Document
advertisement
PRAWA CZŁOWIEKA I DZIECKA W REGULOWANIU NAUKI I ŻYCIA 1. Prawa Człowieka i Dziecka jako dokumenty prawne Pojęcie prawa jest ściśle związane z państwem. J. Kowalski podkreśla, iż nie może być prawa bez państwa, ani państwa bez prawa. Normy prawne są ściśle związane z organizacją państwową. Są częścią jej bytu. Konsekwencją więzi prawa z państwem jest to, że ma ono naturę społeczną, identyczną z naturą społeczną państwa1. W literaturze istnieje wiele definicji pojęcia prawo: - reguła postępowania ustanowiona lub uznana przez państwo i przez nie sankcjonowana2. - zwykle ogół przepisów, norm prawnych, regulujących stosunki między ludźmi, danej społeczności, określający zasady, których naruszenie zagrożone jest karą. Uprawnienia przysługujące osobie fizycznej, lub prawnej; słuszne roszczenie, przywilej3. W niniejszej pracy przez prawo rozumiem: normy prawne, przepisy, reguły postępowania, które regulują stosunki międzyludzkie, zawierające zasady postępowania. Tworzy je zazwyczaj państwo, a ich nieprzestrzeganie zagrożone jest sankcjami4. Przejdę teraz do omówienia praw człowieka. M. Balcerek podkreśla, że w każdym państwie życie ludzi regulują normy prawne, normy obyczajowe, normy wyznaczone przez różne organizacje społeczne, a także normy etyki zawodowej. Najważniejsze jednak dla organizacji życia społecznego są normy prawne, które pochodzą od państwa. Normy te regulują stosunki najbardziej doniosłe społecznie i ważne z punktu widzenia państwa. […] Niewielka stosunkowo część praw obywatela czy też wielkiej zbiorowości, np. narodów, nazywana bywa prawami podstawowymi obywatela danego państwa5. Często prawa człowieka łączy się z wolnościami obywatela, używając określenia ogólnego wolności i prawa J. Kowalski, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1981, A. S. Reber, Słownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002, s. 544. 3 M. Szymczak red., Słownik języka polskiego tom IV, PWN, Warszawa 1996, s. 872. 4 Definicja sformułowana podczas zajęć seminaryjnych. 5 M. Balcerek, Prawa Dziecka, PWN, Warszawa 1986, s. 12. 1 2 człowieka. Ustanowienie ich bowiem przez państwo to wyraz postępu i dążenia społeczeństwa do wolności i demokracji. Stanowią one istotny element dorobku nowożytnej cywilizacji. Sama ich idea zrodziła się w dobie walki za feudalizmem nowego, rodzącego się ustroju, jakim był kapitalizm. K. Gieroń zauważa, iż spośród wielu różnych doktryn i teorii, największe znaczenie dla powstania burżuazyjnej koncepcji praw i wolności człowieka miały dwie: teoria prawa natury i teoria umowy społecznej. Pierwsza z nich zakłada, ze człowiek był szczęśliwy w stanie natury, a więc jeszcze przed powstaniem społeczeństwa i państwa. Szczęście to zapewniły mu prawa naturalne, takie jak: wolność, równość, prawo do życia i prawo do swobodnego dysponowania swoją własnością. […] Wyznawcy drugiej z tych teorii – teorii umowy społecznej twierdzili, że w miarę rozwoju społeczeństwa szczęście człowieka i jego indywidualne prawa naturalne zostały zagrożone przez możliwość nieograniczonego korzystania z tych praw przez wszystkich. Dlatego też ludzie – w drodze umowy – postanowili utworzyć państwo, rezygnując w jakimś stopniu z nieograniczonej wolności, a w zamian zyskując ochronę swych praw. W myśl tej teorii zadaniem państwa jest stworzenie warunków do korzystania z tych praw przez obywateli 6. Na bazie tych teorii wykształciła się tzw. liberalna koncepcja praw człowieka, która za naturalne prawa człowieka uznała wolność, równość, prawo do własności prywatnej oraz prawo do życia. Pierwszy raz koncepcja ta zawarta została w Karcie Praw Wirginii (Stany Zjednoczone), która została przyjęta 12.06.1776r., a ogłoszona 04.07.1776r. przez 13 stanów amerykańskiej Deklaracji Niepodległości. W Europie prawom człowieka drogę torowała Rewolucja Francuska. W przyjętej przez Zgromadzenie Narodowe dniu 26.08.1789r. Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela zostały zawarte podstawowe treści liberalnej koncepcji praw człowieka. W miarę rozwoju i kształtowania się kapitalizmu następowała zmiana w liberalnej koncepcji praw człowieka. Burżuazyjne konstytucje tego okresu nie zawierały żadnych praw ekonomicznych, socjalnych czy kulturalnych, a korzystanie z niektórych praw politycznych było obwarowane wieloma barierami. Dalsza ewolucja praw człowieka w ustroju kapitalistycznym związana była z wybuchem rewolucji październikowej i powstaniem pierwszego państwa socjalistycznego. Po I wojnie światowej 6 K. Gieroń, Prawa Człowieka. Deklaracje i rzeczywistość, Książka i Wiedza, Warszawa 1981, s. 10-11. w niektórych państwach kapitalistycznych wprowadzono dosyć szeroki katalog praw politycznych, wolności osobistych, a także socjalno-ekonomicznych i praw do nauki. Często jednak zadeklarowanie w konstytucjach określonych praw było tylko zabiegiem formalnym – nie zostały one nigdy w pełni zrealizowane. Sytuacja uległa dalszym zmianom po II wojnie światowej. W niniejszej pracy przez Prawa Człowieka rozumiem zespół fundamentalnych, powszechnych praw, przysługujących człowiekowi bez względu na czas, miejsce, kolor skóry, rasę, pochodzenie, narodowość; ich liczba zwiększa się stopniowo w miarę rozwoju społeczeństw i walki postępowych sił społecznych z niesprawiedliwością społeczną, uciskiem klasowym i narodowościowym7. Systemy ochrony praw człowieka dzielimy na krajowe i międzynarodowe. Spośród systemów międzynarodowych wyróżniamy uniwersalny system ONZ, opierający się na tzw. Karcie Praw Człowieka, na którą składają się tzry dokumenty: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwalona 10.12.1948r., Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych uchwalonych 16.12.1966r. Do regionalnych systemów ochrony należy Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wartości, podpisana 04.11.1950r. Ustanawiane w państwie prawa przysługują wszystkim jego obywatelom, a więc także dzieciom, jako obywatelom danego państwa. Przejdę teraz do omówienia praw dziecka. Ze względu na swoją niedojrzałość psychofizyczną, społeczną, moralną i życiową oraz specyficzne potrzeby, dzieci wymagają specjalnej ochrony. Tę ochronę, obok ogólnych praw człowieka stwarza również katalog Praw Dziecka (prawa te określają stosunek dziecka do rodziców i rodziców do dziecka. Wyznaczają miejsce dziecka w rodzinie, społeczeństwie i państwie, dają dziecku specjalne uprawnienia, które mają mu zapewnić odpowiednie warunki do życia i pełnego rozwoju jego osobowości). Istotą praw dziecka są uprawnienia i obowiązki rodziców wobec ich dziecka oraz obowiązki i uprawnienia dziecka wobec rodziców, natomiast funkcją jest ustawowe potwierdzenie specyficznych potrzeb dziecka. Treść praw dziecka dotyczy wzorów jego potrzeb. Gwarantem przestrzegania jest państwo. Formy ujęcia to Konwencja 7 Encyklopedia powszechna, tom III, PWN, Warszawa 1985, s. 735. Praw Dziecka. Przydatną w niniejszej pracy ze względu na szczegółowość a także ujęcie klasyfikacji praw dziecka jest definicja Praw Dziecka W. Pomykało: Prawa Dziecka określają uprawnienia i obowiązki rodziców wobec ich dziecka oraz obowiązki i uprawnienia dziecka wobec rodziców. Określa sytuację majątkową dziecka, warunki dziedziczenia przez dziecko. Ustala zasady pokrewieństwa i powinowactwa. Reguluje sytuację dziecka pozbawionego naturalnego środowiska rodzinnego. Reguluje warunki dostępu dziecka do nauki, do ochrony zdrowia. Ochrania dziecko przed działaniami przestępczymi. Określa odpowiedzialność dziecka za jego czyny, jak i odpowiedzialność osób dorosłych za dziecko. Wyznacza granice zainteresowania państwa losem dziecka. Regulacje te są różne w różnych państwach8. A. Łopatka podkreśla, że Prawa Dziecka zawarte w Konwencji nie są jedynymi prawami i podstawowymi wolnościami przysługującymi dziecku. Dziecku przysługują wszystkie prawa człowieka i podstawowe wolności zawarte we wszystkich dokumentach praw człowieka: uniwersalnych, regionalnych i narodowych. Konwencję Praw Dziecka należy traktować więc nie jako dokument oderwany od innych regulacji praw człowieka, lecz w ścisłym związku z wszystkimi instrumentami promocji i ochrony praw człowieka. Uchwalając Konwencję Praw Dziecka, Zgromadzenie Ogólne NZ potwierdziło ustaloną opinię, że prawa dziecka wymagają specjalnej ochrony. Wezwało wszystkich zainteresowanych do stałego polepszania sytuacji dzieci na całym świecie, do ich rozwoju i wychowania w warunkach pokoju i bezpieczeństwa9. Konwencja ustanawia standardy praw dziecka, nie naruszając jednocześnie postanowień, które w większym stopniu sprzyjają realizacji praw dziecka i mogą być zawarte w prawach narodowych lub międzynarodowych obowiązujących w danych państwach. Bardziej korzystne rozwiązania dla dziecka zawsze mają pierwszeństwo w stosunku do postanowień konwencji. A. Łopatka podkreśla, iż Konwencja wymaga bezwarunkowej realizacji praw osobistych i politycznych dziecka. Co się tyczy natomiast praw ekonomicznych, Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 158. A. Łopatka, Konwencja Praw Dziecka w Polsce [W:] red. J. Bińczycka, Prawa Dziecka deklaracje i rzeczywistość, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Warszawa 1993, s. 22. 8 9 socjalnych i kulturalnych, państwo powinno podejmować takie właściwe działania, wykorzystując maksymalnie środki, jakie są w jego dyspozycji10. 2. Różnorodne aspekty Praw Dziecka w świetle wybranych nauk Ochrona dziecka zmierza ku zapewnieniu dzieciom określonych praw, gwarantujących realizację różnorodnych potrzeb oraz zabezpieczających przed dyskryminacją, deprawacją, degradacja społeczną, niebezpieczeństwem i niepomyślnych rozwojem psychofizycznym. Na ewolucję międzynarodowej ochrony dziecka w ciągu ostatniego stulecia wpłynęły wysiłki i prace wielu organizacji międzynarodowych, pozarządowych i specjalistycznych. Punktem kulminacyjnym zabiegów zabezpieczających prawną sytuację dziecka stało się ratyfikowanie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ – Konwencji Praw Dziecka. Przepisy Konwencji Praw Dziecka wiążą państwa-strony konwencji ją ratyfikujące. Jednocześnie konwencja jest uniwersalnym, prawnym traktatem międzynarodowym, obligującym państwa do jej przestrzegania11. Konwencja o Prawach Dziecka zawiera swoiste podsumowanie wieloletniego dorobku ludzkości, zmierzającego do promocji i ochrony potrzeb, interesów i praw dziecka. Wnosi tez do tego dorobku nowe wartości. Konwencja zawiera ogół praw dziecka, a więc prawa osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturowe12. Prawa te można rozpatrywać w wielu aspektach: socjalno-zdrowotnym, ekonomicznym, politycznym, społecznym, pedagogicznym, a także prawnym. Omówię teraz wybrane aspekty praw dziecka, zawartych w Konwencji. Rozważając społeczno-kulturowy aspekt praw dziecka należy rozpatrzeć następujące prawa przyznane dziecku w Konwencji: - dziecko ma prawo do pozostawania pod opieką swoich rodziców, przy tym oboje rodzice są zobowiązani ponosić wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Na nich w tym zakresie spoczywa pierwotna i główna odpowiedzialność. Przedmiotem ich największej troski ma być zabezpieczenie jak najlepiej interesów dziecka, jego dobra. Dziecko może być oddzielone od rodziców wbrew ich woli tylko Tamże, s. 25. E. Kantowicz, Ochrona dziecka w świetle Konwencji Praw Dziecka, „Nowa Szkoła”, nr 6, 1991r. 12 A. Łopatka, Prawa Dziecka [W:] Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 160. 10 11 wtedy, gdy kompetentne władze pod nadzorem sądu zadecydują, że takie oddzielenie jest konieczne ze względu na najlepiej pojęty interes dziecka; - dziecko ma prawo do zachowania swojej tożsamości, w tym obywatelstwa, nazwiska i stosunków rodzinnych; - dziecku przysługuje prawo do wolności wypowiadania się. Może ono swobodnie poszukiwać informacji, otrzymywać ją i przekazywać. Dotyczy to również wszelkiego rodzaju idei; - dziecko ma prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania. Państwo ma obowiązek respektować obowiązki i prawa rodziców lub opiekunów prawnych do ukierunkowania dziecka w korzystanie z tego prawa13. Pozycja dziecka w rodzinie oraz rola, jaką w niej wypełnia, podkreśla E. Stawowy, zawsze mieszczą się w określonym kontekście kulturowym i obyczajowym danej społeczności 14. Polska, ratyfikując Konwencję o Prawach Dziecka, zgłosiła deklarację, że zarówno prawo do wolności wypowiadania się, jak i prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania, powinny być wykonywane przez dziecko z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną15; - dziecko ma prawo do prywatności, nie powinno podlegać arbitralnym lub bezprawnej ingerencji w sferę jego życia prywatnego, rodzinnego lub domowego; - dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego lub, gdy ze względu na swoje dobro nie może pozostawać w tym środowisku, ma prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa. Państwo ma obowiązek zapewnić takiemu dziecku opiekę zastępczą. Prezentowane prawa mają fundamentalne znaczenie. Według W. Walc ograniczenie realizacji niektórych z nich poszanowaniem dla władzy rodzicielskiej, polskich zwyczajów i tradycji, jest niejednokrotnie zaprzeczeniem podstawowych idei A. Łopatka, Prawa Dziecka [W:] Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 162. 14 E. Stawowy, Pozycja dziecka w rodzinie polskiej – przemiany obyczaju [W:] Pedagogiczne aspekty Paktów Praw Człowieka i Konwencji Praw Dziecka założenia i rzeczywistość, red. M. Jakowicka, K. Stech, WSP, Zielona Góra, 2000, s. 185. 15 A. Łopatka, Prawa Dziecka [W:] Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 162. 13 Konwencji. W praktyce często oznacza to podporządkowanie dziecka rodzicom i pozbawieniem go podmiotowości16. Aspekt socjalno-zdrowotnych praw dziecka, zawartych w Konwencji wymaga omówienia takich praw jak: - prawo do jak najwyższego poziomy zdrowia i do udogodnień w zakresie leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej. Państwo ma obowiązek dążyć, aby żadne dziecko nie było pozbawione prawa dostępu do tego rodzaju opieki zdrowotnej. - dziecko ma prawo do poziomu życia odpowiadającego jego rozwojowi fizycznemu, duchownemu, moralnemu, psychicznemu i społecznemu. Główną odpowiedzialność za realizację tego prawa ponoszą rodzice lub inne osoby odpowiedzialne za dziecko. D. Marzec zwraca tu uwagę na systematyczny i niekorzystny dla zdrowia dzieci spadek zabezpieczenia opieki zdrowotnej w szkole np. likwiduje się gabinety lekarskie w szkołach17; - dziecko ma prawo do opieki społecznej, a państwo ma zabezpieczyć rodzinę w dziedzinie socjalnej oraz udzielać specjalnej pomocy w uzasadnionych przypadkach. Do świadczeń odgrywających zasadniczą rolę w zaspokajaniu materialnych i opiekuńczych potrzeb dziecka należą: zasiłki rodzinne, pielęgnacyjne, świadczenia z funduszu alimentacyjnego, świadczenia udzielane w okresie czynnego macierzyństwa, przerwy opiekuńcze, stypendia, świadczenia z pomocy społecznej. Pomoc udzielana dzieciom nie sprowadza się tylko do form pieniężnych i rzeczowych. Ich rodzinom może być udzielana pomoc w postaci pracy socjalnej, poradnictwa, w szczególności prawnego i psychologicznego18; - państwo ma obowiązek ochrony dziecka przed zatrudnieniem niekorzystnym dla rozwoju i ogólnego zdrowia, poprzez ustalenie minimalnego wieku zatrudnienia oraz określenia jego warunków; - dziecko ma prawo do ochrony przed wszelkimi formami przemocy fizycznej, psychicznej, krzywdy, zaniedbania lub złego traktowania, w tym wykorzystywania w celach seksualnych. W. Walc podkreśla, że do form krzywdzenia dzieci zaliczane W. Walc, Realizacja praw dziecka w pedagogicznej rzeczywistości, „Kwartalnik Pedagogiczny”, nr 2, 1999. D. Marzec, Przestrzeganie praw ucznia w szkołach województwa częstochowskiego [W:] Prawa dziecka deklaracje i rzeczywistość, red. J. Bińczycka, Oficyna Wydawnicza ,,Impuls”, Warszawa 1993, s. 245. 18 D. Piekut-Brodzka, Uprawnienia socjalne dziecka [W:] Prawa dziecka deklaracje i rzeczywistość, red. J. Bińczycka, Oficyna Wydawnicza ,,Impuls”, Warszawa 1993, s. 365, 369. 16 17 jest również zaniedbanie, czyli długotrwałe niezaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka (zarówno biologicznych jak i psychicznych. Świadczy o nim brak dbałości o właściwe odżywianie dziecka, jego higieny, zdrowie, ubiór. Dzieci takie często są bite i generalnie źle traktowane. W drastycznych przypadkach krzywdzenia, dzieciom zapewnia się opiekę w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Ważne jest, że wszystkie placówki opiekuńczo-wychowawcze są zobowiązane do przyjęcia dziecka na jego wniosek19. W okresie zmian społecznych, związanych z przechodzeniem gospodarki na wolnorynkową, mamy do czynienia z osłabieniem usług socjalnych i zdrowotnych oraz obniżeniem standardów życiowych wielu rodzin, co w konsekwencji podnosi ryzyko zagrożenia różnych potrzeb dziecka20. Konwencja Praw Dziecka gwarantuje rzetelną ochronę dzieci, jeśli chodzi o aspekt społeczno-zdrowotny, trzeba niestety zauważyć, że wiele przepisów Konwencji nie jest jednak w Polsce w dostatecznym stopniu realizowanych. Rozważając pedagogiczne aspekty praw dziecka, należy skoncentrować się przynajmniej na niektórych artykułach Konwencji. Edukacyjne prawa dziecka mają bowiem znacznie szerszy zasięg, aniżeli te, które bezpośrednio zawarte są w artykułach 28 i 29 i ustalają prawo dziecka do edukacji nastawionej na rozwój osobowości i talentów oraz przygotowującej do aktywnego życia zawodowego. Konsekwencją prawa do edukacji i rozwoju są prawa: do równości i ochrony przed dyskryminacją, prawo do pielęgnacji własnej kultury, wiary i języka, prawo do wyrażania swoich poglądów w dowolnej formie, jeśli nie gwałci to praw innych i porządku publicznego, poszukiwania i uzyskiwania informacji, prawa do wypoczynku i rekreacji. Przedmiotem zainteresowań pedagogicznych stają się również prawa socjalne dziecka, wynikające z faktu, że jest ono jednostką niedojrzałą psychofizycznie i społecznie21. Problemem praw edukacyjnych dzieci oraz ich realizację szerzej zajmuję się w kolejnych częściach pracy. Prawa Dziecka zawarte w Konwencji można również rozpatrywać w aspekcie politycznym. Prawa człowieka o charakterze politycznym w zasadzie przysługują W. Walc, Realizacja Praw Dziecka w pedagogicznej rzeczywistości, „Kwartalnik pedagogiczny”, nr 2, 1999. E. Kantowicz, Pedagogiczne aspekty ochrony praw dziecka, „Nowa Szkoła”, nr 7, 1995. 21 E. Kantowicz, Pedagogiczne aspekty ochrony praw dziecka, „Nowa Szkoła”, nr 7, 1995. 19 20 tylko dorosłym. Są jednak pewne prawa z tej dziedziny, których przedmiotem mogą być także starsze dzieci: prawo do swobodnego zrzeszania się (dziecko może być członkiem organizacji dziecięcych, np. harcerstwa, dziecko pracujące od pewnego wieku może być członkiem związku zawodowego), dziecko może uczestniczyć w pokojowych zgromadzeniach (oczywiście dotyczy to starszych dzieci)22. Korzystanie z wymienionych praw politycznych nie powinno być w jakikolwiek sposób ograniczone. Konwencja Praw Dziecka jest dokumentem prawnym, międzynarodowym, stanowiącym wielkie osiągnięcie w dziedzinie ochrony dziecka. Prezentuje ona w jednoznaczny sposób wszystkie prawa, wynikające z praw przysługujących dziecku, jako człowiekowi, ale także dodatkowe uprawnienia związane z jego specyficznymi potrzebami z tytułu niedojrzałości psychofizycznej i społecznej. Obejmuje ona wielostronne aspekty działalności ochronnej w ich uwarunkowaniach społecznych, opiekuńczych i wychowawczych23. Nadal niezbędne jest jednak promowanie praw dziecka w kontekście jego potrzeb, a także uwrażliwianie zarówno dorosłych, jak i dzieci na problemy związane z zabezpieczeniem praw zarówno w Polsce, jak i na świecie. Ważne jest również uczenie właściwej interpretacji praw dziecka w odniesieniu do norm współżycia zbiorowego, poszanowania praw drugiego człowieka i godności ludzkiej. 3. Klasyfikacja Praw Dziecka M. Balcerek określając kierunki ewolucji praw dzieci wymienia m.in.: - uznanie, że dzieciom w ogóle należą się określone prawa, - uznanie dziecka za podmiot prawa (przestało być ono wartością człowieka dorosłego, stało się obywatelem), - zmianę sytuacji dziecka w rodzinie – z nieograniczonej podległości władzy ojca do ustanowienia instytucji wolarzy rodzicielskiej wyznaczonej zasadą „dobra dziecka”, A. Łopatka, Prawa Dziecka [W:] Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 163. 23 E. Kantowicz, Ochrona dziecka w świetle Konwencji Praw Dziecka, „Nowa Szkoła”, nr 6, 1991. 22 - poszerzenie tzw. katalogu (zbioru) praw dzieci – od prawa do dziedziczenia (okres starożytny) i prawa do życia, po prawa dotyczące wszystkich aspektów życia dziecka (Konwencja o Prawach Dziecka ONZ), - ustawowe zrównanie praw wszystkich dzieci, w tym pozamałżeńskich, - ustanowienie osobnych (łagodniejszych) procedur postępowania w odniesieniu do dzieci i młodzieży niedostosowanej społecznie, - ustanowienie szczegółowej ochrony, opieki i pomocy dzieciom specjalnej troski, dzieciom uchodźców i mniejszości narodowych, - przejmowanie przez państwo ciężaru zapewnienia dzieciom ochrony ich praw (przy pomocniczej jedynie roli stowarzyszeń i organizacji), - wzrost roli społeczności międzynarodowej w wysiłkach na rzecz efektywnej ochrony praw dzieci na całym świecie24. Dnia 20.11.1989r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło jednomyślnie Konwencję Praw Dziecka. Konwencja weszła w życie 02.09.1990r. W preambule konwencji, w której zawarte są mniej zasadnicze cele, podkreśla się, iż dzieci mają prawo do szczególnej troski i pomocy. H. Kołakowska-Przełomiec i D. Wójcik zwracają uwagę, że Konwencja nawiązuje do Deklaracji Praw Dziecka i przypomina jej wskazania, że „dziecko z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu”25. Katalog praw dziecka jest wzorem potrzeb dziecka, potrzeb, które powinny być zaspakajane przez dorosłych dla dobra dziecka i w interesie społecznym. Konwencję nazywa się światową konstytucją praw dziecka. Składa się ona z preambuły zawierającej 13 paragrafów, w których określone zostały założenia ogólne oraz z trzech części postanawiających. Pierwsza część zawiera 41 artykułów dotyczących zobowiązań państwa w zakresie realizowania poszczególnych praw dzieci. Część druga zawiera postanowienia określające sposób egzekwowania i kontrolowania zobowiązań państwa 24 i trzecia określa zasady przystąpienia do M. Balcerek, Prawa Dziecka, PWN, Warszawa 1986, s. 32-49. H. Kołakowska-Przelomiec, D. Wójcik, Idee Konwencji Praw Dziecka a Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich [W:] Prawa Dziecka deklaracje i rzeczywistość, red. J. Bińczycka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Warszawa 1993, s. 34. 25 Konwencji. Postanowienia Konwencji dotyczą dziecka urodzonego, które nie ukończyło 18 roku życia. E. Czyż podkreśla, że nie różnicuje się uprawnień w zależności od wieku, ale używa się sformułowania ,,stosownie do wieku”. Istnieje wiele opracowań, interpretacji Praw Dziecka, dokonuje się różnych ich klasyfikacji. Prawa i wolności osobiste: - prawo do życia i rozwoju, - prawo do tożsamości i identyczności (nazwisko, imię, obywatelstwo, wiedza o własnym pochodzeniu, prawo do wolności, godności, szacunku, nietykalności osobistej); - prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania, - prawo do wyrażania własnych poglądów i występowania w sprawach dziecko dotyczących, w postępowaniu administracyjnym i sądowym, - prawo do wychowania w rodzinie i kontaktów z rodzicami w przypadku rozłączenia z nimi, - prawo do wolności od przemocy fizycznej lub psychicznej, wyzysku, nadużyć seksualnych i wszelkiego okrucieństwa, - prawo nierekrutowania do wojska poniżej 15 roku życia. Prawa socjalne: - prawo do odpowiedniego standardu życia, - prawo do ochrony zdrowia, - prawo do zabezpieczenia socjalnego, - prawo do wypoczynku i czasu wolnego. Prawo kulturalne: - prawo do nauki (bezpłatna i obowiązkowa w zakresie szkoły podstawowej), - prawo do korzystania z dóbr kultury, - prawo do informacji, - prawo do znajomości swoich praw. Prawa polityczne: - prawo stowarzyszania się i zgromadzeń w celach pokojowych26. 26 E. Czyż red., Dziecko i jego prawa, Biblioteka Komitetu Ochrony Praw Dziecka, Warszawa 1992, s. 15-16. Mając na uwadze rolę edukacji w realizacji idei Konwencji Praw Dziecka przytoczę także klasyfikację sformułowaną przez M. Jakowicką, która za kryterium treści w niej zawartych przyjęła możliwości roli szkoły i nauczyciela. Z tego punktu widzenia wyodrębniają się dwa zakresy treści: 1) prawa, których realizacja zależna jest od czynników pozaszkolnych, jak państwo, stowarzyszenia, normy prawne itp.; 2) prawa, których realizacja zależy niemal wyłącznie od czynników wewnątrzszkolnych, stylu funkcjonowania tej instytucji, w tym także nauczycieli, we wszystkich interakcjach międzyludzkich27. Klasyfikacja ta jest przydatna w badaniu problemu w jakim stopniu szkoła uwzględnia prawa edukacyjne przysługujące dzieciom w szkole, a więc realizuje idee Konwencji Praw Dziecka. M. Jakowicka, Prawa dziecka podstawą współczesnej edukacji [W:] Pedagogiczne aspekty Paktów Praw Człowieka i Konwencji Praw Dziecka założenia i rzeczywistość, red. M. Jakowicka, K. Stech, WSP, Zielona Góra 2000, s. 219. 27 SZKOŁA JAKO ŚRODOWISKO REALIZACJI EDUKACYJNYCH PRAW DZIECKA Dziś zarówno dla pedagogów jak i psychologów potrzeba realizacji podstawowych praw dziecka jest faktem niezaprzeczalnym. W pedagogice i psychologii mówi się o niej od dawna. Wielki autorytet wszystkich pedagogów, Janusz Korczak28 pisał wprost o konieczności realizacji praw dziecka. Wymienił wśród nich niezmiernie istotne prawo dziecka do szacunku oraz prawo do tego, by było tym, czym jest. Jak już wspominałam wcześniej29, pierwsze inicjatywy mające na celu zagwarantowanie dzieciom praw pochodzą z XIX w. Ukoronowaniem tych działań jest uchwalenie przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20.11.1989r. Konwencji Praw Dziecka. Polska podpisała konwencję stosunkowo wcześnie (26.01.1990r.), ale z jej ratyfikacją zwlekano prawie półtora roku (ratyfikowano ją 7.06.1991r., a weszła w życie 7.07.1991r.). Dwukrotnie już składano sprawozdanie z realizacji zawartych w Konwencji Praw Dziecka, stwierdzając m.in., że generalnie Prawa Dziecka są przestrzegane, a rząd podejmuje wystarczające kroki w celu dostosowania prawa wewnętrznego do Konwencji30. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka mówi, że „celem nauczania jest pełny rozwój osobowości ludzkiej” (art. 26). Konwencja Praw Dziecka takimi celami czyni „rozwijanie w jak najpełniejszym zakresie osobowości, talentów oraz zdolności umysłowych i fizycznych dziecka” (art. 29). B. Suchodolski pisze: jest słuszne twierdzenie, iż prawo do wykształcenia jest prawem do rozwijania i pogłębiania własnej osobowości, do osobistej radości z tego, iż poznaje się świat i siebie, dlatego też prawo do wykształcenia powinno być rozumiane szeroko, nie tylko jako prawo do edukacji, ale jako prawo do wielorakiego uczestnictwa w tych kręgach życia społecznego i kulturowego, które stanowią teren kształcenia ludzi31. Tę tezę potwierdza także I. Nowosad, stwierdzając: edukacja powinna stwarzać każdemu człowiekowi warunki J. Korczak, Prawo dziecka do szacunku [W:] J. Korczak, Dzieła, t. 7, Latona, Warszawa 1993. ???????????????????????????????????????? 30 W. Walc, Realizacja Praw Dziecka w pedagogicznej rzeczywistości, „Kwartalnik pedagogiczny”, 1999, nr 2 (172) 31 B. Suchodolski, O prawie dziecka do wykształcenia [W:] Humaniści o prawach dziecka, red. J. Bińczycka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000, s. 44. 28 29 do nieskrępowanego rozwoju. Państwo i funkcjonujące w nim instytucje oświatowe powołane zostały ustawowo do służenia ludziom, pomagania w rozwoju, osiąganiu zamierzonych celów życiowych32. Prawa człowieka są podstawą działalności wychowawczej w szkole. Jednym z najważniejszych zadań szkoły jest przekazanie dzieciom i młodzieży wiedzy o prawach człowieka i dziecka oraz zasadach funkcjonowania społeczeństwa w demokratycznym państwie. Prawo dziecka do wiedzy o własnych prawach zagwarantowane jest w art. 42 Konwencji: „Państwa-Strony zobowiązują się do szerzenia informacji o zasadach i postanowieniach niniejszej konwencji zarówno wśród dorosłych, ja i dzieci, wykorzystując do tego celu będące w ich dyspozycji środki”. Problematyka praw człowieka, dziecka, ucznia w szkolnych programach nauczania wchodzi w zakres wielu przedmiotów i ścieżek międzyprzedmiotowych. Rozporządzenie MEN z dnia 15.02.1999r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego (Dz. U. z 1999r. Nr 14, poz. 129) nakłada już na szkołę podstawową zadania w tym zakresie: - ukazanie uczniom sensu praw i obowiązków, zasad i reguł, nakazów obowiązujących w życiu społecznym, - uczenie szacunku dla siebie i innych, - przygotowanie do świadomego, aktywnego i odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu publicznym. Zadania te szkoła realizuje, opierając się na następujących treściach: - jednostka, społeczeństwo, naród, państwo, - prawa i obowiązki obywatelskie, - wartości i normy współżycia społecznego, - samorządność – samorząd terytorialny i szkolny samorząd uczniowski33. B. Czeredlecka podkreśla, że: szkoła jest drugim po domu rodzinnym środowiskiem wychowawczym, które ma zapewnić warunki do prawidłowego rozwoju psycho-fizycznego dzieci. We współczesnych warunkach można uważać szkołę podstawową za środowisko naturalne nawet w subiektywnym odczuciu I. Nowosad, Nauczyciel – wychowawca rzecznikiem praw dziecka [W:] Pedagogiczne aspekty Paktów Praw Człowieka i Konwencji Praw Dziecka założenia i rzeczywistość, red. M. Jakowicka, K. Stech, WSP, Zielona Góra, 2000, s. 313. 33 B. Sochal, Obowiązujące przepisy oświatowe a Konwencja o Prawach Dziecka [W:] Humaniści o prawach dziecka, red. J. Bińczycka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000, s. 90. 32 dziecka34. I. Wagner zwraca uwagę, że krytyka systemu edukacyjnego funkcjonującego do 1989r. doprowadziła do wyeksponowania nowych ideologii edukacyjnych, przyjęto, iż w praktyce edukacyjnej należy odejść od doktryny adaptacyjnej na rzecz krytyczno-kreatywnej. Znalazło to swój wyraz w kształtowaniu się koncepcji „kształcenia dla rozwoju”. W poglądach i wizjach szkoły oraz współczesnych paradygmatach wychowania dominują określenia wskazujące na jakościowe zmiany, sytuujące szkołę, jako instytucję promującą nowoczesność, otwartość na świat, podatność na innowacje. W literaturze przedmiotu pojawiają się takie terminy jak: dobra szkoła, szkoła dla ucznia, szkoła bez stresu i wiele innych. Do niezbędnych zadań współczesnej szkoły zalicza się m.in. konieczność przekształcenia dotychczasowych, odhumanizowanych, przedmiotowych i formalnych stosunków pomiędzy nauczycielami i uczniami na rzecz partnerstwa, podmiotowego traktowania ucznia i niezbędnego do realizacji tych założeń dialogu35. Podmiotowe traktowanie uczniów wymaga humanistycznego do nich podejścia, przyznania im prawa do samodzielności i niezależności oraz ponoszenia odpowiedzialności za swe postępowanie. Niezbędnym jest tu postanowienie godności uczniów. W tym kontekście powstaje pytanie: czy w szkołach uznaje i realizuje się prawa dziecka oraz traktuje podmiotowo ucznia? W niniejszym opracowaniu interesuję się odczuciami dziecka kończącego klasy początkowe a zarazem znajdującego się u progu drugiego etapu edukacyjnego realizacji praw edukacyjnych w szkole a zarazem możliwości wszechstronnego rozwoju własnej osobowości. Zdaniem G. Miłkowskiej-Olejniczak rzeczywistość, w jakiej funkcjonuje polska szkoła, zdaje się stanowić płaszczyznę różnorodnych tarć i napięć. Z jednej strony mówi się o prawach ucznia, a z drugiej zaś – wbrew oczekiwaniom zarówno uczniów, jaki i rodziców - zamyka placówki uznawane za nierentowne. Pozorne dobro, mierzone wskaźnikami finansowymi, dominuje nad rzeczywistym dobrem dziecka i jego rodziców. Podkreślając mocno niezaprzeczalną wartość dziecka, ucznia jako osoby ludzkiej, tłoczy się je w 36-osobowych zespołach klasowych, w których praca stanowi prawie B. Czeredlecka, Szkoła jako źródło zaburzeń w zachowaniu uczniów [W:] Prawa dziecka deklaracje i rzeczywistość, red. J. Bińczycka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Warszawa 1993, s. 249. 35 I. Wagner, Między akceptacja a manipulacją – refleksje z badań dotyczących podmiotowości ucznia w szkole (respektowanie praw ucznia) [W:] Edukacja alternatywna nowe teorie, modele badań i referaty, red. J. Piekarski, B. Śliwerski, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000, s. 364. 34 demonstracyjne zaprzeczenie praw dziecka, by wymienić choćby prawo do nieskrępowanego rozwoju, zdrowia fizycznego i psychicznego, rozwoju zdolności indywidualnych. Prawa dziecka wynikające z dokumentów ONZ, a także ustawodawstwa oświatowego od kilku lat torują sobie drogę w polskiej edukacji. Można więc założyć, że ostatnie lata powinny zaznaczyć się istotną zmianą w zakresie znajomości praw dziecka i ich realizacji36. Za przestrzeganie prawa w szkole przede wszystkim odpowiedzialni są nauczyciele. Osobą, która szczególnie powinna zwracać uwagę na przestrzeganie w szkole zapisów Konwencji o Prawach Dziecka jest pedagog szkolny (Zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25.05.1993r. w sprawie zasad udzielania uczniom pomocy psychologicznej i pedagogicznej, Dz. Urz. MEN 1993, Nr 6, poz. 19). Wg B. Sochal na podstawie analizy prawa oświatowego można stwierdzić, że ogólnie jest ono zgodne z zaleceniami Konwencji o Prawach Dziecka. Nie znaczy to jednak, że nie należy doskonalić przepisów w celu lepszego dostosowania do standardów Konwencji. Autorka zauważa, że przepisy oświatowe nie tworzą jednolitego systemu ochrony praw dziecka (ucznia), a szkole pozostawia się dowolność określania w statutach procedur dotyczących przestrzegania tych praw. Brak mechanizmów egzekwowania praw powoduje, że mają one często charakter deklaratywny, a sprawcy ich łamania mogą pozostać bezkarni. B. Sochal podkreśla również, że dzieci powinny posiadać w szkole prawa niezależne od obowiązków. Nie można karać pozbawieniem praw za niewykonanie obowiązków. Prawa człowieka, dziecka, w przeciwieństwie do jego obowiązków, są regulowane międzynarodowymi konwencjami. Dopuszczalne jest jedynie pozbawianie dziecka różnych przywilejów, wyszczególnionych w statucie szkoły lub innych regulaminach wewnętrznych. Autorka ta zwraca także uwagę, że przekazywanie wiedzy o prawach i procedurach ich przestrzegania jest ważnym elementem kształcenia i wychowania ucznia, który winien rozwijać się w społeczności szkolnej kierującej się demokratycznymi zasadami. Znajomość własnych praw i ich przestrzeganie przez G. Miłkowska-Olejniczak, Prawa ucznia w świadomości i praktyce pedagogicznej nauczycieli [W:] Pedagogiczne aspekty Paktów Praw Człowieka i Konwencji Praw Dziecka założenia i rzeczywistość, red. M. Jakowicka, K. Stech, WSP, Zielona Góra, 2000, s. 247-248. 36 uczniów i nauczycieli sprzyja lepszemu rozwiązywaniu problemów wychowawczych i prowadzi do zmniejszenia liczby występujących w szkole konfliktów37. Reasumując, można stwierdzić, że jeśli szkoła ma służyć wszechstronnemu rozwojowi młodego człowieka, zgodnie z jego prawami zawartymi w Konwencji, zadaniem nauczyciela jest umieć rozpoznać potrzeby i pragnienia swoich podopiecznych. Bez poszanowania praw każdego dziecka, bez wsłuchiwania się w jego słowa oraz otwierania na jego opinie i sądy, będzie to niemożliwe. Opracowała: Aleksandra Herejczak B. Sochal, Obowiązujące przepisy oświatowe a Konwencja o Prawach Dziecka [W:] Humaniści o prawach dziecka, red. J. Bińczycka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000, s. 98. 37
