Polityka finansowa Hiszpanii w czasach kryzysu
advertisement
Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” VI edycja, rok akademicki 2014/15 Anna Bukryj Nr albumu: 8/2015 Polityka fiskalna Hiszpanii w czasach kryzysu finansowego Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Władysławy Jastrzębskiej Przyjmuję pracę ……………………………… Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej 2 Oświadczenie autora pracy Świadoma odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 3 Streszczenie <Praca obejmuje problematykę polityki fiskalnej Hiszpanii w czasie kryzysu finansowego w tym kraju. Kryzys finansowy stał sił bardzo ważnym sprawdzianem dla skuteczności mechanizmów polityki makroekonomicznej ustanowionych w Unii Europejskiej, a w szczególności w strefie euro. Doświadczenia ostatnich kilkunastu miesięcy wyraźnie pokazały że zabezpieczenia przewidziane w ramach kryteriów konwergencji oraz w pakcie stabilności i wzrostu są niewystarczające dla zapewnienia stabilności finansów publicznych w państwach należących do strefy euro.> Słowa kluczowe: <polityka fiskalna, kryzys finansowy, Hiszpania> TYTUŁ <Spain’s fiscal policy in times of financial crisis> 4 SPIS TREŚCI WSTĘP................................................................................................................................5 ROZDZIAŁ I. POLITYKA FISKALNA ORAZ JEJ ZNACZENIE W PRAWIDŁOWYM FUNKCJONOWANIU PAŃSTWA………………………………...6 1.1. Pojęcie, rodzaje oraz instrumenty polityki fiskalnej…………………………………6 1.2. Funkcje oraz cele polityki fiskalnej………………………………………………….8 1.3. Polityka fiskalna w strefie euro………………………………………………………9 ROZDZIAŁ II. TEORIE KRYZYSÓW GOSPODARCZYCH………………………...12 2.1. Pojęcie i rodzaje kryzysów finansowych…………………………………………...12 2.2. Przyczyny kryzysu finansowego……………………………………………………14 2.3. Konsekwencje i sposoby zwalczania kryzysu finansowego………………………..16 ROZDZIAŁ III. OCENA SYTUACJI HISZPANII W CZASIE KRYZYSU FINANSOWEGO……………………………………………………………………….19 3.1. Ogólna charakterystyka Hiszpanii………………………………………………….19 3.2. Dane makroekonomiczne Hiszpanii w czasie kryzysu finansowego……………….20 3.3. Zalecenia dla Hiszpanii……………………………………………………………..26 WNIOSKI……………………………………………………………………………….28 BIBLIOGRAFIA ..............................................................................................................29 SPIS WYKRESÓW..........................................................................................................30 SPIS RYSUNKÓW ..........................................................................................................30 5 WSTĘP Od przełomu lat 2009/2010 mamy do czynienia z kryzysem strefy euro, który stwarza nie tylko zagrożenie dla 17 krajów posiadających wspólną walutę, ale stanowi wyzwanie związane ze spójnością i funkcjonowaniem całej Unii Europejskiej. Zagraża także długoterminowemu powodzeniu ambitnego projektu, jakim jest wprowadzenie wspólnej waluty w zdecydowanej większości krajów UE. Sytuacja takich krajów, jak Grecja, Włochy czy Hiszpania jest szczególnie trudna. Bez uzyskania pomocy ze strony międzynarodowych instytucji finansowych i samej Unii Europejskiej, za pośrednictwem Europejskiego Banku Centralnego, państwa te nie byłyby w stanie spłacać swoich bieżących zobowiązań. Istota kryzysu strefy euro jest złożona i wielowątkowa, ponieważ jego ostrość wynika zarówno z określonych przesłanek historycznych i współczesnych, jak i aspektów politycznoprawnych, ekonomiczno-finansowych i innych. O ile kryzys roku 2008 był spowodowany spekulacją na rynkach nieruchomości i nadmierną kreatywnością w zakresie nowych instrumentów inwestycyjnych, o tyle zasadniczą przyczyną obecnego kryzysy strefy euro było zbyt liberalne podejście do spekulacji finansowych oraz utrata kontroli władz publicznych nad działaniami rynków finansowych. Przyczyn kryzysu strefy euro należy doszukiwać się również w dysproporcji rozwojowej gospodarek narodowych, a co za tym idzie, niedostatecznej konwergencji między członkami Eurolandu. Analizując przyczyny powstania kryzysu strefy euro, można postawić pytanie, czy doszło do niego, ponieważ projekt wspólnej waluty europejskiej był realizowany bez dostatecznego uwzględnienia teoretycznych założeń unii gospodarczo-walutowej, czy też założenia teoretyczne podczas formułowania tego projektu zostały spełnione, a inne obiektywne, zewnętrzne czynniki doprowadziły to obecnego kryzysu. Celem niniejszej pracy jest ukazanie polityki fiskalnej Hiszpanii w czasach kryzysu finansowego w latach 2007-2014. Ponadto w pracy została postawiona następująca teza: kryzys hiszpańskiej gospodarki spowodowany został zarówno przez czynniki wewnętrzne związane z polityką gospodarczą tego kraju, jak również obiektywne, zewnętrzne uwarunkowania funkcjonowania światowego rynku finansowego. Osiągnięcie tak postawionego celu głównego wymagało przedstawienia następujących celów szczegółowych: - przedstawienia definicji, rodzajów i instrumentów polityki fiskalnej, - przedstawienia polityki fiskalnej w strefie euro, - przedstawienia pojęcia kryzysu finansowego oraz jego przyczyn i konsekwencji, - przedstawienia ogólnej charakterystyki Hiszpanii, a także jej podstawowych danych makroekonomicznych. W ramach realizacji celu głównego oraz celów szczegółowych zostały wykorzystane informacje pochodzące ze źródeł wtórnych oraz pierwotnych. Źródła wtórne obejmowały literaturę przedmiotu w formie książek oraz artykułów zawierających się w zeszytach naukowych, a także stronach internetowych. Natomiast źródła pierwotne stanowiły dane statystyczne z Eurostatu. W pracy zastosowano metodę opisową oraz metodę analizy. Część zagadnień zobrazowano w formie graficznej w postaci wykresów. 6 ROZDZIAŁ I POLITYKA FISKALNA ORAZ JEJ ZNACZENIE W PRAWIDŁOWYM FUNKCJONOWANIU PAŃSTWA 1.1. Pojęcie, rodzaje oraz instrumenty polityki fiskalnej Każde państwo potrzebuje określonych środków finansowych do sprawnego i efektywnego funkcjonowania. Polityka fiskalna rozumiana jako dobór źródeł i metod gromadzenia dochodów publicznych, jak też kierunków i sposobów realizacji wydatków publicznych dla osiągnięcia celów społecznych i gospodarczych, ustalonych przez właściwe organy publiczne1 jest podstawowym narzędziem pozwalającym na wpływ przez państwo na gospodarkę. Jest to, najogólniej rzecz ujmując, szereg działań i mechanizmów oraz strategii ekonomicznych, które powinny zapewnić państwu dochody, które pokryją jak największą część deklarowanych przez nie wydatków. Sprawnie prowadzona polityka fiskalna ma na celu przede wszystkim ustabilizowanie na satysfakcjonującym poziomie gospodarki narodowej, co możliwe jest do osiągnięcia np. poprzez wprowadzenie tzw. automatycznych stabilizatorów gospodarki tj. adekwatny do potrzeb system podatkowy (podatek progresywny, procentowy) czy system świadczeń socjalnych i zasiłków dla bezrobotnych. Polityka fiskalna jest historycznie najstarszą częścią polityki gospodarczej państwa2. System podatkowy determinuje warunki działalności gospodarczej, rozwoju i wzrostu gospodarczego, a przez to współtworzy warunki życia całego społeczeństwa3. Polega na gromadzeniu i wydatkowaniu środków budżetowych dla realizacji celów polityki społeczno-gospodarczej państwa. W literaturze przedmiotu, obok rozważań dotyczących zakresu i formy aktywności władzy publicznej na rzecz gospodarki, określa się wprost podstawowe funkcje finansów państwa, którego zadaniem jest zagwarantowanie: po pierwsze, efektywności całości gospodarki przy ułomności rynkowego mechanizmu alokacji, po drugie, sprawiedliwości, równości przy nadmiernej dysproporcji dochodów, i po trzecie, stabilności gospodarki rynkowej przy jej cyklicznym funkcjonowaniu4. Polityka fiskalna winna w równej mierze służyć zmniejszaniu niestabilności makroekonomicznej w krótkim okresie, jak i wzrostowi gospodarczemu w długim horyzoncie czasu, szczególnie poprzez zwiększanie stopnia neutralności ciężarów podatkowych, promocję akumulacji kapitału ludzkiego i redukowanie nadmiernych dysproporcji dochodów. Badania wskazują jednak, że związek pomiędzy opodatkowaniem i wzrostem gospodarczym okazuje się znacznie słabszy, niż można by oczekiwać na podstawie teorii. Wyraźnie zauważalny jest jedynie negatywny wpływ częstych zmian systemu podatkowego, który skutkuje wzrostem niepewności warunków inwestowania, ograniczając je tym samym. Stabilizacyjna funkcja finansów państwa obejmuje działania m.in. mające spowodować Fedorowicz Z., 1998: Polityka fiskalna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań, s. 7. Sokół P. 2005: , Możliwości wykorzystania podatków w oddziaływaniu na procesy społeczne i gospodarcze, Problemy zarządzania, nr 4(10), s. 175-186. 3 Nojszewska E., 1998: Teoria optymalnego opodatkowania a polityka podatkowa, Gospodarka Narodowa, nr 10(92), s. 21-32. 4 Samuelson P.A., Nordhaus W.D., 1996: Ekonomia, t. 1, PWN, Warszawa, s. 88. 1 2 7 osiągnięcie, a następnie utrzymanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, przy jednoczesnym redukowaniu zjawisk negatywnych, tzn. wysokiej stopy bezrobocia i inflacji oraz łagodzeniu wahań cyklu koniunkturalnego. Mówiąc inaczej, szeroko rozumiane instytucje państwa stosując w sposób racjonalny, sprawny i efektywny dostępne im instrumenty polityki społecznej i ekonomicznej, winny przyczynić się do zrównoważonego długookresowego rozwoju kraju przy optymalnym zaangażowaniu czynników wytwórczych. Skuteczna realizacja zadań stabilizujących procesy gospodarcze wymaga jednoczesnego stosowania wzajemnie oddziałujących na siebie instrumentów polityki fiskalnej i polityki pieniężnej (monetarnej). Zadaniem narzędzi polityki fiskalnej w tej dziedzinie jest zmniejszanie amplitudy wahań cyklu koniunkturalnego, tj. hamowanie ekspansji gospodarki w okresie jej nazbyt dużego wzrostu oraz stymulowanie aktywności gospodarczej w okresie osłabienia procesów gospodarczych. Podatki, jako główne narzędzie tej polityki, zarówno powodują obniżenie poziomu dochodów i zredukowanie wydatków prywatnych na konsumpcję indywidualną, jak i mają wpływ na poziom produkcji, inwestycji i zatrudnienia. Wydatki państwa zaś m.in. kształtują wielkość popytu globalnego. W ramach polityki fiskalnej można wyodrębnić dwie podstawowe formy, a tym samym dwie metody wykorzystania instrumentów podatkowych dla osiągania celów stabilizacyjnych oraz pozostałych celów społeczno-ekonomicznych. A mianowicie wyróżnia się aktywną oraz pasywną politykę fiskalną5. Istota tej pierwszej sprowadza się do podejmowania takich decyzji związanych ze zmianą dochodów i wydatków publicznych, które umożliwiłyby realizację określonych zadań i uzyskanie zakładanych efektów w danej sytuacji gospodarczej. Natomiast pasywna polityka fiskalna wiąże się z zastosowaniem odpowiednich instrumentów ekonomicznych, które samoczynnie reagują na zmianę koniunktury i nie wymagają podejmowania konkretnych decyzji dostosowawczych, a są wrażliwe na zmiany poziomu dochodu narodowego, stopy zatrudnienia etc.6. Z tego też względu w aktywnej polityce fiskalnej, będącej interwencjonizmem państwowym, za którym stoi cały system podejmowania decyzji o zastosowaniu określonych narzędzi fiskalnych (m.in. wzrost bądź spadek wydatków publicznych, zmiany w poszczególnych podatkach) wykorzystuje się metodę dyskrecjonalnego (aktywnego) kształtowania poziomu opodatkowania podmiotów w zależności od fazy cyklu koniunktury gospodarczej. Natomiast pasywna polityka fiskalna związana jest z wykorzystaniem metody automatycznych stabilizatorów koniunktury wkomponowanych w system podatkowy7. Do automatycznych stabilizatorów zalicza się: podatek dochodowy, podatek od wartości dodanej (VAT), zasiłek dla bezrobotnych i inne formy świadczeń społecznych. Zaletą podatkowych automatycznych stabilizatorów koniunktury jest ich w miarę szybka reakcja na zmianę sytuacji dochodowej podmiotów, a co ważniejsze, nikt nie musi decydować o ich uruchomieniu. Ponadto zmniejszają podatność gospodarki na wstrząsy, sprawiając że aktywność gospodarcza nie spadnie do katastrofalnego poziomu. Wadą jest to, że ich określona poprzez wcześniej przyjęte regulacje konstrukcja, może być w praktyce życia 5 Begg D., Fischer S., Dornbusch R., 1992: Ekonomia, t. II, PWE, Warszawa, s. 82-84. Krajewska A., 2004: Podatki. Unia Europejska, Polska, kraje nadbałtyckie, PWE, Warszawa, s. 28. 7 Kropiwnicki J., 1976: Teoria automatycznych stabilizatorów koniunktury, Warszawa, s. 258. 6 8 gospodarczego, ze względu na specyficzny charakter danej sytuacji, niedostatecznie odpowiednia. W odpowiedzi na tę ułomność pasywnej polityki fiskalnej, władza publiczna może zastosować bardziej aktywną (dyskrecjonalną) jej formę, jeżeli sytuacja tego wymaga. Stabilizacja gospodarki może się odbywać przez adekwatne kształtowanie poziomu wydatków albo stopy podatkowej, wpływając tym samym na poziom popytu globalnego. W przypadku, gdyby wydawał się on zbyt niski, rząd może go stymulować poprzez redukcję obciążeń podatkowych, co powinno znacznie silniej aktywizować podmioty gospodarcze, niż automatyczne stabilizatory koniunktury. W sytuacji przeciwnej, tj. nadmiernie rozgrzanej koniunktury, można wykorzystać progresję podatkową bądź nałożyć nowe podatki, aby ją skutecznie schłodzić. Ponadto państwo w ramach działań będących domeną polityki fiskalnej może również oddziaływać na skłonność do inwestowania i oszczędzania. Nadmierny fiskalizm zmniejsza skłonność podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych do oszczędzania, jednakże zwiększone wydatki państwa kreują nowy popyt, w tym popyt inwestycyjny. Wadą aktywnej metody oddziaływania na gospodarkę jest to, że zastosowanie jej instrumentów wymaga czasu i wiąże się z długotrwałym i żmudnym procesem legislacyjnym dotyczącym np. wprowadzenia nowych podatków lub zmian w już istniejących podatkach. Występować może tu tzw. efekt opóźnień, polegający na tym, że pomiędzy diagnozą stanu gospodarki a przygotowaniem określonych środków polityki ekonomicznej upływa tak wiele czasu, że w momencie, w którym narzędzia te są gotowe, układ gospodarki na tyle się zmienił, iż owe narzędzia są już mało bądź wcale nieskuteczne8. 1.2. Funkcje oraz cele polityki fiskalnej Zrównoważona polityka budżetowa jest bardzo istotnym elementem skutecznej polityki gospodarczej. Prowadzenie polityki budżetowej należy do zadań rządu, a jej głównym celem jest zapewnienie wysokiego poziomu zatrudnienia oraz wzrostu dochodu narodowego. To powoduje, że rządy są skłonne do nadmiernego zadłużania się, aby sfinansować osiągnięcie wspomnianych celów. Polityka budżetowa pełni w gospodarce trzy podstawowe funkcje: alokacyjną, redystrybucyjną oraz stabilizacyjną. Funkcja alokacyjna pozwala na rozdysponowanie czynników produkcji pomiędzy sektor państwowy i prywatny w celu dostarczenia dóbr publicznych i społecznych rozdzielanych poza mechanizmem rynkowym. Istotą tej funkcji jest zatem dostarczanie i wytwarzanie różnych dóbr publicznych. Funkcja redystrybucyjna z kolei ingeruje w podział dochodów osobistych, za jej pomocą państwo może zwiększyć te dochody poprzez pomoc socjalną lub je uszczuplić np. nakładając wyższe podatki. Realizacja funkcji redystrybucyjnej odbywa się przede wszystkim z pomocą danin publicznych, dotacji, subwencji. Jednak zwłaszcza w okresach kryzysu najistotniejsza wydaje się być funkcja stabilizacyjna, ponieważ pozwala za pomocą narzędzi budżetowych wpływać na stabilność makroekonomiczną państwa. Przede wszystkim chodzi o zapewnienie jak najbardziej stabilnego wzrostu gospodarczego przy optymalnym wykorzystaniu potencjału ekonomicznego kraju i wymaga ona do jej realizacji wykorzystania również instrumentów polityki pieniężnej. W literaturze przedmiotu spotkać się można z różnym podejściem autorów do 8 Owsiak S., 1999: Finanse publiczne. Teoria i praktyka, wyd. 2., PWN, Warszawa, s. 64. 9 wyznaczenia celów polityki fiskalnej. M. Pietrewicz9 przedstawia politykę fiskalną jako „część polityki społeczno-gospodarczej wyodrębnioną nie ze względu na specyfikę jej celów, lecz z uwagi na swoistość środków jej realizacji”. Zdaniem autora polityka fiskalna jest częścią polityki gospodarczej państwa i jako taka powinna realizować cele przedstawione przez tą politykę. Cele polityki fiskalnej mogą być oczywiście nieco inaczej sformułowane, co może wynikać z większej szczegółowości i nieco innych miar zastosowanych do określenia celów, zawsze jednak muszą wynikać z celów ogólnej polityki gospodarczej państwa. Takie podejście zwalnia nas z określania hierarchii celów polityki fiskalnej i przesuwa do określenia celów gospodarczych państwa. Inne podejście reprezentuje D. Hübner10, która określa wprost cel polityki fiskalnej jako „kształtowanie zagregowanego popytu”. Cel ten jest jednak na tyle ogólny, że można przyporządkować do niego inne cele gospodarcze. S. Owsiak definiując istotę polityki fiskalnej główny nacisk postawił na realizację określonych celów. Mówi on, że polityka fiskalna polega na wykorzystywaniu różnych instrumentów, które służą: 1) zaspokojeniu popytu państwa na pieniądz, 2) realizacji statutowych zadań władz publicznych za pomocą zgromadzonych środków pieniężnych, 3) realizacji pozafiskalnych celów państwa, ale przy wykorzystaniu instrumentów polityki fiskalnej. Następnie wylicza cele szczegółowe polityki fiskalnej, takie jak: tworzenie warunków pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych gospodarki, tworzenie warunków gromadzenia oszczędności pieniężnych przez optymalizację obciążeń podatkowych, ograniczenie amplitudy wahań cyklu koniunkturalnego, walka ze skutkami bezrobocia i promowanie procesu tworzenia nowych miejsc pracy, korekta nadmiernego zróżnicowania dochodów w społeczeństwie będącego skutkiem działania mechanizmu rynkowego, oraz łagodzenie negatywnych skutków ubocznych działalności podmiotów rynkowych, które kierują się przede wszystkim motywem zysku11. Określając cele polityki fiskalnej do dalszych rozważań posłużyć się można wiązką celów szczegółowych określonych przez S. Owsiaka, skupiając się jednak na celach gospodarczych takich jak: tworzenie warunków pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych gospodarki oraz walka ze skutkami bezrobocia i promowanie procesu tworzenia nowych miejsc pracy. Uwzględnione zostaną również cele społeczne, lecz bez określenia celu dominującego. 1.3. Polityka fiskalna w strefie euro Istota koordynacji polityki fiskalnej1 i pieniężnej polega na takiej kombinacji tych dwóch niezwykle ważnych polityk gospodarczych, aby móc osiągać cele związane zarówno ze stabilności cen, jaki ze wzrostem gospodarczym i zatrudnieniem. Już zatem na poziomie państwa narodowego długookresowa koordynacja tych dwóch polityk jest sporym 9 Pietrewicz M., 1994: Polityka fiskalna, Wydawnictwo Poltext, Warszawa, s. 14. Hübner D., 1992: Makroekonomiczna polityka stabilizacyjna, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa, s. 11. 11 Owsiak S., Finanse publiczne..., s. 282. 10 10 wyzwaniem. Rozpatrując przypadek państw strefy euro należy podkreślić, że w przypadku polityki budżetowej możemy mówić tylko o koordynacji związanej z wprowadzeniem pewnych bardziej restrykcyjnych, z bardziej skutecznymi sankcjami reguł fiskalnych do porządku prawnego UE. Polityka pieniężna z kolei została już w momencie wprowadzenia euro przeniesiona na szczebel wspólnotowy i scentralizowana przez Europejski Bank Centralny, natomiast polityka fiskalna pozostała w gestii władz krajowych państw członkowskich strefy euro. Taki podział był związany z istotą polityki fiskalnej jako bardziej uzależnionej od specyfiki danego kraju, jego uwarunkowań wewnętrznych, wielość funkcji które wypełnia. Polityka fiskalna jest też bardziej narażona na wpływ bieżącej polityki i można zaryzykować tezę, że politykom bardziej „zależy” na posiadaniu wpływu na politykę fiskalną niż pieniężną. Naturalnie swoboda władz krajowych w prowadzeniu polityki budżetowej została ograniczona regułami zbieżności finansowej wprowadzonymi w Traktacie z Maastricht, jednak w praktyce wystąpiły istotne problemy związane z ich przestrzeganiem. Brak polityki budżetowej w narodowym kształcie strefy euro wynika przede wszystkim z ograniczonej wielkości budżetu UE, który miałby w tej sytuacji pełnić rolę głównego instrumentu tej polityki. Jak pisze A. Nowak-Far „Podstawowe ograniczenie to wielkość budżetu UE, który wynosi ok. 1% PKB i dla którego obecnie obowiązująca decyzja w sprawie zasobów własnych Wspólnoty przewiduje – w perspektywie wieloletniej– limit1,24% DNB dla środków na płatności i 1,31% dla środków na zobowiązania. Dla porównania, wielkość budżetu federalnego Stanów Zjednoczonych czy budżetu Kanady wynosi w obu przypadkach ok. 20% PKB tych krajów”12. Tak rozumiana polityka budżetowa byłaby bardzo trudna, jeżeli nie niemożliwa doprowadzenia w strefie euro. Pomijając wspomniane ograniczenia budżetu UE w pełnieniu jego funkcji jako instrumentu polityki fiskalnej należy podkreślić silny zapewne sprzeciw poszczególnych rządów na zbyt daleko idące ograniczenie wpływu poszczególnych państw na swoje polityki budżetowe. Dodatkowo pojawia się tutaj problem ewentualnego finansowania ze wspólnego budżetu szeregu zadań tradycyjnie przypisanych państwu jak polityka socjalna, zdrowotna czy emerytalna. Dochodzi jeszcze kwestia ewentualnej koordynacji systemów podatkowych. Dotychczas harmonizacji podlegają jedynie podatki pośrednie takie jak VAT czy akcyza w zakresie ich maksymalnych i minimalnych stawek, natomiast opodatkowanie bezpośrednie należy do wyłącznej kompetencji władz krajowych13. Zważywszy jakie kontrowersje budzi pojawiająca się od czasu do czasu propozycja harmonizacji podatku od osób prawnych – CIT, ściślejsza współpraca w zakresie podatków bezpośrednich wydaje się aktualnie niemożliwa. Nie oznacza to, że państwa strefy euro miały i mają zupełną dowolność w prowadzeniu swoich narodowych polityk budżetowych. Ich podstawowym obowiązkiem było przestrzeganie reguł fiskalnych zapisanych w Traktacie z Maastricht i Pakcie o stabilności i wzroście, które bezpośrednio dotyczą stanu finansów publicznych i poziomu zadłużenia. Mimo że polityka fiskalna podlega kompetencjom władz krajowych, to skutki ich działań wpływają na inne kraje UE i strefy euro mając istotny wpływ na ich sytuacje makroekonomiczną14. Już Traktat Nowak-Far A., 2009: Narzędzia Unii Europejskiej w przeciwdziałaniu skutkom światowego kryzysu finansowego, w: Unia Europejska wobec kryzysu ekonomicznego, red. Osiński J., SGH, Warszawa, s. 81–82. 13 http://www.europarl.europa.eu/ftu/pdf/pl/FTU_4.18.4.pdf. 12.04.2015 14 Skiba L., 2010: Polityka fiskalna w unii walutowej, w: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., NBP, Warszawa, s. 12. 12 11 o UE nałożył na państwa przystępujące do strefy euro ograniczenia w prowadzeniu polityki fiskalnej. Wprowadzono wówczas reguły fiskalne obligujące państwa kandydujące do strefy euro do nieprzekraczania maksymalnych wysokości długu publicznego i deficytu budżetowego stanowiących odpowiednio 60% PKB oraz 3% PKB. Kolejne zasady wprowadził Pakt stabilności i wzrostu z 1997 roku, znowelizowany w roku 2005, który obligował kraje strefy euro do realizacji odpowiednich celów budżetowych w postaci „zbliżenia się do równowagi lub osiągnięcia nadwyżki” w średnim okresie 15. Kryzys gospodarczy z 2008 roku pokazał jednak że zabezpieczenia fiskalne wprowadzone w ramach wspominanych dokumentów były niewystarczające. Świadczą o tym choćby poziomy deficytu budżetowego i długu publicznego niektórych państw UE, a w szczególności członków strefy euro osiągające w przypadku części państw wartości przekraczające wielokrotnie kryteria konwergencji np. Grecja, Włochy, Irlandia, Portugalia. W związku z tym w UE rozpoczęła się szeroka dyskusja nad wprowadzeniem bardziej zaawansowanych mechanizmów kontroli fiskalnej dla państw należących do strefy euro i znacznego wzmocnienia zarządzania gospodarczego w UE. 15 . http://www.ecb.int/pub/pdf/other/10thanniversaryoftheecbmb200806pl.pdf. 22.04.2015 12 ROZDZIAŁ II TEORIE KRYZYSÓW GOSPODARCZYCH 2.1 Pojęcie i rodzaje kryzysów finansowych Charakterystyczną cechą gospodarki każdego kraju jest jej cykliczność i związane z nią, następujące po sobie, wzrosty i spadki koniunkturalne, a kryzysy są jej nieodłącznym elementem. Współczesna gospodarka światowa jest gospodarką o bardzo ścisłych powiązaniach pomiędzy poszczególnymi krajami, wahania koniunkturalne jednego kraju wpływają na inne kraje. Globalizacja doprowadziła do bardzo dużej otwartości gospodarek, co powoduje przenoszenie się pomiędzy nimi wszelkich zjawisk ekonomicznych zarówno tych pozytywnych, jak i tych negatywnych. Spowodowała ponadto, że zjawiska kryzysowe są coraz silniejsze, coraz bardziej odczuwalne oraz coraz szybciej przenoszą się pomiędzy poszczególnymi krajami. Za ten proces odpowiedzialne są powiązania handlowe, finansowe, jak i (a może przede wszystkim) panika na rynkach. Historia pokazuje, że to nie brak synchronizacji między cyklami koniunkturalnymi państw jest największym zagrożeniem dla krajów, tylko ich nierozważna polityka, brak odpowiedniego nadzoru finansowego oraz spekulacje. Kryzys finansowy to zjawisko, które jest nieodłącznym elementem gospodarki. Wraz z rozwojem gospodarek wzrastała liczba kryzysów oraz ich znaczenie. Współcześnie kryzys jest postrzegany jako „stały element gry”, wpisany w codzienność aktywności gospodarczej16. Wzrost ten jest szczególnie widoczny w XX w., w którym w gospodarce światowej następowały takie zjawiska jak liberalizacja przepływów towarowych oraz finansowych, rozwój rynków finansowych, deregulacja wielu dziedzin gospodarek oraz postępująca globalizacja. Każdy kolejny kryzys miał podobne przyczyny, występował nagle, ale po określonej sekwencji wydarzeń, i rozprzestrzeniał się coraz szybciej na inne kraje. Większość kryzysów rozwija się w bardzo podobny sposób, według tego samego lub bardzo podobnego scenariusza. Mają one najczęściej swój początek w bańce spekulacyjnej, która polega na tym, że cena określonego dobra (np. nieruchomości, akcje) zdecydowanie przekracza jego wartość rzeczywistą. Naj-częściej dochodzi w tej sytuacji do akumulacji długu i zwiększenia podaży kredytów w związku z tym, że inwestorzy zaciągają kredyty na zakupy drożejących aktywów. Zwykle przyczyna tkwi w słabości nadzoru finansowego oraz nazbyt liberalnych zasadach funkcjonowania systemu finansowego bądź w nadmiernym rozluźnieniu polityki pieniężnej przez bank centralny17. Jednym z największych i najbardziej dotkliwym w skutkach kryzysem finansowym był wielki kryzys z końca lat 20. XX w. Stany Zjednoczone po I wojnie światowej stanęły na czele gospodarki światowej. Odbudowa zniszczonych po wojnie krajów napędzała przemysł i całą amerykańską gospodarkę, przedsiębiorstwa amerykańskie osiągały nadzwyczaj wysokie zyski, następowała akumulacja kapitału oraz rosło zainteresowanie Amerykanów akcjami dynamicznie rozwijających się przedsiębiorstw. Ta wzmożona aktywność inwestycyjna na rynku papierów wartościowych doprowadziła do powstania bańki spekulacyjnej pod koniec lat 20. Społeczeństwo amerykańskie lokowało dużą część 16 17 Wieczerzyńska B., 2009: Kryzys w przedsiębiorstwie, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa, s. 17. Mihm S., Nouriel R., 2011: Ekonomia kryzysu, Wydawnictwo: Wolters Kluwer Polska , Lipiec, s. 35. 13 oszczędności w akcje, a dodatkowo z chęci uzyskania nadzwyczajnego zysku zaciągało kredyty na zakup akcji. Rosła akcja kredytowa, ceny akcji rosły aż do pęknięcia bańki i załamania rynku papierów wartościowych18. Konsekwencją tego kryzysu, a jednocześnie błędne decyzje FED, który zamiast prowadzić ekspansywną politykę pieniężną, postępował wręcz odwrotnie i ograniczył podaż pieniądza w latach 1929–1933, co doprowadziło do ograniczenia płynności finansowej i dostępności kredytów, a to z kolei wywołało zmianę krachu giełdowego w kryzys bankowy, który przyczynił się do głębokiej depresji gospodarczej19. Kryzys ten miał wpływ na całą gospodarkę światową, gdyż USA wstrzymały udzielanie kredytów zagranicznych, co spowodowało osłabienie gospodarek krajów europejskich. Został zahamowany handel z USA oraz pojawiły się spekulacje walutowe, a to wywołało kryzysy walutowe w kilku krajach europejskich. Współczesny kryzys gospodarczy, który wystąpił w latach 2008–2009, był jednym z największych kryzysów, jakie dotknęły gospodarkę światową. Kryzys rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych, po czym przetoczył się przez większość krajów na świecie, szczególnie wysoko rozwiniętych. Literatura przedmiotu określa kryzys w różnoraki sposób. Kryzys na pewno nie jest zjawiskiem ani pozytywnym, ani pożądanym. Pod pojęciem kryzysu kryją się zarówno załamania gospodarcze wywołane błędnymi decyzjami władz monetarnych, rządów, czy też spowodowane działaniami spekulantów, jak i naturalne recesje związane z przebiegiem cyklu koniunkturalnego, który można zdefiniować jako wahania gospodarcze zamknięte w określonych ramach, to znaczy jako okres od jednej hossy (czyli maksymalnego wzrostu gospodarczego), przez maksymalną recesję, zwaną bessą, do drugiej hossy20. Kryzys można określić jako załamanie koniunktury prowadzące do znacznego spadku produkcji i tym samym do zmniejszenia tempa wzrostu gospodarczego. Kryzysem można też nazwać nagłą zmianę, załamanie, które powstało na rynku finansowym, związane z brakiem płynności i niewypłacalnością jednostek uczestniczących w tym rynku, zmuszające władze publiczne do interwencji. Kryzysy mogą pojawiać się w różnych sektorach, mogą występować na mniejszych bądź większych obszarach. Powody powstania poszczególnych kryzysów są różne, tak samo jak ich przebieg i skutki, choć liczne opracowania wskazują na to, że jednak większość kryzysów wpisuje się w jeden standardowy model. Kryzys wymaga działania – podejmowania decyzji – zwykle pod presją czasu. K. Zimniewicz dodaje, że kryzys jest pewnym procesem – ciągiem zdarzeń – przebiegającym w czasie, który zagraża lub uniemożliwia egzystencję przedsiębiorstwa21. We współczesnej gospodarce światowej do wyjaśniania zjawisk kryzysowych wykorzystuje się coraz częściej model Minsky’ego. Upatruje on przyczyn wrażliwości współczesnego systemu finansowego w następujących czynnikach22: - zmianie struktury finansowej (z wewnętrznego na zewnętrzne pozyskiwane na rynku finansowym), - zmianie w strukturze zobowiązań (wzrost finansowania krótkoterminowego Nawrot W., 2009: Globalny Kryzys Finansowy XXI Wieku, CeDeWu, Styczeń, s. 20-21. Mihm S., Nouriel R., 2011: Ekonomia kryzysu…, s. 43. 20 Filar D., Rzońca A., Wójtowicz G., 2007: Ekonomia po polsku, CeDeWu, s. 239-240. 21 Zimniewicz K., 1990: Nauka o organizacji i zarządzaniu, PWN, Warszawa, s. 223–224. 22 Nawrot W., 2009: Globalny Kryzys…, s. 12-14. 18 19 14 długoterminowych inwestycji, co powoduje rolowanie tego zadłużenia), - uzależnieniu spłaty zobowiązań od zdolności do zaciągania nowych (zobowiązania są regulowane często poprzez ich refinansowanie, czyli zaciąganie nowego zobowiązania), - dynamicznym rozwoju segmentu nowoczesnych instrumentów finansowania, - zmianach w koncepcji regulowania rynku finansowego (minimalna ingerencja), - wzroście skłonności do ryzyka wykazywanego przez instytucje finansowe (wynika to z chęci osiągania przez akcjonariuszy, właścicieli coraz to większych zysków, lepszej stopy zwrotu, a także z pomocy ze strony banków centralnych w razie problemów). Kryzysy są nieodłączną cechą gospodarki światowej. Najczęściej wyróżnia się cztery rodzaje kryzysów finansowych: kryzysy walutowe (currency crisis), kryzysy bankowe (banking crisis), kryzysy zadłużenia (debt crisis) oraz kryzysy systemu finansowego (systemic financial crisis). Kryzys walutowy oznacza zaburzenia na narodowych lub międzynarodowych rynkach walutowych, najczęściej bezpośrednio wywołane spekulacyjnymi atakami krótkoterminowego kapitału zagranicznego, objawiające się m.in. głębokimi spadkami kursów walutowych, rezerw walutowych lub dużymi wzrostami stóp procentowych. Kryzys bankowy odnosi się z kolei do sytuacji, w której do-chodzi do znacznego obniżenia ogólnego poziomu kapitału w systemie bankowym, co grozi niedoborem płynności lub niewypłacalnością banków i zmusza je do zawieszenia wypłaty zobowiązań i/lub rząd do udzielenia bankom wsparcia finansowego na szeroką skalę, aby temu zapobiec23. Kryzys zadłużenia zagranicznego jest sytuacją, w której kraj nie jest w stanie obsługiwać swego zadłużenia zagranicznego, zarówno zobowiązań rządu, jak i firm prywatnych. Trudności z obsługą długu mogą być spowodowane krótkoterminową utratą płynności (np. w następstwie nagłego wstrzymania dopływu kapitału lub jego raptownego odpływu, gwałtownego wzrostu kosztów importu lub spadku wpływów z eksportu) albo długookresową utratą wypłacalności, która najczęściej ma podłoże strukturalne i oznacza, że kraj nigdy nie będzie w stanie spłacić swego zadłużenia. Z kolei kryzys systemu finansowego, oznacza kompletne załamanie się systemu finansowego, jako całości (instytucji i rynków finansowych), przejawiające się w niezdolno-ści do realizowania jego podstawowych zadań (w tym przede wszystkim pośredniczenia w gromadzeniu i alokacji oszczędności) i wywierające bardzo niekorzystny i długoterminowy wpływ na gospodarkę. Do kryzysu tego najczęściej dochodzi w wyniku rozległego kryzysu bankowego, który swym zasięgiem obejmuje dużą liczbę ważnych systemowo banków, co destabilizuje funkcjonowanie całego systemu finansowego24. 2.2. Przyczyny kryzysu finansowego Kryzys rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych, ale rozprzestrzenił się na całą gospodarkę światową, dotknął wysoko rozwiniętych gospodarek krajów europejskich, jak również gospodarek krajów wschodzących, gospodarkę Japonii czy Chin. Banki europejskie były również powiązane z amerykańskim rynkiem kredytów subprime. Problemy pojawiły się 23 Bordo M., Dueker M.J., Wheelock D.C., 2000: Aggregate price shocks and finacial instability: an historical analysis, NBER Working Papers, No. 7652, Cambridge, s. 71. 24 Mesjasz L., 2003: Kryzysy finansowe we współczesnej gospodarce światowej, w: Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Difin, Warszawa, s. 103. 15 m.in. w trzech niemieckich bankach (IKB Duetsche Industriebank, Sachsem LB oraz West LB), we francuskim BNP Paribas, w brytyjskich bankach (Barclays Bank, Northern Rock, HSBC, Royal Bank of Scotland) czy w szwajcarskim Credit Suisse. W tej sytuacji Europejski Bank Centralny zdecydował się tak samo jak FED na interwencje mające na celu złagodzenie skutków załamania się rynku kredytów subprime oraz przywrócenie płynności rynku. Takie interwencje zostały podjęte również nieco później przez Bank Anglii 25. Od przełomu lat 2009/2010 mamy do czynienia z kryzysem strefy euro, który stwarza nie tylko zagrożenie dla 17 krajów posiadających wspólną walutę, ale stanowi wyzwanie związane ze spójnością i funkcjonowaniem całej Unii Europejskiej. Zagraża także długoterminowemu powodzeniu ambitnego projektu, jakim jest wprowadzenie wspólnej waluty w zdecydowanej większości krajów UE. Sytuacja takich krajów, jak Grecja, Włochy czy Hiszpania jest szczególnie trudna. Bez uzyskania pomocy ze strony międzynarodowych instytucji finansowych i samej Unii Europejskiej, za pośrednictwem Europejskiego Banku Centralnego, państwa te nie byłyby w stanie spłacać swoich bieżących zobowiązań. Istnieje wiele przyczyn obecnego kryzysu strefy euro. Obok błędów w polityce fiskalnej oraz utrzymywaniu się deficytu budżetowego, pierwszoplanowe znaczenie miały następstwa światowego kryzysu finansowo-gospodarczego 2008 roku, które negatywnie wpłynęły na funkcjonowanie światowego oraz europejskiego rynku kapitałowego. Należy pamiętać, iż głównym elementem światowego kryzysu finansowego było przede wszystkim niewłaściwe funkcjonowanie wielu banków w USA oraz w Europie Zachodniej, które, z kolei, osiągały ogromne zyski z różnych form spekulacji finansowych. Również stałe zadłużanie się USA (dług publiczny w USA wzrósł w ostatnich latach od 60 do 90% PKB) zwiększył konkurencję na rynku papierów wartościowych między obligacjami amerykańskimi i członków strefy euro, podwyższając oprocentowanie obligacji europejskich. Kolejną przyczyna kryzysu w strefie euro było zarazem zaburzenie równowagi strukturalnej w gospodarce światowej, w której jedne kraje wykazywały stale dodatni bilans płatniczy i powiększały rezerwy, zaś inne miały ujemny bilans, wskutek czego zadłużały się. Szybki wzrost eksportu Chin spowodował zgromadzenie olbrzymich rezerw, w skład których wchodzi m. in. nie tylko dług publiczny USA, ale również krajów europejskich w wysokości 630 miliardów dolarów, w tym obligacji rządu francuskiego, szacowanych na 200 miliardów dolarów. Nierównowaga wystąpiła nie tylko na zewnątrz UE, lecz również wewnątrz Unii, gdzie wykształciły się dwie grupy krajów: z nadwyżką w handlu zagranicznym (Niemcy, Holandia, Austria, Belgia) i notujących deficyt w obrotach bieżących (Grecja, Portugalia, Hiszpania, Irlandia, Francja, Włochy). Rozbieżna tendencja wzrostu produktywności i płac spowodowała obniżenie konkurencyjności niektórych gospodarek. Na przykład, o ile w okresie ośmiu lat przed kryzysem płace w strefie euro wzrosły o przeciętnie 14%, to w Niemczech tylko o 2%, a we Francji o 17%, Włoszech o 23% i Hiszpanii aż o 26%. Brak dyscypliny placowej był szczególnie niebezpieczny w krajach tzw. Południa, gdzie wzrost płac nie był uzasadniony wzrostem wydajności pracy. Ważnymi przyczynami kryzysu strefy euro były różnicowania strukturalne, powodujące trudności prowadzenia jednolitej polityki makroekonomicznej przez władze Europejskiego Banku Centralnego. W opinii wielu ekonomistów, działanie tego banku w latach poprzedzających kryzys finansowy (2008-2010) 25 Nawrot W., 2009: Globalny Kryzys…, s. 28-30. 16 w nadmiernym stopniu było ukierunkowane na przeciwdziałanie inflacji. Zbyt słabo uwzględniało ono potrzeby rozwoju gospodarczego. Prowadziło to do długofalowego obniżenia tempa wzrostu gospodarczego w strefie euro, nadmiernego bezrobocia i obniżenia konkurencyjności eksportu. Różnice strukturalne między poszczególnymi gospodarkami przyniosły zróżnicowane skutki prowadzenia polityki monetarnej, co wywołało trudności gospodarcze na niektórych obszarach, określane jako wstrząsy asymetryczne. Kraje centralne unii walutowej (zwłaszcza Niemcy), o generalnie lepszej sytuacji makroekonomicznej, miały w wyniku polityki Europejskiego Banku Centralnego zawyżone stopy procentowe w stosunku do uwarunkowań własnej gospodarki. Były także narażone na ryzyko importu impulsów inflacyjnych z krajów o słabszych parametrach makroekonomicznych. Jednak zasadniczym problemem unii gospodarczo-walutowej jest przede wszystkim kryzys fiskalny, obejmujący w głównej mierze państwa tzw. grupy PIIGS (z ang.), tj.: Portugalię, Włochy, Irlandię, Grecję i Hiszpanię. Kryzys ten wynika z nieumiejętnej i nie-racjonalnej polityki fiskalnej państw strefy euro. Ciągły wzrost wydatków w stosunku do wpływów budżetowych oraz finansowanie aktualnych zobowiązań ze sprzedaży obligacji państwowych przekłada się na nierealizowanie kryteriów fiskalnych zawartych w Traktacie o Unii Europejskiej i w konsekwencji przybliża wizję bankructwa państwa. Dotychczas wprowadzone rozwiązania, tj. umorzenie części długu greckiego, przekazanie wsparcia finansowego Portugali, Irlandii czy też Grecji w zamian za reformy gospodarcze stanowią jedynie działania tymczasowe. Co więcej, niektóre rozwiązania mogą stanowić pewnego rodzaju legitymizację nieracjonalnej polityki fiskalnej państwa, za którą rządy nie ponoszą żadnej odpowiedzialności i konsekwencji. Konieczne jest zatem jak najszybsze wprowadzenie i respektowanie na szczeblu Unii Europejskiej instytucjonalnych form współpracy gospodarczej, stabilności makroekonomicznej oraz kontroli budżetowej i fiskalnej państw członkowskich. Jednocześnie warto zaznaczyć, iż problemem dla UGiW nie jest bezpośrednio Grecja, lecz Włochy, których dług publiczny wynosi blisko 2 bln euro26. 2.3. Konsekwencje i sposoby zwalczania kryzysu finansowego Kryzys, który początkowo wystąpił na amerykańskim rynku mieszkaniowym przekształcił się w globalny kryzys gospodarki światowej, którego rozmiary porównuje się z wielkim kryzysem z lat 1929–1933. Bardzo trudno jest znaleźć jednoznaczną odpowiedź na pytanie, jaki wpływ globalny kryzys finansowy miał na całą gospodarkę światową. Skutki kryzysu były szczególnie dotkliwe zarówno dla gospodarki amerykańskiej, jak i dla innych krajów. Wiele dużych banków oraz instytucji finansowych zbankrutowało, a sektor niezależnej bankowości inwestycyjnej funkcjonującej kilkadziesiąt lat przestał po kryzysie istnieć. Większość państw musiała dokapitalizować banki komercyjne, które borykały się z problemem spełnienia wymogów kapitałowych. Załamały się rynki akcji szczególnie w USA, Wielkiej Brytanii, krajach strefy euro i krajach azjatyckich. Rynek papierów wartościowych bazujących na kredytach hipotecznych przestał funkcjonować. Załamania na rynkach papierów wartościowych przełożyły się na wyniki funduszy inwestycyjnych i emerytalnych, które gwałtownie się pogorszyły. Handel światowy uległ załamaniu, podobnie Wróblewski Ł., 2012: Kryzys unii Gospodarczej i Walutowej- przyczyny i dotychczasowe rozwiązania, „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, nr 74, s. 3. 26 17 stało się z inwestycjami czy konsumpcją. Te negatywne skutki dla gospodarki światowej przełożyły się również na skalę mikro, czyli gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, które ucierpiały w związku z załamaniem produkcji, wzrostem bezrobocia, spadkiem dochodów, utrudnionym dostępem do kredytów, szczególnie hipotecznych. Wystąpiło też wiele innych negatywnych skutków w różnych segmentach gospodarki27: – upadłości wielu instytucji finansowych (np. amerykańskie Bear Stearns, Lehman Brothers), znacjonalizowanie tych, które znalazły się na krawędzi bankructwa (np. brytyjski Northern Rock oraz Bradford&Binglay, amerykański Fannie Mae i Freddie Mac) oraz przejęcia (Merrill Lynch przez Bank of America, HBOS przez Lloyds, Margan Stanley przez Mitsubishi); – wiele banków poniosło straty w związku ze straconymi kredytami i dotknął ich problem spełnienia wymogów kapitałowych – pojawiła się więc potrzeba dofinansowania tych banków przez poszczególne kraje (w Europie największe dokapitalizowanie miało miejsce w przypadku Royal Bank of Scotland oraz HBOS, a w USA w przypadku Citigroup, JP Morgan, Bank of America Corporation, Morgan Stanley); – załamanie rynków papierów wartościowych w USA, Wielkiej Brytanii, krajach strefy euro oraz krajach azjatyckich oraz brak jakichkolwiek ruchów w segmencie papierów wartościowych opartych na kredytach hipotecznych; – w związku z załamaniem na giełdach ogromne straty poniosły fundusze inwestycyjne oraz emerytalne, które inwestują głównie na rynkach papierów wartościowych – spadła wartość ich portfeli inwestycyjnych, a co za tym idzie wartość jednostek uczestnictwa, wiele z nich stanęło na krawędzi bankructwa, a kilka zbankrutowało; – załamanie handlu światowego, spowodowało spadek produkcji, wzrost bezrobocia, spadek konsumpcji, spadek inwestycji; – w związku z powyższym ucierpiały też gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa (niższe dochody, zagrożenie bezrobociem, ograniczenie kredytu zwłaszcza hipotecznego ze strony banków); – wzrost wydatków rządowych oraz przyrost długu publicznego – wydatki na dofinansowanie banków i innych instytucji finansowych, ustabilizowanie rynków finansowych po kryzysie przybrały nieoczekiwane i nieplanowane rozmiary (największy przyrost długu publicznego zanotowała w 2007 r. Japonia, później strefa euro i USA). Podejmując walkę z kryzysem gospodarczym, należy przyjrzeć się nie tyle jego skutkom, co przyczynom, bowiem to analiza przyczyn wyznacza kierunek i sposoby zmian. Ponieważ współczesne kryzysy gospodarcze mają charakter globalny, należy dlatego podejmować poza tymi indywidualnymi, rzecz jasna - wysiłki globalne. Jednym ze sposobów walki z kryzysem jest regulacja systemu finansowego w skali globalnej, zapobiegania ogólnoświatowej nierównowadze oraz nadmiernym podziałom na rynku światowym. Ponadto, należy wprowadzić rzetelny i kompetentny nadzór bankowy nad instytucjami finansowymi i zmienić mechanizmy globalizacji. Najczęstszymi zabiegami stosowanymi do zwalczania kryzysu w ubiegłych latach było: łagodzenie inflacji, wprowadzanie pakietów antykryzysowych, w celu stosunkowo szybkiego obniżenia cen 27 Nawrot W., 2009: Globalny Kryzys…, s. 83-120. 18 zmniejszano produkcje rolną28. By zmniejszyć bezrobocie organizowano wielkie roboty publiczne oraz w miarę możliwości zapewniano pomoc finansową średnim i małym firmom. 28 http://eszkola.pl/wos/walka-z-kryzysem-gospodarczym-sposoby-6477.html 12.04.2015 19 ROZDZIAŁ III OCENA SYTUACJI HISZPANII W CZASIE KRYZYSU FINANSOWEGO 3.1. Ogólna charakterystyka Hiszpanii Oficjalna nazwa państwa to Królestwo Hiszpanii, zwyczajowo po prostu Hiszpania. Hiszpania położona jest w południowo-zachodniej części Europy, na Półwyspie Iberyjskim o 504,750 km2 powierzchni, którą dzieli z Portugalią. Poza półwyspem w skład Hiszpanii wchodzą wyspy Baleary, na Morzu Śródziemnym, Wyspy Kanaryjskie na Oceanie Atlantyckim i miasta Ceuta y Melilla położone w północnej Afryce. To trzeci kraj europejski pod względem powierzchni i piąty pod względem ludności. Hiszpanię uważa się za kraj o łagodnym klimacie z dużym nasłonecznieniem, choć o wielkim zróżnicowaniu klimatycznym. Pierwsza strefa klimatyczna obejmuje północ kraju, to znaczy regiony takie jak Galicja, Asturia, Kantabria i Kraj Basków, gdzie deszcze są obfite, lata łagodne, ale zimy dosyć mroźne. Bardziej na południu, w centralnej części kraju panuje klimat kontynentalny. W pozostałych strefach nadmorskich, a szczególnie w Andaluzji i na Wybrzeżu Lewantyńskim, zimy są zazwyczaj łagodniejsze, a lata gorące29. Ludność kraju liczy 45.116.894 osób. Obecnie, jest zameldowanych w Hiszpanii 4.482568 milionów obcokrajowców, co stanowi około 9,9% całkowitej liczby mieszkańców. Wynikiem napływu istotnej liczby obcokrajowców i uregulowania ich sytuacji w ciągu ostatnich kilku lat, liczba oficjalnych rezydentów wzrosła czterokrotnie w porównaniu z rokiem 1998. Jeśli chodzi o ich rozmieszczenie według regionów, to w Madrycie, Katalonii i Walencji mieszka prawie 60% wszystkich obcokrajowców. Jest to dowód na to, że szukają oni dużych miast, takich jak Madryt, Barcelona czy Walencja w celu osiedlenia się i znalezienia pracy. W Andaluzji, na Balearach i na Wyspach Kanaryjskich liczba ta spada do 22,1%. W regionach północnych i zachodnich półwyspu zameldowanych jest najmniej obcokrajowców. Ustrojem panującym w państwie hiszpańskim jest monarchia parlamentarna. Podstawą władzy ustawodawczej jest Parlament (tzw. Kortezy), podzielony na dwie izby: Kongres Deputowanych i Senat. Na czele rządu stoi Premier, a głową państwa jest Król. Hiszpania to kraj składający się z 17 autonomicznych regionów: Andaluzji, Aragonii, Asturii, Wysp Kanaryjskich, Kantabrii, Kastylii - LaManchy, Kastylii - Leon, Katalonii, Walencji, Estremadury, Galicji, Balearów, LaRioja, Madrytu, Murcji, Nawarry i Kraju Basków, z których każda posiada własny parlament i Prezydenta. Możemy więc powiedzieć, iż charakterystyczną cechą Hiszpanii jest jej decentralizacja. Hiszpania odznacza się ogromną różnorodnością kulturową, którą podkreśla ilość języków będących w użyciu. Językiem oficjalnym dla całego terytorium jest hiszpański, zwany też kastylijskim, jednak w wielu regionach współistnieje on z innymi oficjalnymi językami takimi jak baskijski, kataloński, galicyjski czy walencjański, odpowiednio do regionu geograficznego. 30Chociaż nie są uznane za oficjalne, istnieją także języki miejscowe o mniejszym zasięgu: asturyjski, zwany też bable, leoński, aragoński 29 30 http://www.eures.praca.gov.pl/zal/warunki_zycia/hiszpania/Hiszpania1.pdf 10.04.2015 http://www.hiszpania-polonia.eu/pl_informacje_ogolne.html 10.04.2015 20 i aranés. Mówiąc wyłącznie po angielsku, niemiecku czy francusku jest bardzo trudno znaleźć pracę w Hiszpanii, za wyjątkiem niektórych miejscowości turystycznych na wyspa chlub wybrzeżu. Obowiązującą jednostką walutową w Hiszpanii jest Euro. Import i eksport lokalnej waluty podlega zgłoszeniu w przypadku, gdy suma przekracza wartość 6.000 Euro (suma wywożona nie może przekroczyć sumy zgłoszonej przy wjeździe do kraju). Import i eksport obcej waluty nie jest ograniczony, ale należy zgłosić sumę powyżej 6.000 Euro przypadającą na jedną osobę i jedną podróż, w celu uniknięcia problemów w urzędzie celnym przy wyjeździe z Hiszpanii. Rysunek 1 Hiszpania- położenie w Europie Źródło: http://www.hiszpania.biz/geografia.php 10.04.2015 3.2. Dane makroekonomiczne Hiszpanii w czasie kryzysu finansowego Przebieg kryzysu zadłużeniowego w Hiszpanii, ze względu na rozmiary gospodarki tego państwa, jest szczególnie ważny dla przyszłości strefy euro. Specyficzna charakterystyka tego kryzysu jest także istotna dla rozważań nad ewentualnymi zmianami instytucjonalnoregulacyjnymi w europejskiej unii walutowej. Źródłem kryzysu w Hiszpanii był boom kredytowy i hossa na rynku mieszkaniowym. W czasie recesji bezrobocie urosło do najwyższych rozmiarów wśród najbardziej rozwiniętych gospodarek świata, a deficyt budżetowy, dług publiczny i oprocentowanie obligacji gwałtownie wzrosły. Obecnie z jednej strony wprowadzane są drastyczne programy oszczędnościowe, z drugiej zaś niepokój wywołuje bardzo powolny wzrost PKB i ogólny marazm gospodarczy31. Hiszpania jest bardzo dobrym przykładem na to, że kryzys zadłużenia publicznego nie musi być efektem złej 31 http://www.psz.pl/120-unia-europejska/kryzys-zadluzeniowy-w-hiszpanii 15.05.2015 21 polityki budżetowej. To nie rząd „żył ponad stan”, tylko sektor prywatny finansował konsumpcję i inwestycje z kredytów. Dopiero gdy światowy kryzys finansowy wywołał załamanie gospodarcze, budżet publiczny wpadł w pułapkę rosnących wydatków i malejących przychodów. Od momentu utworzenia strefy euro do wybuchu kryzysu podstawowe wskaźniki polityki fiskalnej pokazywały pozytywne tendencje: deficyty rokrocznie malały, przekształcając się w 2005 roku w nadwyżkę budżetową, jednocześnie dług publiczny jako procent PKB szybko się zmniejszał i z 60% spadł poniżej 40%. Trendy błyskawicznie odwróciły się wraz z wybuchem kryzysu finansowego. Pojawienie się gigantycznych deficytów (ponad 11% w 2009 roku) zaprzepaściło poprzednie starania na rzecz redukcji długu i przywróciło go do poziomu ponad 60% PKB. Za jeden z podstawowych i najważniejszych wskaźników rozwoju uznaje się PKB. „Produkt krajowy brutto (PKB, ang. gross domestic product – GDP) jest miarą wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.”32 Wykres 1. Poziom PKB Hiszpanii w latach 2007-2014 (%) 4 3 3,5 2 % 1 0 2006 -1 0,9 2007 2008 0,8 0,4 2009 2010-0,32011 2012 -1,4 -2 -3 -4 -5 2013 -3,7 2014 -1,4 2015 Poziom PKB Hiszpanii w latach 20072014 Lata Źródło: Opracowanie własne na podstawie: danych Eurostat. Analizując powyższy wykres, przedstawiający poziom PKB Hiszpanii w latach 20072014, możemy zauważyć gwałtowny spadek na przestrzeni lat 2007-2009. W roku 2007 PKB wynosiło 3,5%, natomiast w roku 2009 wartość ta spadła do -3,7%. Przez kolejne dwa lata odnotowano wzrost wartości PKB i w 2011 roku wynosiło 0,4%. W roku 2012 i 2013 PKB kształtowało się na poziomie -1,4%. Rok 2014 to ponowny wzrost tego miernika i ostatecznie 32 Begg D., Stanley F., Dornbusch R., 2003: Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 26. 22 był równy 0,8%. Współczesna polityka finansowa wielu państw oparta jest na zasadzie tworzenia deficytu budżetowego. Dzieje się tak między innymi wtedy, gdy władze publiczne planują wydatki, a nie chcą przez to zwiększać podatków nie mając jednocześnie możliwości zrobienia cięć w wydatkach bo większość z nich to wydatki konieczne. Władze w takiej sytuacji zmuszone są do zaciągnięcia pożyczek publicznych, których skutkiem jest dług publiczny33. W literaturze naukowej poświęconej zagadnieniom finansów publicznych zjawisko długu publicznego nie jest jednoznacznie interpretowane. Istnieją różnice zarówno w kwestii definicyjnej, jak i obliczeniowej. Niektóre określenia długu publicznego kładą akcent na podmioty zobowiązań, inne na przyczyny ich po-wstawania lub formy, w jakich są one zaciągane. Współcześnie nie udało się zdefiniować jednego, powszechnie uznawanego w teorii ekonomii bezpiecznego poziomu zadłużenia34. Zgodnie z ustawą o finansach publicznych zjawisko długu publicznego może-my rozumieć jako: ,,łączne zobowiązania podmiotów sektora publicznego z tytułu zróżnicowanych z ekonomicznego i prawnego punktu widzenia zdarzeń prawno finansowych, a przede wszystkim niedoborów powstających w wyniku finansowania nadwyżki wydatków publicznych ponad dochody publiczne skumulowane w poprzednich okresach; zobowiązania te powinny uwzględniać ich konsolidację, czyli eliminację wzajemnych przepływów finansowych między nimi’’35. Dług publiczny w szczególności jest skutkiem zobowiązań państwa (władz publicznych) powstałych w wyniku36: - zaciągnięcia bezpośrednich pożyczek oraz kredytów– w zakres pożyczek mogą wchodzić depozyty różnych podmiotów lokowane na rachunkach władz publicznych, - emisji papierów wartościowych, które są specyficzną formą zaciągania pożyczek pieniężnych, a papiery wartościowe są potwierdzeniem stosunków wierzycielsko-dłużniczych między władzami publicznymi a pożyczkodawcami, - nieregulowania przez jednostki sektora publicznego wymagalnych zobowiązań. Tobera P., Dług publiczny- istota, przyczyny powstawania, instrumenty finansowania http://miscellanea.ujk.edu.pl/data/Oferta/Pliki/350_32tobera.pdf 20.04.2015 34 Poniatowicz M., 2005: Dług publiczny w systemie finansowym jednostek samorządu terytorialnego, UwB, Białystok, s. 30. 35 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. z 2009 r. Nr. 157, poz. 1240. 36 Owsiak S., 2006: Finanse publiczne…, s. 330. 33 23 Wykres 2. % Dług publiczny Hiszpanii w latach 2007-2014 jako procent PKB 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2006 84,4 92,1 69,2 54 39,6 2007 36,1 2008 Dług publiczny Hiszpanii w latach 20072014 jako procent PKB 60,1 40,2 2009 2010 2011 Lata 2012 2013 2014 2015 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: danych Eurostat. Jeszcze nie tak dawno Hiszpania była jednym z najmniej zadłużonych krajów należących do Unii Europejskiej. Kryzys gospodarczy który dotknął państwa naszego kontynentu (głównie leżące w basenie Morza Śródziemnego) sprawił, że jej zadłużenie w stosunku do PKB przekroczyło średnią unijną. Dług publiczny Hiszpanii spadający w latach 1996-2007 zaczął narastać w lawinowym tempie, podwajając swoją wartość w trakcie ostatnich niespełna pięciu lat. W roku 2007 stanowił 39,6 % PKB. Rok 2008 przyniósł niewielki spadek i wynosił on 36,1%. Natomiast z każdym kolejnym rokiem dług publiczny w Hiszpanii ulegał zwiększeniu i w 2014 roku kształtował się na poziomie 92,1%. Jedną z podstawowych bolączek gospodarki hiszpańskiej jest wysoki poziom bezrobocia oraz jego strukturalny charakter. Chociaż kraj ten wielokrotnie borykał się z tym problemem, sytuacja w której niemal co czwarty Hiszpan pozostawał przez długi czas bez pracy miała miejsce tylko w połowie lat 90-tych XX wieku. Bezrobocie udawało się stopniowo ograniczać, głównie za sprawą kwitnącego przemysłu budowlanego oraz inwestycji realizowanych ze środków unijnych (kraj ten był wówczas głównym ich beneficjentem, podobnie jak obecnie Polska). W najprostszym, encyklopedycznym ujęciu, bezrobocie to zjawisko braku pracy zarobkowej dla osób zdolnych do pracy i poszukujących jej 37. Definicja ta nie obejmuje zakresem treściowym całości zagadnienia, lecz sygnalizuje tylko jego istotne elementy. Jest jedynie generalnym określeniem problemu. W podobny sposób ujmuje bezrobocie większość słowników. Najczęściej występującymi tu określeniami bezrobocia są: pozostawanie bez pracy, nie posiadanie pracy bądź czasowe pozo-stawanie bez płatnej pracy, nie posiadanie stałego zatrudnienia lub niemożność znalezienia pracy. Definicje te są daleko idącym uproszczeniem, mającym na celu jak najogólniejsze I najprostsze przedstawienie specyfiki problemu lub zjawiska, w możliwie skondensowanej formie. Bardziej 37 Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1973 r., t. I, s.260. 24 szczegółowego określenia bezrobocia poszukiwać należy w literaturze, a ponieważ jest to zjawisko przede wszystkim ekonomiczno-społeczne, to odpowiedzi należy szukać w tych właśnie dyscyplinach. Wykres 3. Poziom bezrobocia w Hiszpanii w latach 2007-2014 30 25 25 20 % 18 20,1 26,2 25,4 21,7 15 10 Poziom bezrobocia w Hiszpanii w latach 20072014 (%) 11,3 8,5 5 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Lata 2012 2013 2014 2015 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Eurostat. W 2007 roku wynosiło ono w Hiszpanii zaledwie w okolicach 8,5% (w katalońskiej prowincji Lleida 3,1%). Pęknięcie tzw. bańki nieruchomościowej oraz globalny kryzys finansowy sprawiły, że ilość miejsc pracy zaczęła lawinowo maleć. W połowie 2009 roku bezrobocie wynosiło już 18%, czyli w niecałe 2 lata od osiągnięcia minimum podwoiło swoją wartość. Według danych statystycznych INE (Instituto Nacional de Estadística - hiszpański odpowiednik polskiego GUS) bezrobocie w tym kraju na koniec 2012 roku osiągnęło poziom 26,02%. Od końca 2007 roku w Hiszpanii przybyło 4.154.700 bezrobotnych. Oznaczało to, że bez zatrudnienia pozostawało około 5.965.400 Hiszpanów (o 691.700 więcej niż na koniec 2011) wobec 16.957.100 mających pracę. Zatrważające były dane ukazujące, że prawie 2 miliony rodzin (gospodarstw domowych) nie posiada wśród swoich członków ani jednej osoby zatrudnionej. Wybuch kryzysu w Hiszpanii należy wiązać z pęknięciem bańki cenowej na rynku mieszkań. Początki bańki spekulacyjnej na hiszpańskim rynku nieruchomości sięgają lat 80tych XX wieku. Wtedy ceny mieszkań zaczęły rosnąć i robiły to – aczkolwiek w różnym tempie – aż do 2008 roku. Od przystąpienia Hiszpanii do strefy euro do wybuchu kryzysu finansowego średnia cena metra kwadratowego w nowym budownictwie wzrosła z 1000 euro do prawie 3000. Hossie sprzyjały ulgi podatkowe, ale kluczowe było obniżenie stóp procentowych w związku z przystąpieniem do strefy euro, które zachęcało do kupna nieruchomości na kredyt. Duże znaczenie miał również popyt ze strony obcokrajowców, dla których Hiszpania jest bardzo atrakcyjnym miejscem do posiadania rezydencji letniskowej. Wybuch kryzysu subprime w USA spowodował także pęknięcie bańki w Hiszpanii. Sektor 25 budowlany przeżył poważne załamanie pociągając całą gospodarkę w recesję. W połowie 2009 roku PKB kraju spadł o 4,4% w stosunku do analogicznego okresu w roku poprzednim. Od końca 2010 roku Hiszpania ponownie notuje dodatnią stopę wzrostu produktu krajowego, jednak wzrost ten od kilku kwartałów utrzymuje się na bardzo niskim poziomie (0,6-0,8%). Załamanie na rynku nieruchomości odbiło się na hiszpańskim sektorze bankowym, gdyż spośród kredytów udzielonych firmom z branży budowlanej kilkanaście procent okazało się nierentowne. Istotne w tym przypadku sektora finansowego w Hiszpanii jest rozróżnienie typowych banków od kas oszczędnościowo-pożyczkowych (cajas). Tych drugich nie obwiązują tak rygorystyczne normy ostrożnościowe i sprawozdawcze jak w przypadku zwykłych banków, toteż cajas były bardziej narażone na krach w budownictwie. Cajas przydzielały kredyty hipoteczne klientom, którym banki udzieliły odpowiedzi odmownej, intensywnie kredytowały też firmy deweloperskie. Kryzys na rynku nieruchomości wpędził kasy w na tyle poważne problemy, że konieczne okazało się wsparcie ze strony rządu, który w marcu 2009 roku dofinansował cajas. Największe hiszpańskie banki, jak Santander i BBVA, były w lepszej kondycji niż cajas, między innymi dzięki restrykcyjnym wymogom ze strony nadzoru finansowego oraz dlatego, że stosunkowo wcześnie zaczęły ograniczać akcję kredytową. Szczególnie dobrze okres kryzysu przetrwał Santander – dysponował na tyle dużymi zasobami, że był w stanie przejąć znaczące zagraniczne banki (między innymi w Polsce – BZ WBK) i dzięki tej ekspansji stał się największym bankiem w strefie euro. Tym niemniej na opinii inwestorów i klientów na temat hiszpańskiego sektora bankowego bardzo mocno zaciążyły problemy cajas. W pierwszej połowie 2010 roku banki zmagały się z runem, gdyż wiele osób utraciło zaufanie do instytucji finansowych i wycofało swoje depozyty. W odpowiedzi rząd udzielił bankom dofinansowania, co uchroniło system finansowy przed upadkiem. Jednym z bardzo bolesnych dla społeczeństwa przejawów kryzysu był gwałtowny wzrost bezrobocia. Tuż przed wybuchem kryzysu sektor budowlany zapewniał 13% miejsc pracy. Załamanie gospodarcze sprawiło, że nie tylko w tej gałęzi rozpoczęły się zwolnienia. Miejsca pracy zaczęły znikać w tempie przekraczającym milion rocznie. W trzecim kwartale 2011 roku stopa bezrobocia wyniosła ponad 22%, co oznacza, że w ciągu 4 lat wzrosła o ponad 14 punktów procentowych (od najniższego od momentu przystąpienia do UE poziomu 8% w drugim kwartale 2007 roku), i że bez pracy pozostaje około 4,5 mln osób. Sytuacja wygląda szczególnie dramatycznie wśród młodych – w grupie wiekowej poniżej 25 lat bezrobocie przed kryzysem było poniżej 20%, obecnie dochodzi do 50%. Liczby te do pewnego stopnia tłumaczą skalę masowych protestów, które przetoczyły się przez Hiszpanię w 2011 roku, a których symbolem stała się okupacja madryckiego placu Puerta del Sol. Co więcej, wzrost bezrobocia przełożył załamanie gospodarcze na kryzys finansów publicznych. Hiszpański system pomocy społecznej przewiduje hojne zasiłki dla bezrobotnych. W sytuacji nagłego wzrostu bezrobocia, połączonego z głęboką recesją redukującą przychody budżetowe, doprowadziło to do krachu finansów państwa. Inwestorzy zaczęli się obawiać, że Hiszpania nie będzie w stanie regulować swoich długów i zaczęli sprzedawać jej obligacje. Przejawem zmniejszonego zaufania rynków wobec Hiszpanii jest różnica między oprocentowaniem jej obligacji i papierów dłużnych państw uważanych za bezpieczne – w przypadku strefy euro tradycyjnym punktem odniesienia (benchmark) są Niemcy. Co ciekawe, przez długi czas spread między długoterminowymi stopami procentowymi 26 w Hiszpanii i w Niemczech nie wynikał ze wzrostu oprocentowania obligacji hiszpańskich, ale ze spadku oprocentowania niemieckich. Widać to wyraźnie w okresie między połową 2008 i początkiem 2010 roku, gdy stopy w Hiszpanii utrzymywały się na poziomie około 4%. Oprocentowanie długu Hiszpanii i Niemiec zaczęło podążać w przeciwne strony dopiero w drugim kwartale 2010 roku i ponownie w 2011 roku. Pod koniec 2011 roku różnica wynosiła około 4 punktów procentowych. Jak więc widać, wzrost oprocentowania obligacji hiszpańskich nie był drastyczny (około 2 punktów procentowych od wybuchu kryzysu finansowego), okazał się jednak wystarczająco gwałtowny i duży, by wywołać obawy o wypłacalność kraju. Wielu ekonomistów oceniało, że oprocentowanie powyżej 6% w dłuższym okresie czasu okaże się niemożliwe do wytrzymania. W sierpniu 2011 roku Europejski Bank Centralny po raz pierwszy interweniował na rynku papierów dłużnych, dokonując zakupów na znaczne kwoty (przykładowe szacunki mówią o 4,5-5 mld euro w pierwszym dniu, z czego jednak tylko część przeznaczona była na obligacje hiszpańskie). Interwencja EBC jest wyraźnie widoczna na przedstawionym powyżej wykresie, jej efektem było obniżenie długoterminowych stóp z krytycznego poziomu powyżej 6% do około 5,2-5,25% i utrzymanie ich na tym poziomie przez trzy miesiące. Jednak w listopadzie 2011 roku oprocentowanie znów przekroczyło poziom 6%, zbliżając się nawet do 7% (najwyższą stopę procentową odnotowano 23 listopada, tuż po wyborach parlamentarnych: 6,86%). Duże nadzieje na obniżenie presji wywieranej przez wysokie oprocentowanie obligacji wiąże się z gigantyczną, niskooprocentowaną pożyczką EBC dla banków komercyjnych, udzieloną pod koniec grudnia 2011. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że banki przeznaczą uzyskane środki na zakup obligacji państw strefy euro (w tym Hiszpanii) by zarobić na różnicy pomiędzy oprocentowaniem pożyczki i oprocentowaniem papierów dłużnych. Zwiększony popyt na obligacje zmniejszy koszt finansowania długiem. W nowy rok Hiszpania wkroczyła z długoterminowymi stopami procentowymi na poziomie 5,1. 3.3. Zalecenia dla Hiszpanii Działania ratunkowe, podjęte przez władze Hiszpanii, obejmowały przede wszystkim restrykcje fiskalne zmierzające do ukrócenia wysokich deficytów, opanowania relacji długu do PKB i przywrócenia zaufania inwestorów. We wrześniu 2011 roku wprowadzono do konstytucji regułę budżetową w postaci limitu deficytu strukturalnego. Począwszy od 2020 roku obowiązywać ma granica 0,4% PKB. Złamanie tej „złotej reguły” ma być możliwe jedynie w przypadku katastrofy naturalnej, recesji lub innej sytuacji nadzwyczajnej. Poważne reformy dotyczyły rynku pracy. Podwyższono wiek emerytalny do 67 lat i wiek przechodzenia na wcześniejszą emeryturę do 63 lat (regulacja zacznie obowiązywać w 2013 roku). Uelastyczniono także reguły zatrudniania młodych osób, przedłużając dopuszczalny okres zatrudnienia na czas określony oraz wprowadzono nowy rodzaj umów formacyjnoszkoleniowych na niepełny etat. Zmiany te miały promować czasowe zatrudnienie jako alternatywę wobec bezrobocia. Zlikwidowano także zapomogę w kwocie 420 euro miesięcznie przez pół roku dla osób, które utraciły prawo do zasiłku – korzystało z niej ponad 600 tys. osób. Zastąpiono ją niższym wsparciem (350 euro) i uzależniono jego otrzymanie od uczęszczania na kursy zawodowe. Z końcem 2010 roku zlikwidowano becikowe, wynoszące 27 2500 euro. W 2011 roku płacę minimalną podniesiono w stopniu nierekompensującym skutki inflacji. W ratowaniu sytuacji budżetowej pomóc miała także prywatyzacja wybranych przedsiębiorstw publicznych, w szczególności operatora lotnisk i niezwykle popularnej w Hiszpanii loterii narodowej. Prywatyzacja jednak opóźnia się, gdyż w warunkach kiepskiej koniunktury uzyskana kwota mogłaby okazać się niska. Partia Ludowa (Partido Popular), która wygrała przedterminowe wybory 20 listopada 2011, kontynuuje działania oszczędnościowe. Pod koniec grudnia 2011 nowy premier Mariano Rajoy ogłosił, że szacunki deficytu budżetowego poprzedniego rządu José Luisa Rodrígueza Zapatero były zbyt optymistyczne, i że w 2011 wydatki były wyższe od dochodów o 8% PKB, a nie 6%. 38 Najważniejsze plany oszczędnościowe ogłoszone przez Rajoya to zamrożenie płac w sektorze publicznym (obniżonych przez Zapatero o 5%), pozostawienie części wakatów w administracji, oraz tymczasowe podwyższenie podatków, w szczególności podatku dochodowego od najzamożniejszych obywateli. Podstawowym instrumentem przezwyciężania kryzysu w Hiszpanii jest tzw. plan E. Plan E – Plan Español para el Estímulo de la Economía y el Empleo– „Hiszpański plan pobudzenia gospodarki i zatrudnienia”, został stworzony jako środek zaradczy na kryzys gospodarczy, który wystąpił w Hiszpanii, czego wyrazem jest nie tylko spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego, dotychczas najwyższego w „starych” krajach Unii Europejskiej, ale przede wszystkim bardzo wysoka stopa bezrobocia39. Plan E zawiera wiele rozwiązań w wielu obszarach uznawanych za fundamentalne dla odwrócenia niekorzystnych tendencji. Określa się je w Hiszpanii osiami. 38 http://www.psz.pl/120-unia-europejska/kryzys-zadluzeniowy-w-hiszpanii 22.04.2015 Marczak J., 2010: Kryzys finansowy w Hiszpanii. Państwowy Fundusz Inwestycji Lokalnych i Plan E – Hiszpański Plan Pobudzenia Gospodarki i Zatrudnienia. Wnioski dla Polski, Polskie Stowarzyszenie Finansów i Bankowości, Łódź, s. 370. http://www.pte.pl/pliki/1/1145/ZN-10_Marczak.pdf 21.04.2015 39 28 Wnioski I. II. III. Kryzys gospodarczy budzi negatywne skojarzenia. Przede wszystkim wynika to ze skutków, jakie kryzysy gospodarcze wywoływały do tej pory, zwłaszcza wielki kryzys gospodarczy z 1929 r. Interwencjonizm państwowy, aktywna rola banków centralnych, międzynarodowa współpraca, obecnie np. w ramach Unii Europejskiej, znacznie ograniczyły występowanie i zasięg kryzysów gospodarczych i ich skutki, ale ich nie wyeliminowały. Niewątpliwie jest to związane z immanentną cechą gospodarki kapitalistycznej – ryzykiem. Obecny kryzys gospodarczy w Hiszpanii ma bardzo poważne konsekwencje. Przede wszystkim załamał się sektor gospodarki związany z budownictwem, które było silnie rozwinięte i napędzało gospodarkę. Było to możliwe dzięki bardzo popularnym kredytom hipotecznym. Ponadto gospodarka hiszpańska była jedną z najbardziej otwartych gospodarek europejskich (drugą po niemieckiej) i realizowane były w niej intensywne procesy inwestycyjne, co spowodowało wzrost deficytu zewnętrznego wynikający z zapotrzebowania na finansowanie zewnętrzne. Przykład Hiszpanii może stawiać pod znakiem zapytania zasadność wzmacniania Paktu Stabilności i Wzrostu. Okazuje się bowiem, że wypełnienie kryteriów polityki fiskalnej określonych w PSiW nie chroni danego państwa przed popadnięciem w kryzys zadłużeniowy. Uzyskanie nadwyżek budżetowych w trzech latach poprzedzających kryzys nie zapewniło hiszpańskiej polityce fiskalnej wystarczającego pola manewru w okresie recesji. Nie wydaje się więc, by umocnienie reguł PSiW lub zwiększenie represji za ich nieprzestrzeganie mogło zapobiec podobnym kryzysom w przyszłości, skoro Hiszpania mogła uchodzić za wzór przestrzegania kryteriów fiskalnych w unii walutowej. Można też powiedzieć, że Hiszpania wpadła w pułapkę samospełniającej się przepowiedni. Gdy inwestorzy stracili zaufanie do tego kraju i, w obawie przed jego niewypłacalnością, zaczęli wyprzedawać hiszpańskie obligacje faktycznie doprowadziło to rząd do problemów z płynnością na skutek wysokich stóp procentowych. 29 Bibliografia Begg D., Fischer S., Dornbusch R., 1992: Ekonomia, t. II, PWE, Warszawa, s. 82-84. Begg D., Stanley F., Dornbusch R., 2003: Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 26. Bordo M., Dueker M.J., Wheelock D.C., 2000: Aggregate price shocks and finacial instability: an historical analysis, NBER Working Papers, No. 7652, Cambridge, s. 71. Fedorowicz Z., 1998: Polityka fiskalna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań, s. 7. Filar D., Rzońca A., Wójtowicz G., 2007: Ekonomia po polsku, CeDeWu, s. 239-240. Hübner D., 1992: Makroekonomiczna polityka stabilizacyjna, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa, s. 11. Krajewska A., 2004: Podatki. Unia Europejska, Polska, kraje nadbałtyckie, PWE, Warszawa, s. 28. Kropiwnicki J., 1976: Teoria automatycznych stabilizatorów koniunktury, Warszawa, s. 258. Mesjasz L., 2003: Kryzysy finansowe we współczesnej gospodarce światowej, w: Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Difin, Warszawa, s. 103. Mihm S., Nouriel R., 2011: Ekonomia kryzysu, Wydawnictwo: Wolters Kluwer Polska, Lipiec, s. 35. Nawrot W., 2009: Globalny Kryzys Finansowy XXI CeDeWu, Wieku, Styczeń, s. 20-21. Nojszewska E., 1998: Teoria optymalnego opodatkowania a polityka podatkowa, Gospodarka Narodowa, nr 10(92), s. 21-32. Nowak-Far A., 2009: Narzędzia Unii Europejskiej w przeciwdziałaniu skutkom światowego kryzysu finansowego, w: Unia Europejska wobec kryzysu ekonomicznego, red. Osiński J., SGH, Warszawa, s. 81–82. Owsiak S., Pietrewicz 1999: M., Finanse 1994: publiczne. Polityka Teoria i praktyka, fiskalna, wyd. 2., Wydawnictwo PWN, Poltext, Warszawa, Warszawa, s. s. 64. 14. Poniatowicz M., 2005: Dług publiczny w systemie finansowym jednostek samorządu terytorialnego, UwB, Białystok, s. 30. Samuelson P.A., Nordhaus W.D., 1996: Ekonomia, t. 1, PWN, Warszawa, s. 88. Skiba L., 2010: Polityka fiskalna w unii walutowej, w: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., NBP, Warszawa, s. 12. Sokół P. 2005: , Możliwości wykorzystania podatków w oddziaływaniu na procesy społeczne i gospodarcze, Problemy zarządzania, nr 4(10), s. 175-186. Wieczerzyńska B., 2009: Kryzys w przedsiębiorstwie, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa, s. 17. Wróblewski Ł., 2012: Kryzys unii Gospodarczej i Walutowej- przyczyny i dotychczasowe rozwiązania, „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, nr 74, s. 3. Zimniewicz K., 1990: Nauka o organizacji i zarządzaniu, PWN, Warszawa, Źródła internetowe http://eszkola.pl/wos/walka-z-kryzysem-gospodarczym-sposoby-6477.html, 12.04.2015. http://www.ecb.int/pub/pdf/other/10thanniversaryoftheecbmb200806pl.pdf, 22.04.2015. http://www.eures.praca.gov.pl/zal/warunki_zycia/hiszpania/Hiszpania1.pdf, 10.04.2015. http://www.europarl.europa.eu/ftu/pdf/pl/FTU_4.18.4.pdf, 12.04.2015. http://www.hiszpania-polonia.eu/pl_informacje_ogolne.html 10.04.2015 http://www.psz.pl/120-unia-europejska/kryzys-zadluzeniowy-w-hiszpanii, 15.05.2015. 30 s. 223–224. http://www.psz.pl/120-unia-europejska/kryzys-zadluzeniowy-w-hiszpanii, 22.04.2015. Marczak J., 2010: Kryzys finansowy w Hiszpanii. Państwowy Fundusz Inwestycji Lokalnych i Plan E – Hiszpański Plan Pobudzenia Gospodarki i Zatrudnienia. Wnioski dla Polski, Polskie Stowarzyszenie Finansów i Bankowości, Łódź, s. 370. http://www.pte.pl/pliki/1/1145/ZN-10_Marczak.pdf, 21.04.2015. Tobera P., Dług publiczny- istota, przyczyny powstawania, instrumenty finansowania http://miscellanea.ujk.edu.pl/data/Oferta/Pliki/350_32tobera.pdf, 20.04.2015. Spis wykresów Poziom PKB Hiszpanii w latach 2007-2014 (%) Dług publiczny Hiszpanii w latach 2007-2014 jako procent PKB Poziom bezrobocia w Hiszpanii w latach 2007-2014 Spis rysunków Hiszpania- położenie w Europie 31
