prof. dr hab. Andrzej Wojtyna - Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

Prof. dr hab. Wojtyna
Katedra Makroekonomii
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Opinia o dorobku profesora Stanisława Gomułki w związku z wszczęciem przez
Senat Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu postępowania zmierzającego
do nadania Mu tytułu doktora honoris causa
Dwudziestolecie transformacji jest świetną okazją do uhonorowania tytułem doktora
honoris causa UEP wybitnego, bardzo dobrze znanego i cenionego w świecie
polskiego ekonomisty, jakim jest prof. Stanisław Gomułka. Ta okrągła rocznica nie
oznacza jednak, że ten zaszczytny tytuł należy Mu się wyłącznie, czy nawet przede
wszystkim za Jego teoretyczny i empiryczny wkład w lepsze zrozumienie dylematów
transformacji oraz w praktyczne jej przeprowadzenie, choć z pewnością byłoby to
wystarczającym uzasadnieniem wyróżnienia. Z naukowego punktu widzenia na
szczególne podkreślenie zasługują bowiem Jego bardzo znaczące wcześniejsze
dokonania teoretyczne w dziedzinie długookresowego wzrostu gospodarczego. To
one spowodowały, że późniejsze prace poświęcone transformacji, choć odnoszące
się w dużej mierze do bieżących zjawisk i kolejnych elementów sekwencji reform,
zawsze zawierały pogłębioną refleksję nad uwarunkowaniami i konsekwencjami o
charakterze długookresowym. Reprezentatywnym przykładem wnikliwej analizy,
umiejętnie łączącej wymiar krótko- i długookresowy oraz uwzględniającej specyficzne
uwarunkowania instytucjonalne krajów post-komunistycznych jest część trzecia
książki Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego (CASE, Warszawa 1998).
Droga naukowa prof. S. Gomułki w okresie poprzedzającym wyjazd na emigrację
była i skomplikowana, i godna podziwu. Zaangażowanie w działalność opozycyjną
spowodowało, że stał się on ofiarą represji i został zmuszony do podjęcia bardzo
trudnej życiowej decyzji o wyjeździe z kraju. Jednocześnie Jego prawdziwy talent
naukowy i oryginalność wybieranych do analizy problemów zwrócił na siebie uwagę
najwybitniejszych polskich ekonomistów o ugruntowanej renomie światowej – prof.
Michała Kaleckiego oraz prof. Oskara Lange. Możliwość obcowania z tak wybitnymi
ekonomistami, a przede wszystkim odwaga w podejmowaniu dyskusji z ich
dorobkiem stanowiły dla młodego naukowca niezwykle ważną inspirację do badań i
jednocześnie sprzyjały utrzymaniu związku z ekonomią światową. Przypuszczam, że
bardzo ważną rolę odegrało w tym względzie to, że prof. Gomułka ukończył na
Uniwersytecie Warszawskim fizykę. Dzięki temu bliski był Mu sposób uprawiania
nauki, w którym kluczowe znaczenie ma konstruowanie sformalizowanych modeli,
które
można
dedukcyjnie
„rozszerzać”,
a
następnie
poddawać
je
testom
empirycznym. Kierowało to Jego zainteresowania teoretyczne w stronę pozytywnych
analiz ekonomii głównego nurtu, a nie w stronę dominującego wówczas w Polsce
silnie normatywnego podejścia marksistowskiej ekonomii politycznej. Teoria wzrostu
długookresowego wydawała się być względnie neutralnym ideologicznie obszarem
analizy, pozwalającym młodemu badaczowi nie tylko utrzymywać styczność z
ekonomią światową, ale przyczynić się również do znaczącego jej rozwoju.
O potencjale intelektualnym prof. S. Gomułki świadczyło już to, jak szybko i z jakimi
efektami potrafił przejść w swych zainteresowaniach badawczych od fizyki do
ekonomii. Był jednym z najmłodszych, jeśli nie najmłodszym wówczas doktorem
ekonomii, a recenzentami obronionej w 1966 r. na Uniwersytecie Warszawskim
rozprawy poświęconym nieliniowym modelom gospodarki centralnie planowanej byli:
prof. Michał Kalecki, prof. Kazimierz Łaski oraz prof. Józef Pajestka. Kilka rozdziałów
rozprawy zostało opublikowanych w „Ekonomiście”. Należy bardzo silnie podkreślić,
że w bardzo trudnym, ze względu na stosowane wobec niego represje polityczne
okresie, przygotował on do druku dwa artykuły, które okazały się niezwykle ważne
dla Jego dalszej, międzynarodowej już kariery. Pierwszy to Extensions of the ‘Golden
Rule of Research’ of Phelps opublikowany w 1970 r. w bardzo prestiżowym “Review
of Economic Studies”, w którym prof. S. Gomułka zawarł oryginalne rozszerzenie, a
jednocześnie uogólnienie modelu E. Phelpsa, w którym swobodny dostęp do wiedzy
prowadzi do rosnących przychodów, a długookresowy wzrost dochodu per capita jest
determinowany przez egzogeniczny wzrost liczby ludności. Wkład prof. Gomułki
polegał przede wszystkim na rozszerzeniu modelu Phelpsa na kraje słabiej
rozwinięte, w których działalność innowacyjna odgrywa niewielką rolę i pokazaniu,
jaki jest optymalny poziom importu technologii umożliwiający doganianie krajów, w
których źródłem wzrostu jest własny sektor badań i rozwoju. Należy podkreślić, że
2
zapoczątkowany przez E. Phelpsa i rozwinięty m.in. przez prof. Gomułkę kierunek
badań okazał się bardzo znaczący dla dalszego rozwoju teorii wzrostu, na co
wskazuje np. Charles I. Jones w rozdziale Population and Ideas: A Theory of
Endogenous Growth książki Knowledge, Information, and Expectations in Modern
Macroeconomics. In Honor of Edmund S. Phelps (Princeton University Press, 2003).
Drugi artykuł torujący drogę do uznania międzynarodowego zawierał wyniki badań
prowadzonych wspólnie z A. Chilosim i ukazał się pod tytułem Technological
Progress and Long-Run Growth w 1969 r. w „Rivista di Politico Economica”.
Swą reputację międzynarodową prof. S. Gomułka utrwalił znaczącymi publikacjami
powstałymi w wyniku działalności badawczej prowadzonej już w ośrodkach
zagranicznych. Kontynuacja współpracy z A. Chilosim zaowocowała artykułem pt.
Technological Conditions for Balanced Growth: A Criticism and Restatement
zamieszczonym w 1974 r. w “Journal of Economic Theory”, natomiast kontynuacja
badań zainspirowanych modelem Phelpsa znalazła pełniejszy wyraz w monografii
wydanej w 1971 przez uniwersytet w Aarhus (Inventive Activity, Diffusion and Stages
of Economic Growth). Istotny wkład polegał w tym przypadku przede wszystkim na
rozszerzeniu analizy na warunki wzrostu niezrównoważonego. Ukoronowaniem
wieloletnich prac teoretycznych i empirycznych nad wzrostem gospodarczym była
wspomniana już monografia, mająca też walory zaawansowanego podręcznika The
Theory of Technological Change and Economic Growth (Routledge, 1990,
rozszerzone wyd. polskie CASE 1998).
Niezależnie od badań na wzrostem gospodarczym prof. Gomułka aktywnie
uczestniczył w dyskusji nad efektywnością i perspektywami gospodarki centralnie
planowanej. Jego liczne opracowania interesująco naświetliły nie tylko charakter
ograniczeń samego mechanizmu ekonomicznego, ale także wskazywały na
znaczenie ich interakcji z barierami o charakterze politycznym oraz instytucjonalnym.
Chciałbym w tym miejscu wspomnieć o tym nurcie badań prof. Gomułki, w którym
dosyć krytycznie odniósł się on do znaczenia, jakie w wyjaśnieniu zjawiska niedoboru
J. Kornai przypisywał tzw. łagodnemu ograniczeniu budżetowemu. Wskazuje to
bowiem na pewien ważny i niezwykle cenny rys działalności badawczej prof.
Gomułki, jakim jest wnikliwość w poszukiwaniu słabych punktów w koncepcji, która
dla innych badaczy wydaje się być często „nową prawdą objawioną” czy „nową
3
mądrością obiegową”, której z założenia nie należy poddawać krytyce. Podobnie jak
w przypadku modelu Phelpsa, tak również w przypadku koncepcji Kornai’a celem
prof. Gomułki było jej twórcze rozwinięcie.
Prowadzone w tym samym okresie prace empiryczne poświęcone kryzysowi 1980-82
w Polsce oznaczały z kolei stopniowe przesunięcie akcentu w badaniach na analizę
średnio- i krótkookresową. Okazało się to bardzo przydatne dziesięć lat później,
kiedy to stało się jasne, że prof. S. Gomułka jest przygotowany jak mało kto do
stawienia czoła praktycznym problemom transformacji, w których na długookresowe
uwarunkowania wzrostu wynikające z realizowanego modelu industrializacji i
odziedziczonej struktury produkcji nałożyło się nie tylko oddziaływanie nowo
tworzonych instytucji, ale także krótkookresowych czynników makroekonomicznych.
Co
równie
istotne,
dogłębna,
bezpośrednia
znajomość
realiów
gospodarki
komunistycznej oraz wcześniejsze prace nad wzrostem gospodarczym powodowały,
że z punktu widzenia przygotowania do zmierzenia się z wyzwaniami transformacji
prof. Gomułka dysponował wyraźną „przewagą komparatywną” zarówno wobec
„ekonomistów-sowietologów”, jak i ekonomistów głównego nurtu.
Zaangażowanie się prof. S. Gomułki w proces polskiej transformacji było i jest bardzo
silne, a Jego wkład w bezpieczne przeprowadzenie gospodarki przez niezwykle
trudny proces dostosowań makroekonomicznych, zmian strukturalnych, a także
przekształceń własnościowych oraz instytucjonalnych – trudny do przecenienia.
Uważam, że dzięki swojemu autorytetowi międzynarodowemu (znajdującemu też
wyraz w działalności doradczej w organizacjach międzynarodowych), a z drugiej
strony dzięki utrzymywaniu przez lata pobytu na emigracji żywych kontaktów z
polskimi ekonomistami w kraju i za granicą, odegrał On w początkowych miesiącach
przemian bardzo ważną i chyba jak dotąd nie w pełni docenianą rolę nieformalnego
koordynatora działań spontanicznie podejmowanych przez różne krajowe i
zagraniczne ośrodki i grupy osób chcących silnie zaangażować się w proces
transformacji systemu gospodarczego.
Można powiedzieć, że bez aktywnej roli prof. Gomułki jako analityka, doradcy i
konsultanta (i to nie tylko „obu stron Świętokrzyskiej”) skumulowany ubytek
rzeczywistego PKB na początku lat 1990. byłby większy, a późniejsza ścieżka
4
potencjalnego PKB bardziej płaska. Być może w przyszłości ktoś z kontynuatorów
Jego myśli skonstruuje model wzrostu transformującej się polskiej gospodarki, w
której wkład prof. Gomułki uchwycony i oszacowany zostanie w postaci osobnego
członu równania, a nie tylko jako część składnika rezydualnego.
W osobistych kontaktach z prof. Gomułką, między innymi na posiedzeniach Rady
Makroekonomicznej przy Ministrze Finansów, zawsze podziwiałem cechującą Go
równowagę między rzetelnością oraz wnikliwością analiz i ocen a temperamentem i
zadziornością polemisty. Co bardzo istotne, nawet jeśli dyskusji towarzyszyło
napięcie i emocje, to po ostrej wymianie argumentów był zaraz potem lub przy
najbliższej okazji czas na sympatyczną rozmowę. Równie godne podziwu jest to, że
przy tak dużym obciążeniu pracą badawczą, analityczną i doradczą znajdował On też
czas na działalność dydaktyczną (m.in. w Central European University czy w
Kolegium Europejskim w Natolinie) oraz na niezwykle bogatą tematycznie i zawsze
utrzymującą bardzo wysoki poziom publicystykę ekonomiczną. Ponadto, dzięki
sprawowaniu
funkcji
podsekretarza
stanu
w
Ministerstwie
Finansów
jego
doświadczenie jako ekonomisty rozszerzyło się na proces podejmowania ważnych
decyzji makroekonomicznych, a Jego praca na stanowisku głównego ekonomisty
Grupy PZU oraz Business Centre Club wzbogaciło Go o perspektywę ekonomisty
biznesowego.
Podsumowując pragnę stwierdzić, że wkład Profesora Stanisława Gomułki zarówno
w rozwój teorii ekonomii, jak i w proces transformacji gospodarki Polski jest
imponujący i godny podziwu. Dlatego uważam, że decyzja Senatu Uniwersytetu
Ekonomicznego w Poznaniu o nadaniu Mu zaszczytnego tytułu doktora honoris
causa jest ze wszech miar uzasadniona.
5