Mgr M Krzysztofowicz – surdopedagoga

Mgr M Krzysztofowicz – surdopedagog
Temat: TRUDNOŚCI KOMUNIKACYJNE OSÓB Z
NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ SŁUCHOWĄ
( ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM
RELACJI : LEKARZ – PACJENT ).
Inspiracją do poruszenia tego tematu stała się moja praca z dziećmi
niedosłyszącymi.
Z wykształcenia jestem oligofrenopedagogiem, surdopedagogiem oraz
nauczycielem nauczania zintegrowanego.
Praktyka zwróciła moją uwagę na problemy kontaktów interpersonalnych
uczniów niedosłyszących wykraczające poza szkołę. W klasie w szkole uczniowie
ci są objęci szczególną opieką przez wykwalifikowanych nauczycieli , którzy mają
na uwadze specyficzne trudności komunikacyjne tych dzieci. Inaczej przedstawia
się sytuacja w szerokim środowisku społecznym, w którym uczestniczą osoby z
deprywacją słuchową. Nieznajomość istoty ich trudności, pośpiech
oraz
konieczność podzielenia uwagi na wiele spraw jednocześnie są przyczyną
mimowolnego obniżenia tolerancji osób pełnosprawnych w stosunku
do
niesłyszących.
Wiele mówi się o rehabilitacji i nauczaniu osób niedosłyszących i na tym
obszarze maja one zapewnioną opiekę pedagogów, surdopsycholoogów i
surdologopedów. Należy jednak pamiętać, że osoby niedosłyszące są również
zwykłymi pacjentami w przychodniach, ośrodkach zdrowia i szpitalach, a lekarze,
którzy się z nimi kontaktują nie zawsze mają przygotowanie surdologiczne.
Lekarze przyjmują codziennie wielu pacjentów i na każdego z nich mają
czas ograniczony. W tym czasie muszą: przeprowadzić wywiad, zbadać pacjenta,
wpisać aktualne dane do karty pacjenta, wypisać recepty, ewentualnie dać
1
skierowanie do specjalisty oraz poinstruować pacjenta o przyjmowaniu leków. Taki
przebieg ma rutynowa wizyta u lekarza. Tymczasem
wyczerpujące zbadanie
pacjenta niedosłyszącego i przekazanie mu ważnych dla leczenia informacji
wymaga nakładu specjalnych wysiłków i czasu.. Ponieważ osoby niedosłyszące
posiadają w różnym stopniu opanowaną mowę werbalną oraz jej rozumienie,
porozumiewanie się z każdą z nich będzie wyglądało inaczej.
Poziom mowy i rozumienia mowy , a więc poziom komunikacji werbalnej
zależy od wielu czynników;
 wieku, w którym nastąpiła utrata słuchu,
 stopnia uszkodzenia słuchu,
 momentu, w którym została wykryta wada słuchu i rozpoczęta
się
efektywna rehabilitacja słuchu i mowy,
 momentu, w którym osoba ta zaczęła nosić aparat słuchowy,
 współwystępowania innych wad (sprzężenia),
 poziomu rozwoju intelektualnego,
 poziomu pamięci słuchowej,
 kultury językowej środowiska,
 współpracy rodziców dziecka ze specjalistami oraz ich zaangażowania w
rehabilitację dziecka.
Ta różnorodność czynników sprawia. Że nie można z góry osądzić, że pacjent z
lekkim niedosłuchem będzie się lepiej komunikować niż pacjent z niedosłuchem
średnim. W wyniku efektywnej rehabilitacji i silnej motywacji osoba ze średnim
niedosłuchem może przy pomocy aparatu słuchowego zupełnie prawidłowo
komunikować się werbalnie z otoczeniem. Należy jednak zawsze upewnić się czy
nasz przekaz został przez nią dobrze zrozumiały, ponieważ jej dobra
komunikatywność może
być w pewnych momentach pozorna i osoba
niedosłysząca odbierze informacje nieadekwatnie.
W zależności od stopnia uszkodzenia słuchu występują u dzieci różnorodne
trudności z przyswojeniem umiejętności językowych.
2
1. Przy ubytku słuchu lekkiego stopnia ( 21 – 40 dB ) mowa rozwija się w sposób
spontaniczny . Może występować uboższe słownictwo , jednak zarówno strona
gramatyczna jak i składniowa wypowiedzi jest w zasadzie prawidłowa. Mogą
występować duże problemy z artykulacją głosek: sz, ż , cz, dż, ś, ź, ć, dź. Oraz
spółgłosek dźwięcznych.
2. Przy ubytku słuchu stopnia umiarkowanego (średniego) (41 – 70 dB ) wolniej
rozwija się zarówno rozumienie mowy jak i słownictwo. Osoby te nie mają
możliwości mimowolnego korzystania z tego co mówi się w ich otoczeniu. Aby
zrozumieć wypowiedź muszą na ogół patrzeć na twarz mówiącego. Z tego
powodu wiele informacji nie dociera do nich. Osoby te mają również trudności z
rozróżnianiem słów o podobnym brzmieniu oraz takich, które są zbliżone
obrazem artykulacyjnym co utrudnia im słuchowe i wzrokowe rozpoznawanie
słów. Występują również problemy z dokładnym wysłuchaniem końcówek
gramatycznych co również prowadzi do błędnego zrozumienia sensu
wypowiedzi.. Może wystąpić wiele kłopotów z wysłuchaniem i artykulacją
głosek szeregu syczącego (są one trudne do wysłuchania) oraz z rozróżnianiem
spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.
3. Przy ubytku słuchu w stopniu znacznym (71 – 90 dB ) praktycznie nie jest
możliwe zaistnienie mowy werbalnej bez odpowiedniej rehabilitacji. Osoba taka
nie odbiera dźwięków z otoczenia, nie różnicuje ich i nie reaguje na nie.
4. Przy ubytku słuchu w stopniu głębokim (powyżej 90 dB ) charakterystyka
zaburzeń mowy jest taka jak przy stopniu znacznym, a dodatkowo występują
jeszcze zaburzenia rytmu, melodii i intonacji głosu.
Potocznie istnieje bezpodstawna opinia , że osoby niesłyszące charakteryzuje
mniejsza sprawność intelektualna.. Jednakże badania wykazały, że nie istnieją
3
cechy psychiczne charakterystyczne dla niesłyszących, natomiast istnieją
następstwa głuchoty w zakresie funkcji poznawczych oraz w sferze zachowania się.
Ponadto badania wykazały (S. Prillvitz,1996.), że jeśli dziecko niesłyszące jest
odpowiednio stymulowane, jego rozwój jest porównywalny z rozwojem dzieci
słyszących. Wszystkie inne upośledzenia (mniejsza zdolność poznawcza,
wolniejsze przyswajanie języka, zaburzenia emocjonalne ) nie są nawet pośrednim
następstwem braku słuchu lecz ,, uwarunkowanymi społecznie upośledzeniami
wtórnymi, skutkiem niewiedzy, przesądów, ideologii , które prowadzą zawsze do
zaniedbań lub sięgania po niewłaściwe środki wychowawcze.” (S. Prillvitz, 1996.).
Ogrom problemów z jakimi borykają się ludzie niedosłyszący można w
zarysie scharakteryzować:
 Deficyt informacji, który ogranicza sferą poznawczą lub zmusza do
podejmowania
bardzo
dużych
wysiłków
aby
ów
deficyt
zrekompensować.
 Fragmentaryczność informacji uniemożliwiająca całkowite ogarnięcie
problemu lub sytuacji, co powodować może nieadekwatne reakcje.
 Utrudniony rozwój mowy (opóźniony, zaburzony) co ujemnie wpływa na
kontakty interpersonalne.
 Trudności ze skupieniem uwagi (zmysły kierują się zwykle w stronę
bodźca akustycznego) skutkiem czego pewne sytuacje z reguły
przewidywalne są dla niesłyszącego zaskoczeniem. Następstwem tego
może być lęk i / lub zachowania nerwicowe.
 Nadwrażliwość na hałas; noszenie aparatów słuchowych często naraża
resztki słuchu
na hałas(wzmacnianie dźwięków niepożądanych, brak
regulacji głośności), co powoduje męczliwość i wpływa negatywnie na
układ nerwowy.
 Narażenie na stresy i frustracje, których w analogicznych sytuacjach nie
odczuwają ludzie słyszący. Skutkiem tego może być zniechęcenie,
bierność, wycofywanie się z działań i kontaktów.
4
 Świadomość uzależnienia od innych mogąca budzić poczucie niższej
wartości (kłopoty z samooceną).
 Świadomość ograniczeń (pewne sfery działań są niedostępne: zawodowe,
sportowe, kulturalne, naukowe). W związku z tym pewne obszary są obce
osobie niedosłyszącej lub też wnika w nie w sposób ograniczony, za
pośrednictwem innych.. Zubaża to jej wiedzę i możliwość wymiany
doświadczeń z innymi.
 Porównywanie się z ludźmi słyszącymi (niesłyszące żyją w ich świecie)
wypada niekorzystnie i może wykształcić postawę wycofywania się.
 Kłopoty z tożsamością -,,czy należę do świata głuchych czy słyszących ?
Może to spowodować dystans do obydwu grup, a więc skazanie się na
izolację.
 Zaburzenia w rozwoju osobowości (uboższy świat uczuć, empatii ).
Osoby takie mogą być postrzegane przez innych jako ,,zimne” i ,,oschłe”
co z kolei może zmniejszać chęć do kontaktowania się z nimi.
 Trudności z zaspokajaniem potrzeb psychicznych (bezpieczeństwa,
akceptacji, samorealizacji) czego skutkiem może być rozdrażnienie,
wybuchy złości ,niecierpliwość wpływające negatywnie na kontakty z
innymi.
Uświadomienie sobie powyższych trudności pozwoli lepiej wczuć się w
sytuację osoby niedosłyszącej . Wizyta w gabinecie lekarskim jest zawsze
związana ze stresem nie tylko z powodu dolegliwości , ale również z powodu
trudności komunikacyjnych, Czasami stres może być tak silny, żw powoduje
reakcje somatyczne , takie jak podwyższenie ciśnienia i przyspieszenie tętna co
może dać w efekcie nieadekwatny obraz badania lekarskiego. Prawidłowe
podejście do pacjenta pozwoli uniknąć przykrych i denerwujących dla obydwu
stron sytuacji.
5
Prawidłowe relacje lekarza z pacjentem niedosłyszącym wymagają od lekarza
przestrzegania pewnych zasad:
 Należy zapewnić ciszę w pomieszczeniu (zamknąć okna, jeżeli dobiega
hałas
z
ulicy,
wyeliminować
rozmowy
dobiegające
z
innego
pomieszczenia, itp.). Wszystkie dodatkowe dźwięki zakłócają lub wrącz
uniemożliwiają odbiór mowy przez osobę niedosłyszącą.
 Należy upewnić się jaka głośność i tempo mowy są najlepiej odbierane
przez pacjenta. Nie należy mówić zbyt głośno ani przesadnie
artykułować, natomiast trzeba mówić jak najwyraźniej i zwracać uwagę
na prawidłową pracę artykulatorów (pacjent odczytuje mowę z ust).
 Należy się upewnić, czy słownictwo jakim się posługujemy jest dla
pacjenta zrozumiałe. Należy posługiwać się zdaniami krótkimi i
jednoznacznymi. Ważne treści należy zapisać na kartce i wyjaśnić
dodatkowo pacjentowi.
 Należy pamiętać aby przy mówieniu stać lub siedzieć przodem do
pacjenta w optymalnej odległości, tak, aby mógł on odczytywać mowę z
ust. Ważne przy tym jest, aby nie stać w stosunku do pacjenta pod
światło. Trzeba również uważać czy pacjent ma na nas zwróconą uwagę i
śledzi tok mowy (osoby niedosłyszące łatwo się dekoncentrują ).
 Ważne rzeczy należy mówić ze szczególnym naciskiem i – jeśli trzeba –
powtórzyć.
 Przy poleceniach – wspierać polecenia gestem.
 Jeżeli pacjent ma wykonać jakieś polecenie – upewnić go , że robi coś po
naszej myśli (zmniejszenie niepewności zmniejszy napięcie pacjenta ),
 Unikać pośpiechu (spowoduje zdenerwowanie i dekoncentrację).
 Jeżeli badanie będzie wymagało wyjęcia aparatu słuchowego , należy
uprzedzić o tym pacjenta, jak również poinstruować go wcześniej o tym,
co się będzie działo.
6
 Wypowiedzi pacjenta ograniczać do konkretów związanych z daną
wizytą (niektórzy niedosłyszący bywają ,,przegadani” i podają informacje
nie na temat.
 Przed opuszczeniem gabinetu przez pacjenta należy się upewnić czy
wszystko dobrze zrozumiał,
Wszystkie te zabiegi nie wymagają specjalnych umiejętności, jedynie dobrej
woli
oraz ,,wczucia się ” w sytuację. Od strony organizacyjnej należałoby
natomiast zapewnić większą rezerwę czasu niż dla pacjentów słyszących oraz jeśli zaistnieje potrzeba – pomoc osoby dodatkowej (np., pielęgniarki).
LITERARURA :
Dysarz Z. Kompetencje komunikacyjne u dzieci niedosłyszących. W: (red.) R
Ossowski, Trudności w komunikowaniu się osób z uszkodzonym
słuchem. Bydgoszcz,1996.
Gałkowski T. Psychologia dziecka głuchego. PWN. Warszawa, 1998.
Prillvtz. S. Język, komunikacja i zdolności poznawcze niesłyszących. WSiP.
Warszawa, 1996.
Rakowska A. Język, komunikacja, niepełnosprawność. Wybrane zagadnienia.
Kraków. 2003.
Skarżynski H. Klasyfikacja zaburzeń słuchu. Logopedia t. 28, PTL. Lublin 2000.
Opracowała: mgr Marzena Krzysztofowicz – surdopedagog
7
8
9