to bezpośrednio bytują na tych terenach, bądź korzystają z nich jako rezerwuarów wody pitnej. Wysychanie ich powoduje nie tylko wyginięcie lub migrację wielu • gatunków, ale także wymierne straty obniżanie gospodarcze się poziomu choćby w wody gruntowej, zmniejszeniu plonów co powoduje w rolnictwie Objęcie ochroną terenów o wyjątkowych walorach przyrodnicznych, retencyjnych lub ochronnych (które mogą odgrywać istotną rolę w przeciwdziałaniu powodzi),. • Proaktywna ochrona korytarzy ekologicznych w skali kraju oraz Europy, gdyż w warunkach zmieniającego się klimatu oraz narastającej antropresji korytarze ekologiczne będą pełniły ważne funkcje w związku z przemieszczaniem się gatunków roślin i zwierząt w poszukiwaniu optymalnych do życią siedlisk. i przyrostów masy drzewnej w lasach. Konieczne jest podjęcie szerokiego programu W perspektywie długookresowej istotne będzie prowadzenie pogłębionych badań w zakresie realizacji sieci melioracji nawadniającej wraz z przywracaniem stosunków wodnych do różnorodności biologicznej. Badania powinny być ukierunkowane na obserwacje wpływu stanu sprzed ingerencji człowieka. Dotyczy to też łąk wilgotnych i pastwisk, będących zmian klimatu na bioróżnorodność i aktualizowanie strategii reagowania. Istotna będzie siedliskiem dla wielu roślin łąkowych, które zostały w ostatnich dekadach wytrzebione na również utrata usług ekosystemowych w związku ze zmianami i wahaniami różnorodności rzecz monokultur trawy oraz będących ważną bazą pokarmową dla licznych gatunków biologicznej, a co za tym idzie realne straty gospodarcze (związane np. z zanikaniem cennych zwierząt. obszarów wodno - błotnych, gatunków roślin służących do wytwarzania farmaceutyków). Przeciwdziałanie rozprzestrzeniania się obcych gatunków inwazyjnych, wypierającymi gatunki rodzime. Migracja gatunków jest procesem naturalnym i nie da się go powstrzymać, jednak istnieją gatunki tak agresywne, że zagrażają wielu innym, znajdującym się na danym siedlisku. • Wdrożenie monitoringu różnorodności biologicznej, szczególnie na obszarach chronionych jako swego rodzaju laboratoria przyrodnicze, w których należy badać procesy dostosowawcze w wyniku zmian klimatu. Konieczne jest wdrożenie szerokich programów badawczych w tym zakresie. • Wdrożenie programów monitoringowych dla gatunków wskaźnikowych lub szczególnie wrażliwych na zmiany klimatu. 74 DZIAŁANIA ZWIĄZANE Z ADAPTACJĄ DO ZMIAN KLIMATU DZIAŁANIA ZWIĄZANE Z ADAPTACJĄ DO ZMIAN KLIMATU 75 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU 4.9.3. Podsumowanie Zmienność gatunków, ich przemieszczanie się, wymieranie i transformacje Również kraje Unii Europejskiej będą narażone na negatywne skutki zmian klimatu, dlatego są naturalnymi procesami przyrodniczymi. Jednym z ważnych czynników stymulujących do końca 2012 roku powinny opracować i przesłać do Komisji Europejskiej wieloletnie te procesy jest zmienność klimatu. Dotychczas zmienność ta powodowana była przez procesy programy działania na rzecz adaptacji do tych zmian. Pierwszym krokiem do sporządzenia naturalne, takie jak zmiany aktywności słońca, zmiany orbity i pól magnetycznych Ziemi, takiego programu jest opracowanie strategii, będącej zbiorem wytycznych, ze wskazaniem potężne erupcje wulkanów, czy nawet upadek wielkiego meteorytu. Obecnie jednak wskutek sektorów najbardziej narażonych na zmiany klimatyczne i głównych działań inwestycyjnych, ocieplania się klimatu Ziemi w dużym tempie proces zmienności gatunkowej utracił cechy prawnych i organizacyjnych, jakie powinny być podjęte dla uniknięcia, lub choćby złagodzenia zjawiska naturalnego. Wiele gatunków fauny i flory nie będzie w stanie przystosować się nieuniknionych zmian klimatycznych. Należy zwrócić uwagę, że kwestia adaptacji do tych zmian. W warunkach Polski największym problemem będzie woda, a przede do zmian klimatu wymaga podejścia zintegrowanego - czyli działania w różnych dziedzinach wszystkim jej deficyt w połączeniu z bardzo wysoką temperaturą powietrza w miesiącach i sektorach gospodarki, aby osiągnąć założony efekt. Jednocześnie większość działań wymaga letnich. Susze letnie będą powodować dalszy zanik terenów wodno – błotnych, które nie tylko zmian systemowych - np. nie da się dobrze zabezpieczyć Polski przed powodzią w obecnym są wielkim rezerwuarem wody pitnej, utrzymującym wysoko poziom wód gruntowych, ale kształcie gospodarki wodnej i planowania przestrzennego - szczególnie te dwie dziedziny są szczególnie bogatym siedliskiem przyrodniczym. Zagrożenie zanikiem tych obszarów wymagają gruntownych reform. powinno prowadzić do potrzeby wdrożenia ogólnokrajowego programu ochrony terenów wodno – błotnych poprzez melioracje nawadniającą i inżynieryjne metody renaturyzacji małych zbiorników wodnych i małych rzek. Ponieważ adaptacja do zmian klimatu jest dziedziną nową, która w przyszłości będzie zyskiwać na znaczeniu konieczne jest pogłębianie wiedzy na ten temat - wspieranie badań mających na celu lepsze monitorowanie stanu środowiska i procesów gospodarczych związanych ze zmianami klimatu, jak również rozwijanie innowacyjnych technologii. Istotne 5. Zakończenie będzie również wspieranie kampanii społecznych informujących o następstwach zmian klimatycznych i metodach dostosowania, unikania i łagodzenia tych następstw. Adaptacja do zmian klimatu powinna być zagadnieniem, które pojawi się w strategiach i politykach kraju. Wszystkie prognozy klimatyczne wskazują, że w nadchodzących dekadach następować będzie ocieplanie się klimatu Ziemi. Ten globalny proces powodować będzie szereg niekorzystnych zjawisk pogodowych, takich jak długotrwałe susze, rozległe powodzie, huragany o coraz W konsekwencji konieczne będą zmiany w szeregu aktów prawnych, w takich obszarach jak m.in. w prawo wodne, oceny oddziaływania na środowisko, monitoring środowiska, rolnictwo, energetyka, opieka zdrowotna itd. większej sile niszczącej, redukcję różnorodności biologicznej, czy podnoszenie się poziomu oceanu światowego. Poszczególne regiony świata zostaną w różnym stopniu dotknięte tymi zjawiskami i procesami, ale efekty zmian klimatu odczuwać będzie cała społeczność ludzka. 76 PODSUMOWANIE / ZAKOŃCZENIE ZAKOŃCZENIE 77 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU Literatura i teksty źródłowe Błażejczyk K. 2012, Choroby tropikalne, Żółta febra, Malaria, Denga, Schistomatoza. CILP 2011, RAPORT O STANIE LASÓW W POLSCE – 2010, Portal internetowy www.klimatazdrowie.pl, lipiec 2012 Warszawa Błażejczyk K. 2012, Choroby przenoszone drogą pokarmową. DEA 2008, Danish Environment Agency, Danish Government, Danish Strategy Portal internetowy www.klimatazdrowie.pl, lipiec 2012 For Adaptation To A Changing Climate; BMU 2008, Bundesministerium fuer Umwelt, EC 2009, Adapting to climate change: Towards a European framework for action, Combating climate change the German adaptation strategy, Berlin European Commission, Brussels http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri= COM:2009:0147:FIN:EN:PDF BMU 2008, Deutsche Anpassungsstrategie an den Klimawandel vom Bundeskabinett, lipiec 2012 r. beschlossen am 17. Dezember 2008. http://www.bmu.de/files/pdfs/allgemein/application/pdf/das_gesamt_bf.pdf EC 2009, White Paper: Adapting to climate change: Towards a European framework for action European Commission COM(2009) 147, Brussels CBD 1992, Convention on biological diversity, United Nations, Eurostat 2011, Europe in figures, Statistical yearbook, http://www.cbd.int/doc/legal/cbd-en.pdf lipiec 2012 r. European Commission, LuxemburgGUS 2010 Chomiczewska D. 2012, Choroby nowotworowe skóry – różnorodność, podział, znaczenie. Gospodarka Paliwowo-Energetyczna w latach 2008 i 2009, MG 2011, Portal internetowy www.klimatazdrowie.pl Raport określający cele w zakresie udziału energii elektrycznej wytwarzanej lipiec 2012 w odnawialnych źródłach energii znajdujących się na terytorium RP w krajowym zużyciu energii elektrycznej na lata 2010-2019, Ministerstwo Gospodarki, kwiecień 2011 r. Chorostowska-Wynimko J., Astma oskrzelowa. Portal internetowy www.klimatazdrowie.pl, lipiec 2012 Eurostat 2011, Europe in figures, Statistical yearbook, European Commission, Luxemburg 78 79 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU FDPA, 2008, Raport: Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie, Kozioł c., Matras j. et.al. 2011, FDPA - Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa Raport krajowy o leśnych zasobach genowych http://www.chronmyklimat.pl/theme/UploadFiles/RAPORT_Zmiany_klimatu_a_rolnictwo_i_ Kozyra J., 2010, Zmiany klimatyczne i ich konsekwencje dla polskiego rolnictwa, obszary_wiejskie.pdf, lipiec 2012 Jerzy Kozyra. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, Państwowy Instytut Badawczy, Puławy, http://malopolskie.ksow.pl/fileadmin/user_upload/malopolskie/pliki/Jerzy_Kozyra_ GUS 2004, Charakterystyka obszarów wiejskich, Olsztyn Zmiany_Klimatyczne.pdf, lipiec 2012 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_charakterystyka_obszarow_wiejskich.pdf lipiec 2012 KPOŚK 2003, Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych, Rada Ministrów z dnia 16 grudnia 2003 r. wraz z późniejszymi aktualizacjami GUS 2010, Rocznik statystyczny, Warszawa Kręcis D. 2012, Wpływ zmian klimatu na rozwój chorób wywołanych przez grzyby, Harazim A. red. IUNG 2009, Praca zbiorowa, Kształtowanie środowiska rolniczego Portal internetowy www.klimatazdrowie.pl, lipiec 2012 polski oraz zrównoważony rozwój produkcji rolniczej, kierunki zmian w produkcji roślinnej w Polsce do roku 2020 LP 2011, Lasy w Polsce 2011 Lasy Państwowe CILP, Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, Państwowy Instytut Badawczy, Puławy, 2009, MAF, 2005, Ministry of Agriculture and Forestry of Finland, Studia I Raporty IUNG – PIB 14, 2005–2010 Finland’s National Strategy for Adaptation; http://sybilla.iung.pulawy.pl/wydawnictwa/Pliki/pdfPIB/zesz14.pdf MF 2005, Finland’s National Strategy for Adaptation to Climate Change Ministry Keeling CD. et.al. 1976, C.D. Keeling, R.B. Bacastow, A.E. Bainbridge, C.A. Ekdahl, P.R. of Forestry Guenther, and L.S. Waterman, http://www.mmm.fi/attachments/ymparisto/5kghLfz0d/MMMjulkaisu2005_1a.pdf Atmospheric carbon dioxide variations at Mauna Loa Observatory, Hawaii, Tellus, vol. 28, 538-551, 1976. MG 2009, Polityka energetyczna Polski do 2030 r. Ministerstwo Gospodarki 80 81 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA MMA 2007, Ministerio de Medio Ambiente, Oficina Española de Cambio limático STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU Pachauri, R.K. Reisinger, A. (Eds.) 2007, Contribution of Working Groups I, II and III to the Fourth Assessment Report MRiRW, 2005, Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013 of the Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC, (z elementami prognozy do roku 2020), Ministerstwo Rolnictwa I Rozwoju Wsi. Przyjęty Geneva, Switzerland przez Radę Ministrów w 2005 r. PEER 2009, Europe Adapts to Climate Change, Comparing National Adaptation NASA 2012, Global Climate Change - vital signal of the Planet, National Aeronautics and Space Administration http://climate.nasa.gov/evidence/ NOAA 2012, National Climatic Data Center http://www.ncdc.noaa.gov/paleo/icecore/ Nowicki M, Ribbe L., 2001 Problemy ekorozwoju Polski, Agencja Reklamowo-Wyd. A. Grzegorczyk, Warszawa 2001 Olejnik J. 2009, Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce, Fundacja na Rzecz Polskiego Rolnictwa http://www.regioportal.pl/pl28/teksty1637, lipiec 2012 Strategies, PEER, http://www.peer.eu/fileadmin/user_upload/publications/PEER_Report1.pdf, lipiec 2012 Plan Nacional De Adaptación Al Cambio Climatico Oficina Espaniola De Cambio Climtico; Rapiejko P. , 2012, Choroby alergiczne górnych dróg oddechowych w aspekcie zmian klimatycznych, Portal internetowy www.klimatazdrowie.pl, lipiec 2012 Rapiejko P.,2012, Schorzenia górnych dróg oddechowych w dobie zmian klimatycznych, Portal internetowy www.klimatazdrowie.pl, lipiec 2012 ONZ 2010 V Raport Rządowy dla Konferencji Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, 2010 r. 82 83 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU Nowicki M, Ribbe L., 2001 Problemy ekorozwoju Polski, SGOR, 2007, Swedish Government Official Reports, Sweden Facing Climate Change - Agencja Reklamowo-Wyd. A. Grzegorczyk, Warszawa 2001 Threats and Opportunities Final Report From The Swedish Commission On Climate And Vulnerability; Olejnik J. 2009, Zmiany klimatyczne i ich wpływ na rolnictwo w Polsce, Fundacja na Rzecz Polskiego Rolnictwa Skotak K., Bratkowski J., Woda w kąpieliskach http://www.regioportal.pl/pl28/teksty1637, lipiec 2012 Portal internetowy www.klimatazdrowie.pl, lipiec 2012 ONZ 2010 V Raport Rządowy dla Konferencji Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, 2010 r. Stanowisko Rządu z 19 marca 2010 r. ws. Dokumentu pozalegislacyjnego KE „Biała Księga KE ws. adaptacji: w kierunku pełnej strategii adaptacji UE (COM(2009) 147 Pachauri, R.K. Reisinger, A. (Eds.) 2007, Szwed, M., Karg, G., Pińskwar, I., Radziejewski, M., Graczyk, D., Kędziora, A., Contribution of Working Groups I, II and III to the Fourth Assessment Report and Kundzewicz, Z. 2010 Climate change and its effect on agriculture, water resources of the Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC, Geneva, Switzerland and human health sectors in Poland, Nat. Hazards Earth Syst. Sci., 10, 1725-1737 PEER 2009, Europe Adapts to Climate Change, Comparing National Adaptation Strategies, PEER, http://www.peer.eu/fileadmin/user_upload/publications/PEER_Report1.pdf, lipiec 2012 Plan Nacional De Adaptación Al Cambio Climatico Oficina Espaniola De Cambio Climtico; S. G. Para la prevención de la contaminación y del cambio climático Tans P. 2012, Trends in Atmospheric Carbon Dioxide, http://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/trends/ lipiec 2012 TEEB 2010, Mainstreaming the economics of nature a synthesis of the approach, conclusions and recommendations of TEEB UNFCCC 2012 a, United Nations Framework Convention on Climate Change Rapiejko P. , 2012, Choroby alergiczne górnych dróg oddechowych w aspekcie zmian http://unfccc.int/resource/docs/convkp/conveng.pdf klimatycznych, Portal internetowy www.klimatazdrowie.pl, lipiec 2012 UNFCCC 2012 b, Kyoto Protocol to the United Nations Framework Convention on Climate Change Rapiejko P.,2012, Schorzenia górnych dróg oddechowych w dobie zmian klimatycznych, http://unfccc.int/resource/docs/convkp/kpeng.pdf Portal internetowy www.klimatazdrowie.pl, lipiec 2012 84 85 EUROPEJSKIE CENTRUM KLIMATU I ŚRODOWISKA STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU UNFCCC 2012 c, Durban Climate Change Conference, http://unfccc.int/meetings/durban_nov_2011/meeting/6245/php/view/decisions.php lipiec 2012 VROM, 2007, Ministry of Housing, Spatial Planning and the Environment, Ministry of Transport, Public Works and Water Management, Ministry of Agriculture, Nature and Food Quality, National Programme for Spatial Adaptation To Climate Change (Netherland); Zdrojewski T. 2012, Choroby układu krążenia, Portal internetowy www.klimatazdrowie.pl, lipiec 2012 86 87 STRATEGIA ADAPTACJI POLSKI DO ZMIAN KLIMATU
