3. Współpraca: logopeda
advertisement
Poznań 2014 Jąkanie dzieci jako problem psychologiczny Katarzyna Urbaniak Plan 1. 2. 3. 4. 5. Przeżycia traumatyczne na niepłynność mówienia - jak prawidłowo zdiagnozować jąkanie wtórne. Objawy jąkania a emocje € - analiza czynników wpływających na skuteczność terapii. Współpraca: logopeda - psycholog i rodzice -€ “w jakich sytuacjach niezbędna. Reakcja rodziców na niepłynność mówienia -€ “istota wsparcia psychicznego dziecka jąkającego się. Dostosowanie terapii do indywidualnych potrzeb dziecka na jakie aspekty trzeba zwrócić uwagę W literaturze przedmiotu charakteryzowane najczęściej jako „zaburzenie złożone i wielowymiarowe”. Lingwistyka - opis objawów niepłynności. Nauki medyczne - przyczyny i patomechanizm jąkania. Psychologia – opis reakcji indywidualnych na niepłynność mówienia (postawy, emocje), a także próba określenia sylwetki osoby jąkającej się. Socjologia - społeczne skutki jąkania, np. trudności w przystosowaniu się społecznym. JĄKANIE Jak każde zaburzenia mowy jest zjawiskiem biologicznym, psychicznym i społecznym jednocześnie (Grabias,1994). Chęciek (2005) definiują jąkanie jako funkcję niepłynności mówienia i reakcji (fizjologicznych i psychologicznych) jej towarzyszących, utrudniających komunikację interpersonalną. Jąkanie ma strukturę składającą się z czynników – biologicznego, lingwistycznego, psychologicznego i społecznego, pomiędzy którymi zachodzą relacje (Tarkowski ,1999). Zespół trzech wzajemnie warunkujących się objawów: przerwy, przeciąganie, powtarzanie głosek itd.. (poziom językowy), lęk, niechęć do mówienia, uczucie frustracji (poziom psychiczny), współruchy (poziom neurofizjologiczny) (Woźniak , 1993). Złożoność obrazu jąkania wymaga więc interdyscyplinarnego podejścia do diagnozy i terapii tego zaburzenia. ???????????????????? 1. Przeżycia traumatyczne na niepłynność mówienia - jak prawidłowo zdiagnozować jąkanie wtórne. W nomenklaturze Światowej Organizacji Zdrowia otrzymało kod F.98.5, w podkategorii „zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się w dzieciństwie i wieku młodzieńczym” (ICD – 10,1997, s. 234). Średni wiek początku jąkania waha się między 3 a 5 rokiem życia (28 miesiąc życia) (Yairi, 1983). Ryzyko pojawienia się po raz pierwszy objawów jąkania zmniejsza się wraz z wiekiem; tylko u 10% pojawia się pierwszy raz po 7. roku życia (Dworzyński, 2007). U dzieci płci męskiej ryzyko wystąpienia jest większe (4:1) (Chęciek, 2007). 1. Przeżycia traumatyczne na niepłynność mówienia - jak prawidłowo zdiagnozować jąkanie wtórne. Rozwojowa niepłynność mówienia – – – – charakterystyczna dla okresu przedszkolnego, przejściowa trudność w procesie przyswajania języka, głównie pojawiają się trudności w artykulacji, gdy szybki wzrost słownictwa, rozrost struktur gramatycznych i częstość porozumiewania się nie idzie w parze z sprawnością aparatu artykulacyjnego, – zwykle wraz ze wzrostem sprawności językowej niepłynność maleje (Dworzyński, 2007). 1. Przeżycia traumatyczne na niepłynność mówienia - jak prawidłowo zdiagnozować jąkanie wtórne. Jąkanie neurogenne - w następstwie określonych urazów lub chorób w obrębie centralnego układu nerwowego np. mózgu, rdzenia kręgowego, w tym kory mózgowej, obszarów podkorowych, móżdżku, a nawet sieci połączeń nerwowych. Urazy te lub choroby obejmują: -udar naczyniowy mózgu (wylew), z afazją bądź bez; - urazy głowy; udar mózgu (czasowe zatrzymanie przepływu krwi w mózgu); guzy, nowotwory; choroby degeneracyjne (choroba Parkinsona, miażdżyca); inne choroby (zapalenie opon mózgowych, AIDS); przyczyny związane z używaniem narkotyków (efekty uboczne sposobów leczenia). W większości przypadków urazy te zostają zidentyfikowane. 1. Przeżycia traumatyczne na niepłynność mówienia - jak prawidłowo zdiagnozować jąkanie wtórne. Jąkanie pierwotne – niepłynność jest spastyczna, dominuje niepłynność prosta w formie powtarzania sylab, bez logofobii (Tarkowski, 2002). Jąkanie wtórne - jest spastyczne, niepłynność złożona i występuje lęk przed mówieniem (Tarkowski, 2002). Może pojawić się nagle, ze wszystkimi objawami (Yari, 1983). 1. Przeżycia traumatyczne na niepłynność mówienia - jak prawidłowo zdiagnozować jąkanie wtórne. Jąkanie pierwotne – niepłynność jest spastyczna, dominuje niepłynność prosta w formie powtarzania sylab, bez logofobii (Tarkowski, 2002). Jąkanie wtórne - jest spastyczne, niepłynność złożona i występuje lęk przed mówieniem (Tarkowski, 2002). Może pojawić się nagle, ze wszystkimi objawami (Yari, 1983). 1. Przeżycia traumatyczne na niepłynność mówienia - jak prawidłowo zdiagnozować jąkanie wtórne. U dzieci wg Yairi (1983): stopniowo: u 40% dzieci nagle: u 33% dzieci, z dnia na dzień: 8% przed 7. rokiem życia wtórne (chroniczne): po 7. roku życia (Andrews, 1984) 1. Przeżycia traumatyczne na niepłynność mówienia - jak prawidłowo zdiagnozować jąkanie wtórne. Richter (1967) mówił o dwóch przyczynach jąkania: neurofizjologicznej (pierwotnej), do której zalicza między innymi naruszenie kolejności bodźców, a mianowicie zaburzenie procesów mózgowych, które są ważne w procesie mówienia. Poza tym jąkanie następuje, gdy napięcie mięśni artykulacyjnych, które jest potrzebne w mówieniu, staje się zbyt silne. Druga wymieniana przyczyna ma charakter psychogenny i jest wtórna. Tu można wymienić lęk przed mówieniem, nadmierną samokontrolę, przewidywanie „trudnych” głosek czy też świadomość zaburzenia. Teorie psychoanalityczne Teorie psychologiczne głoszą, że jąkanie jest reakcją nabytą, która może pojawiać się w wyniku zaburzeń emocjonalnych, zmian osobowości dziecka z powodu nieprzystosowania społecznego. Jąkanie jest objawem nerwicy, czyli jest efektem stłumienia negatywnych uczuć i emocji wypartych do podświadomości. Niechciane treści ujawniają się pod postacią objawów. 1. Przeżycia traumatyczne na niepłynność mówienia Propagatorem tego podejścia jest Szamburski (1996.) - Do powstania jąkania osoba, musi mieć predyspozycje. - Jeśli chodzi o czynniki wyzwalające, może to być silny przestrach, urodzenie młodszego brata lub siostry, rozłąka z opiekunami, zmiana sytuacji społecznej dziecka czy też silne przeżycie pozytywne. - Tym zaś, co może wzmacniać jąkanie, może być naśladowanie jednego z opiekunów, innej osoby dorosłej dla niego ważnej czy też rówieśnika. Inne czynniki, które mogą wzmacniać jąkanie, to: odzyskanie utraconej uwagi rodziców po urodzeniu się rodzeństwa, chęć rywalizacji ze starszym rodzeństwem o względy rodziców, chęć ukarania rodziców, ucieczka od trudnej sytuacji 1. Przeżycia traumatyczne na niepłynność mówienia Podobnie tłumaczy się jąkanie w psychologii klinicznej. Jąkanie jest tu traktowane jako zaburzenie czynnościowe, wyuczone, uważa się je za logoneurozę, czyli nerwicę. Etiologię jąkania przypisuje się lękowi lub sytuacji stresującej w dzieciństwie. Przyjmuje się założenie, że istnieje „podatność na neuronerwicę” (Klimasiński, 2000). 2. Objawy jąkania a emocje – analiza czynników wpływających na skuteczność terapii Nie dowiedziono, że istnieje specyficzna osobowość osoby jąkającej się. OBRAZ PSYCHOLOGICZNY OSOBY JĄKAJACEJ SIĘ Z badań wynika, że dzieci jąkające są nieśmiałe, zamknięte w sobie, posłuszne, ale wewnątrz wrogo nastawione do świata, ponadto są niedojrzałe emocjonalnie, nadpobudliwe psychoruchowo i mają liczne lęki (Tarkowski, 1992). Osoby jąkające są niechętnie nastawione do nawiązywania kontaktów społecznych i unikają komunikacji słownej. Wykazano, że u jąkających się podczas przeżywania stresu wydziela się większa ilość kortyzolu niż w takiej sytuacji u osób niejąkających się. Tym samym jąkający się inaczej przeżywają stres od innych. Być może jeszcze przed zaistnieniem sytuacji stresogennej osoba przewiduje jej nadejście, co nasila reakcję lękową (Tarkowski, 1992). OBRAZ PSYCHOLOGICZNY OSOBY JĄKAJACEJ SIĘ Jąkanie może obniżać znacząco jakość życia – utrudnia codzienne funkcjonowanie, a także pełnienie ról społecznych (kontakty interpersonalne, ograniczone możliwości zawodowe, społeczne i edukacyjne) (Yaruss i Quesal, 2006). Większość osób jąkających się obawia się ekspozycji społecznej, gdzie słuchacze zauważą ich zaburzenie płynności mowy. Osoby boją się negatywnej oceny i drwin. (Blower, 2003; Kostecka, 2004). Często dzieci jąkające się stają się obiektem pośmiewiska ze strony rówieśników czy nawet ofiarami bullyingu, czyli przemocy rówieśniczej (Blood, Boyle, Blood i Nalesnik, 2010). OBRAZ PSYCHOLOGICZNY OSOBY JĄKAJACEJ SIĘ Ważne miejsce w dyskusji nad jąkaniem zajmują emocje. Badania z użyciem EEG - podczas mówienia przewaga aktywności prawej półkuli, co może mieć związek z aktywacją emocji negatywnych (Boberg, Yeudall, Schopflocher i Bo-Lassen, 1983). Badania za pomocą rezonansu magnetycznego również potwierdzają nadaktywność tej półkuli mózgu (Van Zaalen, 2009). „Emocja oznacza, że dzieje się coś ważnego, co być może zagraża naszemu życiu, dlatego wyzwala ogromną aktywność całego organizmu, a wszystkie działania zmierzają do jednego celu.” LeDoux, "Mózg emocjonalny" OBRAZ PSYCHOLOGICZNY OSOBY JĄKAJACEJ SIĘ Najczęściej wymieniane emocje w jąkaniu to lęk, poczucie winy, zażenowanie i wstyd (Cooper, 1973). Są to te emocje społeczne, które są negatywne, niepożądane i których raczej chce się uniknąć. Wstyd jest odczuwany zawsze w obecności innych, kiedy myślimy, że ci inni mogą ocenić nasze zachowanie, które wykracza poza jakieś normy (Błachnio, 2005). Zażenowanie ma podobny charakter, ale różne są sytuacje, których dotyczy, są bardziej trywialne i wywołujące raczej uśmiech. Poczucie winy jest emocją bardziej prywatną, tutaj podmiot sam dla siebie jest sędzią (Zaleski, 1999). OBRAZ PSYCHOLOGICZNY OSOBY JĄKAJACEJ SIĘ Jąkający się wie, że kiedy zacznie się jąkać, inni będą go oceniać, i przypuszcza, że negatywnie, ale też on sam będzie sędzią dla siebie, co wywoła u niego winę. Jak podaje Öhman (2005), sytuacje wywołujące lęk są niesprecyzowane u jąkającego się. Osoba przeczuwa, że kiedy zacznie mówić, nie poradzi sobie i zacznie się jąkać. Kostecka (2004) wymienia gniew, który pojawia się, gdy jąkający nie zrobi czegoś z obawy przed jąkaniem oraz w sytuacji bezradności z powodu braku kontroli nad swoim zaburzeniem. Osoby jąkające się odczuwają lęk społeczny, obawiają się negatywnej oceny ze strony innych, a także nowych nieznanych sytuacji (Menzies, Onslow, Packman, O’Brian, 2009). 2. Objawy jąkania a emocje Psychoterapia "Badania nad psychoterapią pokazują, że pacjenci którzy ukończyli psychoterapię, zazwyczaj opisują dwa typy doświadczeń terapeutycznych, którym przypisują moc zmiany. Pierwsze doświadczenie obejmuje interpretacje, które przeobraziły ich wewnętrzny, psychologiczny krajobraz. Drugi typ doświadczeń to szczególne momenty autentycznego, ludzkiego spotkania z terapeutą, momenty które zmieniły zarówno samą relację pacjent - terapeuta, jak i poczucie "ja" pacjenta. Daniel Stern i inni, "Non-interpretive Mechanisms in Psychoanalytic Therapy" w "The International Journal of Psychoanalysis" 2. Objawy jąkania a emocje „Nie może w twoim życiu zajść żadna pozytywna zmiana, dopóki jesteś przywiązany do myśli, że masz żyć dobrze z jakiegoś powodu, który jest poza tobą. Dopóki przerzucasz całą odpowiedzialność na innych, którzy traktują cię niesprawiedliwie i krzywdzą - na męża-prostaka, zbyt wymagającego i niewspierającego szefa, złe geny, nieodparty przymus - dopóty nie wyjdziesz z impasu. Ty i tylko ty odpowiadasz za kluczowe aspekty swojej życiowej sytuacji i tylko ty dysponujesz mocą, która może je zmienić. Nawet więc kiedy stajesz przed przytłaczającymi zewnętrznymi ograniczeniami, wciąż masz swobodę wyboru: możesz przyjąć różne postawy wobec tych ograniczeń.” Irvin D. Yalom, "Patrząc w słońce. Jak przezwyciężyć grozę śmierci." 2. Objawy jąkania a emocje Psychoterapia indywidualna Psychoterapia grupowa Żywe, bezpośrednie doświadczenie obecności innych ludzi (poza terapeutą) jest okazją do usłyszenia o wielu punktach widzenia i sposobach przeżywania, a to z kolei wnosi wielowymiarowość i pozwala odkrywać niewidziane dotąd znaczenia własnych przeżyć. Różnorodność uczestników grupy i ich motywacja do wspólnej pracy nad sobą stanowią zachętę do przezwyciężania trudności i bolesnych chwil w terapii. Podobieństwo doświadczeń, odkrywane często z zaskoczeniem, potrafi przynieść bardzo dużą ulgę i dać oparcie wynikające z solidarnego zmagania się z podobnymi przeciwnościami. Grupy interpersonalne 3. Współpraca: logopeda - psycholog i rodzice WARIANT 1 Konsultacja wstępna z obydwojgiem rodziców. Czy w sprawie dziecka możecie Państwo przyjść obydwoje? Konsultacja wstępna z dzieckiem (3- 5 spotkań). Konsultacja z rodzicami w celu ustalenia dalszego postępowania. Z kim: Dzieci w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym W przypadku starszych dzieci (okres wczesnej adolescencji) do uzgodnienia przez rodziców z dzieckiem. 3. Współpraca: logopeda - psycholog i rodzice WARIANT 2 Konsultacja wstępna wspólna z dzieckiem i jego rodzicami. Następnie w zależności o wstępnej diagnozy problemu Konsultacja z dzieckiem Konsultacja z rodzicami Konsultacje rodzinne Po 3 – 5 konsultacjach podjecie decyzji dotyczącej dalszego postępowania Z kim: nastolatki (do uzgodnienia z nastolatkiem przez rodziców) małe dzieci (do wieku przedszkolnego) 3. Współpraca: logopeda - psycholog i rodzice WARIANT 3 Konsultacje wstępne z nastolatkiem. Konsultacja wspólna z nastolatkiem i jego rodzicami w celu uzgodnienia dalszego postępowania. Z kim: nastolatki ok. 17 – 18 lat (do uzgodnienia z nastolatkiem przez rodziców) „Proszę zapytać syna, czy chce przyjść wspólnie z Państwem czy osobno.” 3. Współpraca: logopeda - psycholog i rodzice Interakcyjna Terapia Rodzic Dziecko (Palin PCI) Cetrum dla Dzieci Jąkajacych się im. M. Palima w Londynie; wdrażana i udoskonalana od 80. lat XX w.; terapia ukierunkowana na zmianę zachowań i postaw rodziców lub opiekunów z aktywnym udziałem logopedy; techniki wykorzystywane: wideotrening (obserwacja własnych interakcji z dzieckiem przy użyciu kamery) i konsultacje z logopedą (wspieranie rodziców, a nie ich pouczanie); Interakcyjna Terapia Rodzic Dziecko (Palin PCI) Terapia opiera się na współpracy rodziny z terapeutą na zasadach partnerskich. Cele główne terapii: rozwijanie zdolności rodziców do radzenia sobie z problemem niepłynności mówienia ich dziecka, redukowanie lęku i obaw rodziców, minimalizowanie zająknięć. Interakcyjna Terapia Rodzic Dziecko (Palin PCI) 1. 2. ETAP I: rozpoznanie potrzeb dziecka (Czy wskazana jest interwencja terapeutyczna?) initial screening assesment ETAP II: pełne badanie logopedyczne Sesja 1: krótkie nagranie dziecka w zabawie swobodnej i badanie mowy Sesja 2: szczegółowy wywiad z rodzicami dziecka (bez udziału dziecka); pytanie o sytuację rodzinną ETAP III: omówienie wyników badań i propozycja programu Interakcyjna Terapia Rodzic Dziecko (Palin PCI) Ważnym aspektem w podejściu PCI jest styl oddziaływania terapeuty. Rolą logopedy jest raczej moderowanie przebiegu sesji terapeutycznych i wspieranie rodziców niż udzielanie im porad i pouczanie ich. Logopeda ma za zadanie przenieść zainteresowanie rodziców z popełnianych przez nich błędów na ich sukcesy i skoncentrować ich na tym. W podejściu PCI wykorzystuje się Terapię Krótkoterminową Skoncentrowaną na Rozwiązaniu. W takim ujęciu rodzice są ekspertami w zakresie swojego życia i swojego dziecka. Wsparcie logopedy potrzebne jest im do precyzyjnego i szczegółowego określenia celu swojego działania. Rodzice zachęcani są przez terapeutę o koncentrowania się na pozytywach, poszukiwania swoich mocnych stron. W oparciu o taki fundament rodzice wytyczają sobie cele terapeutyczne, które powinny być racjonalne i konkretne. Interakcyjna Terapia Rodzic Dziecko (Palin PCI) Logopeda wykorzystuje technikę w wideotreningu, umożliwiającą bezpośrednią obserwację zachowań. Logopeda zachęca rodziców do poszukiwania tego, co robią dobrze do tej pory i co skutecznie pomaga ich dziecku. Wspiera on rodziców w odnajdowaniu takich obszarów działania, gdzie oni mogą w przyszłości robić coś inaczej (częściej lub rzadziej), aby w ten sposób wpływać na płynność mówienia swojej pociechy. Program terapii w podejściu Palin PCI zakłada 6 sesji terapeutycznych w poradni, a następnie 6-tygodniowy etap utrwalania efektów terapii w warunkach domowych. Ostatnim etapem jest okres monitoringu. Interakcyjna Terapia Rodzic Dziecko (Palin PCI) SESJA PIERWSZA Celem: stworzenie atmosfery, w której możliwe będzie otwarte podejmowanie wszystkich ważnych dla prowadzenia terapii zagadnień. SESJA DRUGA zasada special time. Czas specjalny to technika terapeuryczna, która charakteryzuje się specyficzną organizacją. Aranżowana jest przez rodziców w warunkach domowych. Jest to 5 minut wspólnej zabawy rodzica z dzieckiem, podczas której osoba dorosła skupia się na realizacji wyznaczonego sobie celu logopedycznego (np.: zwolnienie tempa mowy). Interakcyjna Terapia Rodzic Dziecko (Palin PCI) Sesje czasu specjalnego organizowane są przez każdego rodzica oddzielne. W ciągu tygodnia powinny odbyć się przynajmniej 3 sesje (lecz nie więcej niż 5) dla każdego z rodziców z osobna. Ważnym zaleceniem jest skoncentrowanie się osoby dorosłej na zabawowej formie czasu specjalnego. Dziecko wybiera typ zabawy – zastrzeżeniem jest, że nie może to być oglądanie telewizji, gra z wykorzystaniem komputera, czytanie książek, czy zabawy na powietrzu. Celem tzw. czasu specjalnego jest umożliwienie rodzicom wdrażania określanych na spotkaniach z terapeutą strategii podczas krótkich zabaw z dzieckiem. Interakcyjna Terapia Rodzic Dziecko (Palin PCI) SESJE AMBULATORYJNE Kolejne sesje z terapeutę rozpoczynają się od analizy tego materiału. W czasie kolejnych sesji terapeutycznych w poradni nagrywane są kilkuminutowe zabawy dorosłego z dzieckiem (zazwyczaj jest to 5 minut zabawy z każdym z rodziców), które następnie są analizowane pod kątem poszukiwania mocnych stron interakcji rodzic-dziecko. 3. Współpraca: logopeda - psycholog i rodzice Obserwować Towarzyszyć Wspierać Monitorować 3. Współpraca: logopeda - psycholog i rodzice Konsultacja psychologiczna Analiza wyników badań psychologicznych pozwala stwierdzić, czy mimo występujących zaburzeń mowy u dziecko, jest ono np. dojrzałe do rozpoczęcia nauki szkolnej pod względem psychologicznym. Często zdarza się, że logopedzi chcą się dowiedzieć czy występujące u dziecka trudności szkolne wynikają ze współistniejących wad mowy czy też są od nich niezależne. Ocena możliwości intelektualne dziecka z zaburzeniami mowy, za pomocą specjalnych metod oceny psychologicznej jakimi są bezsłowne testy inteligencji. 3. Współpraca: logopeda - psycholog i rodzice Uzyskane z badań informacje wnoszą często istotne elementy do programu postępowania logopedycznego: wskazówki na temat rozwoju i częstotliwości oddziaływań, na temat mocniejszych i słabszych stron jego ogólnego rozwoju psychoruchowego. Badanie psychologiczne – ważne, aby nie była to jednorazowa wizyta dziecka u psychologa, ale cykl. 3. Współpraca: logopeda - psycholog i rodzice Psycholog bierze pod uwagę całokształt warunków rodzinnych i środowiskowych, ze szczególnym uwzględnieniem przeżywanych konfliktów lub urazów emocjonalnych. Tam gdzie współpraca między logopedą a psychologiem jest bliska i wykorzystywane są wzajemne obserwacje - tam można liczyć na pozytywne rezultaty terapeutyczne. 3. Współpraca: logopeda - psycholog i rodzice Często na zajęcia logopedyczne trafiają dzieci sprawiające trudności wychowawcze, nieśmiałe, nadpobudliwe lub mające trudności z koncentracją uwagi. To wszystko może również utrudniać terapię logopedyczną, wówczas wskazana jest również pomoc psychologa. Warto również zaznaczyć, iż w przypadku jąkania w terapię powinni zaangażowani być rodzice dziecka (niezależnie od jego wieku). Poprzez zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, dbałość o spokojną atmosferę w domu, cierpliwe wysłuchiwanie dziecka oraz spokojny, łagodny sposób mówienia wzmacniany jest efekt terapii, a w przypadkach wczesnego jąkania – można zapobiec pojawieniu się trudności emocjonalnych. Drugi okres nazywany jest okresem kryzysu emocjonalnego.: „Rodzice nie potrafią pogodzić się z myślą, że mają chore dziecko (...) Spostrzegają swoją sytuację jako beznadziejną, są przygnębieni, zrozpaczeni, bezradni. Mają poczucie zawodu i niespełnionych nadziei spowodowane rozbieżnością między wymarzonym, a rzeczywistym obrazem dziecka”. Mówi o poczuciu winy, jakie przeżywają rodzice, co z kolei powoduje agresję we wzajemnych stosunkach oraz bunt i wrogość wobec otaczającego świata. Wielu autorów podkreśla, że w tym okresie może wystąpić zjawisko odsuwania się ojca od rodziny. 4. Reakcja rodziców na niepłynność mówienia – istota wsparcia psychicznego dziecka jąkającego się Pierwszy to okres szoku lub wstrząsu emocjonalnego jest najkrótszym lecz najbardziej intensywnym w przeżycia, tj. rozpacz, żal, lęk, poczucie krzywdy, bezradność, beznadziejność (Twardowski 1991). Ten cios ma charakter nie tylko psychologiczny, rodzice czują, że zostali zdruzgotani przez jakąś wszechpotężną siłę kosmiczną, bezsensowne fatum czy groźnego i niesprawiedliwego Boga”. Rodzice mogą nie być w stanie pojąć co się stało, zachowywać się w sposób irracjonalny, czasem wręcz paradoksalny. 4. Reakcja rodziców na niepłynność mówienia – istota wsparcia psychicznego dziecka jąkającego się Kolejną fazą w procesie adaptacji jest okres pozornego przystosowania się. Tutaj charakterystyczne jest podejmowanie przez rodziców nieracjonalnych prób przystosowania się do zaistniałej sytuacji. Rodzice nie mogą pogodzić się z faktem, że ich dziecko jest niepełnosprawne, stosują różne mechanizmy obronne, np. nie przyjmują tego faktu do wiadomości lub jeżeli go przyjmują, wówczas częstym mechanizmem jest wiara w możliwość całkowitego wyleczenia dziecka. Pytają: „dlaczego my i nasze dziecko?” 4. Reakcja rodziców na niepłynność mówienia – istota wsparcia psychicznego dziecka jąkającego się Ostatnim stadium przystosowania z wymienionych wyżej jest okres konstruktywnego przystosowania się, który może odpowiadać fazie równowagi. W tym okresie w przeżyciach rodziców zaczynają dominować uczucia pozytywne (Twardowski 1991). Każdy z tych okresów może trwać krócej lub dłużej w zależności od możliwości adaptacyjnych członków rodziny, zasobów, jakie posiadają oraz indywidualnych cech każdego z nich. 4. Reakcja rodziców na niepłynność mówienia – istota wsparcia psychicznego dziecka jąkającego się Konieczne jest udzielenia rodzicom specjalistycznej pomocy w przeżywaniu kolejnych faz przystosowania się do posiadania dziecka z jąkającego się. W każdym z wyżej wymienionych okresów występują charakterystyczne przeżycia, często trudne. 4. Reakcja rodziców na niepłynność mówienia – istota wsparcia psychicznego dziecka jąkającego się Wśród nieprawidłowych postaw wymienia się: postawy zbytniej troskliwości (nadmiernie chroniącą); postawy odtrącenia (odtrącającą); postawy wymagające wykonywania rzeczy przekraczających możliwości dziecka (nadmiernie wymagającą); postawy niekonsekwentne; Postawa unikająca. Reakcja rodziców Postawy pozytywne: akceptację dziecka; współdziałanie z nim; dawanie dziecku swobody właściwej dla jego wieku; uznanie praw dziecka w rodzinie, jako równorzędnego członka, bez względu na objawy. Postawa rodzicielska jest strukturą poznawczo - drążeniowo aktywną, ukierunkowującą zachowanie się rodziców względem dziecka, która zawiera ładunek uczuciowy, a tym samym wyznacza działanie w stosunku do dziecka. Nastrój rodziców (z badań własnych, na łamach „Nowej audiofonologii”, 2 (5); 2013 Nastrój „wzorcowy” dla badanych rodziców dzieci osób jąkających się (z badań własnych, 2013): PN ↑ zdenerwowanie, przestraszenie TH ↓ subiektywne odczucie przygnębienia PE = umiarkowane pobudzenie i aktywność do działania W przypadku rodziców dzieci osób jąkających się stwierdzono występowanie takich reakcji emocjonalnych, jak niepokój, smutek, zakłopotanie oraz mniejszą aktywność, czyli występowanie negatywnego nastroju. Wynik ten jest najbardziej charakterystyczny dla grupy badanych osób, jednak niejednoznaczny w przypadku zróżnicowania rodziców ze względu na poziom głębokości jąkania u dziecka. Stan kliniczny wyrażony w poziomie nasilenia objawów jąkania ocenianym przez rodziców różnicuje ich nastrój. Opiekunowie dzieci głęboko jąkających się częściej odczuwają zdenerwowanie (PN) i pobudzenie do działania (PE), niż rodzice dzieci jąkających się w stopniu umiarkowanym. Zupełny brak przygnębienia (TH), umiarkowany spokój (PN) oraz niewielka aktywność do działania to cechy charakterystyczne dla rodziców dzieci z jąkaniem lekkim. Ponadto ojcowie i matki dzieci jąkających się różnią się między sobą w zakresie nastoju lęku – napięcia. Ojcowie dzieci jąkających się są bardziej lękliwi i napięci niż matki. Reakcja rodziców na niepłynność mówienia – istota wsparcia psychicznego dziecka jąkającego się W toku diagnozy ważne jest rozpoznanie postawy rodzica – jako jednego z czynników mających wpływ na funkcjonowanie dziecka, także w terapii. Wystarczająco dobrzy rodzice. Dziecko oczekuje opieki od rodziców i ma obowiązek bycia im posłusznym; rodzice zaś zobowiązani są do opieki nad nim i ponoszenia odpowiedzialności za dzieci. Rodzice, którzy korzystają z dziecka. Czasami dziecko jest wykorzystywane do pośredniczenia w trudnych chwilach związku rodziców. Dzieci są negocjatorami – próbują godzić rodziców, albo są listonoszami – przekazują między nimi wiadomości. Rodzic zapraszający do zajęcia miejsca współmałżonka. Dziecko staje się powiernikiem, osobą do zwierzeń, zajmuje się męskimi lub kobiecymi zadaniami w domu. Dziecko opiekuje się rodzicem, by ten mógł się wygadać i zaznać trochę spokoju. Rodzic: „Nie pozwolę ci o niczym decydować” Dziecko nie ma możliwości popełniania drobnych błędów i uczenia się na nich. Ciągle będzie oglądało się na rodziców. Formy pomocy dla rodziców 1. Psychoedukacja: wielu rodziców nie wie, na czym polega jąkanie; nie zna istoty zjawiska; wielu rodziców posługuje się skryptami i mitami; ważne, aby stosowaniu metod wychowawczych przez rodziców towarzyszyła odpowiednia refleksja i wiedza, wynikająca ze znajomości problematyki wychowawczej dzieci z określonym zaburzeniem, ale także dzieci w określonym wieku rozwojowym; nigdy w obecności dziecka; najlepiej, gdyby spotkanie z rodzicem odbyło się na osobnym spotkaniu warto powiadomić dziecko, że od czasu do czasu, będziemy spotykać się z rodzicem, po to by omówić program terapii, nigdy jego treść. 2. Konsultację psychologiczna dla dziecka lub/i dla rodzica. 3. Terapia psychologiczna rodzica lub/i dziecka. 4. Terapia małżeńska Doświadczenie uczy, że im lepsza relacja między rodzicami, tym lepsze warunki dla rozwoju mają dzieci. Rodzice nieskonfliktowani mają więcej czasu, aby zajmować się dziećmi i poświęcają im więcej uwagi. 5. Stała współpraca z psychologiem/ psychologiem dziecięcym; 5. Dostosowanie terapii http://www.youtube.com/watch?v=lmn3 m1xxyfU 12.57 min. 5. Dostosowanie terapii Dell, uczeń Ch. Van Ripera dokonał rozróżnienia jąkania (u dzieci) na: lekkie, umiarkowane, znaczne i ciężkie. Jąkanie lekkie to jąkanie o zwiększonej niepłynności mówienia bez spastyczności i negatywnych objawów psychologicznych. W umiarkowanym jąkaniu występują poza niepłynnością pierwotną także sygnały walki i napięcia, dźwięki wtrącone, reakcje unikania (niepłynność wtórna) oraz współruchy (poruszanie głową, przymykanie oczu, drganie policzków). Typ trzeci - jąkanie ciężkie - może pojawiać się niezależnie od wieku, choć najczęściej kojarzona jest z okresem dojrzewania. Najbardziej charakterystyczne są tu silne bloki (jest ich dużo i w całej gamie nasilenia), symptomy napięcia i walki z niepłynnością (współruchy). 5. Dostosowanie terapii Terapia dziecka lekko jąkającego się powinna być prowadzona w sposób swobodny i tylko pośrednio dotykający problemu. Formuła zabawy wydaje się być najbardziej odpowiednia. Pracując z dzieckiem przedszkolnym lub jeszcze młodszym po prostu wyciągamy zabawki i bawimy się starając się, aby tematy rozmowy dotyczyły tylko świata zabawy. Większość dzieci z tej grupy potrzebuje właśnie takiego zanurzenia się w oceanie swobodnej wypowiedzi, ponieważ w takiej atmosferze radzenie sobie z trudnościami zaczyna dziać się samo z siebie. 5. Dostosowanie terapii W trakcie zabawy terapeuta powinien zająć pozycję na podobnej wysokości jak dziecko, aby unikać fizycznego górowania nad dzieckiem. Oczy powinny znajdować się na podobnym poziomie. W trakcie pierwszych spotkań najważniejsze jest, aby okazać ciepło i prawdziwe zainteresowanie dzieckiem a także stwarzać atmosferę przyzwalania na różne trudności, także te z płynnym mówieniem. Sposób słuchania zająknięć dziecka przez terapeutę wydaje się być niezwykle ważny. Być może po raz pierwszy dziecko spotka się ze spokojną reakcją, bez towarzyszących jakichkolwiek sygnałów uczuć strachu czy niepokoju albo nadmiernej chęci pomocy /doświadczenie korekcyjne/. 5. Dostosowanie terapii Jedną z form prowadzenia tych ćwiczeń może być używanie pacynki, w której wypowiedzi włączamy jąkanie. Dla niektórych osób może to być dużo łatwiejsze do wykonania niż stosowanie zająknięć w swojej własnej wypowiedzi. A dla dziecka może okazać się dużo bardziej atrakcyjne. Gdy zauważymy, że czuje się ono swobodnie słuchając zająknięć terapeuty próbujemy włączyć go w bardziej aktywny udział w terapii. Delikatnie pytamy, czy jemu samemu zdarzają się takie momenty zacięcia czy podskakiwania na słowach. Świadomie unikamy w rozmowie z dzieckiem słowa jąkanie ze względu na jego negatywną konotację emocjonalną i niską wartość wyjaśniającą to co się z nim rzeczywiście dzieje. Inne słowa opisujące jąkanie to np. zatykanie, rozciąganie, blokowanie, zatrzymywanie. Cele Stworzenie warunków do bezpiecznego otwarcia problemu przed terapeutą, który okaże zrozumienie i akceptację. Tworzenie atmosfery humoru i zabawy, która pomaga w osłabieniu reakcji emocjonalnej towarzyszącej jąkaniu i tym samym zmianie negatywnej konotacji problemu Praca nad poczuciem wartości np. poprzez pozwalanie mu na korygowanie naszych drobnych niepłynności bądź na monopolizowaniu spotkania Pokazanie i przekonanie dziecka o tym jak wiele jego wypowiedzi jest płynnych oraz pomoc w jak najbardziej plastycznym odczuciu tego stanu. Wątpliwości ????? 1. Czy samo prowadzenie terapii nie spowoduje pogłębienie problemu? teoretycznie na początku terapii jąkanie może się nasilić; mit: dzieci są nieświadome swojego jąkania; 2. Czy nie popełnimy błędu, który spowoduje pogorszenie mowy? pojedyncze błędy zdarzają się każdemu terapeucie, mogą spowodować krótkotrwałą reakcje dziecka, jednak uważna obserwacja zachowań pacjenta pozwala korygować sposób prowadzenia zajęć 5. Dostosowanie terapii Jąkanie umiarkowane nieodłącznie związane jest z reakcją emocjonalną. Dzieci, u których nie widać reakcji emocjonalnych są prawdopodobnie specjalistami w jednej z dwóch metod ucieczki od problemu: nauczyły się ukrywać swoje emocje, tak że nie są one widoczne dla otoczenia, próbują usilnie ignorować jąkanie i emocje towarzyszące. Szczególnie dzieci stosujące obydwie metody potrzebują naszej pomocy. 5. Dostosowanie terapii Zapytanie o uczucia: zwerbalizowanie przez dziecko tego, co czuje w trakcie bloku może okazać się bardzo znaczącym czynnikiem ułatwiającym rozwiązanie problemu. Na podstawie opowieści dziecka można również poznać sposób reagowania rodziców i rówieśników. W trakcie podejmowanej rozmowy już o problemie dziecka poznajemy sposób reagowania na swoje jąkanie. 5. Dostosowanie terapii Nacisk jest położony na konfrontację z jąkaniem. Zauważania niektórych bloków i opisywanie tego, co u dzieci wtedy się dzieje. Zachęcamy do tylko chwilowej koncentracji na swoim mówieniu i tylko do zauważenia ewidentnych zająknięć, nie drobnych niepłynności. O opis tego co się dzieje w momencie bloku tzn. o głębszą identyfikację problemu prosimy najpierw na przykładzie swojego udawanego zająknięcia. Podczas naszej rozmowy jąkanie może stać się obiektem interesujących badań i eksperymentów. I do tego jeszcze to właśnie dziecko jest obserwatorem a nie sprawcą tych niedoskonałości w mówieniu. Taka pozycja dziecka będąca odwrotnością tej, w której zwykle bywa ma duże znaczenie dla podniesienia samooceny dziecka. 5. Dostosowanie terapii Kolejnym ćwiczeniem jest skłonienie dziecka do udawania jąkania podczas zabawy. Np. terapeuta zapowiada, że opowiadając coś będzie od czasu do czasu się zacinał, a zadaniem dziecka, aby zdobyć punkt, będzie zauważenie tego i odtworzenie w możliwie identyczny sposób. Udajemy tutaj różne rodzaje bloków, ale zawsze w ich łagodnej wersji. To ćwiczenie oprócz tego, że zmniejsza lęk przed samym brzmieniem jąkania pozwala poczuć pewna kontrolę nad tym co się dzieje w trakcie zacinania. Przekonuje, że nie jest wtedy całkowicie bezradne. 5. Dostosowanie terapii Niezbędne jest bowiem nabycie umiejętności zauważania niektórych bloków i opisywania tego, co u dzieci wtedy się dzieje. Zachęcamy do tylko chwilowej koncentracji na swoim mówieniu, tak aby nie zostało to odebrane jako zwyczajne dokuczanie i tylko do zauważenia ewidentnych zająknięć, nie drobnych niepłynności. Natomiast o opis tego co się dzieje w momencie bloku tzn. o głębszą identyfikację problemu prosimy najpierw na przykładzie swojego udawanego zająknięcia. Podczas naszej rozmowy jąkanie może stać się obiektem interesujących badań i eksperymentów. I do tego jeszcze to właśnie dziecko jest obserwatorem a nie sprawcą tych niedoskonałości w mówieniu. Taka pozycja dziecka będąca odwrotnością tej, w której zwykle bywa i ma duże znaczenie dla podniesienia samooceny dziecka. 5. Dostosowanie terapii Kolejne ćwiczenie – odwrócenie ról i to terapeuta ma za zadanie " łapać" udawane zająknięcia dziecka (odczulanie). 5. Dostosowanie terapii Dzieci jąkające się w sposób zaawansowany: Tutaj po początkowych etapach procesu terapii podobnych do opisanych w stosunku do dzieci z poprzednich grup pojawia się jeszcze głębszy etap polegający na rozmowie o prawdziwych momentach jąkania, które zdarzają się dziecku. Praca terapeutyczna jest jeszcze bardziej bezpośrednia. Staramy się opisać je w sposób obiektywny, chociaż zachowujemy dużą delikatność, aby dziecko nie poczuło się zranione. Powoli odkrywamy cechy charakterystyczne jąkania danego dziecka. Wprowadzamy „koncepcję trzech sposobów wymawiania słów". 1. wymawianie w sposób płynny, 2.silne jąkanie,3.jąkanie w sposób lekki. Przedstawiamy je jako możliwą alternatywę dla jąkania trudnego, silnego. 5. Dostosowanie terapii Najpierw prezentujemy w swojej mowie przykłady tych trzech sposobów mówienia, a zadaniem dziecka jest nauczyć się bezbłędnie je rozróżniać. Następnym krokiem jest skłonienie go do samodzielnego manipulowania sposobem wymawiania słów. Prosimy dziecko, aby wypowiedziało jakiś wyraz najpierw płynnie, potem mocno jąkając się, a na końcu jąkając się lekko. Wprowadzamy to zadanie w bardzo indywidualnym tempie. Następnym zadaniem jest samodzielne manipulowanie swoim sposobem wymawiania słów na udawanych blokach, a dopiero potem rozpoznawanie ich podczas prawdziwej wypowiedzi. 5. Dostosowanie terapii Szczególnie istotne będzie dostrzeganie prawdziwych momentów lekkiego zacinania, które zdarzają się u większości osób z poważnym problemem jąkania. Dodatkowo świadomość radzenia sobie w pewnym zakresie jest czynnikiem redukującym lęk przed jąkaniem. 5. Dostosowanie terapii (dziecko przedszkolne) Jak myśli? Wyjaśniając przyczyny różnych zdarzeń i zjawisk odnoszę je do własnego działania – „Słońce zachodzi, bo dziecko idzie spać.” TO EGOCETRYZM – DZIECIECA NIEZDOLNOŚĆ DO UJMOWANIA ŚWIATA Z PUNKTU WIDZENIA NIŻ WLASNY Traktuję rzeczy jako żywe i wyposażone w intencje – „samochód się śpieszy” /ANIMIZACJA/ Zwierzętom przypisuję przeżycia i myśli, których doświadczam – „mis boi się w nocy”/ANTROPOMORFIZACJA/ 5. Dostosowanie terapii (dziecko przedszkolne) Jak zapamiętuje? Pamięć – głównie emocjonalna. Uwaga stopniowo przechodzi od mimowolnej do dowolnej, ale wciąż jest: łatwo rozpraszana przez bodźce atrakcyjne, nieprzerzutna, nietrwała, niepodzielna. JAK mówi? Dziecko lubi opowiadać – o codziennych zdarzeniach, konfliktach między ludźmi / KOMPETENCJA NARRACYJNA/. 5. Dostosowanie terapii (dziecko przedszkolne) Wyobraźnia Swój „zloty wiek” przeżywa między 4 a 5 rokiem życia. Często dzieci fantazjują. Uwidacznia się to w moich rysunkach, zabawach i opowiadaniach. Relacje z dziećmi Zabawa razem tymi samymi zabawkami, ale nie wspólnie. Preferencja towarzystwa rówieśników. Naśladowanie zachowań rówieśników. Początki dostosowania zachowań społecznych do kontekstu społecznego /kompromis, negocjacje/. Pierwsze nietrwałe przyjaźnie. 5. Dostosowanie terapii (dziecko przedszkolne) Relacje z dorosłymi Rozumienie poleceń kierowanych do dziecka indywidualnie. Wprowadzanie dziecka w sytuacje społeczne. Autorytet rodzica, jako osoby mającej wiedzę („wiek pytań”). Aprobata opiekuna jako silny bodziec motywujący. Bliskość i bezpieczeństwo (pozytywne przywiązanie). Sprzyjające eksploracji otoczenia. Pomoc w czynnościach samoobsługowych. 5. Dostosowanie terapii (dziecko przedszkolne) Zachowania trudne Agresja/ Manipulowanie/ Zazdrość / Szantaż emocjonalny. Zabawy Zabawy tematyczne – naśladowanie dorosłych, uczenie się ról społecznych (zabawa w policjantów i złodziei). Zabawy konstrukcyjne – budowanie z dostępnych dziecku materiałów. Zabawy ruchowe – wyrażają się w czynnościach samoobsługowych. Zabawy samotne – wspólnymi zabawkami, ale nie razem. Odkrywanie norm społecznych Odkrywanie norm społecznych i wrażliwość na standardy dorosłych. Początki respektowania nakazów i zakazów. „Badanie granic”. Kształtowanie się stałych nawyków dziecka. 5. Dostosowanie terapii (dziecko przedszkolne) Emocje są bardziej wyraziste – dziecko nie umie maskować i tłumić swoich emocji. Od 3 do 5 lat uczucia cechuje afektywność i impulsywność. Są silne, gwałtowne, a zarazem krótkotrwale ujawniają się na zewnątrz /Labilność uczuciowa/. Dziecko coraz lepiej rozumienie emocje własne i innych /odraczania emocji/. Zdobywa zdolność regulowania ekspresji własnych emocji. Wyraża wzrost zdolności i skłonności do mówienia o emocjach i refleksji nad nimi. Komentuje i wyjaśnia reakcje emocjonalne innych. Przyczyn podstawowych reakcji emocjonalnych upatruje w czynnikach zewnętrzne wywołujące emocje, niż na zewnętrzne (ZEWNĄTRZSTEROWNOŚĆ). Pojawiają się uczucia złożone, takie jak: duma, wstyd, wina, zazdrość, zakłopotanie. 5. Dostosowanie terapii (dziecko przedszkolne) Strach i lęk Strach najczęściej wywołują zwierzęta, następnie ciemny pokój, obca osoba i hałas. Strach związany jest często z bólem fizycznym (np. dentysta, zastrzyk). Dzieci w wieku 5/6 lat unikają bodźców wywołujących strach i wstydzą się przejawiać te emocje. Społeczne przyczyny lęku – dzieci obawiają się braku akceptacji przez rówieśników, osamotnienia, wyjaśnienia. 5. Dostosowanie terapii (dziecko przedszkolne) Złość, agresja, gniew Wraz z wiekiem zmniejsza się liczba reakcji strachu, a wzrasta liczba reakcji gniewu. Wzrasta liczba składników werbalnych gniewu, lecz nadal obserwuje się motoryczne wyładowania napięcia nerwowego. Formy wyrażania złości: łagodne - gniewanie się, dąsanie, boczenie, bierny opór demostracja i prowokacja – głośny krzyk, wymachiwanie rękami, kopanie nogami, rzucanie się na ziemię, przezywanie ostre i burzliwe – atakowanie, wymierzanie ciosów, niszczenie przedmiotów. 5. Dostosowanie terapii (dziecko przedszkolne) Szczęście, humor Przyjemności dostarcza słuchanie dowcipów. Potrzeba informacji oraz zaspokajanie ciekawości dominuje nad innymi pragnieniami, jest źródłem zadowolenia. Wyrażanie miłości ma charakter fizyczny. 5. Dostosowanie terapii (dziecko przedszkolne) SAMOWIEDZA – świadomość własnej osoby (rozpoznaje się na zdjęciach) Zaczyna odkrywać własną płeć, sprawności i umiejętności Dziecko ma zbiór sądów o charakterze opisowym na temat swojego wyglądu, posiadanych rzeczy i umiejętności OBRAZ SIEBIE I SAMOOCENA - wytyczanie granic („ to moje”) - opis emocji - lęki wyobrażeniowe (duchy, czarownice) - moralizm heteronomiczny - gdy zniknie ktoś, kto nakłada normy to dziecko wtedy ich nie przestrzega 5. Dostosowanie terapii (dziecko przedszkolne) Najważniejsze zmiany rozwojowe Dziecko stara się utrzymywać poczucie autonomii (głód ruchu, rozwój języka, większa samodzielność). Przejście od totalnego przywiązania z rodzicami do identyfikacji z nimi (wspólne wykonywanie różnych rzeczy). Inicjatywa dziecka umożliwia mu planowanie i realizowanie działań. Rozwój kompetencji narracyjnej. 5. Dostosowanie terapii (młodzież) DOJRZEWANIE - OKRES PRZECHODZENIA Z DZIECIŃSTWA W WIEK DOJRZAŁY. JEST TO CZAS O NAJINTENSYWNIEJSZYM (POZA WIEKIEM NIEMOWLĘCYM) TEMPIE WZRASTANIA, TOWARZYSZĄ TEMU ZMIANY W PROPORCJACH I BUDOWIE CIAŁA, RÓŻNICOWNIE SYLWETKI KOBIECEJ I MĘSKIEJ, ZMIANY ANATOMICZNE I FUNKCJONALNE WSZYSTKICH UKŁADÓW W ORGANIŹMIE. Rozwój fizyczny zmiany u dziewcząt: wzrost piersi, biodra – głownie powód radości, mentruacja – dziewczyna zaczyna odczuwać potrzeby seksualne, które mogą być wspaniałe, przerażające lub obrzydliwe; w tym czasie nastolatki reagują: -odchudzaniem się lub objadaniem; -fascynacją chłopcami, ale tez odpychanie ich, a tym samym akceptowanie lesbijskich zachowań np. względem starszych koleżanek lub opiekunem, lub dziewcząt „dziecinnych” jeszcze; - pasją dla częściowych aspektów związanych z mężczyznami (np. zakochanie na odległość z powodu rudych włosów); - prymitywnymi uczuciami „wszystko albo nic” i wyolbrzymianiem prostych aspektów lub części ludzi. u chłopców – rozwój genitaliów; trudności z poradzeniem sobie z szybkim wzrostem fizycznym i poczucie wstydu WIEK 11 – 13 LAT CECHY CHARAKTERYSTYCZNE niestabilność emocjonalna dominuje radość i poczucie humoru (dostrzeganie komizmu sytuacji) oscylacja między uczuciami krańcowymi (czasem potrzebuje przyjaciół, a czasem od nich stroni) przesadna pewność siebie, poczucie siły i mocy na zmianę ze stanami rezygnacji niestałość uczuć odkrycie świata wewnętrznego pierwsze sympatie, zadurzenia, uczucia erotyczne STOSUNEK DO RODZICÓW rozluźnienie kontaktów z rodzicami (krytycyzm) dążenie do samodzielności rodzi konflikty potrzeba autonomii (dotyczy uczuć, poglądów, działań) nawiązywanie ścisłych kontaktów z rówieśnikami (paczki, organizacje) częste konflikty dziewcząt z chłopcami dziewczęta próbują zwrócić uwagę chłopców chłopcy się jeszcze nie interesują dziewczynami pierwsze przyjaźnie, oparte na wspólnym spędzaniu czasu, zainteresowaniach poczucie solidarności z grupą, klasą szkolną RELACJE RÓWIESNICZE nawiązywanie ścisłych kontaktów z rówieśnikami (paczki, organizacje) częste konflikty dziewcząt z chłopcami dziewczęta próbują zwrócić uwagę chłopców chłopcy się jeszcze nie interesują dziewczynami pierwsze przyjaźnie, oparte na wspólnym spędzaniu czasu, zainteresowaniach poczucie solidarności z grupą, klasą szkolną WARTOŚCI rozwój uczuć wyższych (intelektualnych estetycznych, moralno-społecznych) np. patriotyzm wrażliwość na piękno SAMOOCENA emocjonalny stosunek do samego siebie dążenie do samopoznania, porównywanie swojej osoby, wyglądu z zachowaniem i wyglądem kolegów WIEK 14 – 15 LAT CECHY CHARAKTERYSTYCZNE silne napięcia emocjonalne, wywołane pełnieniem nowych ról potrzeba czynu i przygody potrzeba ekspresji (pamiętniki, zwierzenia) wrażliwość na ocenę i krytykę silnie rozwinięte oczekiwania, marzenia, ideały STOSUNEK DO RODZICÓW kryzys autorytetu rodziców młodzież, dążąc do samodzielności często popada w konflikty silna przynależność do grup rówieśniczych powoduje sprzeczność interesów tendencja do samostanowienia nieakceptowanie rodziców – maniakalne wyobrażenie nastolatka: „Jestem tak duży jak oni!” odnosi się w pewnym aspekcie do rzeczywistości, gdyż ciało młodego człowieka w okresie dojrzewania osiąga rozmiary ciała rodziców, pociąga to za sobą uświadomienie sobie faktu z własnej reproduktywności, jednocześnie pojawiają się niesprawdzone jeszcze fantazje nt. sprawstwa seksualnego, społecznego i związanego z życiem zawodowym; owa maniakalność dotyczy zarówno wyolbrzymiania siebie, ale też degradacji rodziców (lub innych dorosłych); degradacja rodziców jest często wyrażana wprost (kłótnie, trzaskanie drzwiami, niewracanie do domu na noc) i jest konieczna, aby młoda osoba wypracowała nowe wartości. RELACJE Z RÓWIESNIKAMI potrzeba przynależności do grupy identyfikacja z grupą wyraża się poprzez strój, styl zachowania, słownictwo silne zainteresowanie płcią przeciwną rozwój przyjaźni WARTOŚCI wrażliwość na piękno działalność społeczna (pomaganie innym) samowychowanie (starają się dorównać wzorcom, bohaterom) szukanie wzorów SAMOOCENA zdolność do refleksji analiza własnych przeżyć stawianie sobie wymagań odczuwanie własnej odrębności, indywidualności WIEK 16 – 17 LAT CECHY CHARAKTERYSTYCZNE kształtują się ideały krytyczna ocena wartości społecznych i politycznych, dojrzewa osobowość rozwija się samoświadomość celów i zadań życiowych STOSUNEK DO RODZICÓW nadal bardzo rozwinięta potrzeba samostanowienia, autonomii osłabienie więzi emocjonalnej obniżony autorytet rodziców RELACJE Z RÓWIEŚNIKAMI rozwój przyjaźni coraz większe zainteresowanie płcią przeciwną funkcjonowanie w grupach, pełnienie ról społecznych (harcerstwo, dom, szkoła) przyjaźnie dziewcząt są częstsze i bardziej głębokie WARTOŚCI stabilizacja systemu wartości i postaw życiowych rozważanie problemów moralnych SAMOOCENA wyraźne uświadomienie sobie własnych wad i zalet kształtuje się dojrzała samoocena widzenie siebie w roli dorosłego człowieka ROZWÓJ INTELEKTUALNY WIEK 11 – 13 LAT intensywny rozwój pojawia się zrozumienie przenośni i symboli rozwój myślenia formalnego i abstrakcyjnego prowadzi do refleksyjności i krytycyzmu WIEK 14 – 15 LAT myślenie problemowe większa zdolność przyswajania wiadomości i tworzenia systemu wiedzy dominuje myślenie logiczne, abstrakcyjne stawianie hipotez, przewidywanie konsekwencji zdolność do względnie obiektywnego ujmowania działań i właściwości innych osób wzrasta zasób słownictwa i jego treści rozwija się wyobraźnia (marzenia) zwiększa się zdolność do interpretacji stanów uczuciowych i motywów innych ludzi WIEK 16 – 17 LAT umiejętność wiązania wiadomości z różnych dziedzin maksymalna zdolność do przyswajania wiedzy; WIEK 18 – 21 LAT duża zdolność zdobywania wiedzy, chłonność i pojemność umysłu; umiejętność syntezy (łączenie wiadomości z różnych dziedzin życia); zdolność do analizy, dedukcji (potrafi wyciągnąć wnioski z podanych faktów, przewidywać rezultaty określonych działań) umiejętność korzystania z doświadczenia;
