I. Podstawowe pojęcia ekonomiczne

Bibliografia

Begg D., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2003

Beksiak J. red., Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001

Zofia Dach, Mikroekonomia, Kraków 2002
I. Podstawowe pojęcia ekonomiczne
1. Ekonomia jako nauka
Ekonomia jest nauką o gospodarowaniu, czyli podejmowaniu decyzji, w jaki sposób
wykorzystać ograniczone zasoby do zaspokojenia jak największej ilości nieograniczonych potrzeb.
Ekonomia dzieli się na dwie gałęzie:

Mikroekonomia bada proces gospodarowania z punktu widzenia pojedynczego podmiotu
gospodarczego czyli producenta lub konsumenta,

Makroekonomia bada proces gospodarowania z punktu widzenia całego społeczeństwa. Jest
to nauka o gospodarce jako całości.
Inny podział to:

EKONOMIA POZYTYWNA - zajmuje się opisywaniem
rzeczywistości gospodarczej,
przedstawia fakty w sposób maksymalnie bezstronny, przy użyciu naukowych metod.
Ekonomia pozytywna nie analizuje w żaden sposób i nie poddaje żadnej ocenie zjawisk
ekonomicznych. Mówi jak jest.

EKONOMIA NORMATYWNA – powołuje sądy, (opinie) wartościujące o stanie gospodarki.
Mówi jak powinno być.
EKONOMIA - pochodzi od greckiego OIKOS- dom i NOMOS- przepis, prawo.
Pierwszy użył tego słowa
gr. filozof Ksenofont /400 lat p.n.e./ - który w swoim dziele
"OIKONOMIKUS" opisał sprawy dotyczące prowadzenia gospodarstwa domowego- jego zarządzanie
i gospodarowanie. Jednakże dopiero Arystoteles w pełni rozwinął ten termin, u którego termin
ekonomia oznaczał wiedzę o prawach rządzących gospodarstwem domowym.
Ekonomia pełni szereg funkcji, z których najważniejsze to: poznawcza i aplikacyjna. Funkcja
poznawcza ekonomii polega na tym, że dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych,
o rządzących nimi prawidłowościach oraz o ich przyczynach i skutkach. Analizując zjawiska i procesy
gospodarcze oraz interpretując je, ekonomia odsłania panujące w danej gospodarce mechanizmy
rozwiązywania podstawowych problemów społeczno-gospodarczych, w tym problemów typu: co
(należy produkować i w jakich ilościach), jak (się powinno produkować dobra) i dla kogo
produkować.
1
Z kolei funkcja aplikacyjna ekonomii polega głównie na tym, że ustalenia i wynikające z nich
wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności gospodarstw domowych, przedsiębiorstw,
państwa (w tym rządu) itd. Wskazówki te ułatwiają podejmowanie decyzji, a tym samym
oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych.
2. Potrzeby ludzkie i sposoby ich zaspokajania
„Gospodarka w takim samy stopniu zależy od ekonomistów, jak pogoda od meteorologów”
- George Herbert Welles
Potrzeba jest to stan uświadomienia sobie braku czegoś. Obiektywne potrzeby są wspólne
wszystkim ludziom, niezależnie od czasu i przestrzeni i w zasadzie są jednakowe pod względem
ilościowym i jakościowym. Przyczyną tego jest natura ludzka, wspólna wszystkim ludziom,
niezależnie od epoki i terytorium. Najogólniej można stwierdzić, że potrzeba jest to właściwość
organizmu ludzkiego sprawiająca, że człowiek nie może normalnie funkcjonować (wykorzystywać
swoich zdolności w działaniu) i rozwijać się bez określonych warunków. Kiedy potrzeba nie zostaje
zaspokojona, pojawia się stan napięcia wymagający rozładowania, czyli potrzeby to pragnienie, chęci,
odczucia. W życiu człowieka potrzeby odgrywają ogromną rolę. Mają one decydujący wpływ na życie
i działania ludzkie. Potrzeby są czynnikami dynamizującymi ludzkie działanie. Potrzeba pobudza
ludzki organizm do działania, mającego na celu jej zaspokojenie.
Podstawowymi źródłami potrzeb są:
a. organizm człowieka,
b. środowisko przyrodnicze, warunki klimatyczne,
c. życie społeczno-gospodarcze.
Źródłem potrzeb są fizyczne i duchowe wymagania ludzkiego organizmu, wynikają one także
z uczestnictwa człowieka w życiu gospodarczym i społecznym. W zależności od warunków
środowiskowych i własnych cech osobowości człowiek zaspokaja w sposób indywidualny swoje
potrzeby.
Potrzeby możemy podzielić na:
1. Potrzeby podstawowe i dalsze.
Potrzeby podstawowe są to potrzeby, których zaspokojenie jest konieczne dla utrzymania się
człowieka przy życiu. Będą nimi więc potrzeby: żywnościowe, odzieżowe (w naszym klimacie)
i mieszkaniowe ( w naszym klimacie).
2
Potrzeby dalsze są to potrzeby, których nie zaspokojenie nie spowoduje śmierci fizycznej
człowieka. Niektóre potrzeby dalsze są czasem potrzebami luksusowymi - np. potrzeba
posiadania samolotu.
Nie ma jednak ścisłych granic między potrzebami podstawowymi a dalszymi, nie wiadomo,
czy potrzeba spożycia mięsa jest podstawową czy dalszą, czy wystarczy zaspokojenie potrzeby
spożywania przez ser biały, chudy. Podobnie potrzeba mieszkaniowa może być zaspokojona przez
niewielkie mieszkanie lub przez domek jednorodzinny, a ubranie - przez zwykłe robocze lub przez
modniejszy strój.
2. Potrzeby fizyczne i psychiczne.
Człowiek jest istotą fizyczno-duchową i dlatego odczuwa nie tylko potrzeby fizyczne, ale
i psychiczne (np. potrzeba czytania książek, potrzeba podróży, poznawanie świata). I tutaj także,
jak w poprzednim przypadku trudno jest o zastosowanie wyraźnego podziału na potrzeby fizyczne
i duchowe, psychiczne, gdyż potrzeby te mogą się łączyć razem - np. potrzeba estetycznego
mieszkania, czystego jedzenie, estetycznego ubrania itd.
3. Potrzeby materialne i kulturalne. Podział ten jest zbliżony treściowo do poprzedniego
i podobnie jak w poprzednim przypadku, nie da się ustalić ścisłej granicy między obu typami
potrzeb.
4. Potrzeby obiektywne i subiektywne.
Subiektywne - są to potrzeby, wynikające z osobistych odczuć.
Obiektywne - to potrzeby bezstronne, które nie wynikają z uprzedzeń.
5. Potrzeby jednorazowe i powtarzalne.
Jednorazowe - ujawnione tylko raz w jakimś okresie czasu (np. samochód, uzyskanie
wykształcenia).
Powtarzalne - powtarzające się z mniejszą lub większą częstotliwością (żywność, odzież).
6. Potrzeby komplementarne i substytucyjne.
Komplementarne- żeby zaspokoić jedną potrzebę trzeba zaspokoić drugą potrzebę, która jest
uzupełnieniem pierwszej.
Substytucyjne- brak możliwości zaspokojenia jednej potrzeby powoduje powstanie pokrewnej
potrzeby, którą można zaspokoić.
3
7. Potrzeby indywidualne i zbiorowe.
Indywidualne - potrzeby pojedynczej osoby.
Zbiorowe - potrzeby wynikające z przynależności do grupy.
8. Potrzeby naturalne i wyższego rzędu.
Potrzeby naturalne (zwane fizjologicznymi, elementarnymi) związane są z warunkami
biologicznego bytu człowieka, z fizjologicznymi czynnościami organizmu. Należą do nich m.in.
konieczność odżywiania się, ubierania, zamieszkania i odpoczynku. Związane są one
z utrzymaniem człowieka przy życiu i zachowaniem sprawności organizmu. Zaspokojenie lub
niezaspokojenie potrzeb fizjologicznych stanowi warunek życia biologicznego oraz psychicznego
człowieka.
Potrzeby wyższego rzędu (zwane psychicznymi, wtórnymi) wynikają one z psychiki człowieka,
z jego stosunku do środowiska i otoczenia społecznego. Istotną potrzebą psychiczną jest np.
potrzeba kontaktu, której zaspokojenie jest warunkiem uzyskania poczucia wewnętrznego
bezpieczeństwa, niezaspokojenie zaś wiąże się z niepokojem i poczuciem zagrożenia. Potrzeby
te powstają w wyniku oddziaływania środowiska na człowieka, są jakby zbudowane na
potrzebach elementarnych. Należą tu m.in. także potrzeby z zakresu wychowania i oświaty,
kultury, turystyki oraz potrzeby związane ze stowarzyszaniem się, prestiżem i uznaniem.
W ramach potrzeb psychicznych szczególne znaczenie mają potrzeby związane z rozwojem
i ekspansją człowieka. Przejawiają się one ustawiczna aktywnością wobec świata zewnętrznego,
wywieraniem nań wpływu.
9. Potrzeby potencjalne i efektywne.
Potencjalne - nie możemy jej z różnych przyczyn zaspokoić.
Efektywne - to takie, które muszą być zaspokojone.
10. Potrzeby teraźniejsze i przyszłe.
Teraźniejsze - potrzeba w danej chwili (np. potrzeba snu).
Przyszłe - potrzeba, która może wystąpić w przyszłości.
Piramida potrzeb Maslowa
Model hierarchii potrzeb Abrahama Maslowa jest najczęściej przywoływana koncepcją
wyjaśniającą mechanizm działania systemu motywacji człowieka. Potrzeby ludzi są przedmiotem
innej teorii pomagającej opisać rzeczywistość stanowiącą tło dla procesu motywowania: teorii
Abrahama Maslowa (rys.1). Stwierdził on, iż ludzkie potrzeby są zaspokajane stopniowo. Innymi
słowy, człowiek stawia przed sobą większe cele i ma większe aspiracje, jeśli zaspokoi najpierw swoje
podstawowe pragnienia.
4
Rysunek1. Piramida potrzeb ludzkich według Maslowa
Najbardziej podstawowe potrzeby mają charakter fizjologiczny: jedzenie, picie, ogrzewanie,
schronienie i odpoczynek. Aby zdobyć wymienione rzeczy, należy zarabiać pewną minimalną ilość
pieniędzy. Następną potrzebą, jaką odczuwamy, jest potrzeba bezpieczeństwa, od gwarancji
zatrudnienia (co jest w dzisiejszych czasach trudniejsze do spełnienia niż dawniej) do ochrony
zdrowia (coraz bardziej rozpowszechniona jest oferowana przez pracodawcę prywatna opieka
zdrowotna).
Oprócz tego Maslow wymienił potrzeby społeczne, te związane z kontaktem z innymi ludźmi.
Środowisko pracy jest przykładem środowiska społecznego. Dla niektórych znajomi z pracy stanowią
większość osób, z którymi kontaktują się oni w trakcie swojego życia. Kolejny, wyższy poziom
obejmuje potrzebę uznania w obrębie organizacji i wśród ludzi tworzących środowisko pracy. Należy
w tym miejscu wymienić także potrzebę pewności siebie, samospełnienia oraz optymistycznego
spoglądania w przyszłość, dzięki czemu uświadamiamy sobie swój potencjał oraz jesteśmy po prostu
szczęśliwi.
W teorii Maslowa najistotniejsza jest hierarchiczna natura potrzeb. Teoria mówi, całkowicie
sensownie, iż motywowanie ludzi jest skuteczne jedynie przy uwzględnieniu tejże hierarchii.
Potrzeby tworzą układ hierarchiczny, przy czym zachowanie człowieka jest motywowane przez
niezaspokojone potrzeby. Zaspokojenie potrzeb w pierwszej kolejności niższego rzędu, jest
warunkiem zaspokajania kolejnych potrzeb - wyższego rzędu. Działania motywacyjne są skazane
na niepowodzenie, jeśli zaspokaja się pewien poziom potrzeb, ignorując poziom hierarchicznie
5
niższy. Jeśli Twojego pracownika nie stać na zaspokojenie podstawowych potrzeb, nie ma sensu
przekonywać go, że powinien być zadowolony.
Teoria piramidy potrzeb pokazuje jeden z najważniejszych elementów motywacji.
Rysunek 2. Drabina potrzeb

Samorealizacja (jak odbierasz siebie i jak jesteś odbierany).

Potrzeby egoistyczne (jak inni zwracają na Ciebie uwagę i co sam robisz).

Potrzeby społeczne (przyjaciele i kontakty międzyludzkie).

Bezpieczeństwo (np. gwarancja zatrudnienia).

Potrzeby fizjologiczne (pożywienie, schronienie itp.).
W miarę poruszania się w górę drabiny przechodzimy od kwestii podstawowych do bardziej
wyrafinowanych, kończąc na zadowoleniu z samorealizacji.
Teoria motywacji Maslowa w relacjach międzyludzkich
Maslow opiera swoją teorię motywacji na osiągnięciach szkoły stosunków społecznych Eltona Mayo.
Szkoła ta reprezentowała kierunek stosunków międzyludzkich, dlatego też Abraham Maslow w swojej
teorii koncentruje uwagę na człowieku. Zdaniem Maslowa zachowanie się człowieka wynika z jego
dążenia do zaspokojenia potrzeb, a nie chwilowych stanów emocjonalnych. Zakłada on, że
człowiek ma określony zespół potrzeb, które zaspokajać powinien w określonej kolejności.
Mechanizmem sterującym ludzkimi zachowaniami według Maslowa są potrzeby, pojmowane
jako brak czegoś, wywołujący jednocześnie dążenie do zaspokojenia tego braku. Potrzeby te
tworzą układ hierarchiczny, który Maslow obrazuje w postaci piramidy.
6
Potrzeby niedoboru dzielą się na kilka kategorii, poczynając od najbardziej pierwotnych
fizjologicznych (związanych z pięcioma elementami: powietrzem, pokarmem, wodą, snem i
rozmnażaniem). Są one nie zawsze jednoznaczne - głód może sygnalizować brak pożywienia lub
uczucie niepokoju np. z braku pieniędzy.
Potrzeby fizjologiczne – to podstawowe potrzeby przetrwania, zaspokojenia głodu, wody, tlenu, snu
czy biologicznego funkcjonowania człowieka. Potrzeby te zaspokajane są w organizacji poprzez
zapewnienie odpowiedniego poziomu płac oraz środowiska pracy.
Potrzeby bezpieczeństwa – to potrzeby środowiska psychicznego i emocjonalnego. Obejmują one
między innymi takie elementy, jak zapewnienie sobie bezpieczeństwa czy życia wolnego od trosk
materialnych,
jak
również
potrzeba
stabilności,
ochrony,
porządku,
sprawiedliwości
czy
wyeliminowania zagrożeń. W organizacji zaspokojenie tych potrzeb następuje między innymi
w
momencie
ciągłości
zatrudnienia,
odpowiedniego
programu
świadczeń
socjalnych
czy
emerytalnych. Zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa pozwala na rozwinięcie potrzeby miłości
i przynależności, których deprywacja wywołuje chęć odnajdywania ludzi i sytuacji zaspokajających tę
potrzebę lub konieczność zmodyfikowania otoczenia pod kątem oczekiwanego zaspokojenia.
Potrzeby afiliacji – to potrzeby odnoszące się do relacji człowieka z otoczeniem. Są to potrzeby
nawiązywania bliskich kontaktów z ludźmi. Obejmują między innymi potrzebę miłości, przyjaźni,
przywiązania, akceptacji. Potrzeby te w większości zaspokajane są przez rodzinę i najbliższych
znajomych, jednakże również środowisko organizacyjne może odgrywać w ich zaspokojeniu dożą
rolę. Przyjaźnie w pracy czy poczucie przynależności pozytywnie wpływa na efektywność pracy ludzi.
Niezaspokojenie potrzeb z tego poziomu może doprowadzić do zamknięcia się w sobie czy
samotności, co niekorzystnie odbije się na funkcjonowaniu człowieka oraz jego efektywności.
Potrzeby szacunku i uznania – to potrzeby zyskania uznania we własnych oczach i oczach innych
ludzi. Potrzeba szacunku może być deprywowana przez niską ocenę naszego zachowania
wystawioną przez innych, zajmowanie mało satysfakcjonującej pozycji społecznej, niedostatek sił,
prestiżu i sukcesu.
Na tym poziomie nie wystarczają uczucia bliskich, ważne jest, aby inni dostrzegali nasz
profesjonalizm i doceniali go. Potrzeby te mogą być zaspokojone w organizacji między innymi
poprzez publiczne pochwały ze strony kierownictwa, uznanie w zespole. Również ambitne
i interesujące zadania delegowane przez kierownictwo mogą być elementami zaspokajającymi
potrzeby tego poziomu.
Potrzeby samorealizacji – to potrzeby wynikające z dążenia jednostki do zajmowania się tym, do
7
czego czuje powołanie - do zaspokajania własnych ambicji. Zaspokajać najwyższą potrzebę
samoaktualizacji oznacza zaspokajać potrzebę nabywania wiedzy, zrozumienia świata, poszukiwania
doznań estetycznych.
To potrzeby związane z pełnym wykorzystaniem własnego potencjału i osiąganiem celów,
które przynoszą satysfakcję. Potrzeby te dają nam możliwość ciągłego indywidualnego doskonalenia.
Są to potrzeby, które nigdy nie będą w 100% zaspokojone. Wynika to z faktu, iż ambicje ludzkie nie
mają granic. Zaspokajając jedną potrzebę, ciągle pojawiają się kolejne stanowiące o rozwoju
jednostki. Potrzeby tego poziomu zaspokajane są w głównej mierze przez działania indywidualne.
dowisku organizacji przyczynić się może do tego możliwość uczestnictwa w procesie podejmowania
decyzji czy zdobywania nowych umiejętności, co z kolei może być źródłem poczucia przez
pracownika otwartej drogi do awansu.
Prawo homeostazy i wzmocnienia motywacji
O zachowaniu człowieka w głównej mierze decydują potrzeby niższego rzędu. Jeżeli nie
są one zaspokojone, dominują nad pozostałymi potrzebami, spychając je na dalszy plan. Opisuje to
szczegółowo prawo homeostazy, na którym Maslow opiera swoją teorię. Prawo to mówi o dążeniu
człowieka do równowagi potrzeb niższego rzędu. Jeżeli potrzeby te nie zostaną zaspokojone, to
człowiek traci równowagę organizmu. Równowagę przywraca dopiero zaspokojenie tych potrzeb.
One stanowią dla niego źródło motywacji. Jeżeli potrzeba niższego rzędu zostanie zaspokojona, to
przestaje ona być motywatorem.
Z
kolei
motywator
do
zaspokojenia
potrzeb
wyższego
rzędu
określa
prawo
wzmocnienia.
Człowiek zaspokajając te potrzeby odczuwa przyjemność, dlatego też będzie dążył do jeszcze
lepszego zaspokojenia ich.
Z biegiem czasu Maslow rozszerzył swoją teorię o podział na potrzeby dwóch typów:

potrzeby typu D (deficiency) - potrzeby niższego rzędu

potrzeby typu B (being) - potrzeby wyższego rzędu tzw. „metapotrzeby”
Jak podaje Jerzy Kulczycki, „pierwsze służą uzupełnianiu naturalnych braków powstających
w wyniku działalności człowieka, drugie zaś jego rozwojowi i doskonaleniu.
Zaspokojenie potrzeb D prowadzi do redukcji napięcia motywacyjnego- niezaspokojenie do
schorzeń.
Zaspokojenie potrzeb B, zwanych też przez Masłowa „metapotrzebami”, wzbogaca osobowość, ale
bywa źródłem wzrostu napięcia. Niezaspokojenie potrzeb B prowadzi natomiast do "metachorób”
(depresja, nerwice egzystencjalne), bądź do „metapatologii” (apatia, alienacja, cynizm) .”
8
Koncepcja ta zdobyła znaczną popularność, ponieważ w prosty sposób opisuje mechanizm
generowania potrzeb i dynamikę ich rozwoju.
Teoria Maslowa wywarła ogromny wpływ na późniejsze badania z zakresu tematu motywacji.
Krytycy zarzucają Maslowowi uproszczone podejście: nie wszyscy ludzie - ich zdaniem zaspokajają
potrzeby w podanej kolejności. Uważają również, że niektóre czynniki mogą zaspokajać wiele potrzeb
- na przykład pieniądze, które mogą być też przez niektórych traktowane jako wskaźnik personalnej
wartości. Kwestią do zastanowienia się jest również kolejność występowania poszczególnych
potrzeb.
Źródła zaspokajania potrzeb
Wiemy, że każdy posiada nieograniczone potrzeby, które chce zaspokoić w maksymalny
sposób.
Podobnie jak potrzeby, również środki zaspokojenia ludzkich potrzeb mają różnorodny
charakter. Najogólniej biorąc, można je podzielić na materialne i niematerialne. Środki materialne,
obejmują naturalne zasoby przyrody oraz rzeczy będące wynikiem działalności człowieka, odgrywają
bardzo istotna i zazwyczaj dominującą role w zaspokojeniu potrzeb ludzkich. Zagadnienia dotyczące
ich produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji stanowią główny przedmiot zainteresowań ekonomii.
Niematerialne środki zaspokojenia potrzeb ludzkich, takie jak np. przekazywanie wiedzy i informacji,
dostarczanie rozrywek, porady lekarskie i prawne, zapewnianie bezpieczeństwa i ładu publicznego,
określane są zwykle mianem usług niematerialnych (w odróżnieniu od usług materialnych, jak usługi
krawieckie, szewskie, fryzjerskie itd.). świadczenie tych usług wymaga oczywiście używania różnych
środków materialnych, np. budynków czy narzędzi. Rola usług niematerialnych systematycznie
wzrasta. Wzrasta też zainteresowanie nimi ze strony ekonomii.
Tak więc można powiedzieć, że środkami służącymi do zaspokojenia ludzkich potrzeb są
dobra i usługi.
Dobra - są to wszelkie wartości materialne, rzeczowe, potrzebne do rozwijania człowieka,
sprzyjające temu rozwojowi, posiadające pewną użyteczność.
9
Dobra podlegają różnorodnej klasyfikacji:
1. Klasyfikacja ze względu na przeznaczenie:
Dobra wolne znajdują się w przyrodzie w nieograniczonej w stosunku do potrzeb ilości,
a ponadto mogą bezpośrednio zaspokajać potrzeby, np. powietrze, słońce, woda, morze,
piasek, lód na biegunie północnym. Nie są wytworem pracy ludzkiej lecz przyrody. Są zawsze
dostępne, są ilościowo nieograniczone w stosunku do potrzeb. Można je uzyskać nie płacąc
za nie. Zasób dóbr wolnych, które są rzadkie w stosunku do naszych potrzeb tzn. że jest ich
mniej niż byśmy ich pragnęli.
Gdyby zasoby czynników wytwórczych były nieograniczone, podobnie jak podaż wszystkich
dóbr, to potrzeby ludzkie mogłyby być w pełni zaspokojone. Nie istniałoby zjawisko rzadkości.
Nie byłoby również potrzeby gospodarowania. Zniknąłby problem dokonywania wyboru. Nie
musielibyśmy rezygnować z jednej rzeczy w celu uzyskania innej. Wszystkie dobra byłyby
dobrami wolnymi. Nie byłoby również kosztów alternatywnych. Produkowanie większej ilości
jednej rzeczy nie oznaczałoby konieczności produkowania mniejszej ilości czegoś innego.
Dóbr wolnych jest niewiele. Najbardziej oczywistym przykładem jest powietrze. Innym
przykładem może być lód na Biegunie Północnym. W kraju gorącym, lód nie jest, rzecz jasna,
dobrem wolnym. Na Saharze piasek jest dobrem wolnym, ale już nie jest w Wielkiej Brytanii.
W Polsce kilka dóbr uznaje się za wolne, gdyż można je uzyskać bez płacenia za nie.
Przykładowo są to "wolna" edukacja, "wolne" usługi służby zdrowia, "wolne" biblioteki. W tych
przypadkach zerowa cena oczywiście nie oznacza zerowych kosztów. Wszystkie te usługi
dostarczane są przy wykorzystaniu rzadkich czynników wytwórczych, jak ziemia, praca,
paliwa, materiały itd. Ich wykorzystanie związane jest z poniesieniem kosztów alternatywnych i
dlatego nie są one dobrami wolnym.
Dobra gospodarcze (ekonomiczne) powstają w wyniku działalności gospodarczej człowieka
i wykorzystania zasobów naturalnych przyrody. Są wytworem pracy ludzkiej. Są ilościowo
ograniczone w stosunku do potrzeb. Przedmioty materialne dające się gromadzić,
przechowywać, dzielić itp.
Dobrami gospodarczymi (ekonomicznymi) są produkty pracy ludzkiej. Produkty powstają
w wyniku uzdatniania (np. wody do picia), uprawiania (np. zboże), hodowli (np. bydło),
wydobycia (np. węgiel), przetwarzania (np. chleb). Produkty w życiu gospodarczym występują
pod postaciami surowców, materiałów, półproduktów (półfabrykatów), wyrobów gotowych,
towarów.
10
Surowce są to produkty wydobyte z zasobów naturalnych (węgiel, ruda, ropa naftowa, sól) lub
otrzymane z upraw i hodowli (zboża, warzywa, owoce, żywiec, mleko, jaja, drewno) i
przeznaczone do dalszego przetwarzania.
Materiały (w ścisłym tego słowa znaczeniu) są to produkty otrzymane z surowców w wyniku
określonego procesu przetwórczego (mąka, mięso, tarcica, metal) i przeznaczone do
dalszego przerobu.
Półprodukty (półfabrykaty, produkcja w toku) są to produkty, które przeszły określoną fazę
przetwarzania (odlewy, obrobione elementy do produkcji mebli, cholewek) lub znajdują się
w stanie (płynne żeliwo, ciasto chlebowe w czasie zarabiania, deski w czasie obrabiania)
i przeznaczone są do dalszego przerobu.
Wyroby gotowe są to produkty przeznaczone do użytkowania (chleb, ubrania, maszyna).
Mogą one mieć charakter wyrobów finalnych i kooperacyjnych. Wyroby finalne są
przeznaczone do bezpośredniego użytkowania, natomiast wyroby kooperacyjne, np. opony,
guziki, części do maszyn stanowią produkty zużywane do wykończenia (zmontowania) innych
wyrobów.
Towary są to produkty zakupione i przeznaczone do sprzedaży. Mogą mieć postać zarówno
surowców, jak i materiałów, półfabrykatów i wyrobów gotowych.
Dobra ekonomiczne mogą występować jako dobra konsumpcyjne lub produkcyjne.
Do dóbr konsumpcyjnych zalicza się produkty, które służą bezpośrednio do zaspokojenia
potrzeb ludzkich, np. żywność, odzież, meble, telewizory, itp. Możemy wyróżnić:
a) dobra konsumpcyjne trwałego użytku
Ten rodzaj dóbr konsumpcyjnych charakteryzuje się długim czasem ich używania, często
przez kilkanaście lat. Zaliczamy do nich przykładowo meble, sprzęt gospodarstwa domowego czy
samochód. Przy czym konsumujemy usługi dostarczane przez te dobra, a nie same dobra.
b) dobra konsumpcyjne nietrwałego użytku
Są to dobra zużywane natychmiast (to znaczy w trakcie jednorazowej konsumpcji) lub we
względnie krótkim czasie. Jedzenie, napoje, mydło, pasta do zębów są przykładami tego rodzaju
dóbr.
Do dóbr produkcyjnych zalicza się produkty służące do otrzymywania nowych dóbr
gospodarczych i do świadczenia usług. Są to tak zwane środki produkcji, czyli główne surowce,
materiały i maszyny.
Środki produkcji dzieli się na środki pracy i przedmioty pracy. Środki pracy to: narzędzia,
maszyny, urządzenia, budynki fabryczne, środki transportu, za pomocą których człowiek oddziałuje
11
na przedmioty pracy. Środki pracy umożliwiają i ułatwiają człowiekowi pracę. Są one wyprodukowane
przez człowieka. W miarę rozwoju człowiek posługuje się coraz bardziej skomplikowanymi środkami
pracy. Wymaga to od niego zdobywania nowych i uzupełniania posiadanych kwalifikacji poprzez
uczenie się. Przedmiotami pracy są surowce, materiały oraz ziemia, na które skierowana jest praca
człowieka. Oddziałując na przedmioty pracy otrzymuje się produkty zaspokajające potrzeby.
2. Klasyfikacja ze względu na ich użyteczność:
Inny rodzaj klasyfikacji dóbr to podział ze względu na ich użyteczność. Punktem wyjścia szkoły
psychologicznej jest twierdzenie, że celem gospodarowania jest zaspokojenie potrzeb. Zdolność
pewnych dóbr do zaspokojenia potrzeb ludzkich stanowi ich użyteczność. Dlatego też możemy dobra
podzielić na:
a) pierwszego rzędu (bezpośrednio zaspokajają potrzeby)
b) dobra dalszych rzędów (potrzebne do osiągnięcia dóbr 1-ego rzędu)
Jednostka gospodarująca musi wybierać pomiędzy zaspokajaniem potrzeb o różnej dla niej
wadze. W tym celu pod uwagę bierzemy tylko dobra gospodarcze, ponieważ ze względu na ich
ograniczoność w stosunku do zapotrzebowania, każde z nich nabiera określonego znaczenia
(wartości) dla jednostki gospodarującej. Wartość jest znaczeniem jakie uzyskują konkretne dobra
z powodu świadomości jednostki gospodarującej, że od rozporządzalności nimi zależy zaspokojenie
jej potrzeb. Wartość wynika z użyteczności dóbr ich ograniczoności w stosunku do rozmiarów
potrzeb. Jest ona zjawiskiem subiektywnym, ponieważ nie tkwi w dobrach lecz jest wyrazem stosunku
dóbr do potrzeb ludzkich. Wartość może stać w sprzeczności z pożytecznością, ponieważ decydują
o niej subiektywna ocena i upodobania jednostek, które obiektywnie biorąc pod uwagę mogą być dla
nich szkodliwe.
Wobec tego w przyczynach świadczących o wielkości wartości odróżnia się 2 zasadnicze
momenty: subiektywny i obiektywny. Dla każdego człowieka daje się ustalić pewne klasy potrzeb,
z których jedne są ważniejsze, a inne mniej ważne.
3. Klasyfikacja ze względu na własność:
a)
dobra prywatne - są to takie dobra, których posiadanie jest związane z przeniesieniem
praw własności w momencie zapłacenia za nie sprzedającemu,
b)
dobra publiczne - są to dobra, których rząd dostarcza w sytuacjach wymagających nie
wyłączenia nikogo z konsumpcji.
12
4. Możemy dokonać podziału dóbr na:
I. Dobra normalne

luksusowe (jachty, samochody, futra z norek)

pierwszej potrzeby (żywność, odzież)
II. Dobra niższego rzędu (gorsze), np. chleb
Powyższa klasyfikacja dóbr zmienia się w czasie i przestrzeni. Dobra normalne kiedyś
uważane za luksusowe stały się obecnie podstawowymi. Podobnie dobra uważane w niektórych
krajach za podstawowe, w innych zaliczane są do luksusowych.
5. Istnieje również klasyfikacja dóbr na:
Dobra komplementarne (uzupełniające) to takie, które muszą być stosowane w celu
zaspokojenia określonej potrzeby. Przykładem mogą być: samochód i benzyna, taśma i
magnetowid.
Dobra substytucyjne (zastępowalne) to takie dobra, które mogą się wzajemnie zastępować,
ponieważ zaspokajają tę samą potrzebę. Przykładami substytutów mogą być: masło
i margaryna, kanapka z szynką i kanapka z polędwicą.
Drugim środkiem zaspokojenia potrzeb są usługi. Usługami są wszelkie czynności świadczone na
rzecz zaspokojenia potrzeb ludzkich w sposób bezpośredni lub pośredni. W procesie zaspokojenia
potrzeb usługi odgrywają coraz większą rolę. Wynika to m.in. z faktu, że usługi (poza zaspokojeniem
określonych potrzeb) mają charakter komplementarny wobec potrzeb zaspokajanych przez dobra,
np. posiadanie dóbr
w postaci urządzeń technicznych wymaga usług w postaci naprawy oraz
substytucyjny, umożliwiający rezygnację z dóbr na rzecz usług, np. nie kupujemy samochodu, lecz
korzystamy z taksówek.
Trzeba podkreślić, że współczesny człowiek ma coraz większe zapotrzebowanie na usługi, co
niewątpliwie przyczynia się do ich rozwoju.
Rozróżnia się trzy podstawowe rodzaje usług, a mianowicie:
 Usługi rzeczowe, obejmujące czynności skierowane na podmioty lub obiekty. Do tej grupy
należą:
a) usługi renowacyjne (remontowe, naprawcze i konserwacyjne, instalacyjne i budowlane)
b) usługi współdziałające w procesie produkcji (zlecone prace w zakresie obróbki
mechanicznej, nakładania powłok, farbowania)
c) usługi eksploatacyjne w sferze wymiany (transport, handel, łączność)
13
Ponadto
w
praktyce
do
usług
rzeczowych
zalicza
się
wytwarzanie
produktów
uwzględniających indywidualne cechy przedmiotu lub życzenia klientów oraz produkty wytwarzane
z powierzonego materiału.
 Usługi osobiste, obejmujące czynności skierowane na człowieka, zaspokajające jego
potrzeby fizyczne i psychiczne. Do tych usług należą:
a) usługi w zakresie edukacji,
b) usługi w zakresie ochrony zdrowia i opieki społecznej,
c) usługi związane z rekreacją, kulturą i sportem,
d) usługi hotelarskie i gastronomiczne.
 Usługi ogólnospołeczne, obejmujące czynności skierowane na całą gospodarkę
narodową i społeczeństwo, zaspokajające potrzeby organizacyjno-porządkowe. Do tych
usług należą:
a) usługi pośrednictwa finansowego,
b) usługi komunalne,
c) usługi w zakresie administracji publicznej i obrony narodowej.
3. Problemy rzadkości i racjonalności gospodarowania
Gospodarowanie , które odbywa się w określonym momencie czasu, zawsze napotyka na
ograniczoność zasobów i technologii. Dana jest ilość zasobów i dana jest technologia, w każdym
momencie istnieje pewna ilość ludzi zdolnych i chcących podjąć pracę, istnieją określone zasoby
surowców .Podobnie jest z technologiami produkcji dostępnymi do wykorzystania procesach
wytwórczych. Znane i
możliwe do zastosowania technologie są ograniczone (nie jest ich
nieskończenie wiele). Także ogólnie przy zastosowaniu nawet najlepszych technologii i wszystkich
zasobów jednocześnie nie możliwe będzie wytworzenie maksymalnej ilości dóbr choćby z takiej
przyczyny jak bariera biologiczna uniemożliwiająca pracę człowieka 24 h na dobę .Konsekwencją
tych zjawisk jest problem rzadkości w ekonomii. Rzadkość jest wynikiem
zależności między
zapotrzebowaniem ludzi na dobra a ograniczonymi zdolnościami wytworzenia tych dóbr. Problem
rzadkości występuje zawsze, kiedy zapotrzebowanie ludzi na dobra przewyższa możliwość
wyprodukowania tych dóbr.
Zapotrzebowanie
= ilość dóbr które ludzie chcieliby posiadać w
ciągu roku
Zdolności
>
= ilość dóbr które ludzie są zdolni
wytworzyć w ciągu roku
14
Wraz z upływem czasu pojawiają się nowe i lepsze technologie produkcji zwiększają się również
zasoby. W rezultacie prawa strona nierówności powiększa się - zwiększają się możliwości
wytwarzania większych ilości dóbr. Z drugiej strony jednak wzrasta liczba ludzi rosną również
potrzeby które każdy chciałby zaspokoić. Tak więc lewa strona nierówności zwiększa się także,
sprawiając że problem rzadkości
nie zanika. W związku z tym problem rzadkości łączy się
z koniecznością dokonywania wyborów, co i jak produkować. Każdemu wyborowi towarzyszą dwa
efekty- korzyści i koszty. Jednak każdej korzyści towarzyszy powstanie kosztu alternatywnego (kosztu
utraconych korzyści ).
Ograniczoność
zasobów
jest
podstawową
przyczyną
konieczności
racjonalnego
gospodarowania. Jego istotą jest dokonywanie najbardziej korzystnych (optymalnych) wyborów przy
podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno-gospodarczych oraz środków i metod (sposobów)
realizacji tych celów. Aby tego rodzaju wybory mogły mieć miejsce muszą istnieć różne
konkurencyjne wobec siebie (alternatywne) rozwiązania czy warianty poszczególnych decyzji,
a ponadto musimy dysponować odpowiednimi kryteriami wyboru. Po stwierdzeniu, jakie rozwiązania
(warianty danej decyzji) mogą być brane pod uwagę, i porównywaniu tych rozważań między sobą
możemy, stosując określone kryteria, wybrać rozwiązanie najbardziej korzystne (optymalne). Bardzo
duże znaczenie mają oczywiście stosowane w praktyce kryteria wyboru. Decyzja najbardziej
korzystna w sensie ekonomicznym może być niezbyt korzystna w sensie społecznym czy politycznym
(i odwrotnie). Na przykład spośród kilku znanych metod produkcji danego wyrobu największą
produkcję i największe zyski może zapewnić metoda, która powoduje równocześnie największe
zatrucie środowiska naturalnego. Ponadto to, co jest najbardziej opłacalne dziś może się okazać
zupełnie nie opłacalne za lat dziesięć. Istotne znaczenie na więc też tzw. horyzont czasowy decyzji.
Podstawą
każdej
decyzji
ekonomicznej
jest
zawsze
przeprowadzenie
rachunku
ekonomicznego, który ogólnie rzecz biorąc jest porównaniem nakładów, związanych z określonym
przedsięwzięciem ekonomicznym i efektów, jakie przewidujemy osiągnąć. Korzystanie z rachunku
ekonomicznego musi być jednakże postępowaniem racjonalnym, tzn. takim, które pozwala na
osiągnięcie
maksymalnych
korzyści.
Racjonalność
postępowania
polega
na
gromadzeniu
i przetwarzaniu wszystkich informacji niezbędnych do podjęcia decyzji. Teoretycznie można uznać, że
każdy podmiot ekonomiczny ma dostęp do wszelkich informacji koniecznych w procesie decyzyjnym.
W rzeczywistości dostęp do tych informacji jest ograniczony. Nasze otoczenie ciągle się zmienia.
Ciągłym zmianom ulegają warunku gospodarowania, pojawiają się nowe technologie, nowe produkty.
W zasadzie nie jesteśmy w stanie śledzić na bieżąco tych wszystkich ograniczonych informacji.
Oznacza to, że działamy w warunkach niepewności i z pewnym ryzykiem. Racjonalne postępowanie
znacznie ogranicza niepewność i ryzyko.
Można również rozróżnić dwa rodzaje działania: racjonalność rzeczywistą i racjonalność
metodologiczną. Pierwsza występuje wtedy gdy dobór środków odpowiada prawdziwej, obiektywnie
15
istniejącej sytuacji, tj. istniejącym faktom i prawom. Racjonalność rzeczywista jest utożsamiana
z działaniem skutecznym, a więc takim, które prowadzi do maksymalizacji korzyści. Racjonalność
metodyczna oznacza, że działanie jest racjonalne z punktu widzenia wiedzy podejmującego decyzję.
Oznacza to, że działając w ramach posiadanej wiedzy wyciąga logiczne wnioski, poprawnie dobiera
środki, bez względu na to czy wiedza ta jest całkowicie zgodna z obiektywnym stanem rzeczy.
Racjonalność metodyczna uznaje działania za racjonalne, jeśli przybliżą one przedmiot decyzyjny do
osiągnięcia maksymalnych korzyści.
Ogólnych wskazówek do dokonania wyboru najbardziej korzystnych (optymalnych) rozwiązań
w procesie gospodarczym dostarcza tzw. zasada racjonalnego gospodarowania, zwana też
zasadą gospodarności. Zasada ta może być ujmowana dwojako:
1. jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków
2. jako zasada najmniejszego nakładu środków na osiągnięcie danego efektu.
Zasada
największego efektu
zwana
również
zasadą
największej wydajności
lub
maksymalizacji zysku stwierdza, że maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując tak, by
przy danym nakładzie środków otrzymać maksymalny stopień realizacji celu.
Zasada najmniejszego nakładu zwana też zasadą oszczędności środków lub minimalizacji
nakładów mówi nam, żeby postępować tak, by przy danym stopniu realizacji celu użyć minimalnego
nakładu środków.
Odnosząc uzyskiwane z działalności gospodarczej efekty do ponoszonych w związku z tą
działalnością nakładów (czy też nakłady do efektów) określamy ekonomiczną efektywność
gospodarowania. Spośród różnych wariantów danej decyzji najbardziej efektywne ekonomicznie jest
oczywiście ten, w którym stosunek efektów do nakładów jest najwyższy, a stosunek nakładów do
efektów najniższy. Nie można jednocześnie maksymalizować efektu i minimalizować nakłady. Byłoby
to działanie sprzeczne z zasadą racjonalnego gospodarowania, ponieważ jeśli zmaksymalizujemy
efekt przy danych środkach, to nie możemy tych środków zmniejszyć, ponieważ obniży to stopień
realizacji celu i spowoduje osiągnięcie celu niższego niż maksymalny. Z kolei jeśli określony cel
osiągniemy przy minimalnych nakładach, to nie możemy już zwiększyć stopnia realizacji celu, bo
byłoby to zwiększenie nakładów.
Postępowanie
zgodne
z zasadami racjonalnego
gospodarowania
jest
jednocześnie
postępowaniem optymalnym. Polega ono na wyborze najlepszych wariantów decyzyjnych
maksymalizujących efekty z posiadanych środków bądź minimalizujących nakłady dla osiągnięcia
założonego celu. Jest to więc wybór najlepszego wariantu z możliwych. Wybór optymalny oznacza,
że w danym momencie i w danych warunkach nie ma rozwiązania lepszego.
16
4. Czynniki wytwórcze
W celu zagospodarowania potrzeb człowiek przekształca w procesie produkcji wszelkie
dostępne mu zasoby czynników wytwórczych. Możemy wyróżnić trzy podstawowe grupy zasobów:
ludzkie, naturalne i kapitałowe.
Zasoby ludzkie tworzą ludzie i ich specyficzne predyspozycje. Ludzie stanowią siłę roboczą,
która uruchamia każdą produkcję i każdą działalność poprzez świadczenie przez ludzi pracy. Praca
ludzka jest celową działalnością człowieka mającą na celu zaspokojenie potrzeb, występuje w postaci
wysiłku fizycznego oraz pracy umysłowej. Rozróżnia się również pracę wykonawczą i kierowniczą
oraz pracę twórczą.
Poprzez prac ludzie biorą bezpośredni lub pośredni udział w produkcji, w związku z tym
rozróżnia się pracę produkcyjną, np. praca rolnika, rzemieślnika, inżyniera zatrudnionego
w przemyśle i pracę nieprodukcyjną, np. praca lekarza, sędziego, nauczyciela. Do wykonywania
pracy ludzie muszą posiadać określone kwalifikacje zdobyte w procesie nauki i doświadczenia
życiowego. Tylko proste prace fizyczne można wykonywać bez kwalifikacji.
Zdolność do uczenia się i tym samym zdobywania określonych kwalifikacji jest niezwykle
cenną cechą, ponieważ umożliwia rozwój człowieka. Rozwój ten jest głównym czynnikiem wszelkiego
postępu na świecie, m.in. jest twórcą coraz to nowych procesów produkcji, wynalazcą nowych
surowców i narzędzi oraz technologii (sposób wytwarzania), a także doskonalszych systemów życia
gospodarczego i społecznego. Nieustanny rozwój kwalifikacji człowieka powoduje, że jego praca jest
coraz bardziej wydajna, czyli przynosi coraz większe efekty.
O wielkości zasobów ludzkich jako czynnika produkcji decyduje liczba ludzi zdolnych do pracy,
ich kwalifikacje i stan zdrowotny. Obecnie występuje nadmiar rąk do pracy (świadczy o tym
występujące zjawisko bezrobocia), dlatego na potencjał zasobów ludzkich wpływa nie tyle liczba ludzi
zdolnych do pracy, ile ich kwalifikacje i stan zdrowia. Chcąc powiększyć ten potencjał, trzeba
inwestować (zwiększać nakłady) w człowieka, zwiększając wydatki na oświatę ogólną i zawodową,
a szczególnie na szkolnictwo wyższe oraz na ochronę zdrowia i rekreację. Inwestycje w człowieka są
najbardziej efektywne.
Zasoby naturalne nie są wytworem pracy ludzi, są darem natury. Zasoby te obejmują ziemię
i wszystko to, co jest użyteczne dla człowieka w jej wnętrzu (surowce mineralne) oraz na jej
powierzchni (przestrzeń, gleba, woda, powietrze, ciepło słoneczne). Zasoby naturalne utożsamiane
są z ziemią - przyrodą, środowiskiem naturalnym. Jako czynnik produkcji mają dość zróżnicowaną
wartość, decyduje o niej wielkość i struktura złoża surowców naturalnych, żyzność gleb, klimat,
położenie geograficzne, ukształtowanie terenu, akweny wodne itd.
Zasoby naturalne są podstawą wytwarzania wielu produktów oraz prowadzenia innej
działalności gospodarczej. Dzielą się na zasoby odnawialne i nieodnawialne. Do zasobów
odnawialnych należy woda, powietrze i ciepło słoneczne natomiast złoża surowców naturalnych
17
należą do zasobów nieodnawialnych i dlatego znaczna ich część jest już wyeksploatowana.
Zastępowane są one surowcami sztucznymi. Produkcja odbywa się zawsze w określonym
środowisku przyrodniczym, np. do produkcji roślinnej potrzebne są gleby uprawne, przemysł
wydobywczy potrzebuje terenów z zasobami naturalnymi.
Niekiedy działalność produkcyjna powoduje dewastację środowiska naturalnego, a nawet jego
zniszczenie. Wynika to głównie z lekceważenia praw przyrody i zaniedbań w gospodarowaniu. Ich
następstwem są zanieczyszczone wody oraz powietrze. W działalności produkcyjnej istnieje więc
obowiązek ochrony środowiska naturalnego.
Zasoby kapitałowe to wartości rzeczowe i finansowe wytworzone przez człowieka, potrzebna
w czasie produkcji. Do rzeczowych zasobów kapitałowych należą tzw. środki produkcji składające się
ze środków pracy i przedmiotów pracy. Ze względu na coraz większe utechnicznienie zwiększa się
udział i znaczenie środków pracy w procesie produkcji. Dawniejszą prymitywną pracę ręczną najpierw
zastąpiły maszyny, obecnie automaty i roboty. Nośnikami nowej techniki są też nowe źródła energii
(energia elektryczna i atomowa), zastosowanie nowych surowców syntetycznych i nowych
technologii. Wszystko to sprawia, że wartość środków rzeczowych w procesie produkcji wzrasta,
natomiast maleje udział i wartość przedmiotów pracy. Dla przykładu przechodzenie na światłowody
sprawia, że 1 tona kabla miedzianego jest zastępowana przez 50 kilogramów kabla z włókna
szklanego, którego wyprodukowanie wymaga dwudziestokrotnie mniejszych nakładów energii.
Środki (zasoby) finansowe składają się ze środków pieniężnych występujących w postaci
gotówki (banknoty, monety), pieniądza bezgotówkowego (czeki, weksle, gotówka na rachunku
bankowym) i różnorodnych papierów wartościowych (akcje, obligacje, bony). W każdej chwili można
kapitał
finansowy
zamienić
na
kapitał
rzeczowy
poprzez
zakup
środków
produkcji.
Z pojęciem zasobów wiąże się problem rzadkości. Podstawowy problem ekonomii związany
jest z cechą zasobów, jaką jest ich ograniczoność. W każdym momencie istnieje tylko pewna ilość
ludzi zdolnych i chcących pracę, istnieje tylko określona ilość hektarów ziem, czy taż określone
zasoby surowców (węgla, rud metali, ropy naftowej itp.). ten podstawowy problem ekonomii jakim jest
problem rzadkości zostaje przedstawiony w dalszych tematach.
II. Modele i systemy gospodarki
1.
Gospodarka naturalna i towarowa
Gospodarka naturalna - typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr
i usług jest zaspokojenie własnych potrzeb producentów. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem
18
lub marginesowym znaczeniem wymiany i rynku. Gospodarka naturalna była pierwszym typem
gospodarowania, jaki wykształcił się w toku rozwoju cywilizacji. Miała ona dominujące znaczenie we
wczesnych
systemach
społeczno-gospodarczych
-
przejawiała
się
wysokim
stopniem
samowystarczalności pierwotnych wspólnot plemiennych lub rodowych (wspólnota pierwotna),
latyfundiów niewolniczych ( niewolnictwo) oraz folwarków pańszczyźnianych (feudalizm).
Postęp w zakresie społecznego i technicznego podziału pracy oraz ugruntowanie się prywatnej
własności czynników wytwórczych powodowały stopniowe ograniczanie zakresu gospodarki
naturalnej na rzecz gospodarki towarowej. Swą dominację gospodarka naturalna utraciła wraz
z upadkiem feudalizmu, co w różnych obszarach świata nastąpiło w ciągu XVIII i XIX w. Do dziś,
w marginalnym zakresie gospodarka naturalna przetrwała w tych gospodarstwach rolnych, których
właściciele przeznaczają część produkcji na zaspokojenie potrzeb swoich i rodziny.
Gospodarka towarowa - typ gospodarki, który charakteryzuje się tym, że producenci wytwarzają
produkty na wymianę, czyli na sprzedaż.
Ten typ gospodarki pojawia się u schyłku okresu wspólnoty pierwotnej, natomiast w niewolnictwie
i feudalizmie występowała na skraju działalności ludzkiej. Przeważać zaczęła w systemie gospodarki
kapitalistycznej. Początki gospodarki towarowej datuje się 6-8 tysięcy lat przed naszą erą.
W gospodarce towarowej przedmiot wymiany (produkt pracy ludzkiej) staje się towarem. Pojęcie
towaru obejmuje wszystkie dobra konsumpcyjne i produkcyjne i usługi.
2. Epoki gospodarcze w dziejach ludzkości
Periodyzacja - podział procesu dziejowego na mniejsze odcinki czasowe, przygotowywany aby
wykazać punkty zwrotne, które zmieniły, charakterystyczne cechy życia społecznego i gospodarczego
(historia gospodarcza).
Periodyzacja wolna:
1. Era Żydowska - od 3760 r. p.n.e.
2. Era Grecka - od I Olimpiady - 776 r. p.n.e.
3. Era Rzymska - od założenia miasta Rzym - 753 r. p.n.e.
4. Era Chrześcijańska (Dionizyjska) - po narodzeniu Chrystusa
5. Era Mahometańska - od ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny - 622 r. n.e.
6. Era Bizantyjska - ok. 5500 r. p.n.e.
Kalendarze:
l. Juliański - 46 r. p. n. e. - Juliusz Cezar
2. Gregoriański - 1582 r. n. e. - Papież Grzegorz XIII
3. Rewolucyjny (Francuski) - 1793 - 1806 (rokiem pierwszym miało być wprowadzenie republiki)
19
Periodyzacja praktyczna:
XVIII w. Krzysztof Keller „Cellarius" zaproponował podział na trzy epoki:
l. Starożytną - do wstąpienia na tron Konstantyna Wielkiego 306 r. n. e.
2. Średniowieczną - 306 - 1453 r. - upadek Konstantynopola
3. Nowożytną - od 1453
Uzupełniona periodyzacja praktyczna:
1. Starożytna - do roku 476 n.e.
2. Średniowiecze- lata 476-1453/1492 (wyprawa Kolumba)
3. Nowożytność - lata 1453/1492- 1914
4. Dzieje najnowsze - od 1914
Periodyzacja Marksistowska:
W roku 1859 Karol Marks stwierdził, że w dziejach ludzkości istnieje prawidłowe następstwo
dominacji określonych sposobów produkcji i na tej podstawie wyróżnił formacje społeczno
ekonomiczne (stadia rozwoju społeczeństwa):
1. Wspólnota pierwotna
2. Formacja niewolnictwa
3. Formacja feudalizmu
4. Formacja kapitalizmu
5. Formacja socjalizmu
Przechodzenie z jednej formacji do drugiej jest rezultatem trzech procesów zachodzących
w każdej z nich:
1. Wzajemne oddziaływanie człowieka i przyrody w procesie produkcji dóbr materialnych, a co
za tym idzie w procesie sił wytwórczych (poziom narzędzi produkcji i umiejętności człowieka);
2. Narastanie sprzeczności między nowymi siłami wytwórczymi w wyższym ich poziomem
a starszymi, zacofanymi środkami produkcji, które muszą dostosować do poziomu nowych sił
wytwórczych.
3. Powstawanie sprzeczności między nowymi stosunkami produkcji (tzw. Baza ekonomiczna)
a starą nadbudową ideologiczno - polityczną.
„Motorem dziejów staje się rozwój narzędzi pracy. Rewolucje społeczne decydują
o przejściu do nowej formacji, bardziej nowoczesnej..."
Formacja wspólnoty i niewolnictwa to starożytność, średniowiecze przesuwalne do rewolucji
przemysłowej. Czasy najnowsze przychodzą z Rewolucją Bolszewicką.
20
Periodyzacja stadiów rozwoju wg Walta Rostowa:
1. Społeczeństwo tradycyjne - wysoki udział zatrudnionych w rolnictwie to około 75%; niska
wydajność pracy; hierarchiczna struktura społeczna; władza w rękach posiadaczy ziemi. Feudalizm.
2. Społeczeństwo przejściowe - tworzone podstawy rozwoju gospodarczego; zmiany
w technice produkcji i strukturze społecznej, systemie politycznym i hierarchii wartości; okres
przejściowy od feudalizmu do kapitalizmu (XVI - XVIII w.)
3. Stadium startu gospodarczego - istnienie bodźca uruchamiającego gwałtowny rozwój
4. Społeczeństwo dojrzałości - gospodarka zdolna do produkowania prawie wszystkiego
5. Społeczeństwo konsumpcji masowej - gospodarka uzyskuje możliwość produkowania
wszystkiego, czego chce.
W
polemice
z
Marksem,
Rostow
znajdował
ciągłość
historyczną
procesu
wzrostu
gospodarczego. Zwracał uwagę na ogromną rolę czynników pozaekonomicznych w procesie
gospodarki. Uważał, że działaniami ludzkimi kieruje nie tylko chęć zysku, ale także władzy, itp.
Periodyzacja - wg kryterium wolności gospodarczej
Andre Piettre 1969 - zaproponował podział dziejów ludzkości na trzy epoki
1.
Epoka tradycyjna
2. Epoka wolności
3. Epoka etatyzmu i techniki
Epokom powyższym odpowiadają 3 stadia rozwoju gospodarczego:
1. Gospodarka uzależniona, podporządkowana - ekonomika podporządkowana zwyczajom,
tradycji, porządkowi religijnemu i politycznemu (średniowiecze i XVI/XVII w.)
2. Gospodarka niezależna (XVIII / XIX w.) - XVIII w. liberalizm i indywidualizm; XIX w. pełna
gospodarcza niezależność; faworyzowanie prywatnych inicjatyw i przedsiębiorczości;
3. Gospodarka kierowana (XX w.) - wpływ państwa na gospodarkę; kapitalizm kierowany
w
państwach kapitalistycznych; rozwój ideologii kolektywizmu w krajach socjalistycznych.
3. Systemy ekonomiczne (gospodarcze)
Gospodarowanie
instytucjonalnych,
odbywa
społecznych,
się
zawsze
politycznych
w
itd.
określonych
Całokształt
warunkach:
tych
materiałowych,
warunków
oraz
reguł
i mechanizmów gospodarowania składa się na pojęcia: gospodarka i system gospodarczy (gdyż daną
gospodarkę można zawsze potraktować jako pewien dający się wyodrębnić system).
Gospodarka narodowa - jest to cała działalność gospodarcza prowadzona w danym kraju
związana z oddziaływaniem ludzi na zasoby materialne w zakresie wytworzenia obrotu towarowego
i konsumpcji, a także działalność we wszystkich dziedzinach gospodarstwa krajowego. Gospodarka
21
narodowa obejmuje zbiór wszystkich podmiotów gospodarczych oraz organizacji i instytucji
współpracujących, a także wszystkie zależności i sprzężenia zwrotne zachodzące między nimi.
System gospodarczy to układ stosunków i organizacji, który kształtuje prawa i regulacje
rządzące działalnością gospodarczą, determinuje prawa własności czynników produkcji, rozdziela
uprawnienia do podejmowania decyzji w zakresie produkcji i konsumpcji, determinuje bodźce
motywujące różne podmioty gospodarcze, a w ostateczności rozstrzyga kwestie: co, jak i dla kogo ma
być produkowane.
Wyróżnia się cztery rodzaje systemów gospodarczych:

gospodarka tradycyjna - w takiej gospodarce ludzie żyją zgodnie z odwiecznymi zwyczajami
i tradycjami. Kwestie, co ma być produkowane, w jaki sposób i jak rozdzielone, nie stanowią
problemów ekonomicznych;

gospodarka rynkowa - charakteryzuje się tym, że większość czynników wytwórczych jest
własnością prywatną, decyzje podejmowane są w przeważającej części na rynku. Oznacza to,
że konkurencyjne rynki kierują zasoby tam, gdzie są one najefektywniej wykorzystywane;

gospodarka nakazowa - występuje państwowa własność czynników wytwórczych, co jest
związane z centralnym podejmowaniem decyzji, które przekazywane są jednostką
gospodarczym w formie obowiązujących, szczegółowych planów gospodarczych;

gospodarka mieszana - składa się ona zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego.
Większość gospodarek na świecie funkcjonuje właśnie w tym systemie.
Inną klasyfikacją gospodarek i systemów gospodarczych jest podział ze względu na:
a. skalę lub sferę gospodarowania:
- gospodarka światowa,
- gospodarka narodowa,
- gospodarka przedsiębiorstw,
- gospodarka terenowa,
- gospodarka mieszkaniowa,
- gospodarka rolna,
b. przeznaczenie produktów:
- gospodarka naturalna,
- gospodarka towarowa,
c. własność czynników produkcji:
- gospodarka prywatna,
- gospodarka publiczna,
d. mechanizm regulowania i koordynacji procesów gospodarczych:
- gospodarka rynkowa,
- gospodarka nakazowa.
22
4. Charakterystyka gospodarki rynkowej
Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwiema zasadniczymi cechami: dominacją prywatnej
własności czynników produkcji oraz rynkową alokacją zasobów gospodarczych.
W gospodarce rynkowej czynniki produkcji w zdecydowanej większości są przedmiotem
własności prywatnej. Głównym typem prywatnej własności rzeczowych czynników produkcji w krajach
wysoko rozwiniętych jest współcześnie własność kapitalistyczna. Własność ta występuje w wielu
różnych formach. Spośród nich relatywnie największe znaczenie odgrywa akcyjna forma własności.
Jej liczne zalety (w szczególności możliwość łączenia w jedną całość rozbudowanych kapitałów
będących w posiadaniu dużej liczby osób) spowodowały, że jest ona współcześnie formą dominującą.
Oprócz własności kapitalistycznej w rozwiniętych gospodarkach rynkowych występują współcześnie
inne formy własności prywatnej (w szczególności własność drobnotowarowa i pracownicza).
Występuje też w nich własność publiczna oraz własność spółdzielcza.
W niektórych krajach pewną rolę odgrywają tzw. spółki pracownicze. W krajach wysoko
rozwiniętych spółki pracownicze powstają z reguły na bazie kapitalistycznych spółek akcyjnych, przy
czym stosunkowo rzadko pracownicy dysponują kontrolnymi pakietami akcji tych spółek. W krajach
postkomunistycznych, w szczególności w Polsce, spółki pracownicze (organizowane najczęściej
w formie spółek akcyjnych lub z o.o.) powstają zazwyczaj w wyniku przekształceń przedsiębiorstw
państwowych. Tworzenie spółek pracowniczych w Polsce jest traktowane jako jedna z metod
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.
Gospodarka rynkowa swoją nazwę zawdzięcza przede wszystkim temu, że podstawowym
regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest w niej rynek. Mówiąc o rynku mówimy
o samodzielnie działającym mechanizmie wpływającym na zachowania podmiotów gospodarczych.
Te zachowania przesądzają o rozmieszczeniu i wykorzystaniu zasobów gospodarczych. Głównym
elementem tego mechanizmu są interakcje między cechami i dochodami, z jednej strony, a popytem i
podażą różnych dóbr, z drugiej, rzutujące na zawierane przez podmioty transakcje kupna i sprzedaży
tych dóbr.
Aby istniał w pełni rozwinięty rynkowy mechanizm regulowania gospodarki muszą być
spełnione warunki:

dominacja własności prywatnej i swoboda w zakresie transferu prywatnych praw własności,

swoboda prowadzenia działalności gospodarczej,

istnienie sprawnie działających instytucji obsługujących rynek,

integralność rynku, czyli wzajemne uzależnienie się od siebie poszczególnych segmentów
rynku.
Z dwóch zasadniczych cech gospodarki rynkowej wynikają jej dalsze cechy oraz obowiązujące
w niej reguły gry dotyczące m.in. motywów i celów działania podmiotów gospodarczych, stopnia ich
samodzielności oraz zasad finansowania, charakteru więzi między nimi itd.
Własność prywatna wiąże się ze swoboda prowadzenia działalności gospodarczej przez
poszczególne jednostki i grupy ludzi, którzy podejmują na własną odpowiedzialność, angażując w tym
celu własny majątek i ponosząc z tym ryzyko. Własność prywatna, w szczególności własność
23
kapitalistyczna, wyzwala też stosunkowo najsilniej działające bodźce ekonomiczne, skłaniające do
podejmowania działalności gospodarczej. Praktyka dowodzi, że nie wymyślono skuteczniejszego
systemu skłaniającego ludzi do angażowania własnego majątku w działalność gospodarczą niż
możliwość pomnożenia majątku. Własność kapitalistyczna wyzwala silne bodźce do optymalizacji
skali produkcji i racjonalnego wykorzystania czynników produkcji. Dążący do jak największego zysku
przedsiębiorcy starają się produkować więcej i lepiej niż ich konkurencji oraz produkować możliwie
najtaniej tzn. minimalizować jednostkowe koszty produkcji. Wymaga to poszukiwania najtańszych
kombinacji czynników produkcji oraz wprowadzania obniżających koszty innowacji technicznych i
organizacyjnych.
5. Pojęcie i rodzaje rynku
Słowo rynek wywodzi się z niemieckiego słowa ring - targ i było używane już w średniowieczu
jako określenie miejsca, w którym odbywała się wymiana handlowa. Zazwyczaj było to miejsce
uprzywilejowane, mające tzw. prawo składu. Polegało ono na tym, że przyjeżdżający kupcy mięli
obowiązek wystawiania w tych miejscach swoich towarów na sprzedaż.
Rynki średniowieczne w istotny sposób przyczyniły się do rozwoju miast. Współczesny rynek
w niczym nie przypomina średniowiecznego. Jest on bardziej skomplikowany, a poruszanie się na
nim wymaga czasami specjalistycznej wiedzy np. dokonanie zakupów akcji na giełdzie będącej
instytucją rynku papierów wartościowych wymaga min. Znajomości obliczania i interpretacji
odpowiednich wskaźników giełdowych.
W różnych publikacjach możemy spotkać się z odmiennymi definicjami rynku.
1. M. Kujda w "Podstawach ekonomii" definiuje go w następujący sposób:
Rynek jest kategorią produkcji towarowej: w znaczeniu dosłownym - miejsce spotkań w celu
dokonania transakcji zakupu i sprzedaży towarów; w znaczeniu przenośnym, najczęściej obecnie
używanym - zespół wszystkich kupujących i sprzedających, których decyzje są wzajemnie
uzależnione, kształtują podaż i popyt oraz wpływają na poziom cen. Można również powiedzieć, że
rynek jest to ogół stosunków wymiennych (towarowo - pieniężnych),podejmowanych samodzielnie
między osobami, podmiotami gospodarczymi, instytucjami, które sprzedają dobra i usługi
(reprezentują podaż) a tymi, które je nabywają (reprezentują popyt). Obejmuje on też wszystkie
uwarunkowania ekonomiczne i pozaekonomiczne wymiennych stosunków. Kupującym na rynku może
być
producent,
pośrednik
lub
konsument,
którzy
reprezentują
popyt.
Uwarunkowaniami
ekonomicznymi mogą być np. ceny i dochody, a pozaekonomicznymi moda czy działanie efektu
pokazowego.
24
2. G. F. Stanleke w "Podstawach ekonomii" mówi, że:
Rynek to porozumienie umożliwiające kupującemu i sprzedającemu dokonanie transakcji
w taki sposób, że ceny mogą być ustalone, a wymiana dokonana. Kupujący i sprzedający nie muszą
spotykać się twarzą w twarz.
3. Najbardziej jednak aktualna definicja jest przedstawiona przez Stefana Marciniaka
w "Mikro i makroekonomii dla inżynierów":
Rynek to ogół warunków ekonomicznych, w których dochodzi do zawierania transakcji
wymiennych między sprzedawcami oferującymi towary i usługi, a nabywcami reprezentującymi
potrzeby poparte odpowiednimi funduszami nabywczymi.
Jest to starsza definicja od tej, która mówi, że jest to miejsce kupna i sprzedaży, gdyż
obejmuje całokształt warunków w jakich dokonuje się wymiana towarów i usług. Obecnie obok rynków
tradycyjnych (najstarsza forma rynku), istnieją rynki, które nie mają siedziby i na których nie ma
bezpośredniego kontaktu między sprzedawcami a nabywcami, natomiast transakcje wymienne
zawierane są listownie lub za pomocą różnych środków łączności i przetwarzania danych jak:
telefony, faksy, teleksy, odpowiednio zaprogramowane komputery.
Przykładem może być rynek walutowy, gdzie dilerzy sprzedają i kupują waluty obce. Nie
spotykają się oni ze sobą, w wielu przypadkach oddzieleni są od siebie tysiącami kilometrów,
jednakże nowoczesne systemy komunikacji umożliwiają im otrzymywanie dokładnych informacji
o cenach walut w różnych częściach świata. Dilerzy w Tokio mogą zamówić transakcje z dilerami
w Londynie tak efektywnie, jak gdyby znajdowali się razem w jednym miejscu.
Rynek możemy klasyfikować według różnych kryteriów podziału:
1. Ze względu na formę rynku:

rynek tradycyjny - plac, gdzie spotykają się kupujący i sprzedający w celu dokonania
transakcji

rynek nowoczesny - zawieranie transakcji kupna - sprzedaży bez konieczności
spotykania się uczestników transakcji.
2. Ze względu na przestrzeń czyli zasięg geograficzny:

rynek lokalny - najczęściej utożsamiany z miastem, gminą

rynek regionalny - obejmujący województwo, kilka województw np. rynek wielkopolski

rynek krajowy - np. rynek polski

rynek zagraniczny - np. rynek niemiecki

rynek międzynarodowy - np. rynek europejski

rynek światowy
25
3. Ze względu na stopień zrównoważenia, a więc sytuacji rynkowej:

rynek
producenta
(rynek
sprzedawcy)
-
sytuacja
rynkowa,
w
której
wielkość
zapotrzebowania zgłoszonego na produkty ze strony kupujących przewyższa wielkość ich
oferty sprzedaży. Występuje w takim przypadku niedostateczne zaspokojenie potrzeb,
brak dbałości sprzedawców (producentów) o jakość i obniżenie kosztów, nie ma tendencji
do wprowadzania nowych wyrobów, pojawia się spekulacja i silna presja do wzrostu cen.

rynek konsumenta (rynek nabywcy) - sytuacja rynkowa, w której wielkość zapotrzebowania
zgłoszonego na produkty ze strony kupujących jest mniejsza od przedstawionej wartości
oferty sprzedaży tych produktów. Kupujący może w każdej chwili kupić towar,
a sprzedający konkurują między sobą a nabywcą.
4. Ze względu na segmentację rynku:

rynek homogeniczny (rynek jednorodny) - np. ropy naftowej, pszenicy, itp.

rynek heterogeniczny (rynek różnorodny) - np. rynek pracy - występują na nim różne
zawody wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji, nie konkurujące ze sobą.
5. W zależności od stopnia wyrównania się cen:

rynek doskonały

rynek niedoskonały
Rynek doskonały charakteryzuje się spełnieniem trzech postulatów: przejrzystości,
racjonalności aktów kupna i sprzedaży oraz jednorodności dóbr. Postulat pierwszy oznacza, że
kupujący i sprzedający dysponują pełnymi informacjami o cenach płaconych za dany towar. Postulat
racjonalności aktów kupna i sprzedaży oznacza, że sprzedający i kupujący podejmują swe decyzje
wyłącznie na podstawie cen, czynniki pozacenowe nie wpływają na decyzje. Jednorodność dóbr
oznacza, że towary posiadające jednakowe cechy fizyczne są postrzegane przez nabywców jako
jednakowe, niezależnie od tego, jaki producent je wyprodukował. W rzeczywistym życiu
gospodarczym spełnienie tych postulatów zwykle nie jest możliwe. Zebrane informacje o warunkach
wszystkich transakcji na dany towar wymaga czasu i pochłania koszty. Często o zawarciu transakcji
decydują uwarunkowania pozacenowe, np. bliskość punktu sprzedaży, zaprzyjaźniony sprzedawca.
Producenci świadomie, dzięki reklamie dążą do zróżnicowania produktów poprzez znaki formowe.
Wszystko to sprawia, że w praktyce rynek jest niedoskonały i pozwala na istnienie wielu cen na ten
sam towar.
6. Ze względu na przedmiot obrotu rynkowego:
A. Rynek dóbr i usług - przedmiotem obrotu są dobra i usługi przeznaczone do
bezpośredniego
zaspokojenia
potrzeb
konsumenta
(żywność,
ubranie,
usługi
fryzjerskie itp.)
26
B. Rynek pracy - dotyczy kapitału ludzkiego, zróżnicowanego pod względem struktury
demograficznej (wieku, płci), wykształcenia, miejsca zamieszkania. Przedmiotem
obrotu na nim są psycho-fizyczne umiejętności ludzi do wykonywania określonych
prac.
C. Rynek finansowy - rynek w którego skład wchodzi rynek walutowy, pieniężny i
kapitałowy. Jest to rynek, na którym dokonuje się transakcji krótko, średnio i
długoterminowych
a. rynek walutowy - umożliwia dokonywanie transakcji kupna - sprzedaży walut
różnych krajów w celu regulowania zobowiązań płatniczych w obcych walutach,
a również w celach spekulacyjnych (dyskontowe korzyści wynikające ze zmian
kursów walutowych) lub interwencyjnych (np. kupno lub sprzedaż walut przez
bank centralny w celu utrzymania na określonym poziomie kursu waluty
krajowej)
b. rynek pieniężny - obejmuje transakcje związane z przemieszczaniem
krótkoterminowych kapitałów (do 1 roku) w formie depozytów i kredytów
bankowych jak również w postaci specjalistycznych instrumentów finansowych
jakimi są weksle, różnego rodzaju bony i certyfikaty pieniężne, czeki itp. Jest to
więc rynek handlu płynnymi aktywami finansowymi. Rynek ten dzieli się na:
rynek kredytowy krótkoterminowy i rynek lokat.

rynek kredytowy - obejmuje całokształt warunków i zasad
związanych
z
działalnością
kredytową
krótkoterminową,
średnioterminową instytucji finansowych (banków)

rynek lokat - tworzą go: rynek lokat Skarbu Państwa (weksle, bony
depozytowe), rynek lokat bankowych (bony oszczędnościowe,
certyfikaty depozytowe), rynek lokat rozliczeniowych (czeki, weksle).
c. rynek kapitałowy (inwestycyjny) - pozwala na tworzenie i przepływ
długoterminowych kapitałów udziałowych wykorzystywanych w działalności
gospodarczej, służącej w pokrywaniu deficytów budżetowych. Tworzą go: rynek
nieruchomości, rynek czynników produkcji, fundusze inwestycyjne, rynek
kredytowy i rynek papierów wartościowych.

rynek nieruchomości - na którym handluje się placami budowy,
budynkami, mieszkaniami, itp.

rynek
czynników
produkcji
(tzw.
dóbr
produkcyjnych,
inwestycyjnych) - handluje się na nim surowcami, materiałami,
maszynami, urządzeniami produkcyjnymi

rynek kredytowy średnio i długoterminowy (okres przemieszczania
kapitałów powyżej 1 roku) jest częścią rynku kapitałowego.

fundusze inwestycyjne - ich idea polega na gromadzeniu przez
instytucje finansowe środków indywidualnych podmiotów (zazwyczaj
27
gospodarstw domowych), które następnie są przez te instytucje
profesjonalnie inwestowane w różne papiery wartościowe. W zamian za
wpłacone do funduszu środki, podmioty w nim uczestniczące otrzymują
jednostki udziałowe.

rynek papierów wartościowych - przedmiotem obrotu na rynku
papierami
wartościowymi
jest
szczególnego
rodzaju
dokument,
a mianowicie taki, który potwierdza uprawnienia do:
o
współwłasności zarejestrowanego przedsiębiorstwa (akcje)
o
otrzymania w określonym momencie w przyszłości, pewnej
wartości materialnej w postaci dobra rzeczowego, dewiz,
pieniądza (obligacje) lub innego papieru wartościowego.
Rynek
ten
można
podzielić
na:
rynek
giełdowy
i
pozagiełdowy.
Rynek giełdowy - transakcje na giełdzie papierów wartościowych, której rolą
jest usprawnienie (organizowanie) obrotu instrumentami rynku kapitałowego.
Rynek pozagiełdowy - transakcje instrumentami o charakterze kapitałowym
dokonane bezpośrednio miedzy instytucjami finansowymi (głównie biurami
maklerskimi).
Rynek giełdowy różni się od rynku pozagiełdowego znacznie większymi
gwarancjami dla inwestorów.
III. Struktury rynku i ich uwarunkowania
1. Elementy i funkcje rynku
Koniecznym warunkiem istnienia rynku jest wymiana, która ma najczęściej formę towarowo pieniężną. W niewielkim zakresie może występować tez wymiana naturalna, tj. towar za towar lub
usługę albo wzajemna wymiana usług. Aby mogły się dokonać wzajemne transakcje wymienne,
muszą istnieć dostawcy i nabywcy usług i towarów, będący podmiotami rynku. Podmiotami rynku są
podmioty gospodarcze, a więc wszyscy aktualni uczestnicy procesu gospodarczego. Zalicza się do
niego przede wszystkim podmiot gospodarczy jakim jest przedsiębiorstwo.
Podmiotem gospodarczym nazywamy osobę fizyczną lub prawną, tworzącą nową wartość
w wyniku aktywnego uczestnictwa w procesach ekonomicznych. Innym ważnym podmiotem
gospodarującym występującym na rynku jest gospodarstwo domowe.
Podstawowymi elementami rynku są:
Popyt - jest zestawieniem ilości danego dobra jakie kupujący są gotowi i zdolni kupić przy różnych
cenach w określonym czasie. Stronę popytu na rynku reprezentują konsumenci (nabywcy).
28
Podaż - jest zestawieniem danego dobra jakie producenci oferują do sprzedaży przy różnych cenach
w
określonym
czasie.
Stronę
podaży
na
rynku
reprezentują
producenci
(dostawcy).
Cena - wartość towaru wyrażona w pieniądzu.
Zachodzące między tymi elementami zależności przyczynowo - skutkowe nazywa się
mechanizmem rynkowym lub popytowo - podażowo - cenowym. Istotą tego mechanizmu jest to,
że zależności popytowo - podażowe powstają za pośrednictwem cen między równoprawnymi
podmiotami gospodarczymi, dążącymi do osiągnięcia korzyści ekonomicznych, poprzez dokonywanie
dobrowolnych transakcji i sprzedaży towarów i usług.
Bardzo ważnym elementem rynku jest konkurencja. Konkurencja jest to proces za pomocą
którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swoich interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od
innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych cen wpływających na decyzję zawarcia
transakcji. Konkurencja występuje między nabywcami i między sprzedawcami, natomiast nie
zachodzi między nimi. Nabywcy konkurują z innymi nabywcami o ograniczoną ilość dóbr
znajdujących się na rynku, natomiast sprzedawcy konkurują z innymi sprzedawcami o pozyskanie
konsumentów. Konkurencja ma różne formy i różny stopień natężenia. Sprzedawcy rywalizują ze
sobą poprzez cenę i wtedy jest to tak zwana konkurencja cenowa oraz poprzez jakość oferowanych
produktów, świadczenia usług serwisowych, warunki finansowania zakupów (np.. sprzedaż ratalna)
i wtedy nazywa się to konkurencją nie cenową. Efektem działania konkurencji na rynku jest wielkość
nabywania przez konsumentów towarów tańszych i o wyższej jakości. Dzieje się tak dlatego, że
zmusza ona producentów do:

stałego dostosowywania programów produkcji do preferencji i oczekiwań odbiorców.
W przeciwnym razie odbiorcy nie będą nabywać produktów danego przedsiębiorstwa i
nie przeniosą swego zainteresowania na przedsiębiorstwa, które proponują im ofertę
korzystniejszą. W rezultacie przedsiębiorstwo odrzucone przez konsumentów wypada
z rynku i może zbankrutować,

stosowanie czynników produkcji w taki sposób, aby zapewnić ich najwyższą
efektywność,

rozwijanie postępu technicznego, prowadząc do tańszych metod produkcji i nowych,
lepszych wyrobów,

szybkiego reagowania na zmiany zachodzące w gospodarce przez elastyczne
dostosowanie do niego programu i zdolności wytwórczych.
29
Do dokonania transakcji wymiennych niezbędna jest określona infrastruktura rynkowa. Są to
miejsca specjalnie wyznaczone i przystosowane do prowadzenia różnego rodzaju transakcji
rynkowych, wyposażone w odpowiednie urządzenia i obsługiwane przez wyspecjalizowane zespoły
ludzi. Infrastrukturę rynkową tworzą przede wszystkim zorganizowane formy działalności handlowej
w postaci hurtowni, sklepów detalicznych, różnego rodzaju punktów skupu i sprzedaży. Ponadto
należą do niej instytucjonalne formy rynków światowych, międzynarodowych i krajowych, takie jak:
targi i wystawy gospodarcze, aukcje, wolne obszary celne i giełdy.
Targi są okresowo odbywające się imprezy handlowe skupiające wielu wystawców
(sprzedawców) i nabywców, prezentujące zazwyczaj "nowości" oferty producentów wielu branż bądź
jednej i wyspecjalizowanej ("salony").
Aukcje są to miejsca spotkań handlowych odbywające się najczęściej w regularnych
odstępach czasu, mających na celu sprzedaż w formie publicznego przetargu prezentowanych
towarów o charakterze zarówno masowym (próbki) jak i jednostkowym.
Wolne obszary celne są to strefy spełniające funkcje handlowo - dystrybucyjne w odniesieniu
do określonych i dostarczanych do nich towarów nie obciążonych opłatami celnymi.
Giełdy są to regularne, odbywające się w określonym czasie i miejscu, podporządkowane
określonym normom, zasadom i zwyczajom spotkania osób pragnących zawrzeć umowę kupna sprzedaży oraz osób pośredniczących w zawarciu transakcji. Ceny owych transakcji są ustalone na
podstawie relacji podaży i popytu, a następnie podawane do wiadomości publicznej. W zależności od
przedmiotu obrotu istnieją giełdy: towarowe, papierów wartościowych, pieniężne, usług.
Przetarg oznacza sprzedaż publiczną oferującemu najwyższą cenę. Odbywa się to za
pomocą zbierania ofert i sposobu wyboru nabywcy.
Wystawy są zbliżone do targów, mają jednakże inny charakter. Ich celem jest prezentowanie
osiągnięć technicznych i demonstracja towarów uczestniczących w nim przedsiębiorstw.
Rynek pełni w gospodarce szereg funkcji. Do najważniejszych należą:

funkcja realizacji towarów,

funkcja informacyjna,

funkcja regulacji produkcji,

funkcja alokacyjna,

funkcja selekcyjna.
Na rynku następuje społeczne potwierdzenie przydatności wytworzonych dóbr, w wyniku
czego stają się one towarami. Rynek jest tym mechanizmem, który ułatwia wymianę towarów między
poszczególnym podmiotami (funkcja realizacji). Wymiana ta jest następstwem występowania
oddalonych sprzężeń popytowo - podażowych. Oznacza to, że z jednej strony występują podmioty
reprezentujące podaż, a z drugiej podmioty zgłaszające popyt. W wyniku ich wzajemnego
oddziaływania na siebie następuje ukształtowanie cen. To wzajemne oddziaływanie dostawców i
odbiorców przybiera postać walki o korzyści ekonomiczne z wymiany rezultatów działalności i nazywa
się walką negocjacyjną. Na rynku w wyniku wzajemnego oddziaływania na siebie dostawców
30
i odbiorców, kształtują się określone kategorie ekonomiczne, które wyrażają dostępność i rzadkość
zasobów ekonomicznych. Są to takie kategorie jak: ceny, stopy procentowe, kursy walut, itp. Poziom i
wzajemne relacje tych wielkości stanowią informację dla podmiotów gospodarczych niezbędną dla
dokonania wyboru ekonomicznie racjonalnych kierunków działania (funkcja informacyjna).
Rynek jest mechanizmem dostosowującym produkcję towarową do zapotrzebowania
zgłaszanego przez odbiorców. Dostosowanie to dotyczy wielkości, asortymentu i jakości wyrobów
(funkcja regulacji produkcji). Regulacja produkcji ma w tym przypadku charakter regulacji następnej.
Oznacza to, że producenci podejmują decyzję kontynuacji bądź zmianie produkcji po otrzymaniu
sygnału z rynku. Warunkiem wystąpienia tych dostosowań jest oddalona przenośność i mobilność
zasobów wytwórczych.
Rynek dokonuje regulacji produkcji nie tylko w krótkim czasie, ale także w okresie długim
przez alokację kapitału (funkcja alokacyjna). Decyzje inwestycyjne podejmowane przez podmioty
gospodarujące wynikają z rynkowych kryteriów wyboru, tzn. stopnia opłacalności dotychczasowej
i przewidywanej produkcji, przewidywanej wielkości popytu na rynku krajowym i zagranicznym,
tendencji zmian postępu technicznego, konieczność obniżania kosztów produkcji dla utrzymania się
na rynku, itd.
Na rynku dokonuje się selekcja towarów i producentów (funkcja selekcyjna). Nabywcy
dokonują akceptacji produktów z punktu widzenia ich przydatności w procesie zaspakajania potrzeb,
poniesionych kosztów ich wytworzenia, nowoczesności, jakości, itp. Bak akceptacji oznacza
konieczność wycofania produktów z rynku. Jednocześnie następuje selekcja producentów z punktu
widzenia efektywności ich działania. Ci z wytwórców, którzy w długim okresie nie są w stanie uzyskać
ze sprzedaży na rynku dochodów przewyższające koszty ich działalności muszą ogłosić bankructwo.
W systemie gospodarki sterowanej centralnie, wszystkie decyzje podejmowane są na
szczeblu centralnym i dlatego nie ma miejsca dla regulacji rynkowej. W związku z tym wszystkie
funkcje pełnione przez rynek przejmowane są przez mechanizm regulacji administracyjnej. Praktyka
jednak wykazuje, że regulacja administracyjna nie zapewnia dostatecznej sprawności w realizowaniu
funkcji rynku.
Podsumowując,
możemy
powiedzieć,
że
rynek
pełni funkcję
regulatora
procesów
gospodarczych.
Podejmowanie przez podmioty gospodarcze różnych decyzji gospodarczych to proces
gospodarowania. W procesie tym zawiązują się między ludźmi pewne stosunki społeczne, określone
mianem stosunków ekonomicznych. Stosunki ekonomiczne to różne zależności między ludźmi
powstające w związku z ich działalnością określonego typu. Stosunki ekonomiczne to tylko część
stosunków społecznych. Obejmują one takie stosunki społeczne, które powstają między ludźmi
w procesie gospodarowania.
Podstawą stosunków ekonomicznych są stosunki własnościowe, a więc stosunki powstające
miedzy ludźmi w związku z własnością różnego typu zasobów gospodarczych, w tym zwłaszcza
czynników produkcji. Własność można zdefiniować jako zbiór efektywnie wykorzystywanych
31
uprawnień czy praw własności, jakimi dany właściciel dysponuje w odniesieniu do określonego
obiektu własności. Na zbiór ten składają się, najogólniej biorąc, dwa podzbiory uprawnień:

faktyczne korzystanie w różnorodny sposób z tego obiektu (np.. czerpanie dochodu z niego),

bezpośredni lub pośredni udział w podejmowaniu stałych decyzji dotyczących wykorzystania
tego obiektu, czyli w zarządzaniu nim.
Wyróżnić możemy dwa zasadnicze rodzaje własności:
1. własność prywatna - jest to rodzaj własności poszczególnych jednostek do
określonych obiektów, w których prawa własności poszczególnych jednostek są
wyłącznie i dobrowolnie przekazywane,
2. własność publiczna - jest to zbiór, w którym prawa własności jednostek nie są
wyłącznie i dobrowolnie przekazywane.
2. Struktury rynku
Sytuacja rynkowa, w której działa przedsiębiorstwo, determinuje jego zachowanie. Firmy małe,
działające w konkurencyjnych warunkach, bądź zachowywały się zupełnie inaczej niż duże firmy
monopolistyczne na rynku. Zachowanie się firm na rynku znajduje odzwierciedlenie m.in. w ich
decyzjach dotyczących wielkości i struktury produkcji, wysokości cen itd., które z kolei rzutują na
poziom osiąganego przez te firmy zysku i inne wyniki ekonomiczne.
W literaturze ekonomicznej wyodrębnia się zazwyczaj cztery typy struktur rynkowych:

konkurencję doskonałą,

konkurencję monopolistyczną,

oligopol

monopol.
Jako kryteria wyodrębniania różnych typów rynku przyjmuje się: liczbę firm działających na
rynku, mobilność czynników produkcji (swobodę wejścia nowych przedsiębiorstw na rynek), cechy
produktów (stopień ich zróżnicowania) oraz stopień kontroli cen przez firmę.
32
Cechy alternatywnych struktur rynkowych
Modele rynku
Cechy
rynku
rynki niedoskonałe
rynek doskonały
(konkurencja
doskonała)
konkurencja
monopolistyczna
Oligopol
monopol
Liczba firm
Bardzo dużo
Duża
Kilka
Jedna
Swoboda
wejścia na
rynek
Nieograniczona
Nieograniczona
Ograniczona
Bardzo ograniczona
lub zerowa
Cechy
produktów
Jednorodne
(niezróżnicowane)
Zróżnicowane
Niezróżnicowane lub
niezbyt zróżnicowane
Nieporównywalne
Wpływ na
cenę
(krzywa
popytu na
produkty
firmy)
Cena jest
niezależna od firmy
(pozioma krzywa
popytu)
Firma ma pewien
wpływ na cenę
(krzywa popytu
opada, ale popyt
jest relatywnie
elastyczny)
Znaczący wpływ
producenta na cenę
(opadająca krzywa
popytu, relatywnie
nieelastyczny popyt
zależny od reakcji
konkurentów na
zmiany ceny)
Firma ma bardzo
duży wpływ na cenę
(opadająca krzywa
popytu, popyt mniej
elastyczny jak w
oligopolu)
Przykłady
rynków
Kapusta, marchew,
ziemniaki
Restauratorzy,
architekci
Cementownie,
cukrownie
Elektrociepłownie,
PKP, komunikacja
miejska
Rynek konkurencji doskonałej:

wielu kupujących, każdy jest cenobiorcą, czyli ma minimalny wpływ na cenę

wielu sprzedających niezależnych od siebie, każdy z nich dysponuje niewielką siła rynkową i
ma mały wpływ na cenę swego produktu

swoboda wejścia i wyjścia z rynku

doskonały dostęp do informacji dla wszystkich

identyczność produktów.
Konkurencją doskonałą określamy funkcjonowanie rynku doskonale konkurencyjnego, na
którym podstawowe siły rynkowe są sobie równe i mogą działać w pełni efektywnie.
W warunkach konkurencji doskonałej cena nie zmienia się wraz z wielkością sprzedaży
indywidualnej firmy.
Cena na rynku konkurencji doskonałej zmienia się pod wpływem zmiany wielkości oferty
gałęzi, czyli grupy firm produkujących ten sam produkt.
Wszystkie firmy dostarczające na rynek dany produkt są w stanie zmienić cenę.
Nie zależnie od struktury rynku , firmy dążą do maksymalizacji zysku i wybierają taką wielkość
produkcji przy której koszty końcowe, równają się przychodom końcowym,.
Na skrajnych pozycjach przeciwstawnych są konkurencja doskonała i monopol, przestrzeń
między nimi wypełniają rynki niedoskonale konkurencyjne. Na rynku konkurencji doskonałej każda
firma jest cenobiorcą i przy cenie żądanej przez rynek, maksymalizuje swoje zyski. Jeżeli jednak na
33
rynku pojawia się wielki kapitał ( w jednym ręku) i wykupuje wszystkie firmy, wtedy rynek przemienia
się w monopol w którym funkcjonuje tyle zakładów ile było przedsiębiorstw na rynku.
Rynek konkurencji monopolistycznej:

względnie duża ilość sprzedających,

zróżnicowanie produktów( nie substytuty),

konkurencja nie cenowa,

warunki wejścia na rynek.
Monopol

jeden sprzedający,

brak bliskich substytutów,

cenotwórstwo,

zablokowane wejście.
Rodzaje monopoli
MONOPOL jest to porozumienie, związek lub zjednoczenie właścicieli kapitałów, skupiające
w swym ręku produkcję, świadczenie usług lub zbyt znacznej części produktów i usługo jednej lub
kilku gałęzi gospodarki, w celu ustalenia wysokości cen na towary i zapewnienie wysokich zysków
monopolowych.
OLIGOPOL (”zmowa firm” w celu nie dopuszczenia na rynek nowych firm) oznacza sytuację,
kiedy w danej gałęzi gospodarki działają więcej niż dwa monopole. Może ich być nawet kilkanaście.
Zazwyczaj przy oligopolu nie istnieje konkurencja w zakresie cen. Monopole słabsze ustalają swe
ceny zazwyczaj na tym samym poziomie co monopol silniejszy.
KARTEL ( forma organizacji oligopolu) to monopolistyczny związek zawierający porozumienie,
co do warunków sprzedaży, terminów płatności, podziału rynków zbytu, ilości produkowanych
towarów i cen na produkowane przez siebie towary. Ilość towarów, które każdy z uczestników ma
prawo produkować i sprzedawać określa się mianem tzw. kwoty produkcyjnej.
SYNDYKAT to zrzeszenie lub związek monopolistyczny, w którym powołuje się wspólne biuro
sprzedaży, a niekiedy także i zakupu surowców. Syndykaty tak jak kartele ustalają cenę monopolową
na swoje towary. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład syndykatu mają wyraźnie ograniczoną
samodzielność gospodarczą, gdyż tracą prawo sprzedaży artykułów, a często wyznaczone są
również wysokości na zakup przez wspólne biuro surowców.
TRUST to monopol, w którym niknie ostatecznie tak ekonomiczna jak prawna samodzielność
poszczególnych przedsiębiorstw. Dotychczasowi ich właściciele stają się udziałowcami powstającego
34
trustu, na którego czele stoi zarząd kierujący produkcja i zbytem, wyznaczający ceny, określający
podział zysków.
KONCERN stanowi połączenie syndykatów i trustów bądź też jednych i drugich.
Jest to połączenie setek przedsiębiorstw różnych gałęzi przemysłu, organizacji handlowych,
transportowych.
Koncern jak trust ma swój zarząd, w którego ręku skupione są wszystkie podstawowe decyzje.
KONGLOMERAT jako forma monopolu pojawił się po II wojnie światowej, szczególnie znany
w Stanach Zjednoczonych. Polega on na ogół na przyłączeniu do monopolu już istniejącego,
przedsiębiorstw do tej pory nie zmonopolizowanych, a działających do tej pory w różnych gałęziach
gospodarki.
KONSORCJUM to porozumienie poszczególnych samodzielnych firm monopolowych
zawieranych na określony czas, mając na celu realizacje konkretnego zadania.
HOLDING to spółka spółek, podmiot gospodarczy posiadający osobowość prawną i pakiety
kontrolne w licznych spółkach handlowych. Trzymanie akcji innych przedsiębiorstw, zapewnia mu
kontrolę nad nimi.
MONOPSON
to
jedyny
nabywca,
odpowiednik
monopolu
w
dziedzinie
zakupu.
Monopsonista może zatem wyznaczyć ceny dla siebie najkorzystniejsze.
MONOPOL NATURALNY występuje w dziedzinach, w których warunki produkcji nie
pozwalają na poważne rozszerzenie ze względu na rzadkość jednego z czynników produkcji m.in.
występuje wszędzie tam gdzie jeden z czynników produkcji jest niepomnażalny, a zapotrzebowanie
na dany towar duże.
DUOPOL ma miejsce wtedy, jeżeli produkcja i zbyt danego towaru opatrzone zostały w pełni
przez dwie firmy monopolistyczne. W takiej sytuacji znika z reguły całkowicie konkurencja za pomocą
ceny.
Monopol to rynek na którym znajduje się tylko jeden, jedyny sprzedawca danego rodzaju
towaru, czyli czysty monopol to gałąź, którą tworzy jedno przedsiębiorstwo wytwarzające jedyny
produkt. Produkt ten nie wytwarza nawet zbliżonych substytutów. Siła monopolowa to zdolność firmy
do podnoszenia cen rynkowych poprzez zmniejszenie wielkości produkcji. Firma dysponująca siła
rynkową jest cenodawcą i może kontrolować ceny, gdyż inne firmy nie są w stanie lub nie chcą z nią
konkurować.
35
Zabezpieczeniem monopolisty przed konkurencja są bariery:
1. Jedyny właściciel np. strategicznego zasobu.
2. Prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu.
3. Opanowana produkcja na wielką skalę, która powoduje, ze inni nie umieszczą się na rynku.
4. Nadzwyczaj duże zasoby finansowe, potrzebne do uruchomienia produkcji.
5. Jedyny właściciel patentu.
6. Jedyny posiadający prawo do znaku firmowego.
7. Bariery stanowią istotną przeszkodę rozwoju potencjalnej konkurencji, bowiem należałoby
ponieść olbrzymie koszty by te bariery zniwelować.
Opanowanie rynku przez monopol nie znaczy, że firmy podejmują nieustannie próby łamania
barier.
Istnieje rynek konkurencji monopolistycznej. Jest to taki rynek na którym działalność prowadzi
względnie duża liczba firm oferujących podobne, ale nie identyczne produkty.
Cechy rynku konkurencji monopolistycznej to:
1. Względnie duża liczba sprzedających,
2. Zróżnicowanie produktów,
3. Konkurencja nie cenowa(głownie jakości),
4. Warunki wejścia na rynek (bariera finansowa).
5.
Rola czasu na rynku konkurencji monopolistycznej.
Pojawienia się na rynku nowych firm, tworzy konkurencję, która objawia się wyborem przez
konsumenta innego niż dotąd kupowanego towaru. W okresie krótkim, każda firma maksymalizuje
zyski, ale napotyka na zmniejszenie się popytu. Szczególnie dotyczy to firm „zasiedziałych”
W okresie długim nastąpi zrównanie ceny produktu z przeciętnymi kosztami całkowitymi.
3. Efektywność gospodarowania, konkurencja a struktury rynku
Efektywność jest pojęciem złożonym rozpatrywanym jako efektywność ekonomiczna,
efektywność
gospodarowania,
efektywność
inwestycji,
efektywność
techniczno-ekonomiczne
( w dyscyplinie nauk ekonomicznych rozumiana jako poziom oceny zjawisk, zdarzeń i prawidłowości
występujących w określonym dziale gospodarki lub działalności społeczno- gospodarczej, takiej jak
handel,
przemysł,
rolnictwo,
praca,
konsumpcja, itp.),
efektywność
bojowa ( warunkach
wojskowych), efektywność kształcenia ( to dyscyplina nauk pedagogicznych), efektywność
techniczno- ekonomiczna ( w dziedzinie nauk technicznych).
Efektywnością nazywamy rezultat podjętych działań, określonych jako relacja uzyskanych
efektów do podniesionych nakładów. Uzyskanie efektywności produkcji oznacza, że w gospodarce
została osiągnięta maksymalna wielkość produkcji przy dostępnych zasobach czynników oraz
technologii.
Natomiast
efektywność
gospodarowania,
to
stosunek
poziomu
życia
całego
36
społeczeństwa do poziomu jego nakładów pracy. Pojęcia te określają bardzo złożone i trudno
mierzalne wielkości ( są one bardziej wyczuwalne niż mierzalne ). Na efektywność ma też wpływ
stopień wykorzystywania przez dany kraj społeczeństw innych krajów, lub stopień wykorzystywania
społeczeństwa tego kraju przez inne społeczeństwa.
Efektywność gospodarowania to maksymalizacja efektów przy danych wcześniej nakładach
lub minimalizacja nakładów przy danym efekcie. Warto tu zauważyć że efektywność gospodarowania
powinna opierać się na efektywnym wykorzystaniu czynników produkcji ( takich jak środki pracy
przedmioty pracy, podmioty pracy).
Wielkość zjawisk badanych w trakcie analizy ekonomicznej oraz ich zmiany określa się za
pomocą różnych wskaźników ekonomicznych. Pojęcie wskaźnika w analizie ekonomicznej jest
traktowane szerzej i obejmuje nie tylko wskaźniki w znaczeniu dosłownym, lecz wszelkie liczbowe
informacje charakteryzujące zjawiska ekonomiczne zachodzące w jednostce gospodarczej.
Efektywność ekonomiczna, jest to sposób pomiaru skuteczności i celowości danej działalności
gospodarczej, wyrażający się porównaniem (relacją) wartości uzyskanych efektów do nakładu
czynników użytych do ich uzyskania. Niska efektywność ekonomiczna powoduje zwykle wzrost cen,
zwiększenie zapotrzebowania na energię, materiały i powierzchnie produkcyjne - bez wzrostu
wyników produkcyjnych. Wyższa efektywność ekonomiczna stwarza możliwości obniżenia kosztów
wytwarzania, zwiększa wyniki produkcyjne i zysk, co z kolei umożliwia inwestowanie albo wzrost
indywidualnych wynagrodzeń. Efektywność ekonomiczna stanowi jeden z podstawowych sposobów
oceny podejmowanych działań gospodarczych.
Zasada racjonalnego gospodarowania polega na dokonywaniu najbardziej korzystnych
(optymalnych) wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie określonych celów oraz środków i
metod realizacji tych celów. Aby tego rodzaju wybory mogły mieć miejsce, muszą istnieć różne,
konkurencyjne (alternatywne) wobec siebie rozwiązania czy też warianty poszczególnych decyzji,
a ponadto musimy dysponować odpowiednimi kryteriami wyboru. Po stwierdzeniu, jakie rozwiązania
mogą być brane pod uwagę i porównaniu ich możemy, stosując odpowiednie kryteria,
wybrać
rozwiązanie optymalne.
Zasada racjonalnego gospodarowania może być ujmowana dwojako:
1) jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków,
2) jako zasada najmniejszego nakładu środków do osiągnięcia danego efektu.
Odnosząc uzyskiwane z działalności gospodarczej efekty do ponoszonych na nią nakładów
określamy ekonomiczną efektywność gospodarowania. Spośród różnych wariantów danej decyzji
najbardziej efektywny ekonomicznie jest stosunek efektów do nakładów, jest najwyższy lub stosunek
nakładów do efektów – najniższy.
37
Czynniki wpływające na efektywność gospodarowania :

dostępność zasobów,

wielkość zasobów ,

jakość zasobów,

dostępność technologii,

ceny zasobów i technologii.
Rynek jest miejscem, dokonywania transakcje między kupującym a sprzedającym dobra
i usługi. Jest to także zespół mechanizmów rządzących tymi transakcjami i zachowaniami zarówno
kupujących, jak i sprzedających.
Mówiąc o mechanizmie rynkowym mamy na myśli wzajemne oddziaływania różnych
elementów składowych rynku, szczególnie ceny, popytu i podaży, zmierzających do ustalenia stanu
równowagi. W warunkach swobodnego konkurowania podmiotów rynkowych podaż i popyt dążą do
równowagi w drodze do ustalenia ceny na takim samym poziomie, który dostosuje ofertę
sprzedających do zapotrzebowania kupujących. W stanie równowagi nie ma nadwyżek ani
niedoborów.
PODAŻ
POPYT
CENA
SPADEK
WZROST
Podaż jest to ilość dóbr i usług , którą producenci są w stanie dostarczyć na rynek przy danym
poziomie ceny i w określonym czasie. Podaż zależy od: ceny, kosztów produkcji i czasu. Zależność
między ceną a podażą jest jednokierunkowy, tzn. wzrost ceny powoduje wzrost sprzedaży. Popyt jest
to ilość dóbr i usług, którą klienci są w stanie nabyć od producentów przy danym poziomie ceny
i w określonym czasie.
Rynek pełni funkcję regulatora procesów gospodarczych. Poprzez popyt i podaż ustala się
cenę towarów. Jeśli podaż danego towaru przekracza popyt na ten towar , to jego cena spada. Jest
to sygnał dla producentów, że część ich produkcji nie znajduje uznania u odbiorcy, natomiast
nadwyżka popytu nad podażą spowoduje wzrost ceny. Jak rosną ceny, to producenci są w stanie
więcej wyprodukować.
Zmiany cen przywracają równowagę rynkową oraz skłaniają producentów do zwiększenia lub
zmniejszenia produkcji (podaż). Tak więc poziom cen jest informacją o przebiegających
w gospodarce procesach i umożliwia przeprowadzenie analizy ekonomicznej.
38
Sprzedający oferując swoje dobra, tworzy podaż nabywcy, popyt tworzy nam chęć kupienia
tych dóbr. W wyniku negocjacji między sprzedawcą a kupującym występuje podział rynku. Rynek ten
dzieli się na:

Pod względem zasięgu terytorialnego dzielimy je na: lokalne, regionalne, krajowe,
zagraniczne, międzynarodowe, światowe.

Ze względu na przedmiot wymiany rynki dzielimy na: rynki dóbr i usług, rynki czynników
produkcji (w tym rynek pracy), rynek kapitałowo – pieniężny (papiery wartościowe, akcje,
obligacje, waluty).

Ze względu na skale obrotu, rynki dzielimy na hurtowe i detaliczne.
Według stopnia zaspakajania potrzeb:

rynek konsumenta, na którym popyt na dany towar jest mniejszy od jego podaży,
( konsument dyktuje ceny).

rynek producenta ( rynek na którym popyt na dany towar jest większy od jego podaży).
Gdy producenci dosyć swobodnie kształtują ceny (co pociąga za sobą zmianę podaży
i popytu) oraz jakość produktów mówimy, że jest to rynek sprzedawców, gdyż popyt przewyższa
podaż. O rynku mówimy, że jest rynkiem nabywcy, jeśli podaż przewyższa popyt. Wówczas
przedsiębiorcy muszą się starać, aby to ich produkty zostały wybrane, a wyboru swobodnie dokonuje
klient i ma od dość dużą siłę przetargową.
Konkurencja jest nieodłącznym elementem gospodarki kapitalistycznej. Producent zmuszony
jest do produkcji tego, co chcą zakupić konsumenci. Konkurencję, ze względu na warunki panujące
na rynku, możemy podzielić na:

konkurencję doskonałą

konkurencja monopolistyczna

oligopol

monopol
Konkurencja doskonała występuje wtedy, gdy na rynku funkcjonuje bardzo dużo producentów
i konsumentów, swoboda wejścia na rynek jest niczym nieograniczona ,na produkty są jednorodne,
niezróżnicowane. Cena produktów wynika z oddziaływań pomiędzy popytem i podażą i jest
niezależna od przedsiębiorstw
W konkurencji monopolistycznej jest dużo producentów i bardzo wielu kupujących. Nie ma
żadnych barier wejścia na rynek, a produkty są zróżnicowane. Firma ma pewien wpływ na cenę, ale
popyt jest nadal stosunkowo elastyczny (czyli reaguje na zmiany ceny). Przykładem takich rynków
mogą być restauratorzy czy architekci.
Oligopol jest strukturą rynku charakteryzującą się działaniem w danej gałęzi produkcji małej
liczby firm o dużej sile rynkowej, mających znaczny wpływ na podaż i ceny, ale równocześnie
konkurujących ze sobą. Wejście do tej gałęzi jest utrudnione, ale nie jest całkowicie zablokowane.
Zachowania firm są współzależne. Jedna z najbardziej istotnych różnic między konkurencją
doskonałą a oligopolem odnosi się do kształtowania się cen. W konkurencji doskonałej ceny
zmieniają się często, a firmy reagują elastycznie zmianami cen na wszelkie zmiany w popycie
39
i kosztach produkcji. W oligopolu ceny zmieniają się rzadko, a firmy reagują tylko na stosunkowo
duże i zarazem względnie trwałe zmiany w popycie i kosztach. Modele oligopolu często są modelami
duopolu. Duopol jest szczególnym przypadkiem oligopolu, przedstawia rynek, na którym działają tylko
dwaj producenci (sprzedawcy), oferujący taki sam produkt.
Monopol to struktura rynkowa charakteryzująca się: występowaniem na rynku tylko jednego
dostawcy lub producenta danego towaru, który kontroluje podaż i ceny, oraz wielu odbiorców;
występowaniem barier uniemożliwiających innym firmom wejście na rynek (np. ustawodawstwo,
patenty, koszty itp.); unikatowością produktu monopolu (nie posiada on dobrego lub bliskiego
substytutu).Monopol może mieć charakter:

państwowy - kiedy prawo danego państwa pozwala świadczyć usługi lub produkować
określony asortyment towarów tylko jednemu podmiotowi (np. monopol spirytusowy, monopol
loteryjny itp.).

wymuszony - kiedy jeden z producentów towaru/usługi osiąga taką pozycję na rynku, że
pozostali producenci bankrutują.

naturalny - wynikający z natury dostarczanej usługi/towaru, gdy ze względów technicznych
konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona (np. koleje żelazne, dostarczanie
prądu elektrycznego i gazu, telekomunikacja itp.).
Gospodarka rynkowa, a więc i pieniądz, powstały spontanicznie. Nie zostały przez nikogo
wynalezione ani zbudowane czy zastosowane. Dlatego dziś w Polsce nie „budujemy” ani nie
„wprowadzamy” gospodarki rynkowej, tylko pozwalamy jej się odtwarzać i rozwijać.
IV. Mechanizm rynkowy
1. Popyt i czynniki kształtujące popyt
Mechanizm rynkowy – proces obejmujący żywiołowe działania podmiotów na rynku,
w wyniku którego dochodzi do ustalenia równowagi rynkowej, a więc samoczynnego dostosowania
wielkości popytu (D) i podaży (S), poprzez odpowiednie ustalenie ceny równowagi (P).
W ujęciu procesowym, mechanizm rynkowy jest grą popytu i podaży, która prowadzi do
obiektywnej wyceny poszczególnych towarów i zrównoważenia rynku, czyli zrównania się oferowanej
ilości towaru z ilością pożądaną.
Jeżeli popyt na jakieś dobro przewyższa podaż, wówczas nabywcy są skłonni płacić za nie
więcej. Gdy przejawiają tę skłonność na rynku, cena tego dobra rośnie. Wzrost ceny skłania
natomiast producentów do zwiększenia jego produkcji, co doprowadzi w końcu do zrównania podaży
z popytem.
Jeżeli w sytuacji równowagi rynkowej wystąpią okoliczności, których skutkiem będzie
ograniczenie popytu na dane dobro (np. zmiana gustów konsumentów), wówczas nie wszystkie
40
produkowane towary znajdą nabywców. Skłoni to część producentów do zmniejszenia produkcji
i obniżenia ceny, celem zachęcenia części konsumentów do zakupu większych ilości towarów.
Efektem będzie ustalenie się równowagi rynkowej przy niższym poziome produkcji i niższej cenie.
Popyt jest reprezentowany przez nabywców różnych dóbr. Pojęcie popytu związane jest
z zachowaniem się kupujących na rynku, ze sposobami, za pomocą których określają oni rodzaje
dóbr i usług, jakie chcą kupić, a także z ilościami, na które zgłaszają zapotrzebowanie.
Popyt to z jednej strony gotowość zakupu określonej ilości danego dobra po danej cenie (przy
określonym dochodzie) - mówi się wówczas o wielkości popytu. Z drugiej strony o popycie mówi się
jako tablicy ukazującej, jakie ilości towaru konsumenci są gotowi zakupić po rozmaitych cenach (przy
danym dochodzie) - w tym przypadku mamy do czynienia z zestawieniem popytu lub z funkcją
popytu.
Popyt jest zestawieniem ilości dóbr lub usług, jakie konsumenci są gotowi i zdolni kupić przy
różnych cenach w określonym czasie.
Wielkość popytu to ilość dobra lub usługi, jaką nabywcy są gotowi i zdolni kupić przy danej
cenie w określonym czasie, w ramach posiadanego funduszu nabywczego.
Istnieje różnica między popytem a wielkością popytu. Popyt określany jest przez zapotrzebowanie
nabywców, natomiast wielkość popytu określa rozmiar (ilość) tego zapotrzebowania.
W ekonomii istnieje klasyfikacja popytu na:

efektywny i potencjalny

indywidualny i rynkowy

produkcyjny i konsumpcyjny
Popyt ulega ciągłym zmianom pod wpływem działania wielu czynników ze strony
konsumentów, jak i producentów - tzw. determinantów popytu. W samym pojęciu popytu występują
dwa czynniki: cena i czas.
Wysokość ceny będzie decydowała, jaka może być wielkość popytu. Dla konsumenta cena
danego dobra to suma pieniędzy, jaką musi zapłacić za jego jednostkę. Natomiast pod pojęciem
czasu kryje się przedział czasowy, w którym zapotrzebowanie wystąpiło lub może wystąpić.
Pozostałymi
czynnikami,
tzw.
czynnikami
pozacenowymi,
kształtującymi
popyt
ze
strony
konsumentów są:

wielkość dochodów konsumenta

gusty i preferencje

ceny dóbr substytucyjnych

ceny dóbr komplementarnych

przewidywanie cen relatywnych

liczba i struktura ludności

efekt naśladownictwa

efekt demonstracji.
41
Czynnikami kształtującymi popyt od strony producentów, oprócz ceny dobra, są czynniki:

wielkość i struktura zaoferowanych produktów do sprzedaży

cechy produktów utożsamianych przede wszystkim z ich wartościami użytkowymi,

działania promocyjne prowadzone przez producentów i handlowców.
2. Prawo popytu i krzywa popytu
Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość popytu jest cena dobra. Zależność
wielkości popytu od ceny można przedstawić w postaci prawa popytu.
Prawo popytu odzwierciedla trwały związek ceny z wielkością popytu polegający na tym, że
wraz ze wzrostem ceny dobra spada wielkość popytu na nie, natomiast wraz ze spadkiem ceny
wielkość popytu na nie wzrasta.
Graficzną ilustracją prawa popytu jest krzywa popytu. Krzywa ta powstaje przez zestawienie
wielkości popytu z różnymi wielkościami ceny w danym okresie.
Wykres przedstawia odwrotną zależność zmian rozmiarów popytu w stosunku do zmian ceny
danego dobra. Jakkolwiek zmiana ceny powoduje przemieszczenie się wielkości popytu jedynie
wzdłuż danej krzywej popytu D (zmiana wielkości popytu odpowiada ruchowi wzdłuż krzywej popytu i
jest wywołana zmianą ceny).
3. Wzrost i spadek popytu
Cena nie jest jedyną zmienną określającą rozmiary popytu na dany produkt, na popyt
oddziaływują również tzw. pozacenowe determinanty popytu.
W odróżnieniu od ceny, której zmiany powodują przesuwanie się wielkości popytu wzdłuż
krzywej, w górę lub w dół, pozostałe czynniki przesuwają całą krzywą popytu w prawo lub w lewo,
w zależności od tego, czy w wyniku ich działania popyt rośnie czy spada.
42
Wzrost popytu powoduje przesunięcie krzywej popytu w prawo z D1 do D2, co oznacza, że
przy każdej cenie ilość popytu jest większa niż poprzednio. Natomiast spadek popytu powoduje
przesunięcie krzywej popytu w lewo z D1 do D3, co odpowiada spadkowi ilości popytu przy każdej
cenie. Krzywa popytu rynkowego przesuwa się tylko w rezultacie zmian czynników niecenowych:
w prawo - gdy popyt wzrasta, w lewo - gdy popyt maleje.
4. Podaż i czynniki kształtujące podaż
Podobnie jak przy popycie istnieje rozgraniczenie pojęcia na podaż i wielkość podaży.
Podaż jest zestawieniem ilości dóbr, jakie producenci są gotowi dostarczyć (zaoferować)
w określonym czasie i przy różnych cenach.
Wielkość podaży jest to ilość dobra, jaką producenci są w stanie dostarczyć (zaoferować) na
rynek przy określonej cenie w określonym czasie.
Podaż określa postępowanie producentów przy różnych występujących poziomach cen.
Można rozróżnić następujące rodzaje cen:

indywidualną i rynkową

podaż dóbr i usług konsumpcyjnych oraz dóbr i usług produkcyjnych.
Wielkość podaży zależy przede wszystkim od wielkości produkcji, która z kolei jest określana
przez poziom ceny danego dobra, ceny czynników produkcji, stosowane technologie, cele
działalności przedsiębiorstwa, ceny innych dóbr, oczekiwania dotyczące zmian cen oraz inne
przypadkowe czynniki. Jednakże wielkość podaży nie jest równa wielkości produkcji, gdyż część
wytworzonych produktów jest zużywana przez ich wytwórców, część ulega zniszczeniu, część może
być przeznaczona na zwiększenie zapasów lub skierowana do wymiany międzynarodowej.
Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość produkcji i podaży jest cena
danego dobra. Wzrost ceny, przy niezmienności innych czynników, zachęca producentów do
43
zwiększenia dotychczasowej ilości dobra, gdyż w ten sposób wzrastają ich zyski. Natomiast obniżka
ceny powoduje spadek opłacalności produkcji i zmniejszenie wielkości podaży.
Do najważniejszych czynników, które poza ceną danego dobra mają wpływ na kształtowanie
się podaży, należą:

ceny czynników produkcji,

warunki finansowo-kredytowe,

warunki zaopatrzenia wytwórczego,

zdolności przewidywania cen przez wytwórców,

liczba przedsiębiorstw w gałęzi,

możliwości wytwórcze,

popyt konsumentów,

cel działań przedsiębiorstwa,

pozostałe czynniki takie jak: pogoda, import, eksport, polityka państwa itp.
5. Prawo podaży i krzywa podaży
Zmiany podaży są funkcją równoczesnych zmian wszystkich determinantów. Uwzględnienie
wszystkich czynników daje więc bardzo złożoną funkcję. W celu uproszczenia analizy przy badaniu
współzależności między podażą a jednym z determinantów, przyjmuje się zasadę ceteris paribus
(„inne takie samo” lub „przy pozostałych warunkach równych” lub „przy tych samych okolicznościach”. Użycie
tego zwrotu oznacza świadome odrzucenie, w celu uproszczenia rozumowania, możliwości zajścia pewnych
wydarzeń lub warunków, mogących zaburzyć związek między przesłanką, a wnioskiem, np. utrzymanie
w niezmienionym stanie wszystkich zmiennych niezależne, poza jedną, wybraną do eksperymentu).
Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość podaży jest cena danego dobra.
Zależność wielkości podaży od ceny można przedstawić w postaci prawa podaży.
Prawo podaży określa trwały związek ceny z wielkością podaży, polegający na tym, że wraz
ze wzrostem ceny dobra, rośnie wielkość podaży, natomiast spadek ceny dobra powoduje, że
wielkość podaży również spada.
Graficzną interpretacją prawa podaży jest krzywa podaży. Krzywa ta powstaje przez
zestawienie wielkości podaży z różnymi wielkościami ceny w danym okresie.
44
Wykres przedstawia zależność zmian rozmiarów podaży w stosunku do zmian cen danego
dobra. Zmiany odbywają się w tym samym kierunku, a więc krzywa podaży ma nachylenie dodatnie.
Wyższej cenie dobra odpowiada większa jego ilość dostarczana na rynek, natomiast niższa cena
ogranicza wielkość podaży.
Zmiana wielkości podaży odpowiada ruchowi po krzywej podaży i jest wywołana zmiana ceny.
6. Wzrost i spadek podaży
Rozmiary podaży określane są nie tylko przez cenę, ale również przez czynniki pozacenowe.
Wśród nich należy wymienić koszty wytwarzania, rentowność dóbr substytucyjnych, czynniki
naturalne (przy pewnych rodzajach produkcji) oraz inne czynniki o charakterze obiektywnym.
Porównanie kosztów całkowitych z całkowitym przychodem osiągniętym ze zrealizowanej
produkcji informuje producenta o osiągniętej rentowności produkcji. Zmiana kosztów produkcji może
być spowodowana zmianami cen czynników wytwórczych, zmianami technologii i organizacji
produkcji, a także zmianami polityki ekonomicznej rządu. Zarówno polityka monetarna, wpływająca na
wysokość stopy procentowej, jak i polityka finansowa, wpływająca na wysokość podatków lub
subsydiów, oddziałuje na koszty wytwarzania. Na przykład wzrost stopy procentowej oznacza wyższe
koszty pozyskania kapitału; przedsiębiorcy również wzrost niektórych podatków traktują jako wzrost
kosztów wytwarzania produktów. Inaczej działają subsydia (wsparcie pieniężne) - oznaczają one
spadek kosztów wytwarzania.
Zmiana kosztów produkcji powoduje przesunięcie krzywej podaży w lewo lub w prawo (ma
wpływ na jej położenie), co przedstawione jest na rysunku powyżej.
Przesunięcie krzywej podaży z położenia S2 do położenia S1, czyli spadek podaży z Q2 do
Q1, odpowiada wzrostowi kosztów produkcji, gdyż wzrost kosztów produkcji przy danej cenie
produktu oznacza spadek rentowności tej produkcji, co skłania producentów do jej ograniczania.
Przesunięcie krzywej podaży z położenia S1 do S3, czyli wzrost rozmiarów podaży z Q1 do Q3,
odpowiada z kolei spadkowi kosztów wytwarzania. Spadek kosztów produkcji przy danej cenie
45
produktu oznacza wzrost opłacalności tej produkcji, co skłania producentów do zwiększenia jej
rozmiarów z Q1 do Q3.
Wzrost podaży rynkowej może być spowodowany:

spadkiem ceny jednego lub kilku czynników wytwórczych,

zastosowaniem nowszej technologii, która zmniejsza koszty produkcji,

powiększeniem rozmiarów importu danego dobra,

przesunięciem zapasów i rezerw do sprzedaży.
Na spadek podaży rynkowej wpływ może mieć:

wzrost ceny jednego lub kilku czynników wytwórczych,

podwyższenie podatków, które musi płacić producent,

powiększenie się rozmiarów eksportu danego dobra,

wystąpienie straty spowodowanej zdarzeniem losowym.
7. Równowaga rynku
Dwie wielkości, popyt i podaż, we wzajemnym oddziaływaniu to istota mechanizmu
równowagi, w wyniku którego kształtuje się cena. Oddziałuje ona zwrotnie na kształtowanie się
popytu i podaży, jest głównym czynnikiem współokreślającym te wielkości. Cena jest sygnałem rynku
kierowanym w stronę producentów i nabywców oraz skłaniającym ich do podjęcia odpowiednich
decyzji, jej kształtowanie się jest instrumentem przywracania równowagi.
Zakładając, że cena jest wyższa od ceny równowagi, pojawi się wtedy nadwyżka dobra, co
oznacza, że popyt będzie mniejszy od podaży. Będzie to sytuacja korzystna dla nabywcy.
Konkurencja między sprzedającymi doprowadzi do spadku ceny, co implikuje wzrost popytu i spadek
podaży. Odwrotnie przedstawiać się będzie sytuacja przy cenie niższej od ceny równowagi. Niska
cena zachęci nabywców do zwiększenia popytu przy równoczesnym ograniczeniu podaży przez
producentów. Pojawi się niedobór dobra, co oznacza, że popyt będzie większy od podaży.
Konkurencja, między kupującymi, doprowadzi do wzrostu ceny, który spowoduje spadek popytu
i wzrost podaży. W rezultacie tego procesu dostosowawczego ustala się cena usuwająca z rynku
nadmiar produktów lub likwidująca ich niedobór - cena równowagi rynkowej.
Punkt przecięcia się krzywej popytu z krzywą podaży wyznacza cenę równowagi rynkowej
(cr), przy której wielkość popytu jest równa wielkości podaży. Cena wyższa od ceny równowagi (c1)
oznacza przewagę podaży nad popytem, czyli nadwyżkę dobra. Odwrotnie, cena (c2) niższa od ceny
równowagi oznacza przewagę popytu nad podażą, czyli niedobór dobra. Jedynie przy cenie
równowagi rynkowej (cr), te dwie wielkości są równe.
46
Osiągnięta równowaga rynkowa może zostać zakłócona przez zmiany pozacenowych
czynników determinujących popyt i podaż. Przyjmując, że wskutek wzrostu dochodów nabywców
krzywa popytu na dany produkt przesuwa się, utrzymanie dotychczasowej ceny spowoduje
wystąpienie przewagi popytu nad podażą. Musi to doprowadzić do ukształtowania się nowej, wyższej
ceny równowagi, która równoważy popyt z podażą. Spadek dochodów spowoduje przesunięcie
krzywej popytu w lewo. Utrzymanie się dotychczasowej ceny równowagi spowoduje teraz wystąpienie
przewagi podaży nad popytem. W tej sytuacji musi dojść do ukształtowania się nowej niższej ceny
równowagi, równoważącej popyt z podażą.
Przyjmując, że wskutek wzrostu kosztów wytwarzania krzywa podaży danego produktu
przesuwa się, utrzymywanie dotychczasowej ceny równowagi doprowadziłoby do pojawienia się
przewagi popytu nad podażą. Efektem tego jest ukształtowanie się nowej, wyższej ceny równowagi
rynkowej. Spadek kosztów wytwarzania, znajdujący graficzne odzwierciedlenie w przesunięciu się
krzywej podaży w lewo, uruchomi procesy kształtujące nową cenę równowagi na wyższym poziomie.
W rzeczywistości gospodarczej występują również jednoczesne zmiany spowodowane
pozacenowymi determinantami popytu i podaży. W skutek wzrostu popytu i podaży jednocześnie
punkt równowagi przesuwa się w prawo, jednak nie powoduje to zmiany ceny. Zmiany ceny nie
wywołuje również jednoczesny spadek popytu i podaży. Na cenę równowagi oddziałuje natomiast,
w tym samym czasie, wzrost popytu i spadek podaży. Z drugiej zaś strony spadek popytu oraz wzrost
podaży powoduje zmniejszenie ceny równowagi.
8. Elastyczność cenowa popytu
Elastyczność popytu to stosunek procentowej zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany
czynnika wpływającego na popyt.
Prawo popytu mówi, że konsumenci reagują na spadek ceny kupowaniem większej ilości
danego produktu. Stopień reakcji konsumentów na zmiany cen różni się jednak znacznie
w zależności od rodzaju kupowanego dobra. Popyt na niektóre produkty jest tego rodzaju, że
47
nabywcy mocno reagują na zmianę ceny tzn., że nieznaczne ich zmiany powodują poważne zmiany
w ilości nabywanych produktów. Na inne natomiast produkty wrażliwość cenowa nabywców jest
niska, czyli poważne zmiany cen wywołują jedynie nieznaczne zmiany w ilości kupowanych
produktów. Wrażliwość na zmianę ceny mierzymy elastycznością cenową popytu. Elastyczność
cenową popytu określa następująca formuła:
Podstawiając
zmiany
procentowe
w
liczbach
absolutnych,
otrzymamy
następującą
zmodyfikowaną formułę elastyczności cenowej popytu:
Stosując powyższą formułę w danym zakresie cen stopień elastyczności cenowej popytu
określonego dobra jest różny w zależności od kierunku zmiany ceny, wyższy w przypadku spadku
ceny oraz niższy w przypadku wzrostu ceny. W celu uniknięcia tych rozbieżności można stosować
następującą formułę elastyczności cenowej popytu:
Jeśli procentowa zmiana ceny powoduje większą procentową zmianę wielkości popytu,
wówczas popyt taki nazywany jest popytem elastycznym. Na przykład, jeśli cena spadnie o 10%,
a wielkość popytu wzrośnie o 20 %, to popyt jest elastyczny. We wszystkich takich przypadkach
stopień elastyczności cenowej popytu E > 1 (20 : 10 = 2). Jeśli natomiast danej procentowej zmianie
ceny towarzyszy mniejsza procentowa zmiana wielkości popytu, to popyt taki nazywany jest popytem
nieelastycznym. Na przykład, jeśli cena spadnie o 10%, a wielkość popytu wzrośnie zaledwie o 5%,
to popyt jest nieelastyczny, a stopień elastyczności cenowej popytu E < 1 (5 : 10 = 0,5). Wreszcie,
jeśli dany spadek ceny wywołuje taki sam procentowy wzrost wielkości popytu, to popyt taki
nazywamy popytem jednostkowym. Wówczas bowiem stopień elastyczności cenowej popytu E = 1
(10 : 10 = 1). Jednakże elastyczność kształtuje się odmiennie w różnych zakresach cen tego samego
rozkładu popytu lub krzywej popytu. Popyt wykazuje tendencję do bycia bardziej elastycznym
w górnej lewej części krzywej popytu niż w dolnej prawej części krzywej popytu.
48
Nie ma jednoznacznych determinant elastyczności cenowej popytu. Im więcej substytutów
posiada dane dobro, tym bardziej elastyczny będzie popyt na nie. Popyt na dobra luksusowe jest
z reguły bardziej elastyczny od popytu na dobra niższego rzędu. Im większą część dochodu stanowi
wydatek na dane dobro, tym bardziej elastyczny będzie popyt na ten produkt. Wreszcie popyt jest
bardziej elastyczny w długim okresie niż w krótkim.
Elastyczność cenowa popytu wpływa na kształtowanie się całkowitych przychodów
przedsiębiorstwa. Jeśli popyt jest elastyczny, to zmiana ceny będzie powodowała zmianę całkowitych
przychodów w kierunku przeciwnym do zmiany ceny, czyli jeśli cena na dany produkt wzrośnie, to
przychody firmy spadną lub jeśli cena na określony wyrób spadnie to przychody przedsiębiorstwa
wzrosną. Natomiast jeśli popyt jest nieelastyczny, to zmiana ceny będzie powodowała zmianę
całkowitych przychodów w tym samym kierunku co zmiana ceny. W przypadku zaś popytu
jednostkowego
spadek lub
wzrost
ceny nie
wpłynie
na
zmianę
całkowitego
przychodu
przedsiębiorstwa.
9. Elastyczność cenowa podaży
Siłę reakcji podaży na zmianę ceny można mierzyć współczynnikiem cenowej elastyczności
podaży. Formuła tej elastyczności jest następująca:
Współczynnik cenowej elastyczności cenowej podaży może przybierać różne wartości: od
zera do nieskończoności. Wartość zero (E = 0) oznacza, że podaż nie reaguje na zmianę ceny, jest
nieelastyczna. Współczynnik może przybierać wartość równą jedności (E = 1), wtedy procentowa
zmiana podaży jest równa procentowej zmianie ceny. Jeśli procentowa zmiana podaży jest mniejsza
od procentowej zmiany ceny, współczynnik jest mniejszy o jedności (0 < E < 1). Oznacza to, że podaż
jest mało elastyczna. Elastyczność podaży jest tym mniejsza, im wartość współczynnika jest bliższa
zeru. W sytuacji, gdy procentowa zmiana podaży jest większa od procentowej zmiany ceny, podaż
jest wysoce elastyczna, a współczynnik jest większy od jedności (E > 1). Im bardziej wartość
współczynnika oddala się od jedności, tym bardziej elastyczna jest podaż. Staje się doskonale
elastyczna, gdy współczynnik E = ∞ , co oznacza, że przy danej cenie podaż może przybierać
dowolne rozmiary. Jest to sytuacja przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej przy
dodatkowym założeniu, że koszty krańcowe są stałe.
49
10. Przyczyny zróżnicowania elastyczności podaży
Z podażą elastyczną mamy do czynienia wtedy, gdy producenci mogą szybko dostosować się
do zmiany warunków na rynku - np. zmiany cen - zwiększając wielkość produkcji. Sytuacja jest
odmienna wtedy, gdy producenci nie mogą szybko zareagować na zmiany ceny i wielkość podaży nie
zmienia się. Mamy wówczas do czynienia z podażą nieelastyczną.
Wynika to z kilku przyczyn, a mianowicie wpływ na zmianę podaży mają:
1. Warunki techniczne określające produkcję - niektóre dobra są niepowtarzalne. Istnieje tylko
jeden egzemplarz każdego z tych dóbr. Gdyby wykreślić dla takich dóbr krzywą podaży, to
byłaby to linia pionowa, a elastyczność podaży równa byłaby zeru. Innym przypadkiem może
być produkt, który jest dostępny w nieograniczonej ilości i po niezmiennych kosztach
niezależnych od ilości. Krzywa podaży dla takiego dobra jest w postaci linii poziomej,
a elastyczność równa się nieskończoności.
2. Możliwość wykorzystania niezatrudnionych czynników wytwórczych - jeśli producent
dysponuje rezerwami czynników wytwórczych, to może on szybko zareagować na zmiany
popytu i wówczas podaż jest elastyczna. Przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych
podaż jest nieelastyczna.
3. Istnienie zapasów produktów - jeśli zgromadzone są zapasy produktów, to podaż może być
natychmiast zwiększona, co sprawi, że jest ona elastyczna
4. Czas niezbędny do produkcji - w przypadku produkcji czasochłonnej podaż jest nieelastyczna.
V. Wybory i zachowania podstawowych podmiotów
gospodarczych
1. Podstawowe podmioty gospodarcze
Na rynku istnieje ogromna liczba podmiotów gospodarczych. Można wśród nich wyróżnić:

przedsiębiorstwo (spółki),

gospodarstwo domowe,

państwo.
Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym oznacza zwykle kompleks majątkowy,
zorganizowany w celu prowadzenia działalności gospodarczej. Przedsiębiorstwo w takim ujęciu
składa się elementów majątkowych tego rodzaju jak np. zespoły budynków fabrycznych, maszyn,
urządzenia, surowce, a także firma, czyli nazwa przedsiębiorstwa, patenty, licencje itp. Składnikiem
przedsiębiorstwa, w przedmiotowym znaczeniu tego pojęcia, jest także struktura organizacyjna, czyli
50
sposób powiązania ze sobą wszelkich pozostałych elementów przedsiębiorstwa w jedną, spójną
całość. Z tego punktu widzenia elementami przedsiębiorstwa są komórki organizacyjne. Zarządzanie
przedsiębiorstwem odbywa się przez komórki zarządu, potocznie określane mianem dyrekcji.
Zasadnicza działalność gospodarcza prowadzona jest przez komórki ruchu. Największą wśród nich
jest zakład produkcyjny. Występuje on w większych przedsiębiorstwach, w których istnieje potrzeba
wydzielenia
względnie
samodzielnych
jednostek organizacyjnych
i ekonomicznych,
często
wyodrębnionych z przyczyn lokalizacyjnych.
Przedmiotowe ujęcie przedsiębiorstwa byłoby wadliwe, gdyby nie widzieć w nim także
pracowników. Powiązani są oni z przedsiębiorstwem stosunkami pracy, najczęściej poprzez
zawieranie na gruncie przepisów kodeksu pracy umowy o pracę. Pracownicy pełnią różne role
w przedsiębiorstwie, część to przełożeni, a większość z nich to podwładni. W świetle prawa pracy
przedsiębiorstwo zwykło się nazywać zakładem pracy.
Ustawowe określenie przedsiębiorstwa, najbardziej bliskie ujęciu przedmiotowemu, znajduje
się w kodeksie cywilnym. Przedsiębiorstwo jest zatem zespołem składników materialnych
i niematerialnych, przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych, obejmuje
wszystko co wchodzi w jego skład, a w szczególności:

firmę (nazwę), znaki towarowe i inne oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo,

księgi handlowe,

nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa, w tym produkty i materiały,

patenty, wzory użytkowe i zdobnicze,

zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa,

prawa wynikające z najmu i dzierżaw lokali zajmowanych przez przedsiębiorstwo.
Specyficznym przedsiębiorstwem, z uwagi na przedmiot działalności, jest gospodarstwo rolne.
W jego skład, zgodnie z definicją ustawową, wchodzą grunty rolne wraz z gruntami leśnymi
i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą wraz z
prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.
Spółka jest prawną formą współdziałania dwóch osób lub większej liczby osób dla
łatwiejszego osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Prawo dopuszcza również możliwość
tworzenia i istnienia niektórych spółek z udziałem jednego wspólnika (spółki jednoosobowe), a także
powoływania ich dla celów niegospodarczych. Spółki odgrywają bardzo istotną rolę w stosunkach
gospodarczych krajów o gospodarce rynkowej. W formie spółek występuje większość przedsiębiorstw
przemysłowych, handlowych, usługowych, transportowych i innych, a także banków, instytucji
ubezpieczeniowych itd., w tym z reguły największe organizacje gospodarcze.
Spółka jako forma współdziałania osób znana była już w starożytności, a przepisy dotyczące
spółek zawierają różna systemy prawa antycznego, z najdawniejszymi włącznie. Praktyczne potrzeby
dyktowały łączenie się osób w grupy, aby w ten sposób osiągnąć zamierzony cel, najczęściej
gospodarczy. Spółki były zawiązywane na przykład w celu transportu towarów karawaną przez
51
niebezpieczne tereny. Wspólnicy wnosili do spółki wkłady pieniężne i rzeczowe oraz własną pracę.
Spółka znana była w prawie babilońskim, asyryjskim, izraelskim i greckim. Zalążkiem spółki w prawie
rzymskim było consortium, czyli wspólnota spadkobierców, które pozwalało spadkobiercą ojca
rodziny kontynuować jedność majątku familijnego. Potrzeby obrotu gospodarczego doprowadziły
stopniowo
do
wykształcenia
swobodniejszej formy
współdziałania,
dostępnej również dla
cudzoziemców. W ten sposób powstała właściwa spółka prawa rzymskiego - societas, zawiązywana
w drodze zwykłej umowy. Rzymska spółka nie była osobą prawną lecz wewnętrznym związkiem
między wspólnikami, którzy na zewnątrz występowali w sprawach spółki tak jak we własnych.
Umożliwiała ona łączenie majątków i osób wspólników, w celu szerszej i bardziej efektywnej
działalności zarobkowej. W
średniowieczu i czasach późniejszych spółka nie odgrywała
poważniejszej roli, dopiero w końcu XVIII, a zwłaszcza w XIX i XX wieku nastąpił ogromny rozwój
spółek oraz prawa o spółkach.
Na gruncie większości ustawodawstw spółki dzielą się na cywilne (spółki prawa cywilnego)
i handlowe (spółki prawa handlowego). Spółki handlowe są wykorzystywane jako prawne formy
prowadzenia działalności gospodarczej. W polskim prawie spółki cywilne zostały bardzo upodobnione
do spółki jawnej. Aktualny jest natomiast podział spółek handlowych na spółki osobowe i kapitałowe.
Do spółek osobowych należą spółka jawna i komandytowa, a do spółek kapitałowych spółka
z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna.
Pomiędzy spółkami osobowymi i kapitałowymi zachodzi szereg istotnych różnic, które znajdują
wyraz z jednej strony w przepisach kodeksowych, z drugiej zaś w sposobie, w jaki poszczególne
rodzaje spółek funkcjonują w praktyce. Oto niektóre z nich:

Spółki kapitałowe są wyposażone w osobowość prawną (są osobami prawnymi). Spółki
osobowe nie mają osobowości prawnej (nie są osobami prawnymi), inaczej mówiąc nie są
podmiotami na gruncie prawa cywilnego. Niektóre spółki osobowe mają jednak pewne cechy
osób prawnych, np. zdolność zaciągania zobowiązań.

Struktura organizacyjna spółki kapitałowej jest w pewnym stopniu określona przepisami
kodeksu handlowego i swoboda wspólników w jej kształtowaniu jest ograniczona. Spółka
osobowa może mieć dowolną strukturę organizacyjną, określoną przez wspólników w umowie
spółki.

Majątek spółki w spółce kapitałowej stanowi własność spółki. W spółce osobowej majątek
spółki jest współwłasnością wspólników. Jest to majątek wydzielony, a więc odrębny od
majątku wspólników, służący tylko spółce, przeznaczony na jej cele - ale nie będący jej
własnością.

Prowadzenie spraw spółki w spółkach kapitałowych należy do organów spółki, przede
wszystkim zarządu, wspólnicy nie maja na nie bezpośredniego wpływu. W spółkach
osobowych prowadzenie spraw spółki należy bezpośrednio do wspólników.

Reprezentowanie spółki w stosunkach z innymi podmiotami prawa, a więc przede wszystkim
zawieranie umów, w spółkach kapitałowych należy do zarządu spółki, w spółkach osobowych
spółkę reprezentują wspólnicy.
52

Odpowiedzialność za zobowiązania spółki w spółkach kapitałowych ponosi jedynie spółka,
natomiast w spółkach osobowych za zobowiązania spółki odpowiadają wspólnicy całym
swoim prywatnym majątkiem.
Gospodarstwa
mikropodmiotami.
domowe
Stanowią
ludności
one
są
trwały
wyodrębnionymi
element
struktury
i
ekonomicznie
podmiotowej
samodzielnymi
we
wszystkich
dotychczasowych formach gospodarowania. Mają specyficzne cechy odróżniające je od innych
podmiotów ekonomicznych. Specyfika ta wynika z tego, że gospodarstwa domowe są jednostkami
działającymi
głównie
w
sferze
konsumpcji,
a
nie
(z
wyjątkiem
gospodarstw
rolniczych
i rzemieślniczych) bezpośrednim ogniwem produkcji społecznej. Ekonomiczny cel działalności
gospodarstw domowych zawiera elementy subiektywne. Powoduje to, że gospodarstwa domowe nie
kierują się zasadą minimalizacji nakładów niezbędnych do zaspokojenia potrzeb. Racjonalność
działania
gospodarstw
domowych
należy
rozpatrywać
przede
wszystkim
pod
względem
respektowania przez nie "twardych" ograniczeń budżetowych.
Działalność gospodarstwa domowego nastawiona jest na zaspokajanie potrzeb rodziny, która
je tworzy. W rozwoju historycznym potrzeby ulegają stałej ewolucji - od podstawowych potrzeb
biologicznych, których zapewnienie jest niezbędne do życia, do tzw. potrzeb wyższego rzędu. Dla
zaspokojenia odczuwanych potrzeb gospodarstwo domowe musi dysponować odpowiednimi
środkami. Istotą funkcji produkcyjnej jest dostarczenie tych środków. W warunkach gospodarki
naturalnej gospodarstwo samo wytwarzało potrzebne środki. Na tym etapie zarówno funkcja
produkcyjna jak i konsumpcyjna były realizowane w obrębie gospodarstwa domowego. W miarę
rozwoju następowało jednak rozszerzenie zakresu potrzeb gospodarstw domowych i coraz
trudniejsze stawało się zaspakajanie ich w ramach własnej produkcji. Członkowie gospodarstwa
domowego
zaczęli
podejmować
działalność
zarobkową
poza
gospodarstwem
domowym.
W warunkach powszechnej gospodarki towarowej zjawisko to utrwaliło się. Uzyskiwane dzięki
realizowaniu funkcji produkcyjnej środki na konsumpcję to przede wszystkim dochody z pracy
najemnej lub kapitału.
Konsumpcja gospodarstw domowych może być finansowana z dochodów bieżących, a także
z nagromadzonych poprzednio oszczędności. Może być też finansowane ze środków zewnętrznych,
np. z kredytu, który następnie trzeba spłacić. Jeśli wydatki na konsumpcję są mniejsze od bieżących
dochodów, gospodarstwo domowe może dokonać oszczędności.
Gospodarstwo domowe spełnia następujące funkcje ekonomiczne:

konsumpcyjną - wyraża się w tradycyjnej działalności gospodarstwa domowego, tzn.
w czynnościach związanych bezpośrednio z organizowaniem i realizacją konsumpcji.
Działalność gospodarstw domowych nastawiona jest na zaspakajanie potrzeb rodziny, która je
tworzy. Dla zaspokojenia odczuwanych potrzeb, gospodarstwo domowe musi dysponować
odpowiednimi środkami.
53

produkcyjną - istotą jest dostarczenie środków niezbędnych dla zaspokojenia potrzeb (do
realizacji konsumpcji). Środki te pochodzą głównie z pracy najemnej lub posiadanego kapitału.
Gospodarstwo domowe utrzymujące się z pracy najemnej oferuje pracodawcom podaż pracy.
Państwo jest dużym podmiotem gospodarczym, który dodatkowo jest wyposażony we władzę
gospodarczą. Władza ta reprezentuje różne agendy i instytucje należące do rządu, typu administracja
państwa, bank centralny, władze lokalne czy sądownictwo. Jakie jest zadanie tych władz
gospodarczych? Otóż sprawują one władzę, nad zachowaniem podmiotów gospodarczych.
Innym podmiotem gospodarczym, który oczywiście władzy gospodarczej nie posiada, jest
przedsiębiorstwo. Oczywiście kojarzy nam się ta nazwa z powszechnie istniejącymi kiedyś firmami
państwowymi. Jednak przedsiębiorstwem jest dziś każdy podmiot działający w oparciu o ustawę
o działalności gospodarczej lub kodeks spółek handlowych. Tak więc, przedsiębiorstwo z punktu
widzenia ekonomii, jest jednostką, która zatrudnia czynniki wytwórcze, do wytwarzania określonych
dóbr i usług, które sprzedaje innym podmiotom.
Istnieje na rynku jeszcze jeden rodzaj podmiotu, nieobcy nikomu z nas. Jest to gospodarstwo
domowe, które tworzą wspólnie zamieszkujący ludzie. Oczywiście podejmują oni wspólnie decyzje
finansowe. Gospodarstwo domowe znajduje się w sferze konsumpcji i jest podstawowym podmiotem
podejmowania decyzji dotyczących konsumpcji. Decyzje te oczywiście nie są łatwe, bo jak wiadomo,
ograniczona jest ilość dóbr, które możemy konsumować.
2. Konsument jako podmiot gospodarujący
Konsumenci są wyodrębnionymi i ekonomicznie samodzielnymi mikropodmiotami. Stanowią
oni trwały element struktury podmiotowej we wszystkich formach gospodarczych. Konsumenci są
jednostkami głównie działającymi w sferze spożycia, powoduje to, że konsumenci nie kierują się
zasadą minimalizacji nakładów do zaspokojenia potrzeb. Racjonalność konsumentów należy
rozpatrywać przede wszystkim pod względem respektowania przez nie ograniczeń budżetowych.
Ekonomicznymi funkcjami konsumentów na rynku są funkcja konsumpcyjna i produkcyjna.
Funkcja konsumpcyjna wyraża się czynnościami związanymi z organizowaniem i realizacją
konsumpcji. Działalność konsumenta nastawiona jest na zaspokajanie potrzeb swoich oraz swojej
rodziny. W rozwoju historycznym potrzeby ulegają stałej ewolucji - od podstawowych potrzeb
biologicznych, których zaspokojenie jest niezbędne do życia, do potrzeb wyższego rzędu. Dla
zaspokojenia tych potrzeb konsumenci muszą dysponować odpowiednimi środkami.
Istotą funkcji produkcyjnej jest dostarczenie tych środków. W warunkach gospodarki
naturalnej konsumenci w obrębie własnego gospodarstwa domowego sami wytwarzali potrzebne
środki. W miarę rozwoju następowało jednak rozszerzanie zakresu potrzeb gospodarstw domowych i
coraz trudniejsze stawało się zaspokajanie w ramach własnej produkcji.
Konsumpcja może być finansowana z dochodów bieżących, a także z nagromadzonych
poprzednio oszczędności. Może też być finansowana ze środków zewnętrznych, np. kredytu, który
54
jednak trzeba spłacić. Jeśli wydatki na konsumpcję są mniejsze od bieżących dochodów wówczas
konsumenci mogą dokonać oszczędności.
Konsumenci dążą do optymalnego zaspokojenia swoich, subiektywnie rozumianych, potrzeb.
Nabywając dobra i usługi konsumenci kierują się w dużej mierze tradycją, modą, chęcią wyróżnienia
się i podobnymi motywami postępowania, w mniejszym zaś stopniu rachunkiem ekonomicznym.
Współczesna teoria zachowania się konsumenta jest oparta na trzech podstawowych twierdzeniach:

Konsument wybierając między różnymi alternatywami konsumpcji, czyni to w sposób
świadomy, zgodnie z własnym interesem i własnymi korzyściami.

Posiadając pełną i prawdziwą informację o produktach, konsument sam potrafi najlepiej
ocenić, na czym polegają jego korzyści. Błędy w podejmowanych przez konsumenta
decyzjach wynikają głównie z braku odpowiedniej informacji.

Konsument decyduje o strukturze własnej konsumpcji zgodnie ze swoimi preferencjami,
dochodami oraz obowiązującymi na rynku cenami dóbr. Konsument zaspokajając swoje
potrzeby może zastępować jedne dobra innymi. Zjawisko to określane jest jako efekt
substytucji.
3. Miary użyteczności
Teoria zachowania się konsumenta, na której opiera się mikroekonomia, mówi, że konsumenci
podejmują na rynku takie decyzje, które pozwalają im uzyskać maksymalną satysfakcję, utożsamianą
z użytecznością. Użyteczność jest sumą zadowolenia (satysfakcji) indywidualnego konsumenta
uzyskana z konsumpcji lub posiadania danego dobra lub usługi, a także z udziału w jakimś rodzaju
działalności.
Użyteczność jest podstawową kategorią ekonomiczną i ma charakter subiektywny, jest
również kategorią, którą posługuje się analiza wyborów konsumenta. Użyteczność jest właściwie
kategorią
niemierzalną,
którą
zmierzyć
można
jedynie
umownie,
za
pomocą
sztucznie
skonstruowanych jednostek miar zwanych utilami (utility - ang. użyteczność). Użyteczność jednak jest
kategorią porządkową, której można przypisać wartości porządkowe. Pozwala to na usytuowanie
dóbr i usług względem siebie z punktu widzenia satysfakcji jaka czerpie się z konsumpcji.
W swoich wyborach konsument dąży do maksymalizacji użyteczności, czyli do wybrania takiej
kombinacji konsumowanych dóbr, które dają mu możliwie największe zadowolenie. Wybierze więc te
alternatywy, dla których relacja korzyści do kosztów jest największa.
Zadowolenie konsumenta ze spożycia kolejnych jednostek danego dobra zmniejsza się,
w związku z czym można wyróżnić użyteczność całkowitą oraz użyteczność krańcową
(marginalną).
Użyteczność
całkowita
(UC)
jest
sumą
użyteczności
indywidualnego
konsumenta
z posiadania lub konsumowania danych dóbr i usług. Użyteczność całkowita jest miarą ogólnego
zadowolenia konsumenta uzyskanego z konsumpcji. UC wzrasta w miarę konsumpcji każdego
kolejnego dobra, wzrost ten jest jednak coraz mniejszy w miarę jak wzrasta ilość konsumowanych
55
dóbr i usług, aż w pewnym momencie tendencja się odwróci. Miarą tego zjawiska jest użyteczność
krańcowa (marginalna).
Użyteczność
krańcowa
(UK)
wyraża
zadowolenie
konsumenta
ze
zwiększenia
(zmniejszenia) konsumpcji danego dobra o kolejno dodawaną jednostkę. UK to przyrost użyteczności
całkowitej spowodowanej wzrostem konsumpcji dobra o jednostkę.
gdzie:
UK - użyteczność krańcowa
ΔUC - przyrost użyteczności całkowitej,
ΔQ - przyrost ilości konsumowanego dobra.
Między ilością konsumowanego dobra a użytecznością z konsumpcji występują zależności:

Użyteczność całkowita konsumpcji danego dobra rośnie (spada) wraz ze wzrostem
(spadkiem) ilości konsumowanego dobra. Wyrazem graficznym tej zależności jest krzywa
użyteczności całkowitej.

Użyteczność krańcowa zmniejsza się (wzrasta) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości
konsumowanego dobra. Wynika stąd, że jeżeli każda dana jednostka przynosi mniejszy
przyrost satysfakcji to konsument nie jest skłonny do nabywania kolejnych jednostek tego
samego dobra. Graficzną ilustracją użyteczności krańcowej jest jej krzywa.

Krzywa użyteczności całkowitej.
Krzywa użyteczności krańcowej.
Fakt obniżenia się krańcowych użyteczności jest przykładem działania prawa malejącej
użyteczności krańcowej.
Prawo malejącej użyteczności krańcowej stwierdza, że zadowolenie maleje w miarę
wzrostu ilości konsumowanego dobra.
56
Prawo malejącej użyteczności krańcowej mówi więc, że jeśli konsumuje się więcej dobra, to
całkowita użyteczność rośnie, gdy jednak konsumuje się go wciąż więcej i więcej, to całkowita
użyteczność będzie rosnąć w coraz wolniejszym tempie. Ten coraz wolniejszy wzrosty całkowitej
użyteczności bierze się stąd, że krańcowa użyteczność zmniejsza się w miarę konsumowania coraz
większej ilości dobra. A więc można powiedzieć, że wzrostowi użyteczności całkowitej odpowiada
spadek
użyteczności krańcowej. W punkcie, w którym użyteczność całkowita jest największa,
użyteczność krańcowa wynosi zero.
4. Krzywa obojętności konsumenta
Konsument dokonuje wyborów ekonomicznych na rynku w oparciu o uporządkowany system
preferencji. Przypisuje on różne znaczenie poszczególnym kombinacjom konsumowanych dóbr
i usług (koszykom rynkowym). Tym samym kombinacje te przedstawiają dla konsumenta różny
stopień użyteczności całkowitej, przy czym niektóre z nich maja użyteczność jednostkową.
Instrumentem umożliwiającym poznanie preferencji konsumentów i gospodarstw domowych w
zakresie popytu na poszczególne dobra i usługi są krzywe obojętności, zwane też krzywymi
preferencji lub identyfikacji.
Krzywa obojętności (poziomica użyteczności) określa wszystkie kombinacje dóbr i usług
(koszyki rynkowe lub koszyki konsumpcyjne), które przynoszą taką samą satysfakcję konsumentowi,
a więc dostarczają takiej samej użyteczności całkowitej. Oznacza to, że dana krzywa obojętności
charakteryzuje się stałym poziomem zadowolenia. Przy założeniu danej użyteczności, koszyki mogą
różnić się jedynie zmiennymi udziałami ilości wchodzących do niego dóbr.
Krzywa obojętności posiada nachylenie negatywne, które zmniejsza się w miarę zwiększania
konsumpcji dobra, którego ilość znajduje się na osi odciętych (0X).
Krzywa obojętności
Mapa krzywych obojętności
57
Krzywa obojętności pokazuje koszyki zawierające różne ilości dwóch dóbr. Każdy punkt na tej
krzywej przedstawia kombinację tych dóbr przynoszącą równą satysfakcję konsumentowi.
Przesuwanie się po krzywej obojętności oznacza zastępowanie (substytucję) jednego dobra drugim.
Krzywe obojętności nie mogą:

być równoległe do osi rzędnych (0Y)

być równoległe do osi odciętych (0X)

wznosić się od strony lewej do prawej

wzajemnie się przecinać
Krzywych obojętności może być nieskończenie wiele. Tworzą one system preferencji, czyli
mapę krzywych obojętności.
Liczba osiągalnych dla konsumenta krzywych obojętności rośnie wraz ze wzrostem jego
zamożności, maleje natomiast przy wzroście cen dóbr, jeśli zamożność konsumenta się nie zmienia.
Każdy konsument woli mieć więcej dobra niż mniej i żaden z konsumentów nie zrezygnuje
z wyższego poziomu całkowitej konsumpcji na rzecz jej niższego poziomu.
Im dalej leżą krzywe obojętności od początku układu współrzędnych w stosunku do
pozostałych, tym wyższą użyteczność całkowitą reprezentują. W związku z tym nie mogą się również
przecinać.
5. Prawo malejącej krańcowej stopy substytucji
Krzywa obojętności wskazuje wszystkie kombinacje dwóch dóbr, które dają konsumentowi
takie samo zadowolenie. Negatywne nachylenie krzywej obojętności oznacza, że zwiększenie
konsumpcji jednego dobra wymaga zmniejszenia konsumpcji drugiego dobra. Między dwoma
dobrami istnieje stosunek substytucji.
Analiza krzywej obojętności konsumenta pozwala określić rozmiary substytucji jednego dobra
do drugiego. Miernikiem efektu substytucji dobra X do dobra Y jest krańcowa stopa substytucji
(KSSXY) lub inaczej marginalna stopa substytucji.
Krańcowa stopa substytucji (KKSXY) określa jaką ilość dobra Y należy poświęcić w celu
zwiększenia konsumpcji dobra X o jednostkę w sytuacji kiedy konsument pozostaje na tej samej
krzywej obojętności, czyli nie zmienia poziomu zadowolenia z konsumpcji.
Krańcowa stopa substytucji
dobra X za dobro Y
58
Obserwując kształtowanie się krańcowej stopy substytucji zauważa się, że jest ona coraz
mniejsza. Jednocześnie można stwierdzić, że przy niższym poziomie konsumpcji dobra Z konsument
jest skłonny poświęcić większą ilość dodatkowych jednostek dobra Y w celu zwiększenia konsumpcji
dobra X o jedną jednostkę. Przy wyższym poziomie konsumpcji dobra X konsument jest skłonny
poświecić mniej dodatkowych jednostek dobra Y w celu zwiększenia konsumpcji dobra X o jednostkę.
W każdym punkcie krzywej obojętności można wyznaczyć krańcową stopę substytucji. W tym celu do
dowolnie wybranego punktu na krzywej obojętności przeprowadza się styczną i oblicza jej nachylenie.
Nachylenie krzywej obojętności definiuje się jako zmianę Y w stosunku do zmiany X. Kształt
krzywej obojętności oznacza, że jej nachylenie w danym punkcie jest równe |ΔY : ΔX|, ponieważ
zgodnie z definicją KSS przyjmuje wartości dodatnie.
Krańcowa stopa substytucji
Nachylenie krzywej obojętności zmniejsza się w miarę przesuwania się w dół i rośnie w miarę
przesuwania się w górę na krzywej. Dlatego cechą charakterystyczną każdej obojętności jest
malejąca krańcowa stopa substytucji. Prawo malejącej krańcowej stopy substytucji można
przedstawić przy pomocy rysunku:
Prawo malejącej krańcowej stopy substytucji
59
6. Ograniczenia budżetowe
Konsument zawsze dąży do osiągnięcia maksymalnych korzyści z konsumpcji, dlatego więc
wolałby dokonywać wyboru między dobrami i usługami, których użyteczności całkowite są jak
największe. Konsument zawsze będzie preferował kombinacje dóbr, które znajdują się na wyższej
krzywej obojętności w porównaniu do kombinacji na niższej krzywej obojętności. Niestety konsument
dokonując wyborów, w oparciu o swoje preferencje napotyka na ograniczenia, które występują
w rzeczywistości gospodarczej. Ograniczenia wyborów konsumenta mają charakter obiektywny,
związany z istnieniem zjawiska rzadkości zasobów. Do najważniejszych ograniczeń wyborów
konsumenta należą:

zasoby pieniężne, którymi w danym momencie dysponuje konsument,

cechy produktów i usług, z którymi konsument spotyka się na rynku.
Konsument podejmując w określonym czasie decyzje dotyczące zakupu różnych dóbr i usług
musi więc uwzględnić swój budżet. Budżet konsumenta to zestawienie jego rzeczywistych wpływów i
wydatków.
Suma dochodów płacowych i pozapłacowych, którą konsument w danym momencie ma do
dyspozycji stanowi stronę przychodów w budżecie konsumenta. Ograniczeniem budżetowym jest
całkowity dochód jaki posiada konsument i którego nie można przekroczyć przy dokonywaniu
zakupów, co oznacza, że wydać można tylko tyle pieniędzy ile się ich posiada.
Podjęcie decyzji ekonomicznej przez konsumenta jest problemem dwupłaszczyznowym.
Z jednej strony ma on określony gust i preferencje w stosunku do pewnych dóbr i usług, zaś z drugiej
strony ma ograniczone możliwości dotyczące zasobów pieniężnych. Ta sytuacja to ograniczenie
budżetowe nazywane inaczej granicą możliwości konsumpcyjnych.
Graficznym odzwierciedleniem ograniczenia budżetowego jest tzw. linia budżetowa (linia
ograniczenia budżetowego). Linia budżetowa jest to prosta pokazująca wszystkie kombinacje ilości
dwóch dóbr, które mogą być zakupione za cały dochód.
60
Wszystkie kombinacje ilości dobra X i dobra Y na linii budżetowej powstały w wyniku
wykorzystania
w pełni zasobów pieniężnych konsumenta. Ograniczenie budżetowe, przy danym
dochodzie, pokazuje ile trzeba wyrzec się jednego dobra w zamian za dodatkową ilość drugiego
dobra. Istnieją jednak takie kombinacje jak: U', U'', U''' oraz R', R'', R'''. Kombinacje U leżą poniżej linii
budżetowej
i wskazują na to, że konsument nie wydał swoich zasobów finansowych
w całości. Natomiast kombinacje R leżące powyżej linii budżetowej wskazują na to, że konsumenta
nie stać przy danym dochodzie na ich kupno. Z powyższego wynika, że linia budżetowa oddziela
kombinacje osiągalne od nieosiągalnych.
7. Równowaga konsumenta
Konsument jako podmiot gospodarujący podejmuje racjonalne decyzje dotyczące konsumpcji
co oznacza, ze konfrontuje on swoje subiektywne oceny (odczucia) określające zadowolenie
osiągane z konsumpcji dóbr z faktycznymi możliwościami ich realizacji.
Decyzje podejmowane przez konsumenta podlegają określonym ograniczeniom, z jednej
strony są to preferencje, gusta, chęci reprezentowane przez krzywe obojętności, z drugiej zaś
możliwości
finansowe
określane
przez
wielkość
dochodu
i
dane
ceny
rynkowe
dóbr,
a reprezentowane przez linie budżetową.
Z uwagi na preferencje dotyczące kombinacji dóbr możliwych do osiągnięcia przy posiadanych
zasobach pieniężnych konsument dąży do sytuacji optymalnej, umożliwiającej mu maksymalizację
korzyści z konsumpcji. Sytuację taką określa się jako równowagę konsumenta, w której konsument
nie jest zainteresowany w zmianie osiągniętej kombinacji konsumowanych dóbr. Konsument wybiera
więc zawsze taki zestaw dóbr, który najbardziej go zadawala. Zestaw dóbr maksymalizujący
użyteczność znajduje się w punkcie styczności linii budżetowej z najwyżej położoną krzywą
obojętności.
Równowaga konsumenta reprezentowana jest przez punkt styczności krzywej obojętności
z linią budżetową. Punkt ten przedstawia optymalną kombinację dóbr osiągalną dla konsumenta.
Oznacza to, że przy istniejącym ograniczeniu budżetowym, które tworzą ceny dóbr i dochody
konsumenta, osiągnięta została krzywa obojętności.
61
W celu wyznaczenia równowagi konsumenta uwzględnia się krzywe obojętności oraz
możliwości finansowe przedstawiające ograniczenia budżetowe, w formie linii budżetowej. Tak więc
oprócz preferencji i gustów na równowagę konsumenta mają wpływ jego dochody i ceny dóbr.
Punkt optimum konsumenta charakteryzuje się tym, że krańcowa stopa substytucji (KSSXY)
równa się stosunkowi cen doba Qx do dobra Qy.
8. Przesunięcie linii budżetowej
Konsument przechodzący z niższego poziomu dochodu na wyższy poziom, zmienia strukturę
konsumpcji. W rezultacie zmian struktury konsumpcji popyt konsumenta na niektóre dobra wzrasta ze
wzrostem dochodu, a na inne spada. Dobra kupowane przez konsumenta można podzielić na dwie
grupy, w zależności od tego jak zmienia się wielkość popytu konsumenta na dane dobro w relacji na
wzrost jego dochodu są to dobra normalne i podrzędne (niższego rzędu).
Dobra normalne - jeśli wzrasta dochód konsumenta, a ceny dóbr pozostają niezmienione,
wówczas wielkość popytu konsumenta na dane dobro wzrasta.
Dobra podrzędne - jeżeli wzrasta dochód konsumenta, a ceny dobra pozostają niezmienione
wówczas rozmiary popytu na dane dobro zmniejsza się. W rzeczywistości gospodarczej przeważają
dobra normalne natomiast dobra podrzędna są znacznie mniej liczne.
62
Warto zauważyć, że gdy w sytuacji dwóch dóbr, jedno z nich jest dobrem podrzędnym,
drugie dobro musi być dobrem normalnym. Jeżeli wzrasta dochód konsumenta wówczas może on
kupić więcej dobra Y i taką samą ilość dobra X jak poprzednio. Przyjmując, że konsument wydatkuje
cały dochód na zakup obydwu dóbr, wówczas wydatkując mniej na dobro X (dobro podrzędne) musi
wydać więcej na dobro Y (dobro normalne). Równocześnie jest możliwe, że obydwa dobra są
dobrami normalnymi.
Wszystkie dobra mogą być jednocześnie normalnymi, natomiast nie wszystkie dobra mogą
być równocześnie dobrami podrzędnymi. W zbiorze n dóbr zawsze znajdować się będzie
przynajmniej jedno dobro normalne, chociaż w rzeczywistości jest zazwyczaj znacznie więcej dóbr
normalnych aniżeli podrzędnych.
9. Efekt substytucyjny i dochodowy
Efektem substytucyjnym zmiany cen nazywamy dostosowanie popytu do samej zmiany relacji
cen, natomiast efektem dochodowym - dostosowanie popytu do zmiany realnego dochodu.
63
Rysunek zamieszczony obok wskazuje, jak można wykorzystać te dwa efekty - substytucyjny
i dochodowy - w analizie reakcji popytu na podwyżkę dobra X. Przy wyjściowym poziomie cen
konsument porusza się po linii budżetowej AF i wybiera punkt C, który pozwala mu znaleźć się na
najwyższej dostępnej krzywej obojętności U2. Po podwyżce ceny dobra X linia budżetowa obraca się
do położenia AF' i konsument wybiera wówczas punkt E, zapewniający mu miejsce na najwyższej
dostępnej krzywej obojętności, którą jest teraz krzywa U1. W tym przykładzie wzrost ceny dobra X
zmniejsza zarówno liczbę nabywanego dobra X, jak i liczbę dobra Y.
Efekt substytucyjny
Aby wyodrębnić sam efekt zmiany relacji cen, wyobraźmy sobie hipotetyczną linię budżetową
H, która jest równoległa do AF', ale styczna do wybranej pierwotnie krzywej obojętności U2. Ponieważ
prosta H jest równoległa do AF', jej nachylenie wyraża nowa relacja cen dobra Y i dobra X po
podwyżce ceny dobra X. Prosta H jest zarazem styczna do wybranej pierwotnie krzywej obojętności
U2, pozwala więc konsumentowi utrzymać użyteczność i stopę życiową na poprzednim poziomie,
który na całej krzywej U2 jest z definicji jednakowy.
Poruszając się po hipotetycznej linii H, konsument wybierze punkt D. Przesunięcie z C do D
wyraża właśnie czysty efekt substytucyjny, tzn. dostosowanie popytu do nowej relacji cen przy
założeniu, że dochód skorygowano tak, aby mimo wzrostu cen został utrzymany dotychczasowy
poziom życia. Efekt substytucyjny wzrostu ceny dobra X zmniejsza jednocześnie wielkość
zapotrzebowania na nie. podwyżka relatywnej ceny dobra X zachęca konsumenta do zwiększenia
konsumpcji dobra Y, które teraz stało się relatywnie tańsze.
Efekt dochodowy
Aby wyodrębnić wpływ obniżenia realnej wielkości dochodu, przesuniemy równolegle linię
budżetową z hipotetycznego położenia H do rzeczywistego nowego położenia AF'. Konsument
przechodzi teraz z punktu D do E. Jeżeli oba dobra są dobrami zwykłymi (normalnymi), to
zmniejszenie realnego dochodu spowoduje zmniejszenie zapotrzebowania na obydwa dobra. Widać
to na powyższym rysunku, na którym punkt E leży na "południowy zachód" od punktu D.
10. Producent jako podmiot gospodarujący
Producent jest podmiotem gospodarującym, który decyduje: co, dla kogo, ile, w jaki sposób
i jakim kosztem produkować oraz gdzie sprzedawać. Stosując wybraną technologię oraz organizację
produkcji dostarcza on na rynek dobra kupowane przez konsumentów.
Produkcja polega na przetworzeniu zasobów w celu wytworzenia produktów i usług. Zasoby
są ze sobą łączone w procesie produkcji w sposób umożliwiający otrzymanie określonego dobra.
Sposób łączenia ze sobą różnorodnych zasobów zależy od stosowanej technologii produkcji.
Wskazuje ona, jakie zasoby muszą być połączone ze sobą w celu wytworzenia określonego dobra
oraz w jakich proporcjach należy łączyć ze sobą poszczególne zasoby.
64
Jednostką organizacji gospodarczej producenta jest przedsiębiorstwo. Przedsiębiorstwo
zespala podmioty uczestniczące w procesie gospodarczym oraz materialne czynniki produkcji.
Przedsiębiorstwo w ekonomii utożsamia się często z producentem.
Przedsiębiorstwo to organizacja posiadająca własną nazwę, decydująca o zatrudnieniu
określonych czynników wytwórczych, o sposobach wytwarzania swoich produktów i o wszelkich
aspektach prowadzonej działalności. Przedsiębiorstwo może wytwarzać dane dobro za pomocą
różnych
metod,
czyli
technik
produkcji,
wyrażających
odmienne
kombinacje
nakładów
poszczególnych czynników. Wybór techniki produkcji zależy między innymi od tego, jaką wielkość
produkcji dane przedsiębiorstwo zamierza osiągnąć.
Przedsiębiorstwa prowadząc swoją działalność podlegają pewnym ograniczeniom. Pierwsze
to ograniczenie rynkowe, na które składają się warunki, w jakich zakupywane są czynniki wytwórcze i
sprzedawane są produkty. Drugim jest ograniczenie technologiczne tworzone przez dostępne metody
produkcyjne.
Podstawowym celem producentów w gospodarce rynkowej jest osiągnięcie zysków dzięki
zaspokojeniu potrzeb nabywców, a zwłaszcza konsumentów. Aby zaistnieć na rynku i zdobyć
zaufanie konsumentów, producenci muszą wykazywać się przedsiębiorczością.
Przedsiębiorczość przejawia się w:

decydowaniu o wykorzystywaniu zasobów,

podejmowaniu ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej,

inicjowaniu i wdrażaniu nowych technologii produkcji.
11. Decyzje producenta
Dostępne metody wytwarzania dóbr różnią się wielkością nakładu pracy i liczbą
zastosowanych maszyn. Niektóre wymagają dużego nakładu pracy i małej liczby maszyn, inne zaś odwrotnie. Przedsiębiorstwo zna stawki płacy za godzinę pracy wykwalifikowanego operatora tokarki
produkującej dobra X oraz wysokość opłaty za wynajęcie takiej tokarki. Wie ono także, jak przebiega
krzywa popytu na jego wyroby, co pozwala mu określić wielkość sprzedaży (a zatem także
przychody) przy różnym poziomie cen.
Celem działania przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku przez wybór optymalnych
rozmiarów produkcji. Zmiana wielkości produkcji wpływa zarówno na koszty produkcji, jak i na
wielkość przychodów ze sprzedaży. Każde przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk z pewnością dąży
do ustalenia takiej wielkości produkcji, przy której koszty osiągną poziom najniższy z możliwych.
Gdyby tak jednak nie było i istniałaby możliwość utrzymania wielkości produkcji na tym samym
poziomie przy niższych kosztach, oznaczało by to, iż przedsiębiorstwo jest w stanie jeszcze
powiększyć swoje zyski. Płynie stąd wniosek, iż przedsiębiorstwo dążące do maksymalizacji zysku
musi wytwarzać swoją produkcję przy najniższych kosztach.
Znajomość dostępnych metod produkcji oraz kosztów najęcia siły roboczej i maszyn pozwala
menadżerom obliczyć najniższe koszty wytwarzania każdych rozmiarów produkcji. Minimalizację
kosztów wytworzenia kilku dóbr w ciągu roku zapewni najprawdopodobniej zatrudnienie paru
65
pracowników wyposażonych w niewielką liczbę sprzętu. Zwiększenie produkcji dóbr uzasadnia
natomiast decyzję o zastosowaniu większej liczby maszyn przypadających na jednego pracownika.
12. Czynniki stałe i zmienne
Produkcja
wymaga
nakładu
wielu
różnorodnych
czynników.
Czynniki
produkcji
wykorzystywane w procesie produkcji możemy podzielić na stałe i zmienne.
Czynniki stałe to czynniki, których nakład nie ulega zmianie wraz ze zmianami produkcji
w ramach danej technologii.
Czynniki zmienne to czynniki, których nakłady zmieniają się wraz ze zmianami rozmiarów
produkcji w ramach danej technologii.
Podział na stałe i zmienne czynniki produkcji związany jest z uwzględnieniem czasu w analizie
procesu gospodarczego. W ekonomii przyjmuje się rozróżnienie krótkiego i długiego okresu czasu,
w jakim rozpatrywany jest proces produkcji. Podział ten nie jest jednak związany z upływem czasu
kalendarzowego. Długość czasu w ekonomii wyznaczany jest przez zmianę technologii wytwarzania.
Krótki okres to okres, w którym nie zmienia się technologia procesu produkcji, a jedynie ulegają
zmianie tzw. zmienne czynniki produkcji. Producent wytwarzając dane dobro stosuje określoną
technologię niezależnie od tego czy te dobro jest produkowane przez okres miesiąca, roku czy kilku
lat. Długi okres czasu to taki okres czasu, w którym następuje zmiana w technologii produkcji
wynikająca z postępu technicznego.
Producent podejmuje decyzje w dwóch horyzontach czasowych. Na przykład, chęć
rozszerzenia skali działalności poprzez zwiększenie wielkości produkcji jest decyzją długookresową,
której nie da się urzeczywistnić od razu. Dlatego w okresie przejściowym producent musi
podejmować decyzje krótkookresowe. Natomiast okres krótki to taki, w którym są możliwe tylko
częściowe dostosowania.
Zarówno w krótkim, jak i w długim okresie producent dąży do maksymalizacji zysku, który jest
różnicą między całkowitymi przychodami za sprzedaży i całkowitymi kosztami poniesionymi na
produkcję.
13. Funkcja produkcji
Funkcja produkcji określa maksymalne rozmiary produkcji, jakie są możliwe do osiągnięcia
przy różnym poziomie nakładów. Funkcja produkcji jest więc zbiorem technicznie efektywnych metod
wytwarzania. Metoda wytwarzania jest technicznie nieefektywna, jeżeli do wytworzenia danej
wielkości produkcji zużywa się więcej jednego czynnika produkcji i nie mniej innego czynnika niż inne
znane metody wytwarzania, pozwalające osiągnąć tę samą wielkość produkcji. Ponieważ
przedsiębiorstwa dążące do maksymalizacji zysku nie są zainteresowane metodami produkcji
66
powodującymi marnotrawstwo, można zatem ograniczyć tą analizę do metod technicznie
efektywnych.
W celu znalezienia kompletnego zestawu technicznie efektywnych metod produkcji,
przedsiębiorstwo korzysta z pomocy inżynierów, projektantów i specjalistów od wykorzystania czasu
pracy. Niekiedy przeprowadza eksperymenty, stosując różne metody wytwarzania i obserwując ich
wyniki.
14. Linia jednakowego produktu - izokwanta
Funkcja produkcji określa maksymalne rozmiary produkcji, jakie można osiągnąć przy danym
położeniu nakładów. Jest to zbiór technicznie efektywnych metod wytwarzania. Metody wytwarzania
to umiejętność łączenia ze sobą czynników produkcji, zaś technika to zbiór tych wszystkich metod.
Ponieważ każdy producent dąży do maksymalizacji zysku, zainteresowany jest stosowaniem
efektywnych metod wytwarzania.
W długim okresie wszystkie czynniki produkcji są zmienne. Dla producenta istotne jest
szukanie optymalnej kombinacji czynników zmiennych, które wykorzystuje do produkcji. Ponieważ w
długim okresie kapitał staje się też czynnikiem zmiennym, najbardziej typowa funkcja produkcji odnosi
się do kombinacji dwóch zasadniczych czynników produkcji, traktowanych jako zmienne to jest pracy i
kapitału.
Zasadniczym problemem jest ustalenie, jakie kombinacje tych czynników można zastosować
dla uzyskania danej wielkości produkcji. Zakłada się przy tym, że dla wytworzenia danego produktu
można zastosować różne proporcje ilościowe nakładów kapitału i pracy.
Graficzną ilustracją tych proporcji jest krzywa jednakowego produktu zwana też izokwantą.
Jest to krzywa obrazująca jednakowy poziom produkcji przy różnych kombinacjach
wykorzystywanych nakładów kapitału i pracy. Każdy punkt na niej ukazuje inną technikę wytwarzania,
charakteryzującą się określoną relacją między nakładami kapitału i pracy.
67
Izokwant produkcji może być bardzo wiele, ponieważ każdy poziom produkcji ma swoją
izokwantę, przy czym im poziom produkcji jest wyższy, tym izokwanta jest dalej położona od początku
układu współrzędnych.
Funkcja produkcji w krótkim okresie opisuje, jak zmienia się wielkość produkcji w miarę
zwiększania ilości zmiennego czynnika produkcji. Izokwanty natomiast pozwalają badać różne
kombinacje dwóch czynników dla uzyskania danych rozmiarów produkcji. Są one odzwierciedleniem
produkcji w długim okresie.
15. Linia jednakowego produktu - izokwanta
Każdy proces produkcji wymaga określonych nakładów na zakup czynników produkcji.
Kombinacje czynników produkcji wyznaczone są przez technologię wytwarzania danego dobra.
Równocześnie każdy z czynników produkcji posiada swoją cenę, ukształtowaną przez rynek. Ceny,
które płaci producent za kupowane czynniki produkcji, są składnikami kosztów produkcji. Są one więc
podstawowym elementem rachunku rentowności produkcji. Gdy cena sprzedaży produktu
wyznaczana jest przez rynek, wówczas producent maksymalizując zysk musi dążyć do osiągnięcia
danej wielkości produkcji przy jak najmniejszych kosztach wytworzenia. Znajomość kształtowania się
całości kosztów produkcji, a także kosztów poszczególnych elementów procesu produkcyjnego jest
warunkiem niezbędnym dla podejmowania racjonalnych decyzji przez producenta.
Koszty produkcji są to nakłady pieniężne poniesione na czynniki produkcji zaangażowane
w procesie wytwarzania produktów i usług w danym okresie.
Podobnie jak czynniki produkcji, koszty dzielą się na stałe i zmienne, a kryterium tego podziału
jest czas niezbędny do zmiany technologii produkcji.
Koszty stałe (KS) to koszty, które nie ulegają zmianie wraz ze zmianami wielkości produkcji.
Są one niezależne od wielkości produkcji.
Koszty zmienne (KZ) zależą od wielkości produkcji i wraz z nią się zmieniają.
Koszty całkowite (KC) to koszty będące sumą kosztów stałych i zmiennych. Jest to suma
kosztów poniesionych na wszystkie czynniki wytwórcze wykorzystywane do produkcji.
68
KC = KS +KZ
W wyniku zmiany wielkości produkcji, inaczej niż koszt całkowity, zmieniają się koszty krańcowe
i koszty przeciętne.
Koszt krańcowy (KK) to przyrost kosztów całkowitych spowodowany wzrostem produkcji
o jednostkę. Koszt krańcowy jest ważną kategorią ekonomiczną dla producenta, pozwala bowiem
ocenić rentowność decyzji dotyczącej powiększenia produkcji o kolejną jednostkę.
Aby określić moment, do którego opłaca się zwiększyć produkcję, producent musi obliczyć
koszty przypadające na jednostkę produkcji, czyli koszty przeciętne.
Koszty przeciętne (KP) są to koszty poniesione na wyprodukowanie każdej jednostki
produktu. Wyróżnia się trzy rodzaje kosztów przeciętnych:

przeciętne koszty stałe (KPs) - pokazują, jaki koszt stały został poniesiony na każdą
wytworzoną jednostkę produktu,

przeciętne koszty zmienne (KPz) - pokazują, jaką część kosztu zmiennego została poniesiona
na otrzymanie jednostki produktu,

przeciętne koszty całkowite (KPc) - pokazują, jaka część całkowitych kosztów została
poniesiona na każdą jednostkę produktu.
16. Linia jednakowego kosztu - izokoszta
Produkty leżące na izokwancie produkcji wskazują na kombinację nakładu czynników, które
dają taki sam poziom produkcji. Producent, który optymalizuje wybór kombinacji nakładu czynników,
musi wziąć pod uwagę to, ile kosztują go stosowane do produkcji czynniki.
Przedsiębiorstwo dysponuje określoną ilością środków, które wydatkuje na zakup czynników
produkcji. Ograniczając analizę do dwóch czynników (pracy i kapitału), przedsiębiorca może wydać
całość środków tylko na zakup siły roboczej lub tylko na zakup kapitału, względnie na kombinację
wielkości obu tych czynników. Przyjmując takie warunki można to zapisać za pomocą równania
kosztów:
CW = Pl x L + Pk x K
gdzie:
CW - całkowity wydatek na czynniki produkcji,
Pl - cena czynnika pracy (stawka płac),
L - liczba zatrudnionych pracowników,
Pk - cena użytkowania czynnika kapitału,
K - ilość zatrudnionego kapitału.
69
Za pomocą tego wzoru można wyznaczyć linię prostą, tzw. krzywą jednakowego kosztu,
inaczej zwaną izokosztą.
Linia jednakowego kosztu, tzw. izokoszta, przedstawia różne kombinacje czynników produkcji
i kapitału, jakie producent może w pełni zaangażować do produkcji przy danym poziomie ich cen
i wielkości budżetu producenta.
Wszystkie kombinacje pracy i kapitału leżące poniżej izokoszty oznaczają, ze producent nie
wykorzystał w pełni środków finansowych. Natomiast kombinacje leżące powyżej izokoszty są
niedostępne dla producenta przy jego obecnych środkach finansowych.
17. Optimum producenta
Producent podejmując decyzje produkcyjne, ma do swoje dyspozycji informacje dotyczące
technologii produkcji (izokwanty produkcji) oraz informacje o cenach czynników produkcji (izokoszty).
Analiza produkcji i kosztów służy producentowi do wyboru najlepszej kombinacji czynników produkcji.
Podstawowym celem producenta jest dobranie takich nakładów, które minimalizują koszty produkcji.
Oznacza to, że dla każdego poziomu produkcji producent powinien minimalizować koszty, co pozwoli
mu uzyskać maksymalną sumę zysku.
Łącząc ze sobą izokwanty i izokoszty, producent poszukuje optymalnej sytuacji, to znaczy
takiej kombinacji nakładu czynników, która przy danych ograniczeniach kosztowych umożliwia
osiągnięcie maksymalnej produkcji.
Optymalna kombinacja czynników produkcji znajduje się w punkcie styczności linii
jednakowego kosztu z możliwie najwyżej położoną izokwantą produkcji. Jest to punkt równowagi
przedsiębiorstwa, w którym osiąga ono maksymalną produkcję przy danym koszcie całkowitym.
70
Optymalna kombinacja nakładu czynników znajduje się w punkcie R. inne punkty przecięcia
się izokwanty produkcji z linią jednakowego kosztu są mniej efektywne z ekonomicznego punktu
widzenia. Zarówno w punkcie A, jak i B producent wydatkuje wszystkie środki na zakup wybranej
kombinacji czynników, osiągając przy tym poziom produkcji PC1, który jest niższy od PC2.
Optimum producenta wyznaczane za pomocą izokwant i izokoszty zgodne jest z zasadą
najniższego kosztu. Oznacza to, że dla każdego poziomu produkcji producent minimalizuje nakłady.
18. Rynek czynników wytwórczych
Rynek jest to instytucja ekonomiczna umożliwiająca wymianę produktów i czynników
wytwórczych. Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa spotykają się na dwóch rynkach: na rynku
dóbr i na rynku czynników wytwórczych. Na rynek czynników wytwórczych składa się rynek pracy,
rynek kapitału i ziemi.
Na rynku pracy dochodzi do uzgadniania warunków i zawarcia transakcji związanych
z zakupem i sprzedażą siły roboczej. Siła robocza to kapitał ludzki, który jest w dyspozycji
gospodarstw domowych. Kapitał ludzki to ogół predyspozycji psychofizycznych ludzi poparty fachową
wiedzą, umiejętnościami i doświadczeniem, umożliwiający im uczestnictwo w procesie wytwórczym i
uzyskanie dochodów. Ważnym elementem kapitału ludzkiego jest przedsiębiorczość, polegająca na
wykorzystaniu potencjalnych możliwości maksymalizacji w drodze stosowania lepszych sposobów
organizowania i łączenia posiadanych kapitałów.
Rynek kapitału to rynek, na którym kupuje się lub sprzedaje kapitał. Rynek kapitału obejmuje
zarówno rynek kapitału fizycznego, a więc rynek dóbr kapitałowych w rodzaju budynków, maszyn,
urządzeń, narzędzi i materiałów wykorzystywanych w działalności gospodarczej, jak i rynek kapitału
finansowego, a więc rynek mających także znaczenie dla działalności gospodarczej różnego typu
środków finansowych, w tym środków pieniężnych i papierów wartościowych.
Na rynku ziemi wymianie podlegają wszelkie rzeczy pochodzenia naturalnego, włącznie
z powierzchnią ziemi, które mogą znaleźć użyteczne zastosowanie w gospodarce. Pojęcie "ziemia"
71
w szerokim znaczeniu obejmuje wszystkie dary natury, takie jak: powietrze, gleby (ze wszystkim, co
na nich rośnie), surowce mineralne oraz bogactwo jezior, rzek i mórz. Zasoby ziemi znajdują się
w posiadaniu gospodarstw domowych, przedsiębiorstw lub rządu.
Rynek pracy to rynek, na którym dokonywane są transakcje kupna-sprzedaży siły roboczej.
Pełni on w gospodarce dwie zasadnicze funkcje: stwarza możliwość otrzymania dochodu przez
ludność oraz jest źródłem podstawowego czynnika wytwórczego dla przedsiębiorcy.
Jeżeli podaż pracy na rynku pracy jest większa od popytu na nią to mamy do czynienia
z rynkiem pracodawcy. Jeśli natomiast występuje sytuacja odwrotna między popytem i podażą pracy
to mamy do czynienia z rynkiem pracobiorcy.
Stawka płac jest dochodem otrzymanym za przepracowaną jednostkę czasu. Płaca nominalna
to ilość pieniędzy, jaką pracownik otrzymuje w konkretnych jednostkach pieniężnych. Natomiast płaca
realna informuje nas o ilości produktów, które można nabyć w zamian za daną płacę nominalną. Na
rynku pracy istotniejsze są płace realne gdyż informują pracodawców o koszcie zatrudnienia
pracownika, a gospodarstwo domowe o ilości towarów, jakie będą wstanie kupić za otrzymane
dochody.
VI. Mierzenie rezultatów aktywności gospodarczej w skali
makroekonomicznej
1. Zakres działania państwa w sferze gospodarczej
Najbardziej typowe przejawy roli państwa w gospodarce to:

rola legislacyjna, czyli tworzenie prawa obowiązującego podmioty gospodarcze oraz
regulującego obowiązujące między nimi zasady współdziałania i konkurencji. Przejawem roli
legislacyjnej jest również stworzenie sprawnych instytucji zapewniających przestrzeganie
prawa (sądy, policja, administracja);

rola regulacyjna, czyli wpływ na otoczenie ekonomiczne, w którym działają podmioty
gospodarcze. Rolę tę państwo wypełnia poprzez prowadzoną przez siebie politykę
gospodarczą: pieniężną, fiskalną, oraz strukturalną;

rola dostarczyciela dóbr publicznych. Dobra publiczne to takie, które państwo może
dostarczyć
skuteczniej
niż
sektor
prywatny,
a
które
służą
zaspokojeniu
potrzeb
społeczeństwa;

rola redystrybucyjna, czyli zmiana struktury dochodów, skierowana w stronę ochrony grup
słabszych ekonomicznie w celu zwalczania ubóstwa. Role tę państwo wypełnia poprzez
politykę podatkową, politykę transferów pieniężnych kierowanych do gospodarstw domowych
oraz politykę świadczeń dostarczanych gospodarstwom domowym nieodpłatnie, lub poniżej
cen rynkowych (jest to więc redystrybucja dochodów, będąca elementem systemu państwa
opiekuńczego);
72

rola właścicielska, czyli państwowa własność części przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku
(przedsiębiorstw państwowych).
Część tych zjawisk musi występować w normalnej gospodarce, część wcale nie musi. W roli
legislacyjnej nikt państwa nie zastąpi, bo tylko państwo może stanowić prawo i egzekwować jego
przestrzeganie. Podobnie rzecz się ma z rolą regulacyjną, choć z niektórych polityk gospodarczych
można świadomie zrezygnować (np. rezygnując z własnej waluty – tak postąpiła Panama,
wprowadzając dolara amerykańskiego, a także kraje strefy euro, rezygnując ze swoich walut
narodowych i narodowej polityki pieniężnej). Rola dostarczyciela dóbr publicznych może być bardziej
lub mniej rozwinięta, w zależności od tego co uważamy za takie dobra – np. w Polsce opiekę
medyczną uważa się za dobro publiczne, a w USA za dobro prywatne.
Z roli redystrybucyjnej teoretycznie można w ogóle zrezygnować (w bardzo ograniczonym
zakresie stosowana jest np. w Ameryce Łacińskiej) – jednak ceną za to byłyby ogromne nierówności
społeczne, prawdopodobnie nie do zaakceptowania we współczesnej Europie.
Wreszcie rola właścicielska może być stosowana w bardzo różnym zakresie, zależnie od
panującego systemu ekonomicznego: państwo komunistyczne było właścicielem większości majątku
produkcyjnego, państwo o gospodarce rynkowej zazwyczaj stara się ograniczyć swój udział do
niezbędnego minimum, zdając sobie sprawę z większej efektywności własności prywatnej,
w stosunku do publicznej. Jednak decyzja, gdzie znajduje się to minimum, jest często bardzo trudna.
W USA państwo nie sprawuje niemal żadnych funkcji właścicielskich w stosunku do podmiotów
gospodarczych (wyjątki stanowią jednak takie instytucje jak np. poczta). Z kolei np. w Austrii państwo
jest
nadal posiadaczem kolei,
większości energetyki,
wielkich
banków i przedsiębiorstw
przemysłowych.
73
Rola państwa w gospodarce nie ogranicza się do zbierania podatków, dostarczania dóbr
publicznych i wypłacania transferów. Stworzony przez amerykańską The Heritage Foundation
wskaźnik wolności gospodarczej stara się zmierzyć, w jakim stopniu państwo zapewnia swobodę
rozwoju gospodarczego. Niestety, Polska wypada w tym porównaniu dość słabo.
2. Najprostszy obieg okrężny dochodu i produktu w gospodarce
PODMIOT
DOCHÓD
WYDATKI
Gospodarstwo
domowe
Płace, rent, emerytury, zasiłki,
stypendia, wygrane, lokaty bankowe,
spadek, alimenty
Zakup dóbr i usług, opłaty za mieszkanie,
odsetki od kredytów, oszczędności,
podatki, darowizny
Przedsiębiorstwo
Sprzedaż dóbr i usług, odsetki z
lokat, darowizny, dotacje, subwencje
Wydatki na zakup środków produkcji,
reklama, wynagrodzenia, podatki, odsetki
od kredytów, cło
Państwo
Podatki, opłaty, cło, ubezpieczenia,
kredyty, sprzedaż mienia Skarbu
Państwa, emisja obligacji
Dotacje, subwencje, obsługa długu
zagranicznego, wydatki sfery budżetowej,
rezerwa rządu, wykup obligacji
Obieg okrężny jest to odbywający się na rynkach przepływ strumieni produktów i czynników
wytwórczych między podmiotami gospodarującymi, w zamian za płatności dokonywane za nie.
Gospodarstwa domowe oferują przedsiębiorstwom podaż usług czynników produkcji,
przedsiębiorstwa zaś wykorzystują te czynniki do produkcji dóbr i usług. Tym usługom odpowiadają
pewne płatności. Gospodarstwa domowe otrzymują dochody z tytułu świadczonych usług (płace,
czynsze, zyski), wypłacane przez przedsiębiorstwa za dostarczone i wykorzystane czynniki
wytwórcze. Następnie gospodarstwa domowe wydają swoje dochody na zakup od przedsiębiorstw
dóbr i usług, dając tym samym przedsiębiorstwom pieniądze potrzebne do zapłacenia za usługi
czynników wytwórczych wykorzystane w produkcji.
74
Powyższy
rysunek
ilustruje
ruch
okrężny
pomiędzy
gospodarstwami
domowymi
i
przedsiębiorstwami. Krąg wewnętrzny symbolizuje transfery zasobów rzeczowych pomiędzy dwiema
grupami podmiotów, natomiast krąg zewnętrzny odzwierciedla odpowiadające im przepływy
pieniężne.
W rzeczywistości gospodarstwo domowe nie wydają całości swoich dochodów na
konsumpcję. Nadwyżkę dochodów nad konsumpcją, w postaci oszczędności, odprowadzają np. do
banków. Banki z kolei wolne środki finansowe udostępniają przedsiębiorstwom na finansowanie
inwestycji. Zdarzenia te mają miejsce na rynku finansowym, który został uwzględniony na poniższym
schemacie.
3. Ruch okrężny dochodu z udziałem państwa i zagranicy
Obieg okrężny jest to odbywający się na rynkach przepływ strumieni produktów i czynników
wytwórczych między podmiotami gospodarującymi w zamian za płatności dokonywane za nie.
75
Powyższy rysunek pokazuje sposób, w jaki rząd włącza się do ruchu okrężnego płatności
w gospodarce. Wydatki państwa G na dobra i usługi oddziałują bezpośrednio na łączny popyt.
Państwo również odprowadza z obiegu strumień pieniądza poprzez podatki pośrednie Te,
obciążające wydatki, i poprzez podatki bezpośrednie Td, nakładane na dochody czynników produkcji
(minus transfery B). największymi pozycjami bezpośrednich wydatków państwa na dobra i usługi są
nakłady na służbę zdrowia, szkolnictwo i obronę. Wypłaty z funduszu ubezpieczeń społecznych
(emerytury, zasiłki dla bezrobotnych i inne zasiłki) oraz odsetki płacone od długu państwowego to
główne rodzaje płatności transferowych.
Główną częścią podatków bezpośrednich Td jest podatek dochodowy i składki na fundusz
ubezpieczeń społecznych, będące źródłem finansowania emerytur i zasiłków dla bezrobotnych.
Podatki pośrednie Te obejmują podatek od wartości dodanej (VAT), specjalne podatki konsumpcyjne
pobierane od sprzedaży tytoniu, alkoholu i benzyny oraz podatki od własności wpływające do władz
terytorialnych.
Biorąc pod uwagę współpracę międzynarodową (gospodarkę otwartą) trzeba uwzględnić kilka
czynników. Po pierwsze, trzeba uwzględnić, że część popytu krajowego na dobra zaspokajana jest
przez dobra importowane. Po drugie, część dóbr wytwarzanych w kraju sprzedawana jest za granicą.
W rezultacie ilość dóbr zużywanych w kraju może się różnić od ilość dóbr wytwarzanych przez
gospodarkę krajową. Po trzecie, mieszkańcy danego kraju mogą kupować aktywa za granicą. Po
czwarte, aktywa krajowe mogą być kupowane przez cudzoziemców. Ze wszystkimi wymienionymi
transakcjami związane są przepływy finansowe między danym krajem a resztą świata. znajdują one
wyraz w bilansie handlowym kraju, który jest zestawieniem wszelkich przychodów i wydatków
związanych z powyższymi transakcjami. Natomiast napływ kapitału następuje w wyniku zaciągniętych
pożyczek w zagranicznych instytucjach finansowych i sprzedaży aktywów rzeczowych i finansowych
zagranicznym nabywcom.
Podatek jest to obowiązkowe świadczenie pobierane przez państwo i samorządy lokalne bez
żadnego bezpośredniego świadczenia wzajemnego na rzecz podatnika.
Transferem nazywamy przekazanie określonej sumy dochodów na rzecz ludności, bez bieżącego
świadczenia usług. Przykładami płatności transferowych są: emerytury, renty, zasiłki dla
bezrobotnych, subwencje.
Deficyt budżetowy jest to sytuacja, w której wydatki rządu są większe od jego dochodów,
składających się z podatków.
Nadwyżka budżetowa jest to sytuacja, w której dochody rządu są większe od jego wydatków.
Eksport to sprzedaż produktów krajowych podmiotom, które znajdują się poza granicami kraju.
Import to zakup towarów zagranicznych od podmiotów zlokalizowanych poza obszarem kraju.
Wielkość eksportu, pomniejszona o wielkość importu, nazywana jest eksportem netto. Jeśli
eksport netto jest dodatni, to przyczynia się do wzrostu wydatków ponoszonych w gospodarce, jeśli
jest natomiast ujemny, to ogranicza te wydatki.
76
4. Sposoby mierzenia rozmiarów działalności gospodarczej w skali
gospodarki narodowej
Pomiar makroekonomiczna jest rezultatem stosowania w praktyce systemu rachunku
narodowego (systemu rachunkowości społecznej).
System rachunkowość społecznej (system Stona) to spójny wewnętrznie zbiór rachunków
ekonomicznych
zawierający
informacje
charakteryzujące
działalność ekonomiczną
w
całej
gospodarce w sposób użyteczny dla celów analizy ekonomicznej, prognoz i polityki gospodarczej.
System ten został oparty na czterech głównych rachunkach: produkcji, konsumpcji, akumulacji
(inwestycji) oraz obrotów z zagranicą. Funkcjonują one na zasadzie podwójnych zapisów podobnych
do stosowanych w rachunkowości przedsiębiorstw. Dane statystyczne dotyczące poszczególnych
sektorów gospodarczych są tak konstruowane by wydatki jednego sektora były jednocześnie
dochodami innego sektora. Tak tworzy się zamkniętą sieć przepływów obrazujących podstawowe
proporcje makroekonomiczne i globalne wielkości występujące w całej gospodarce.
System Stona został uproszczony do trzech rachunków:

tworzenia i wykorzystania produkcji

tworzenia i podziału dochodów

rachunek kapitałowo finansowy.
W statystyce międzynarodowej występują dwa systemy rachunku narodowego:
1. System Produkcji Materialnej (MPS) - stosowany dawniej RWPG. W ramach tego systemu
przyjmuje się, że nową wartość tworzy wyłącznie sfera produkcji materialnej, do której zalicza
się wytworzenie dóbr materialnych, energii oraz świadczenie usług materialnych (transport,
handel, łączność). Sfera produkcji niematerialnej (administracja, oświata, służba zdrowia)
utożsamiana jest z konsumentami dóbr materialnych.
Dochód Narodowy Wytworzony = Produkt Globalny - Koszty Materialne
2. System Rachunku Narodowego (SNA) - stosowany obecnie w większości krajów. Nową
wartość tworzy każda działalność przynosząca dochód, a o wielkości tej nowej wartości
świadczy wielkość uzyskanego dochodu.
PKB = Wartość Globalna - Zużycie Pośrednie
Różnica między tymi systemami polega na odmiennym definiowaniu sfery gospodarki
tworzącej nową wartość.
77
Możemy wyróżnić trzy sposoby mierzenia Dochodu Narodowego:
a. jako sumy wartości dodanej wszystkich produktów finalnych wytworzonych w gospodarce,
w danym okresie - jest to produkt narodowy
b. jako sumy wydatków poniesionych przez wszystkie podmioty gospodarujące w gospodarce
w danym okresie (1 rok)
c. jako sumy wszystkich postaci dochodów czyli płace, renty itd. Gospodarstw domowych - jest
do dochód narodowy
Dochód narodowy jest największym agregatem obejmującym wszystkie dobra finalne i usługi
wytworzone w każdej gospodarce narodowej w ciągu roku.
Produkt narodowy może być wyrażony jedynie w jednostkach wartościujących. W zależności
od celu dochód narodowy wyraża się bądź w cenach rynkowych, bądź w cenach stałych wziętych za
podstawę z jednego roku.
Ceny bieżące używane są gdy analizuje się podziała dochodu narodowego lub globalną
równowagę rynkową. Ceny stałe zaś przy badaniu wzrostu dochodu narodowego.
Stosunek dochodu narodowego w ujęciu nominalnym (ceny bieżące) do dochodu narodowego
w ujęciu realnym (ceny stałe) pomnożone przez 100% tworzy wskaźnik nazywany w ekonomii
deflatorem. Jest to miara przeciętnego wzrostu albo spadku cen w kraju wszystkich dóbr i usług
wchodzących w skład produktu narodowego.
5. Proces tworzenia wartości dodatniej i produkcji finalnej w gospodarce
narodowej
Gospodarka narodowa dzieli się na działy, gałęzie i sektory, w których skład wchodzi duża
liczba przedsiębiorstw wytwarzających różnorodne produkty i usługi. Wartość wytworzonej produkcji
dóbr i usług w ciągu roku w przedsiębiorstwie (produkcja globalna), składa się z wartości
przeniesionej i wartości dodanej. Wartość przeniesiona obejmuje nabyte z zewnątrz i zużyte
w produkcji surowce, materiały, paliwo, energię itp. Natomiast wartość dodana to suma nowo
wytworzonej wartości w przedsiębiorstwie.
Produkcja finalna występuje wtedy, gdy zakończony został proces produkcji i dane dobro nie
podlega dalszemu przetworzeniu w kraju. Produkcja globalna jest podstawą do obliczenia nie tylko
produkcji finalnej, ale też wartości dodanej. Wartość dodaną w każdym dziale obliczamy odejmując
od produkcji globalnej ogólną sumę poniesionych nakładów materialnych pochodzących z różnych
działów gospodarki narodowej.
Łączna suma wartości dodanej we wszystkich działach gospodarki narodowej stanowi roczny
produkt narodowy, który nie należy utożsamiać z rocznym produktem globalnym. Wartość dodana nie
pokrywa się z produkcją finalną w poszczególnych działach, ale łączna suma wartości dodanej
w gospodarce narodowej będzie zawsze równać się łącznej wartości produkcji finalnej.
78
Przykład:
Koszty
Wartość dodana
materiałów lub
(płace, zysk)
dóbr pośrednich
Kolejne etapy
produkcji
Wpływ ze
sprzedaży
-
1
2
3 = 1 -2
Pszenica
Mąka
Wypiek
Dostarczony
chleb
24
33
60
90
0
24
33
60
24
9
27
30
Razem
207
117
90
6. Podstawowe kategorie produktu i dochodu narodowego
Najważniejszym pojęciem systemu rachunkowości społecznej jest Produkt Narodowy Brutto
(PNB).
Produkt Narodowy Brutto jest miarą wartości produkcji rynkowej wszystkich dóbr finalnych
i usług wytworzonych podczas określonego czasu (najczęściej jednego roku), przez czynniki
wytwórcze, będące własnością danego kraju lub jego obywateli, niezależnie od tego, czy znajdują się
w kraju, czy za granicą.
Miernikiem o nieco węższym zasięgu jest Produkt Krajowy Brutto (PKB).
Produkt Krajowy Brutto jest miarą wartości produkcji rynkowej wszystkich dóbr finalnych
i usług, wytworzonych podczas określonego czasu (najczęściej jednego roku), przez czynniki
wytwórcze znajdujące się na terytorium danego kraju, nie zależnie od tego, kto jest ich właścicielem.
Typowym sposobem mierzenia PKB jest metoda sumowania wydatków. Zgodnie z tą metodą
PKB jest równy sumie:

wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję (C),

inwestycji przedsiębiorstw (I),

zakupów rządowych (G),

eksportu netto (En).
PKB = C + I + G + En
Przy określaniu PKB posługujemy się miernikiem, którym są istniejące na rynku ceny, aby
różnorodne dobra finalne i usługi sprowadzić do wspólnego mianownika. Jednakże ceny rynkowe
ulegają różnym wahaniom z uwagi na zmiany wielkości popytu i podaży. PKB może być
ewidencjonowany:

w cenach bieżących, obowiązujących w danym czasie - nominalny PKB (n-PKB),

w cenach stałych wziętych za podstawę z jakiegoś roku - realny PKB (r-PKB).
Stosunek PKB w ujęciu nominalnym do PKB w ujęciu realnym, pomnożony przez 100, tworzy
wskaźnik nazywany deflatorem.
79
Jest to miara przeciętnego wzrostu albo spadku cen w kraju, wszystkich dóbr i usług
wchodzących w skład PKB. Za pomocą deflatora łatwo można przeliczyć n-PKB na r-PKB i odwrotnie.
W systemie ogólnonarodowej rachunkowości, poza PKB, stosuje się jeszcze inne miary aktywności
gospodarczej oraz poziomu życia społeczeństwa.
Jeśli od PKB odejmiemy amortyzację, czyli wartość zużytego kapitału, to otrzymamy Produkt
Krajowy Netto.
Amortyzacja jest miarą szybkości zmniejszania się wartości istniejącego w kraju zasobu
kapitału trwałego w danym okresie, w wyniku jego fizycznego lub ekonomicznego zużycia.
Wszystkie wymienione wielkości PKB lub PNB, wyrażone w cenach rynkowych, zawierają podatek
pośredni. PKN pomniejszony o podatki pośrednie wyznacza wielkość zwaną Dochodem Narodowym
(DN).
Dochód Narodowy jest to suma wszystkich dochodów gospodarstw domowych uzyskanych ze
sprzedaży czynników wytwórczych w danym okresie (na ogół roku).
Część dochodu narodowego otrzymuje społeczeństwo w postaci Osobistych Dochodów
Ludności (ODL). ODL jest tą częścią DN, która pozostaje po potrąceniu nie rozdzielonych zysków,
przeznaczonych na rozwój przedsiębiorstw, oraz po spłaceniu podatku od dochodów przedsiębiorstw
do budżetu państwa. Jednocześnie ODL jest powiększony o różnego rodzaju transfery z budżetu
państwa na rzecz ludności.
Osobiste dochody ludności podlegają bezpośredniemu opodatkowaniu. Po uregulowaniu
podatków pozostaje dyspozycyjny dochód ludności (DDL).
Dyspozycyjny dochód ludności (DDL) są to dochody gospodarstw domowych pop potrąceniu
podatków bezpośrednich. Wielkość ta informuje o tym, ile gospodarstwa domowe mogą
przeznaczyć na wydatki i oszczędności.
7. Produkt narodowy brutto i dochód narodowy
Produkt krajowy brutto mierzymy wartość produkcji wytworzonej w gospodarce danego kraju
w ciągu roku. Przeważająca część produkcji powstaje przy zastosowaniu krajowych czynników
produkcji, ale funkcjonują również przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego. Produkcja
tych przedsiębiorstw jest wliczona do polskiego PKB. Jednakże zyski tych przedsiębiorstw należą
częściowo do współwłaścicieli zagranicznych i odpływać za granicę. Również cudzoziemcy pracujący
w Polsce mogą dokonywać transferu swoich dochodów za granicą. Analogicznie, są też polskie
przedsiębiorstwa inwestujące i działające za granicą oraz Polacy pracujący w innych krajach, którzy
mogą dokonywać transferu swoich dochodów do Polski. W rezultacie tych przepływów dochodów,
wartość produkcji krajowej może odbiegać od łącznych dochodów uzyskiwanych przez krajowe
80
gospodarstwa domowe. Dlatego wprowadza się kategorię produktu narodowego brutto, która
koryguje
wielkość PKB
o
wspomniane przepływy dochodów.
Ponieważ dochody te są
w przeważającej mierze związane z własnością, określa się je mianem dochodów z własności.
Produkt narodowy brutto (PNB) jest miarą łącznych dochodów osiąganych przez obywateli
danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji. PNB jest równy
PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą. Dochody netto należy rozumieć
jako nadwyżkę napływu dochodów z tytułu świadczenia usług czynników produkcji za granicą nad
odpływem dochodów powstałych w wyniku świadczenia przez cudzoziemców usług czynników
produkcji w kraju.
W omówionych miarach produkcji, tj. PKB i PNB, nie bierze się pod uwagę tego, że
wyposażenie kapitałowe w procesie produkcji zużywa się. Co prawda, proces tego zużywania się jest
stopniowy i dosyć powolny, ale jednak każdego roku pewna część zasobu kapitału zużywa się.
Ekonomicznym odzwierciedleniem procesu zużywania się istniejącego zasobu kapitału trwałego jest
amortyzacja. Amortyzacja odzwierciedla właśnie równowartość zużycia się zasobu kapitału w danym
okresie.
Zużywanie się zasobu kapitału fizycznego oznacza, że część dóbr wytwarzanych
w gospodarce trzeba przeznaczyć na odtworzenie zużytego kapitału. Część łącznych inwestycji (tzw.
inwestycji brutto) musi być przeznaczona na odtworzenie zużytego zasobu kapitału w rozmiarach
odpowiadających amortyzacji. Pozostałą część inwestycji (tzw. inwestycje netto) można wykorzystać
na powiększenie istniejącego zasobu kapitału.
Zarówno PKB, jak i PNB są miarami produkcji uwzględniającymi inwestycje burto. Miarą
produkcji uwzględniającą inwestycje netto jest produkt narodowy netto (PNN), nazywany również
dochodem narodowym, który oznaczany jest zwykle symbolem Y. Jest on różnicą między PNB
a amortyzacją.
PNN = dochód narodowy (Y) = PNB – amortyzacja
Mimo iż kategoria PNN lepiej niż kategoria PNB odzwierciedla dochód powstający
w gospodarce, w analizach ekonomicznych częściej wykorzystuje się PNB. Wiąże się to przede
wszystkim z tym, że występują olbrzymie trudności z dokładnym oszacowaniem amortyzacji w skali
makroekonomicznej.
Kategoria PNB w cenach czynników produkcji odzwierciedla wielkość łącznych dochodów
powstających w procesie produkcji. Gdy odejmiemy od niej wartość amortyzacji, podatki
bezpośrednie
płacone
przez
przedsiębiorstwa
oraz
zyski
niepodzielne
(część
zysków
przeznaczonych na rozwój przedsiębiorstwa), otrzymamy łączną wartość dochodów osobistych
uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe w przedsiębiorstwach. Dochody osobiste pomniejszone
o podatki bezpośrednie płacone przez gospodarstwa domowe i powiększone o otrzymane płatności
transferowe (np. emerytury, zasiłki) określamy mianem rozporządzalnych dochodów osobistych. Ich
wielkość informuje o tym, ile gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na wydatki i oszczędności.
81
8. Wzrost a rozwój gospodarczy
Procesy gospodarcze nie przebiegają w sposób harmonijny i zrównoważony. Dotyczy to
przede wszystkim wzrostu gospodarczego, który statystycznie wyrażany jest przez przyrost produktu
narodowego brutto - PNB lub krajowego - PKB w określonym czasie. Teoria wzrostu gospodarczego
stara
się
uchwycić
czynniki,
które
decydują
o
zmianach
podstawowych
wielkości
makroekonomicznych (produkcji, zatrudnienia, inwestycji, konsumpcji), determinujących poziom
rozwoju gospodarczego. Przez wzrost gospodarczy należy rozumieć proces zwiększenia zasobu dóbr
konsumpcyjnych i produkcyjnych, znajdujący swoje odzwierciedlenie we wzroście dochodu
narodowego (produktu krajowego). Wzrost gospodarczy wyraża więc krótkookresowe zmiany
ilościowe, natomiast rozwój ekonomiczny jest terminem szerszym, oprócz zmian ilościowych, takich
jak
zmiany
poziomu
produkcji
konsumpcji,
zatrudnienia,
obejmuje
przemiany
jakościowe
w gospodarce, których zaobserwowanie wymaga dłuższego okresu. Między tymi procesami zachodzą
ścisłe związki i współzależności. Z jednej strony, tempo wzrostu gospodarczego zależy od potencjału
ekonomicznego, poziomu rozwoju technologii i wiedzy, a z drugiej - rozwój ekonomiczny
uwarunkowany jest odpowiednim zwiększaniem produkcji dóbr i usług, co wyrażane jest przez
przyrost PKB.
Rozwój gospodarczy obejmuje nie tylko wszystkie składniki wpływające na wzrost dochodu
narodowego, ale także jakościowe przemiany w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej
i instytucjonalnej strukturze gospodarki narodowej.
Wzrost gospodarczy wyraża się w:

aspekcie rzeczowym - szybszym wzrostem przemysłu przetwórczego niż przemysłu
wydobywczego oraz w jeszcze szybszym wzroście sfery usług konsumpcyjnych w porównaniu
ze wzrostem całej sfery produkcji materialnej;

aspekcie własności - powstawaniem własności państwowej i komunalnej, w rosnącym udziale
wielkich korporacji w ogólnym zasobie kapitału;

aspekcie instytucjonalnym - rosnącą rolą instytucji państwowych, budżetu państwa oraz
systemu bankowego i rynku kapitałowego w funkcjonowaniu gospodarki narodowej.
9. Czynniki wzrostu gospodarczego
Wytwarzanie dochodu narodowego traktuje się w teorii ekonomii jako proces tworzenia
użyteczności, które są utożsamiane z wartością. Procesie tym biorą udział trzy podstawowe czynniki
produkcji, a mianowicie praca jako siła robocza, kapitał jako środki produkcji oraz ziemia jako zasoby
przyrodnicze. Ze względu na to, że każdy z tych czynników wykorzystywany jest w procesie produkcji
zdobywa on w zamian odpowiednio: płacę, zysk oraz renę.
Funkcja produkcji to zależność między produkcją a nakładami czynników produkcji. Funkcja ta
wykorzystywana jest zarówno w mikro- jak i w makroekonomii. W mikroekonomii występuje ona
w modelu producenta, w makroekonomii natomiast funkcja produkcji, nazywana również Cobba
82
Douglasa, wyraża zależność między dochodem narodowym a czynnikami produkcji w skali całej
gospodarki narodowej.
DN = f(K,L)
funkcja dwóch zmiennych: kapitału i pracy
Funkcja produkcji ułatwia dokonywanie wyboru metody wytwarzania przy istniejącym stanie
wiedzy technicznej. Zakłada się, że praca i kapitał mają charakter jednorodny, dają się więc łatwo
porównywać i sumować. Czynniki te wobec siebie są substytucyjne i komplementarne. Funkcja
produkcji stanowi obszerny zbiór alternatywnych metod wytwarzania odzwierciedlających różne
kombinacje kapitału i pracy. Wybór określonej metody wytwarzania zależy od relacji cen
poszczególnych czynników. Istnieją różne sposoby prezentacji funkcji produkcji i wyznaczania
optymalnej techniki produkcji. Najczęściej wykorzystuje się funkcję produkcji w takiej postaci, w której
przeciętny poziom wydajności pracy stanowi funkcję nakładu kapitałów na jednego robotnika. Jeśli
pod wpływem zmiany układu cen nastąpi przejście do bardziej zmechanizowanej (bardziej
kapitałochłonnej i mniej pracochłonnej) techniki produkcji, wówczas na krzywej produkcji dokonuje się
określone przesunięcie oznaczające substytucję między kapitałem a pracą, nazywane pobudzonym
postępem technicznym. Osiągnięcie wyższej wydajności pracy możliwe jest też przez stosowanie
nowych technik, będących rezultatem nowych wynalazków i usprawnień techniczno-organizacyjnych
(gdy mamy do czynienia z czystym postępem technicznym). Postęp naukowy i rosnące stale
możliwości jego produkcyjnego zastosowania będą odgrywały coraz większą rolę we wzroście
wydajności i produkcyjności pracy, która jest głównym czynnikiem wzrostu dochodu narodowego,
a więc również podstawą wzrostu dobrobytu społeczeństwa.
Czynniki ekonomiczne wzrostu można podzielić na cztery grupy:

bezpośrednie - wydajność pracy i zatrudnienia,

pośrednie - związane z rozwojem służby zdrowia, oświaty itp.,

wewnętrzne - zależne od zasobów majątkowych, pracy i bogactwa naturalnego,

zewnętrzne - związane z udziałem w handlu międzynarodowym,

inwestycyjne - nakłady na przyrost majątku,

pozainwestycyjne - wzrost wydajności przez podnoszenie kwalifikacji,

ekstensywne - związane ze wzrostem zatrudnienia i przyrostem majątku,

intensywne - wzrost wydajności pracy i produktywności majątku.
83
10. Mierniki wzrostu gospodarczego
Wzrost gospodarczy mierzy się stopą wzrostu dochodu narodowego (lub realnego produktu
krajowego brutto). Oznacza ona stosunek przyrostu dochodu narodowego w badanym okresie do
wielkości dochodu narodowego w okresie bazowym. Jest to miara syntetyczna.
gdzie:
r - stopa wzrost DN;
ΔDN - przyrost dochodu narodowego (ΔDN = DNt + 1 - DNt);
DNt + 1 - dochód narodowy w roku bazowym;
DNt - dochód narodowy w roku następnym.
11. Granice wzrostu gospodarczego
Rolą wzrostu gospodarczego w życiu społecznym jest to, że prowadzi on do wzrostu
dobrobytu społecznego. Ograniczając się do tego stwierdzenia można uznać, iż wzrost gospodarczy
powinien być celem działalności gospodarczej. Czy tak jest w istocie? Weźmy chociażby kwestię
wzrostu produktu narodowego. Czy zawsze zwiększa on poziom dobrobytu społecznego? Szybki
wzrost zwiększa produkcję dóbr, ale czy pozwala na odpowiednio szybki wzrost konsumpcji? Ta
ostatnia wymaga przecież odpowiedniej ilości czasu wolnego. Innymi słowy, społeczeństwo może nie
dysponować odpowiednią ilością czasu wolnego koniecznego do skonsumowania coraz większej
ilości wytwarzanych dóbr.
O wiele groźniejszym zjawiskiem jest fetyszyzacja wzrostu gospodarczego. Zjawisko to
w szczególnie groźnej postaci pojawiło się w krajach komunistycznych. Niski poziom rozwoju
gospodarczego krajów komunistycznych skłaniał politycznych i gospodarczych decydentów do
poszukiwania rozwiązania wszelkich problemów gospodarczych na drodze przyspieszenia wzrostu
gospodarczego. Wysokie tempo wzrostu gospodarczego pełniło również funkcje ideologiczne - miało
być dowodem wyższości gospodarki centralnie planowanej nad gospodarką rynkową. W rezultacie
forsowania tempa wzrostu gospodarczego, bez oglądania się na możliwości akumulacji,
doprowadzono do przeinwestowania gospodarki (wysoki udział inwestycji w produkcie narodowym) i
ukształtowania się specyficznej struktury gospodarki nastawionej bardziej na produkcję maszyn i
urządzeń niż na produkcję towarów przeznaczonych do konsumpcji.
Bariery rozwoju gospodarczego są w praktyce bardzo zróżnicowane w zależności od wielu
czynników, a przede wszystkim od osiągniętego poziomu rozwoju, historycznie ukształtowanego
sposobu i poziomu życia ludności, powierzchni i zaludnienia kraju, położenia geograficznego,
zasobności w bogactwa naturalne, tradycji wytwórczych i kulturalnych, kierunków specjalizacji
produkcji i usług, udziału w międzynarodowym podziale pracy i innych. Poszczególne bariery są ze
sobą powiązane w najrozmaitsze konfiguracje na zasadzie komplementarności, substytucji albo
wzajemnego wykluczania się.
84
Bariery rozwoju można pogrupować według różnych kryteriów. Po wyodrębnieniu czterech
głównych aspektów rozwoju gospodarczego, a mianowicie: politycznego, społecznego, technicznego
i przyrodniczego, można zaproponować następujący podział:
bariery polityczno-ekonomiczne:

bariera ustrojowo-ideologiczna,

bariera braku stabilizacji wewnętrznych stosunków politycznych,

bariera politycznego podziału świata,

bariera instytucjonalno-organizacyjna;
bariery społeczno-ekonomiczne:

bariera demograficzna,

bariera konsumpcji (płacy realnej),

bariera infrastruktury społecznej;
bariery techniczno-ekonomiczne:

bariera rzeczowej struktury aparatu wytwórczego,

bariera surowcowo-materiałowa i energetyczna,

bariera infrastruktury technicznej;
bariery przyrodniczo-ekonomiczne:

bariera ekologiczna,

bariera zasobów naturalnych,

bariera żywnościowa.
85