Nr 494. Seksualne wykorzystywanie dzieci
advertisement
KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Kwiecień 1997 Seksualne wykorzystywanie dzieci Jolanta Szymańczak Informacja Nr 494 Seksualne wykorzystywanie dzieci jest ukrytym problemem społecznym o trudnym do oszacowania zasięgu, wymagającym podjęcia działań zmierzających do jego zdiagnozowania oraz przyjęcia skutecznych strategii zapobiegawczych. Opracowanie prezentuje charakterystykę zjawiska w świetle dostępnych danych statystycznych i badań naukowych oraz obowiązujące w tym względzie regulacje prawne. Zawiera również informację o Światowym Kongresie przeciwko Seksualnemu Wykorzystywaniu Dzieci, który odbył się w sierpniu 1996 r. w Sztokholmie. BSE 1 I. Charakterystyka zjawiska Seksualne wykorzystywanie dzieci jest jak dotychczas nierozpoznanym problemem społecznym. W Polsce zaczęto o nim mówić dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy organizacje pozarządowe, działające na rzecz dzieci podjęły prace nad zdiagnozowaniem zasięgu i rodzajów przemocy wobec dzieci, w tym również wykorzystywania seksualnego1. Termin "seksualne wykorzystywanie dzieci" używany bywa zamiennie z takimi terminami jak: przemoc seksualna, nadużycie seksualne, agresja seksualna, molestowanie seksualne, przestępstwo seksualne. Za przemoc seksualną wobec dziecka (gwałty, czyny lubieżne, czyny nierządne) uznaje się wszelkiego rodzaju działanie dorosłego, które prowadzi do doznania przez dorosłego satysfakcji seksualnej. Działania te mogą polegać na bezpośrednim fizycznym kontakcie sprawcy z dzieckiem oraz na zmuszaniu dziecka do innych praktyk seksualnych np. oglądanie materiałów pornograficznych, oglądanie obnażonego sprawcy itp. Zdarza się, iż dzieci młodsze są ofiarami praktyk seksualnych dokonywanych przez dzieci starsze. Wykorzystywanie seksualne jest różnie definiowane; jedna z bardziej popularnych definicji jest następująca: wykorzystywanie seksualne dziecka jest to wciągniecie zależnego, niedojrzałego rozwojowo i niezdolnego do wyrażenia pełnej zgody dziecka albo osoby w okresie dorastania w seksualną aktywność, do której osoby te nie są przygotowane, w aktywność naruszającą społeczne tabu oraz zasady życia rodzinnego?2 Seksualne wykorzystywanie dzieci przejawia się w dwóch odmiennych postaciach: 1. seksualne wykorzystywanie, jakiego dziecko doznaje w najbliższym otoczeniu, najczęściej w rodzinie, w placówce opiekuńczej, w szkole, a jej sprawcą jest osoba bliska lub znana dziecku; może to być ojciec, ojczym, krewny, znajomy, nauczyciel, matka, ciotka, starsze rodzeństwo itd., 2. seksualne wykorzystywanie dzieci do celów komercyjnych poprzez przymuszanie lub angażowanie dzieci do świadczenia różnego typu usług seksualnych -przede wszystkim do prostytucji i udziału w produkcji materiałów pornograficznych; praktykowany jest również handel dziećmi w celu przymuszania do świadczenia usług seksualnych. Przestępcy zajmujący się tym procederem czerpią z niego znaczne korzyści materialne (zyski ze sprzedaży materiałów pornograficznych, zyski z prostytucji dzieci, zyski ze sprzedaży dzieci do domów publicznych lub zyski ze sprzedaży dzieci bezpośrednio pedofilom). Dzieci angażowane do świadczenia różnego typu usług seksualnych lub ich rodziny, na ogół otrzymują niewielkie wynagrodzenie pieniężne lub wynagrodzenie w naturze (słodycze, ubrania, zabawki). Ofiarami przestępstw seksualnych są chłopcy i dziewczynki, sprawcami w zdecydowa1 Złe traktowanie dzieci, krzywdzenie dzieci (child abuse) przejawia się w 4 odmiennych formach: 1. przemocy fizycznej, 2. maltretowania psychicznego (emocjonalnego), 3. wykorzystywania seksualnego, 4. zaniedbywania dziecka. 2 Definicja Schetchtera i Roberge, patrz: Irena Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa 1994, str. 41. 2 BSE nej większości są mężczyźni. Sprawców seksualnego wykorzystywania dzieli się na 2 grupy ze względu na rodzaj przejawianych zachowań seksualnych: 1. "dewiantów" (pedofili), dla których kontakt z dzieckiem jest preferowaną formą zachowań seksualnych, a doznanie satysfakcji seksualnej jest możliwe jedynie poprzez kontakt z osobą niedojrzałą płciowo. 2. osoby dla których kontakty seksualne z dzieckiem stanowią zastępczy sposób zaspokajania potrzeb seksualnych, a preferowaną formą zachowań seksualnych jest kontakt z osobami dorosłymi. Z kolei wśród osób preferujących wyłącznie kontakty seksualne z dziećmi wyróżnia się następujące typy: * typ uwodzący - to osoba, która zna bardzo dobrze potrzeby dziecka, utrzymuje długotrwałe kontakty z ofiarą, interesuje się jej życiem, często również daje dziecku prezenty, * typ introwertywny - to osoba zamknięta w sobie, mająca trudności w relacjach z innymi ludźmi, często kontakt seksualny z dzieckiem wymusza poprzez stosowanie przemocy, * typ sadystyczny - to osoba, która satysfakcję seksualną osiąga poprzez zadawanie bólu i cierpienia, a nawet śmierci swojej ofierze. Wśród osób, dla których kontakty seksualne z dzieckiem są zastępczą formą kontaktów seksualnych wyróżnia się następujące typy: * typ zahamowany - to osoba o niskiej samoocenie, zahamowana seksualnie, która z różnych powodów natury psychicznej nie potrafi podjąć zachowań seksualnych wobec osoby dorosłej przeciwnej płci, * typ regresyjno-frustracyjny, na ogół jest to osoba, która w sytuacji stresu i napięcia podejmuje kontakty seksualne z dzieckiem, aby tym sposobem rozładować napięcie psychiczne, * typ nieprzystosowany - na ogół jest to osoba z uszkodzeniem centralnego układu nerwowego, upośledzona, psychotyk, psychopata; kontakt seksualny z dzieckiem jest efektem poważnych zaburzeń osobowości, choroby psychicznej itp., * typ moralnie nierozróżniający - to osoba, która ma nieuwewnętrznione normy moralne i z tego powodu podejmuje kontakty seksualne z dzieckiem jako najbliższym i łatwodostępnym obiektem, * typ seksualnie nierozróżniający - to osoba wykazująca wyjątkowo silne potrzeby seksualne, która nie różnicuje wybieranych partnerów pod względem takich kryteriów jak płeć i wiek.3 Wykorzystanie seksualne jest szczególnie traumatycznym przeżyciem dla dziecka, o jednoznacznie negatywnych konsekwencjach dla jego rozwoju i przyszłości. O tym jak poważne będą następstwa doznanej przez dziecko krzywdy decydują przede wszystkim następują czynniki: siła urazu, osobowość dziecka, osoba sprawcy, sposób postępowania z ofiarą przemocy. 3 Za: Beata Pawlak-Jordan, Zachowania seksualne wobec dzieci, w: Zapobieganie problemowi krzywdzenia dzieci. Materiaty szkoleniowe. Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 1996. BSE 3 Wyodrębnia się dwojakiego rodzaju skutki wykorzystywania seksualnego: - choroby fizyczne (m.in. choroby przenoszone drogą płciową, urazy i uszkodzenia ciała), - choroby psychiczne i dewiacje osobowości (m.in. wycofanie emocjonalne, zachowania aspołeczne, depresja, zmiany nastroju, lęki, skłonności samobójcze, fobie, koszmary nocne). Skalę wykorzystywania seksualnego dzieci można oszacować za pomocą danych pośrednich: statystyk dotyczących przestępczości, informacji gromadzonych przez organizacje pozarządowe, wyników nielicznych badań seksuologicznych. W 1994 roku policja ujawniła 1492 przestępstwa w związku z art. 176 k.k. (czyn lubieżny wobec osoby poniżej 15 lat), w 1995 r. - 1477, w 1996 r. - 1737. Liczba skazań z art. 176 k.k. w latach dziewięćdziesiątych przedstawiała się następująco: 1990 - 194 osób, 1991 - 311 osób, 1992 - 385 osób, 1993 - 412 osób, 1994 - 448 osób, 1995 - 428 osób. Wszystkim skazanym wymierzono kary pozbawienia wolności, przy czym w formie bezwzględnej karę tę orzeczono wobec ok. 40% skazanych. Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości w 1997 roku toczy się 250 postępowań przygotowawczych których przedmiotem jest seksualne wykorzystywanie dzieci. Od 1995 r. w statystykach policyjnych wyodrębnia się przestępstwa przeciwko dzieciom wśród ogółu odnotowywanych przestępstw (zarządzenie Komendanta Głównego Policji z dnia 27 lutego 1995 r.). W okresie marzec - grudzień 1995 odnotowano, iż zostały zgwałcone 244 osoby poniżej 18 lat życia (art. 168 k.k.), co stanowiło - 12,4% ogółu ofiar tego przestępstwa. W 1996 roku zgwałcono 388 osób poniżej 18 lat życia. Z badań przeprowadzonych w 1994 r. przez Fundację "Dzieci Niczyje", wynika, iż 30% badanych pedagogów szkolnych ze szkół warszawskich miało w swej pracy zawodowej do czynienia z przypadkami przemocy seksualnej stosowanej wobec ich podopiecznych. W sumie pedagodzy ci w ciągu ostatniego roku ich pracy wiedzieli o ok. 150 udowodnionych przypadkach wykorzystywania seksualnego dzieci. Z relacji pedagogów pracujących w warszawskich domach dziecka wynika, iż 4% wychowanków to ofiary przemocy seksualnej. Według relacji badanych pedagogów sprawcami przemocy byli najczęściej ojcowie dzieci, rzadziej partnerzy matek (ojczym, konkubent), najrzadziej osoby nieznajome4. Centrum Dziecka i Rodziny (specjalistyczna placówka Fundacji "Dzieci Niczyje", które działa od kwietnia 1996 roku na terenie gminy Warszawa - Praga Południe i zajmuje się 4 M. Sajkowska. Co o nich wiemy - lekarze i pedagodzy o dzieciach krzywdzonych. Fundacja "Dzieci Niczyje", Warszawa 1994. 4 BSE wyłącznie pomocą dzieciom - ofiarom przemocy) zarejestrowało, iż na 100 przypadków dzieci krzywdzonych, zgłoszonych w ciągu 9 miesięcy -10 dzieci było ofiarami nadużyć seksualnych. Ośrodek Interwencyjno-Mediacyjny funkcjonujący przy Komitecie Ochrony Praw Dziecka w Warszawie szacuje, iż 15% ogółu spraw interwencyjnych, jakie prowadził w 1996 roku, stanowiły sprawy w związku z nadużyciami seksualnymi wobec dzieci. W 1991 roku Instytut Zdrowia i Trzeźwości opracował raport z badań, przeprowadzonych na reprezentatywnej próbie Polaków na temat zachowań seksualnych. W badaniach tych pytano respondentów m.in. o ich doświadczenia o charakterze wykorzystywania seksualnego z okresu dzieciństwa; 34,9% respondentek i 29% respondentów odpowiedziało, że do 15 roku życia miało doświadczenia polegające na wykorzystywaniu seksualnym, z czego 10,5% kobiet i 3% mężczyzn stwierdziło, iż doświadczeniem tym był gwałt bądź usiłowanie gwałtu5. W świetle dostępnych źródeł informacji nie można wiarygodnie stwierdzić ile dzieci w Polsce jest ofiarą nadużyć seksualnych. Liczby podawane przez środki masowego przekazu odnośnie skali wykorzystywania seksualnego dzieci w naszym kraju są fałszywe, a ich źródła nigdy nie są przez dziennikarzy przytaczane. Tak więc nieprawdą jest, że co czwarte lub co dziesiąte dziecko w Polsce jest wykorzystywane seksualnie, co ze szczególnym uporem i brakiem odpowiedzialności podawane jest w telewizyjnych programach informacyjnych. Nie można wierzyć, że na ok. 12 min. dzieci w wieku od 0 do 18 lat żyjących w Polsce, aż 3 min lub 1,2 min, jak podają niektóre stacje telewizyjne, to ofiary przestępstw seksualnych. Według badań prowadzonych w USA, które miały na celu oszacowanie relacji między faktyczną skalą zjawiska, a odsetkami przypadków zgłoszonymi do organów ścigania, tylko 2% przypadków kazirodztwa i 6% przypadków przemocy seksualnej wobec dzieci stosowanej przez osoby spoza rodziny dziecka zostaje ujawnione przez ofiary6. Gdyby zatem uznać, iż w Polsce podobnie jak w Stanach Zjednoczonych ujawnianych jest ok. 6% przypadków seksualnego wykorzystywania dzieci, to dokonując szacunków na podstawie oficjalnych statystyk Komendy Głównej Policji, można by uznać, iż w skali roku około 35 tysięcy dzieci w wieku do lat 18 staje się ofiarami przestępstw seksualnych. Należy jednak zaznaczyć, iż również do tego szacunku należy podchodzić z dużą nieufnością, ponieważ trudno przewidzieć jakie byłyby wyniki podobnych badań, gdyby zostały przeprowadzone w naszym kraju. Seksualne wykorzystywanie dzieci do celów komercyjnych stanowi gałąź dynamicznie rozwijającej się przestępczości zorganizowanej, bowiem prostytucja dziecięca i materiały pornograficzne z udziałem dzieci przynoszą znaczne dochody. Zjawisko to na wielką skalę występuje w kilku krajach Azji, Ameryki Południowej i Afryki, gdzie rynek usług seksualnych z udziałem dzieci od kilkudziesięciu lat "znakomicie" funkcjonuje. Według raportu ONZ z 1996 roku dotyczącego handlu dziećmi, prostytucji dziecięcej i pornografii dziecięcej, w kilku krajach azjatyckich w tzw. sex przemyśle (sex5 A. Pacewicz. O nadużyciach seksualnych wobec dzieci, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości. Warszawa 1992. 6 M. Sajkowska, Epidemiologia i charakter krzywdzenia dzieci w statystykach i badanach naukowych, w: Dziecko krzywdzone. Próba opisu zjawiska, praca zbiorowa pod red: E. Czyż, J. Szymańczak, Warszawa 1995, str. 36. BSE industry) pracuje około 1 min. dzieci, w Ameryce Południowej tylko w Brazylii prostytuuje się 500 tys. dzieci, w USA ok. 300 tys. Jak donoszą międzynarodowe organizacje zajmujące się zwalczaniem dziecięcej prostytucji i pornografii, w latach dziewięćdziesiątych obserwuje się dynamiczny rozwój "sex-biznesu" z udziałem dzieci. Sprzyjają temu: zwiększenie liczby podróży turystycznych, obniżenie kosztów i łatwość komunikacji, nowe źródła komunikacji (np. INTERNET). INTERNET jest używany do nawiązywania kontaktów i wymiany informacji między pedofilami, do "zwabiania" dzieci przez osoby o skłonnościach pedofilskich i przez osoby czerpiące zyski z dziecięcej prostytucji, a przede wszystkim do dystrybuowania materiałów pornograficznych z udziałem dzieci. Według opinii prezentowanych podczas Kongresu Sztokholmskiego "technologie komputerowe przekształciły produkcję pornografii dziecięcą w wyrafinowany przemysł globalnej wioski". Pierwsze symptomy komercyjnego seksualnego wykorzystywania dzieci pojawiły się w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych. W oficjalnych statystykach przestępczości odnotowywane są jedynie nieliczne ujawnione przypadki. Stosunkowo dużo informacji o tych przypadkach podawano w doniesieniach prasowych ostatnich lat; m.in. pojawiły się artykuły o zatrudnianiu dzieci do produkcji materiałów pornograficznych (np. sprawa fotografa z Rzeszowa), o stręczeniu dzieci do prostytucji (np. sprawa agencji ze Szczecina), o sprzedaży materiałów pornograficznych z udziałem dzieci (np. sprawa handlarzy z warszawskiego bazaru, nagłośniona przez Gazetę Wyborczą)7. Według raportu międzynarodowej organizacji ECPAT (End Child Prostitution in Asian) - zajmującej się zwalczaniem prostytucji dziecięcej w Azji, kraje Europy ŚrodkowoWschodniej, a w tym również Polska są rynkiem, na którym rozpoczął się proces aktywnego poszukiwania dzieci do zatrudniania w "sex-biznesie". Penetracja rynku Europy Środkowo-Wschodniej wynika głównie z następujących powodów: * bezkarności przestępców - bo brakuje skutecznej ochrony prawnej, a wiedza o zjawisku jest znikoma, * dogodnego położenia geograficznego - rynek bliski i łatwo dostępny, * stosunkowo wysokiego bezpieczeństwa zdrowotnego - niska zachorowalność na AIDS, * malejącego zainteresowania tradycyjnym rynkiem azjatyckim - zaostrzenie przepisów prawnych, działalność organizacji międzynarodowych zwalczających prostytucję dziecięcą w tym regionie. Według oficjalnych danych Komendy Głównej Policji prostytucja uprawiana przez osoby niepełnoletnie od lat jest marginalnym problemem społecznym i ten stan rzeczy nadal się utrzymuje, aczkolwiek obserwuje się nowe jej przejawy. W związku z otwarciem granic zarówno obywatele polscy wyjeżdżają za granicę, gdzie trudnią się nierządem, jak i obywatele obcych państw przyjeżdżają do Polski jako usługodawcy i klienci (wśród nich są również osoby niepełnoletnie). 7 Patrz: Wybór doniesień prasowych w Aneksie. 5 6 BSE Oszacowanie - nawet w dużym przybliżeniu - skali prostytucji uprawianej przez osoby niepełnoletnie nie jest możliwe. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż zgodnie z przepisami prawnymi nie rejestruje się osób uprawiających prostytucję. Warto również zaznaczyć, iż nie prowadzi się ogólnopolskich badań kryminologicznych dotyczących prostytucji, a jedynym źródłem informacji i pobieżnych szacunków są dane gromadzone przez policję. Według ustaleń Komendy Głównej Policji, nieletni (zarówno chłopcy jak i dziewczęta) uprawiają prostytucję w kraju i za granicą. "Prostytucję krajową" nieletnich policja dzieli na: * prostytucję jawną, którą uprawiają nieletni na ulicach i trasach przejazdowych oraz bardzo rzadko, poprzez pracę w agencjach towarzyskich, * ukrytą lub okazjonalną, gdy nieletni uprawianie prostytucji traktują jako źródło dodatkowych dochodów przy codziennej w miarę normalnej egzystencji. Policja szacuje, iż w 1995 roku ok. 100 do 150 dziewcząt w całym kraju w wieku 12 -14 lat okazjonalnie zajmowało się prostytucją, w tym: - 23 w województwie opolskim, - 15 w województwie koszalińskim, - 15 w województwie gdańskim, - 11 w województwie gorzowskim, - 10 w województwie bielsko-bialskim, - 10 w województwie wałbrzyskim. Prostytucja homoseksualna chłopców jest stosunkowo dobrze rozpoznana przez policję, natomiast nie są prowadzone żadne rejestry, ani szacunki liczbowe dotyczące zjawiska. Miejsca gdzie gromadzą się dorośli homoseksualiści i pedofile oraz chłopcy trudniący się nierządem tzw. pikiety znajdują się we wszystkich dużych miastach w Polsce. Miejsca te to; dworce, szalety, lokale i dyskoteki. Prostytucją homoseksualną trudnią się przede wszystkim chłopcy powyżej 15 roku życia. Ich klienci nie podlegają karze, a im samym zależy na zachowaniu tajemnicy. "Prostytucją zagraniczną", wyjazdową zajmują się przede wszystkim chłopcy w wieku powyżej 16 lat, mieszkający w województwach przygranicznych (m.in. szczecińskie, zielonogórskie). Chłopcy wyjeżdżają głównie do Niemiec i do Holandii. Policja szacuje, iż około 150 chłopców uprawia prostytucję homoseksualną na dworcu ZOO w Berlinie. Można przypuszczać, iż homoseksualną prostytucją za granicami naszego kraju trudni się kilkuset chłopców. Według opinii policji, w znacznym procencie przypadków rodzice tych chłopców wiedzą, czym zajmują się ich synowie, ale akceptują ten rodzaj zajęcia, ponieważ przynosi on określone dochody rodzinie. Prostytucja dziewcząt za granicami Polski jest jeszcze trudniejsza do oszacowania. Policji znane są wyłącznie ujawnione, incydentalne przypadki handlu kobietami. Dzieci i młodzież zajmująca się uprawianiem nierządu na ogół pochodzą z biednych, rozbitych, patologicznych i niewydolnych wychowawczo rodzin. Zatrudnianie dzieci do produkcji materiałów pornograficznych zostało w ostatnich BSE 7 kilku latach ujawnione tylko w kilku przypadkach. Nabycie materiałów pornograficznych z udziałem dzieci jest natomiast możliwe praktycznie na każdym większym bazarze w Polsce. Jak dotychczas organy ścigania nie traktują tego przestępstwa z należytą uwagą. Najlepszą egzemplifikacją tej tezy jest casus opisany przez Gazetę Wyborczą.. II. Regulacje prawne Seksualne wykorzystywanie dzieci w obydwu omówionych postaciach (tzn. seksualne wykorzystywanie jakiego doznają dzieci w najbliższym otoczeniu oraz seksualne wykorzystywanie dzieci do celów komercyjnych) w świetle obowiązującego w Polsce prawa jest przestępstwem podlegającym ściganiu i karaniu. 1. Przemoc seksualna wobec dziecka kwalifikowana jest w naszym prawie karnym jako kazirodztwo (art. 175 k.k.), czyn lubieżny (art. 176 k.k.), czyn nierządny (art. 177 k.k.), zgwałcenie (art. 168 k.k.). 2. Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi nieletni, czyli osoby, które nie ukończyły 18 lat życia, zajmujące się uprawianiem nierządu nie podlegają karze, ani jakiejkolwiek rejestracji. Przestępstwo popełniają osoby namawiające dzieci do prostytucji, ułatwiające ją i czerpiące z niej korzyści majątkowe oraz osoby, które dopuszczają się stosunków płciowych lub innego rodzaju kontaktów seksualnych z dziećmi poniżej 15 roku życia. Zgodnie z art. 176 k.k. (Kto dopuszcza się czynu lubieżnego względem osoby poniżej lat 15, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10) - karze podlegają osoby dorosłe, korzystające z usług prostytuujących się małoletnich. Małoletni nie jest traktowany jako współuczestnik przestępstwa, nawet jeżeli czyn lubieżny został popełniony za jego zgodą. Bazowe standardy prawne w odniesieniu do przestępstw handlu ludźmi w celu wymuszania prostytucji i czerpania korzyści majątkowych z eksploatacji prostytucji wyznacza Konwencja w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1949 roku, ratyfikowana przez Polskę w 1952 r. (Dz.U. Nr 41, poz. 278 z 1952 r.). Zgodnie z tą konwencją karane winno być nakłanianie i przymuszanie do prostytucji, eksploatacja osoby zajmującej się prostytucją, utrzymywanie, prowadzenie i świadome finansowanie domów publicznych, a także świadome wynajmowanie i odnajmowanie budynków i pomieszczeń dla celów prostytucji innych osób (Art. 1, Art. 2). Jednocześnie konwencja zakazuje specjalnej rejestracji bądź posiadania specjalnego dokumentu, bądź podporządkowania się wyjątkowym wymaganiom co do nadzoru lub zgłaszania wobec osób zajmujących się lub podejrzanych o zajmowanie się prostytucją (Art. 6). Kodeks karny określa następujące przestępstwa związane z prostytucją: - sutenerstwo (art. 174 § 1 k.k.), czyli czerpanie korzyści majątkowych z cudzego nierządu, - kuplerstwo (art. 174 § 2 k.k.), czyli ułatwianie cudzego nierządu, 8 BSE - stręczycielstwo (art. 174 § 1 k.k.), czyli nakłanianie do nierządu. Zgodnie z ustawą z dnia 26 października 1982 r (Dz.U. z 1982 r. Nr 35 poz. 228), nowelizowaną w 1992 r. (Dz.U. z 1992 r. Nr 24 poz. 101) o postępowaniu w sprawach nieletnich, regulującą postępowanie wobec nieletnich w zakresie: * zapobiegania i zwalczania demoralizacji - w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18, * postępowania w sprawach o czyny karalne - w stosunku do osób, które dopuściły się czynu karalnego po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17, * wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych - w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21. 3. Uprawianie prostytucji przez osoby niepełnoletnie uznaje się za jeden z przejawów demoralizacji. Wobec nieletnich, którzy ulegli demoralizacji, mogą być zastosowane środki wychowawcze i wychowawczo-lecznicze np. dozór kuratora, umieszczenie w zakładzie wychowawczym lub w zakładzie leczniczym. 4. Z mocy prawa zakazana jest pornografia, zgodnie z art. 173 k.k. przestępstwem jest: - rozpowszechnianie, pism, druków, fotografii lub innych przedmiotów mających charakter pornograficzny, - sporządzanie, przechowywanie, przenoszenie, przesyłanie, przewożenie takich pism, druków, fotografii lub innych przedmiotów w celu rozpowszechniania. W projekcie nowego kodeksu karnego przyjęto przepisy, które w szerszym niż dotychczas zakresie chronią małoletniego przed pornografią, a mianowicie wprowadzono trzy nowe rozwiązania przewidujące m.in karalność utrwalania treści pornograficznych z udziałem małoletniego poniżej 15 lat, prezentowanie małoletniemu poniżej 15 lat treści pornograficznych lub udostępnianie mu przedmiotów mających taki charakter oraz produkowanie w celu rozpowszechniania lub sprowadzanie w tym celu treści pornograficznych z udziałem małoletniego poniżej 15 lat. 5. Karze podlega również przestępstwo handlu ludźmi oraz czerpanie korzyś ci majątkowych z eksploatacji prostytucji poza granicami Polski. Art. IX przepisów wprowadzających Kodeks karny z 19 kwietnia 1969 roku brzmi: § 1. Kto dostarcza, zwabia lub uprowadza w celu uprawiania nierządu inną osobę, nawet za jej zgodą, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. § 2. Tej samej karze podlega, kto uprawia handel kobietami, nawet za ich zgodą, albo dziećmi 6. Warto zaznaczyć, iż ratyfikowana przez Polskę Konwencja o likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (Dz.U. z 1982 r. Nr 10 poz. 71), przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1979 r. zobowiązuje państwo-stronę Konwencji do podjęcia wszelkich środków włącznie z ustawodawczymi, w celu położenia kresu wszelkim formom handlu kobietami oraz eksploatacji prostytucji kobiet (art. 6). Konwencja ta odnosi się również do kobiet niepełnoletnich, 7. Art. 34 Konwencji o prawach dziecka (Dz.U. z 1991 r. Nr 120 poz. 526) zobowiązuje Polskę do podjęcia wszelkich działań zmierzających do ochrony dzieci przed wykorzysty- BSE 9 waniem seksualnym, w każdej postaci; Państwa-Strony zobowiązują się do ochrony dzieci przed wszelkimi formami wyzysku seksualnego i nadużyć seksualnych Do osiągnięcia tych celów Państwa-Strony podejmą w szczególności wszelkie właściwe kroki o zasięgu krajowym, dwustronnym oraz wielostronnym dla przeciwdziałania: a) nakłanianiu lub zmuszaniu dziecka do jakichkolwiek nielegalnych działań seksualnych; b) wykorzystywaniu dzieci do prostytucji lub innych nielegalnych praktyk seksualnych; c) wykorzystywaniu dzieci w pornograficznych przedstawieniach i materiałach. III. Przeciwdziałanie seksualnemu wykorzystywaniu dzieci W 1992 roku Międzynarodowa Organizacja Pracy powołała specjalistyczny program (International Programme on the Elimination of Child Labour - IPEC), którego celem m.in. jest zapobieganie seksualnej eksploatacji dzieci. W programie tym w 1996 roku uczestniczyło ok. 25 państw. Z inicjatywy IPEC w sierpniu 1996 roku w Sztokholmie odbył się pierwszy w świecie kongres na temat seksualnego wykorzystywania dzieci (World Congress Against the Commercial Sexual Exploatation of Children). W kongresie uczestniczyło ok. 2 rys. przedstawicieli ze 120 krajów świata. Poszczególne kraje były reprezentowane zarówno przez delegacje rządowe jak i delegacje organizacji pozarządowych. Uczestnikami kongresu byli również przedstawiciele organizacji międzynarodowych; m.in. MOP, ONZ, UNICEF. Z ramienia Rządu RP w Kongresie uczestniczył wiceminister sprawiedliwości. Kongres uchwalił Deklarację i Plan Działań wzywające rządy państw - uczestników Kongresu - do podjęcia działań zmierzających do zapobiegania i eliminowania zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci. Deklaracja i Plan Działań zostały przyjęte przez delegacje rządowe 119 państw w dniu 28 sierpnia 1996 r. Według relacji wiceministra sprawiedliwości "Plan Działań jest listą - przewodnikiem do konkretnych przedsięwzięć na lokalnym, krajowym, regionalnym i międzynarodowym poziomie. Zakreśla dwa podstawowe zadania do podjęcia w ramach współpracy lokalnej: * pilne stworzenie obszernych międzysektorowych i zintegrowanych strategii i środków, aby w roku 2000 powstały krajowe harmonogramy akcji zwalczania seksualnego wykorzystywania dzieci, z zakreślonymi terminami realizacji zakładanych celów; * pilne opracowanie mechanizmów wprowadzania w życie i monitorowanie na poziomie lokalnym przy współpracy ze społeczeństwem, by w roku 2000 zgromadzić bazy danych dotyczące dzieci narażonych na wykorzystywanie seksualne do celów komercjalnych oraz wyzyskiwaczy, z podziałem danych według wieku, płci, grup etnicznych, statusu w danym kraju, okoliczności związanych z wykorzystywaniem seksualnym, a to wszystko z zachowaniem poufności danych co do dzieci -ofiar, zwłaszcza by nie dopuścić do ujawnia- 10 BSE nia danych ich dotyczących8. Podpisanie Deklaracji Światowego Kongresu przeciwko Seksualnemu Wykorzystywaniu Dzieci, a przede wszystkim art. 34 ratyfikowanej Konwencji o prawach dziecka zobowiązuje nasz kraj do opracowania, przyjęcia i wcielenia w życie strategii przeciwdziałania wykorzystywaniu seksualnemu dzieci. Zadanie to należy uznać za bardzo istotne z dwóch względów: * brak wiedzy o zjawisku seksualnego wykorzystywania dzieci i niezidentyfikowanie tego zjawiska jako problemu społecznego powoduje, że nie ma jak dotychczas specjalistycznego systemu pomocy ofiarom przemocy seksualnej, nie prowadzi się monitoringu zjawiska, ani nie gromadzi danych o stwierdzonych przypadkach (z wyjątkiem statystyk dotyczących stwierdzonej przestępczości), a w konsekwencji ofiary nadużyć seksualnych praktycznie pozostają bez pomocy, * brak zorganizowanych działań profilaktycznych może spowodować nasilenie zjawiska, co w świetle doniesień ECPAT wydaje się wysoce prawdopodobne. Jak dotychczas problematyką przemocy wobec dzieci zajmują się głównie organizacje pozarządowe, które nie tylko dokonały fragmentarycznych diagnoz zjawiska, ale przede wszystkim próbują opracować skuteczny system pomocy dziecku, które jest ofiarą przemocy, w tym również przemocy seksualnej. Ofiary nadużyć seksualnych mogą uzyskać ograniczoną pomoc w nielicznych placówkach publicznych (np. specjalistyczne poradnie lekarskie) oraz w ośrodkach prowadzonych przez organizacje pozarządowe (np. ośrodki interwencji kryzysowej). Po Światowym Kongresie przeciwko Seksualnemu Wykorzystywaniu Dzieci zagadnienie to stało się również przedmiotem zainteresowania Rządu RP i Parlamentu. Program skutecznego przeciwdziałania oraz pomoc ofiarom przemocy seksualnej powinien nakładać różnego typu obowiązki i kompetencje na instytucje państwowe i organizacje pozarządowe w zakresie: - interwencji, - terapii ofiar i sprawców, - ścigania i karania sprawców. Strategia przeciwdziałania przemocy seksualnej jakiej doznają dzieci w najbliższym środowisku winna koncentrować się na trzech zagadnieniach: *informacji społeczeństwa o problemie, sposobach rozpoznawania i istniejących możliwościach pomocowych, * utworzeniu systemu pomocy dziecku ofierze-przemocy w ramach funkcjonującego systemu opieki nad dzieckiem (zadanie dla resortu sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, edukacji, zdrowia oraz dla Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny i Kobiet), * "uwrażliwieniu" społeczeństwa na problem, aby wyeliminować lekceważący stosunek do zgłaszanych przypadków (min. policji, prokuratury) oraz sensacyjne i nierzetelne informowanie przez media zarówno o problemie jak i o konkretnych przypadkach, Strategia zapobiegania seksualnemu wykorzystywaniu dzieci do celów kome8 Diariusz Sejmowy z 100 posiedzenia Sejmu w dnia 7 lutego 1997 r. Informacja rządu o problemie wykorzystywania seksualnego dzieci i sposobach przeciwdziałania temu. Wystąpienie podskretarza stanu M. Czeharowskiego, str. 38. BSE 11 rcyjnych powinna koncentrować się na następujących zagadnieniach: * skuteczniejszym ściganiu przestępstw (m.in. poprzez wprowadzenie nowych rozwiązań i procedur prawnych), * wymianie informacji i wielopłaszczyznowej współpracy międzynarodowej, * tworzeniu krajowych programów profilaktycznych i rehabilitacyjnych. Reasumując: 1. Seksualne zjawisko wykorzystywania dzieci jest nierozpoznanym problemem społecznym. Wymaga diagnozy, oszacowania wiarygodnej skali zasięgu oraz opracowania strategii przeciwdziałania. 2. Art. 34 Konwencji o prawach dziecka oraz Deklaracja Końcowa Światowego Kongresu przeciwko Seksualnemu Wykorzystywaniu Dzieci zobowiązują Rząd RP do wszelkich działań mających na celu zwalczanie seksualnego wykorzystywania dzieci. Materiały źródłowe: 1. Helena Karlen, Christina Hagner, Commercial sexual exploitation of children in some Eastren European Countries, ECPAT, March 1996, Bangkok. 2. United Nations Mechanism for use by National NGO's in the combat against the sexual exploitation of children, Guidelines by the Sub-Group on Sexual Exploitation of Children of the NGO Group for the Convention on the Rights of the Child, Geneva, Switzerland, August 1996. 3. Declaration and Agenda for Action, ECPAT Newsletter No 18 December 96. 4. Child Pomogrphy: An International Perspective. Submitted by ECPAT for the World Congress against Commercial Sexual Exploitation of Children, Stockholm, Sweden, 27-31 August 1996. 5. Prevention and Psycho-social Rehabilitation of Child Victims of Commercial Sexual Exploitation, Submitted by ECPAT for the World Cingress against Commercial Sexual Expoitation of Cildren, Stockholm, Sweden, 27-31 August 1996. 12 BSE IV. Aneks: Deklaracja Światowego Kongresu przeciwko Seksualnemu Wykorzystywaniu Dzieci Treść Deklaracji 1. My, zebrani w Sztokholmie na Światowym Kongresie przeciwko Seksualnemu Wykorzystywaniu Dzieci do Celów Komercyjnych, reprezentujący rządy 119 krajów wspólnie z organizacjami pozarządowymi, Organizacją ECPAT, UNICEF i innymi agendami Narodów Zjednoczonych oraz innymi organizacjami i zainteresowanymi osobami z całego świata, niniejszym zobowiązujemy się do międzynarodowej współ pracy mającej na celu zwalczanie seksualnego wykorzystywania dzieci. Wyzwanie 2. Każdego dnia coraz więcej dzieci na całym świecie staje się przedmiotem wykorzystywania seksualnego do celów komercyjnych oraz przedmiotem nadużyć seksualnych. Położenie kresu temu zjawisku wymaga zgodnego działania na poziomie lokalnym, krajowym i międzynarodowym. 3. Każde dziecko ma prawo do pełnej ochrony przed każdą formą seksualnego wykorzystywania do celów komercyjnych oraz seksualnych nadużyć. Potwierdza to Konwencja o Prawach Dziecka, międzynarodowy instrument prawny o uniwersalnym znaczeniu (jego stronami jest 187 państw). Państwa zobowiązane są do ochrony dziecka przed seksualnym wykorzystywaniem do celów komercyjnych i przed seksualnymi nadużyciami oraz do zapewnienia dzieciom, - ofiarom przestępstw seksualnych, fizycznej i psychicznej rehabilitacji oraz społecznej readaptacji. 4. Zgodnie z Konwencją o Prawach Dziecka, najlepszy interes dziecka powinien być najważniejszym priorytetem, we wszelkich działaniach na rzecz dzieci. Dzieci powinny korzystać ze swoich praw bez jakiejkolwiek dyskryminacji. We wszystkich sprawach dotyczących dziecka, poglądom dziecka należy przyznać należytą wagę, zgodnie z wiekiem i dojrzałością dziecka. 5. Seksualne wykorzystywanie dzieci do celów komercyjnych sianowi podstawę naruszenie praw dzieci. Polega ono na seksualnym wykorzystaniu dziecka przez dorosłego za wynagrodzeniem w gotówce lub w naturze, wypłaconym dziecku lub innej osobie, lub osobom. Dziecko traktowane jest jak obiekt seksualny i handlowy. Seksualne wykorzystywanie dzieci do celów komercyjnych stanowi formę zniewolenia i przemocy wobec dzieci. Jest równoznaczne z przymusową pracą i współczesną formą niewolnictwa. 6. Ubóstwo nie może stanowić usprawiedliwienia dla seksualnego wykorzystywania dzieci do celów komercyjnych, mimo iż jest to czynnik, który sprzyja temu zjawisku. Za inne sprzyjające temu zjawisku czynniki uznaje się: nierówności ekonomiczne, niesprawiedliwość społeczną, dysjunkcyjność rodziny, niski poziom edukacji, rosnący konsumpcjonizm, migracje wieś-miasto, dyskryminację z racji płci, nieodpowiedzialne zachowania seksualne mężczyzn, krzywdzące tradycyjne praktyki, konflikty zbrojne i handel dziećmi. Wszystkie te czynniki BSE ułatwiają działania tych, którzy zajmują się stręczeniem dzieci do nierządu. 7. Przestępcy i zorganizowane grupy przestępcze zajmują się stręczycielstwem bezbronnych dzieci do prostytucji i organizowaniem rynku usług seksualnych. Te przestępcze działania odpowiadają na żądania klientów, głównie mężczyzn, którzy poszukują zabronionych prawem kontaktów seksualnych z dziećmi. Korupcja i swoista zmowa, brak lub nieadekwatne przepisy prawne, słaba egzekucja prawa, brak należytego zrozumienia wagi problemu wśród przedstawicieli prawa, są kolejnymi czynnikami, które pośrednio lub bezpośrednio prowadzą do seksualnego wykorzystywania dzieci w celach komercyjnych. Wykorzystywanie seksualne dzieci może przejawiać się indywidualnymi przypadkami lub być organizowane na małą skalę (np. w rodzinie, czy w kręgu znajomych) oraz na dużą skalę (np. przestępczość zorganizowana). 8. Do wykorzystywania seksualnego dzieci przyczyniają się osoby i grupy osób o różnym statusie społecznym. M.in. pośrednicy, członkowie rodzin, przedstawiciele biznesu, sektora usług, klienci, urzędnicy władz lokalnych i rządów krajowych, którzy poprzez obojętność lub nieznajomość negatywnych konsekwencji, jakie ponoszą dzieci -ofiary przestępstw seksualnych, mogą przyczyniać się do postrzegania dziecka jako towaru handlowego. 9. Seksualne wykorzystywanie dzieci do celów komercyjnych może skutkować poważnymi, pozostającymi na całe życie, lub temu życiu zagrażającymi konsekwencjami dla fizycznego, psychicznego, duchowego, moralnego i społecznego rozwoju dzieci. Do takich zagrożeń należą; przedwczesna ciąża, śmiertelność okołoporodowa, okaleczenia, opóźniony rozwój, zaburzenia rozwoju fizycznego oraz choroby przenoszone drogą płciową, w tym zarażenia wirusem HIV/AIDS. Seksualne wykorzystywanie jest poważnym zagrożeniem prawa dzieci do normalnego dzieciństwa, które prowadzi do udanego i godnego życia. 10. Wprawdzie istnieją przepisy prawne oraz strategie i programy zwalczające seksualne wykorzystywanie dzieci do celów komercyjnych, ale potrzebna jest większa wola polityczna, wprowadzanie bardziej skutecznych metod oraz przyznanie odpowiednich środków finansowych, aby duch i litera prawa i strategie przeciwdziałania stały się bardziej skuteczne. Za zwalczanie seksualnego wykorzystywania dzieci odpowiedzialne jest przede wszystkim państwo i rodzina. Ważną rolę w profilaktyce i ochronie dzieci przed tym zjawiskiem ma również społeczeństwo obywatelskie, dlatego tak ważnym jest budowanie silnej współpracy między rządami państw, międzynarodowymi organizacjami oraz wszystkim instytucjami społecznymi. Zobowiązanie Światowy Kongres potwierdzając swoje zaangażowanie w ochronę praw dziecka, kierując się Konwencją o Prawach Dziecka, wzywa wszystkie Państwa do współpracy z krajowymi i międzynarodowymi organizacjami oraz społeczeństwem obywatelskim poprzez: * Przyznanie priorytetu działaniom zwalczającym wykorzystywanie seksualne dzieci oraz przydział odpowiednich środków finansowych na ten cel. * Nawiązanie ściślejszej współpracy pomiędzy państwami i między organizacjami pozarządowymi oraz wzmocnienie roli rodziny w ochronie dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym. 13 14 BSE * Uznanie wykorzystywania seksualnego dzieci do celów komercyjnych oraz wszelkich innych form wykorzystywania seksualnego dzieci za przestępstwo; stawianie w stan oskarżenia i karanie wszystkich podejrzanych sprawców, zarówno obywateli krajów, w których zostało popełnione przestępstwo jak i cudzoziemców; zagwarantowanie niekaralności dzieciom - ofiarom przestępstw seksualnych. * Dokonanie przeglądu i rewizji stosowanych przepisów prawnych, strategii i programów przeciwdziałających wykorzystywaniu seksualnemu dzieci * Wprowadzenie przepisów prawnych, strategii i programów chroniących dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym oraz usprawnienie działań wymiaru sprawiedliwości. * Wdrażanie i upowszechnianie przepisów prawnych, strategii i programów prowadzonych przez właściwe regiony, kraje i lokalne ośrodki zwalczających wykorzystywanie seksualne dzieci. * Opracowanie i wdrożenie planów, i programów zorientowanych na problemy płci, mających na celu zapobieganie wykorzystywaniu seksualnemu dzieci; pomoc dzieciom ofiarom nadużyć seksualnych w powrocie do społeczeństwa. * Tworzenie sprzyjającej atmosfery, poprzez edukację, pobudzanie aktywności społecznej, aby zapewnić rodzicom i innym legalnym opiekunom dzieci możliwości korzystania z ich praw oraz wywiązywania się z obowiązków w celu ochrony dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym. * Zachęcanie politycznych i innych partnerów narodowych i międzynarodowych społeczności, w tym organizacji międzyrządowych i organizacji pozarządowych do wspierania krajów w zwalczaniu zjawiska seksualnego wykorzystywania dzieci. * Wzmocnienie roli społeczeństwa, w tym również dzieci, w zapobieganiu i eliminowaniu seksualnego wykorzystywania dzieci do celów komercyjnych. Tłumaczenie robocze z j. angielskiego: Jolanta Szymańczak BSE 15 Dane Komendy Głównej Policji dotyczące przestępstw o charakterze seksualnym przeciwko osobom poniżej 18 lat w 1995 r. i w 1996 r. Dane dotyczące przestępstw o charakterze seksualnym przeciwko osobom poniżej 18 lat w 1995 r. Kwalifikacja Przestępstwa do 13 lat 1 do 16 lat Art. 168 § 1-2 Zgwałcenie osoby (poniżej 18 lat Art. 169, 170, 174 §1-2, 175 - z osobą poniżej 18lat Art. 176 - czyn lubieżny względem osoby poniżej 15 lat Ogółem przestępstw Osoby pokrzywdzone w tym: Osoby 293 236 7 39 18 1 477 813 974 941 423 89S 6 7 500 17 - 20 lat 21-24 lata 25 - 29 lat 30 - 43 lat 50 lat i więcej 79 29 32 15 69 12 3 1 2 3 6 3 24 212 117 59 55 287 83 1 277 46 200 43 408 166 905 33 375 788 760 68 349 65 659 244 * Uwaga: dzieci do lat 13 nie wlicza się do ogółu podejrzanych Dane dotyczące przestępstw o charakterze seksualnym przeciwko osobom poniżej 18 lat w 1936 r. Kwalifikacja prawna Przestępstwa stwierdzone art.168§1-2 zgwałcenie osoby poniżej 18 lat art.169,17Q,174§1-2,175 z osobą poniżej lat 13 art. 176 czyn lubieżny względem osoby poniżej 15 lat Ogółem przestępstw Osoby podejrzane w tym: do lat 13* do 16 lat 17-20 lat 21-24 lata 25-29lat 30-49 lat 50 lat Ii więcej Osoby pokrzywdzone 460 295 6 73 46 40 33 96 7 388 39 9 0 0 0 1 1 4 3 17 1737 793 17 154 99 64 48 329 99 1506 897 751 381 911 5 422 57 240 57 982 42 413 40/73 151 814 31 689 711 042 * Uwaga: dzieci do lat 13 nie wlicza się do ogółu podejrzanych
