Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

Zagadnienia wstępne.
Przedmiot i zarys programu wykładu
(WDS 2015 - 2016)
Wprowadzenie do wykładu (I) –
„eksperyment więzienny”
 „Stanfordzki eksperyment więzienny” (Stanford Prison Experiment – SPE),
zbadanie psychologicznych skutków symulacji życia więziennego (grupa
psychologów uniwersytetu Stanford pod kierownictwem Philipa Zimbardo w
1971 roku);
 pytanie, co ma ważniejsze znaczenie, jednostkowe charaktery
(strażników i więźniów), czy wpływ „sytuacji więziennej” (oczekiwania
dotyczące ról społecznych);
 wnioski:
 ludzie (zdrowi psychicznie) w specyficznych warunkach mogą wcielać się w
role „oprawców” i „ofiar”;
 odgrywanie
ról społecznych może wpływać na kształtowanie
się zachowanie (i osobowości) jednostki, zwłaszcza wtedy, gdy nie ma ona
możliwości porzucenia roli lub gdy rola społeczna nie pozwala jej na
swobodę postępowania.
Wprowadzenie do wykładu (II)
– „eksperyment więzienny”
 problemy etyczne:
czy uczestnicy byli poinformowania o wszystkich celach badania?;
 brak reprezentatywności próby (tylko mężczyźni);
 „sztuczny” charakter sytuacji badania;
 brak stałych problemów więzień (rasizm, homoseksualizm itp.)
ale duże znaczenie tego eksperymentu (warunki instytucjonalne wpływają
na relacje społeczne) m.in. dla funkcjonowania domów opieki dla starszych lub
niepełnosprawnych itp.;
eksperyment a przykład więzienia w Abu Ghraib (Irak, 2004);
eksperymenty w naukach społecznych (trudności dla eksperymentalnych
badań socjologicznych);
„efekt Hawthorne” (zjawisko będące źródłem błędów w trakcie prowadzenia
badań w grupie ludzi, wynikające z ich wiedzy, że uczestniczą w tym badaniu –
eksperymencie).





Role społeczne i kontrola społeczna czy jesteśmy „wolni” w społeczeństwie?
 kontrola społeczna - „termin pierwotny” w socjologii (stosuje się go do
wyjaśniania zjawisk społecznych, ale się go nie definiuje) – ogólnie to
mechanizmy wymuszające współdziałanie, utrzymujące i stabilizujące
porządek społeczny;
 jest to jedno z najstarszych pojęć w socjologii (stosował je już A. Comte);
 ewolucja znaczenia pojęcia „kontroli społecznej”:
 przed II wojną światową – społeczeństwo dominuje nad jednostką,
kontrola społeczna ma charakter zamierzony (intencjonalny), normy
społeczne stanowią „szkielet” społeczeństwa, a celem kontroli jest
harmonijne funkcjonowanie społeczeństwa, a nie przywracanie ładu
społecznego;
 po II wojnie światowej – rola jednostki, większy nacisk na
mechanizmy, które przywracają ład społeczny niż go kreują, kontrola
społeczna jako reakcja na zachowania odbiegające od norm,
przeciwdziałanie dewiacjom (akcent pada na „kontrolującą” / opresywną
rolę instytucji).
Kontrola społeczna a
konformizm społeczny
(dostosowanie się do innych)
 dostosowywanie własnego zachowania i
myślenia do zachowania i
myślenia „innych” (grupy, społeczeństwa);
 dlaczego jesteśmy konformistyczni (lub inaczej, dlaczego
zachowujemy się tak jak inni?)?:
 naśladowanie (imitowanie) innych;
 obawa kary (głównie ze względu na świadomość jej
nieuchronności);
 opinio communis - dążenie do akceptacji (uznania) przez
„innych” - dlaczego?:
 gdyż jest to związane z naszą samooceną, budową i
funkcjonowaniem naszej tożsamości społecznej;
 a także związane jest z głęboką potrzebą „bycia z innymi”
(argument socjo-biologiczny).
Socjologia a „wiedza potoczna”
 wiedza potoczna - ma charakter „naturalny”, spontaniczny (przysłowia) i
wartościujący (jest to wiedza emocjonalna, „gorąca”);
 opiera się na dychotomicznych ujęciach („dobrzy” – „źli”) oraz pochopnych
uogólnieniach i stereotypach.
 socjologia wobec „wiedzy potocznej” różni się użyciem :
 metod badawczych:
nacisk na określenie problemu badawczego, zbieranie danych według
uznanych reguł (warsztat socjologiczny) i odróżnianie „domysłów” od
„faktów”.
 stawianiem pytań badawczych i prób odpowiedzenia na nie w sposób
systematyczny:
 jak jest „naprawdę”?;
 dlaczego tak jest tak, jak jest?;
 co należy robić, aby zmienić daną sytuację?

Organizacja wykładu
 celem wykładu jest wprowadzenie do podstawowych pojęć, problemów
i koncepcji badawczych w socjologii:
 ma przygotować studentów do bardziej wyspecjalizowanych
przedmiotów socjologicznych prowadzonych w Instytucie
Socjologii UW (na ul. Karowej);
 szczególny nacisk będzie położony jest na prezentację złożoności
(pluralizmu) perspektywy badawczych i teoretycznych w socjologii;
 ukazanie głównych sporów toczących się między określonymi
podejściami teoretycznymi w zakresie analizy i wyjaśniania
podstawowych zjawisk społecznych, jak np. społeczeństwo,
państwo, rynek, kultura itp.
Warunki zaliczenia
 podręczniki:
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa
2003 (lub nowsze wydania) następujące rozdziały: I –III (s. 19-91) oraz VIIIXVIII (s. 183-315);
 Mirosława Marody, Jednostka po nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR, Warszawa 2014 (Roz. I. Jednostka w społeczeństwie, s. 12-35;
Roz. IV. Społeczne środowisko po-nowoczesności, s. 119-164).
 warunki zaliczenia wykładu i egzamin:
 obowiązkowe uczęszczanie na wykład (dopuszczalne są dwie nieobecności,
a nieusprawiedliwione nieobecności należy zaliczyć na dyżurze).
 wykład kończy się egzaminem pisemnym w semestrze zimowym (ma
on formę testu składającego się z 50 pytań oraz wymaga napisania dwóch
krótkich – jednostronicowych - esejów, których temat jest wybierany z 6
propozycji).
Plan wykładów
 1. Zagadnienia wstępne – przykład „eksperyment więzienny”; przedmiot i zarys
programu wykładu, literatura i organizacja zajęć, sposób zaliczenia zajęć i
przeprowadzenia egzaminu.
 2. Rzeczywistość społeczna (I) – socjalizacja, role społeczne i kontrola
społeczna. Mechanizmy i stadia procesu socjalizacji. Pozycje i role społeczne.
Instytucje i mechanizmy kontroli społecznej. Systemy normatywne i sankcje,
konformizm i dewiacja. Stabilność i zmiana w porządku społecznym.
3. Rzeczywistość społeczna (II) - rodzina i pokrewieństwo. Pokrewieństwo.
Małżeństwo i strategie zawierania małżeństw. Pojęcie rodziny, struktura i funkcje,
podziały. Przemiany współczesnej rodziny. Rodzina we współczesnym
społeczeństwie polskim.
 4. Rzeczywistość społeczna (III) - grupa społeczna i kapitał społeczny. Pojęcie
grupy i więzi społecznej. Zbiorowość a grupa społeczna. Typy i odmiany grup
społecznych. Grupy formalne i nieformalne, pierwotne i wtórne. Społeczność
lokalna. Kapitał społeczny.

Plan wykładu (cdn.)
 5. Rzeczywistość społeczna (IV) – kultura: wartości, normy, symbole. Naukowe
i potoczne rozumienie kultury. Pojęcie i sfery kultury. Kategorie kultury, kultura
masowa i popularna. Kultura symboliczna - wartości, normy i symbole. Wartości
„materialistyczne” i „post-materialistyczne”.
 6. Religia. Religia w ujęciu socjologicznym. Teorie religii i religijności. Zjawisko
indywidualizacji i „prywatyzacji religii”, nowe ruchy religijne. Religijność i Kościół
katolicki we współczesnym społeczeństwie polskim.
 7. Naród i etniczność. Kategorie „swój” i „obcy” w życiu społecznym. Etniczność
i jej przejawy. Grupa etniczna i naród. Problemy państwa narodowego.
 8. Organizacje i instytucje społeczne (model „biurokracji”). Instytucja a
organizacja. Socjologiczne rozumienie instytucji, typy i rodzaje instytucji. Podejście
instytucjonalne w socjologii. Teoria biurokracji Maxa Webera, ograniczenia
racjonalności i dysfunkcje biurokracji.
Plan wykładu (cdn.)
 9. Nierówności i struktura społeczna. Zróżnicowanie społeczne i struktura
społeczna. Wielkie i małe struktury społeczne. Nierówności społeczne – geneza i
funkcje nierówności. Pojęcie klasy społecznej. Ruchliwość społeczna.
10. Ubóstwo, płeć i wiek w społeczeństwie. Bogactwo i bieda w społeczeństwie,
miary ubóstwa. Pojęcia „wykluczenia społecznego” i marginalizacji społecznej. Płeć
jako kategoria zróżnicowania społecznego oraz kategoria kulturowa (płeć
biologiczna i kulturowa - pojęcie „gender”). Wiek jako kategoria zróżnicowania
społecznego oraz kategoria kulturowa.

11.
Polityka w społeczeństwie (demokracja i państwo). Władza w
społeczeństwie. Socjologiczne rozumienie polityki, demokracja oraz jej
zróżnicowanie. Społeczeństwo obywatelskie, partie polityczne i grupy nacisku.
Struktura oraz funkcje państwa. Państwo opiekuńcze.
 12. Rynek w społeczeństwie (porządek ekonomiczny w społeczeństwie).
Instytucja rynku w myśli społecznej. Rynek i gospodarka rynkowa w
społeczeństwie. Max Weber i „duch kapitalizmu”. Produkcja i konsumpcja, życie w
społeczeństwie konsumpcyjnym (macdonaldyzacja i disneizacja życia).

Plan wykładu (cdn.)
 13. Nowoczesność i rozwój społeczny. Klasyczne socjologiczne teorie rozwoju i
zmiany społecznej Kryteria rozwoju społecznego (Human Development Index).
Nowoczesność w ujęciu socjologicznym. Socjologia a nowoczesność.
14. Globalizacja i „późna nowoczesność”. Globalizacja i procesy globalizacji w
różnych dziedzinach. Pojęcie „nowej lokalności”. Koncepcje społeczeństwa
ponowoczesnego: „późna” i „płynna” nowoczesność, społeczeństwo „ryzyka” i
„społeczeństwo sieciowe”.
 15. Podsumowanie wykładu - charakter socjologii i historyczne warunki jej
powstania. Podsumowanie wykładu. Socjologia jako nauka. Przedmiot socjologii,
główne pojęcia i koncepcje. Nowe koncepcje i wyzwania badawcze w socjologii
współczesnej. Specyfika rozwoju socjologii w Polsce.
