Dolina rzeki Brdy - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w
advertisement
I. Część opisowa 1. Podstawy prawne rezerwatu Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 12 września 1994 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Na podstawie art. 23 ust. 3 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 114, poz. 492, z 1992 r. Nr 54, poz. 254 i z 1994 r. Nr 89, poz. 415) zarządza się co następuje: & 1. Uznaje się za rezerwat przyrody pod nazwą „Dolina Rzeki Brdy” obszar lasu, rzek, gruntów rolnych, nieużytków i torfowisk o powierzchni 1681,50 ha, położony w gminach Cekcyn, Gostycyn, Tuchola w województwie bydgoskim. & 2. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych, krajobrazowych i turystycznych doliny rzeki Brdy o wyjątkowych walorach przyrodniczo – krajobrazowych. & 3. W skład rezerwatu wchodzą: 1. obszary o powierzchni 933,98 ha, położone w granicach administracyjnych gminy Cekcyn: a. oznaczone w ewidencji gruntów obrębu Cekcyn jako działki nr: od 1 do 3, od 10 do 12, 21/1, 21/2, 22/1, 22/2, 23, 39/1, 39/2, 40/1, 40/2, 41/1, 41/2, 41/3, 64/2, od 65 do 68, 78, 100/1, 100/2, 100/3, 101, 124, 125, 146, 147, 165, 166, 1135 (część), 1152, 1153, 1156, 1157, 1159/1, 1160, od 1163 do 1166, 1170, 1253, 1254/1, 1256/2, 1269/2, 1331, 1337 – o powierzchni 534,08 ha, b. oznaczone w ewidencji gruntów obrębu Zalesie jako działki nr: 40, 41, 69, 70, 107, 108, od 153 do 158, 159/1, 193/1, 193/2, 224/1, 224/2, 225, 256, 257 od 518 do 520, 522, 525/1, 526/1, 537, od 544 do 546, 553, od 555 do 560, 587 – o powierzchni 399, 90 ha 2. obszary, o powierzchni 188,54 ha, położone w granicach administracyjnych gminy Gostycyn, oznaczone w ewidencji gruntów obrębu Łyskowo jako działki nr: 43/1, 43/2, 50/2, 69/1, 69/2, 69/3, 79/1, 79/2, 88/1, 102, 126, 148, 150/1, 150/2, 167, 168/1, 168/2, 168/3 3. obszary o powierzchni 558,98 ha , położone w granicach administracyjnych gminy Tuchola: a. oznaczone w ewidencji gruntów obrębu Kiełpin jako działki nr: 1, 3, 12, 42/1, 42/2, 42/3, 71/1, 71/2, 109, od 117 do 119, 125, 7, 9, 10/1, 13/1, 13/2, 15/1, 18/2, 18/5, 18/7, 18/9, 20, 21, 24, 26, 27, 28, 29/1, 30, od 32 do 34, 35/1, 37, 39/1, 40, 42, 1 43/2, 48/3, 59/1, 59/2, 60, 562, 566, 763/1 (część), 763/2, 763/3 – o powierzchni 267,70 ha, b. oznaczone w ewidencji gruntów obrębu Klocek jako działki nr: 3/1, 118/1, 118/2, 140, 163/1, 183/1, 201, 202, 246/1 – o powierzchni 159,41 ha, c. oznaczone w ewidencji gruntów obrębu Tuchola jako działki nr: 42, 42 A, 201, 1683, 1791/1, 1791/2, 1814/2, 1817, 1821, 1822, 1825/1 – o powierzchni 58,61 ha d. oznaczone w ewidencji gruntów obrębu Wielka Komorza jako działki nr: 221, 233, 244 – o powierzchni 73,26 ha. & 4. 1. Na obszarze rezerwatu zabrania się : 1) pozyskiwania, niszczenia lub uszkadzania drzew i innych roślin, z wyjątkiem przypadków uzasadnionych potrzebami gospodarstwa rezerwatowego ujętych w planie ochrony, 2) zbioru wszystkich dziko rosnących roślin, a w szczególności owoców, nasion i grzybów, z wyjątkiem zbioru nasion na potrzeby hodowli lasu, 3) polowania, chwytania, płoszenia i zabijania dziko żyjących zwierząt, niszczenia nor i legowisk zwierzęcych, gniazd ptasich i wybierania jaj, 4) amatorskiego połowu ryb, 5) wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów i innych nieczystości, innego zanieczyszczania wód i gleby oraz powietrza, 6) wydobywania skał, minerałów i torfu, 7) niszczenia gleby lub zmiany sposobu jej użytkowania, 8) zakłócania ciszy, 9) palenia ognisk, 10) stosowania środków chemicznych w gospodarce leśnej, 11) zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków z wyjątkiem prac związanych z konserwacją koryta rzek, 12) umieszczania na obszarze rezerwatu przyrody tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych zakazów nie związanych z ochroną rezerwatu, z wyjątkiem znaków drogowych i innych znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa, 13) wstępu na teren rezerwatu, poza miejscami wyznaczonymi przez Wojewodę, z wyjątkiem służb leśnych oraz służb ochrony przyrody oraz użytkowników, w których zarządzie pozostaje obszar rezerwatu przyrody, 14) ruch pojazdów poza drogami publicznymi, z wyjątkiem służb leśnych oraz służb ochrony przyrody oraz użytkowników, w których zarządzie pozostaje obszar rezerwatu przyrody. 2 2. Zakazy, o których mowa w ust.1, nie dotyczą: 1) osób fizycznych będących właścicielami nieruchomości wchodzących w skład rezerwatu przyrody, 2) prowadzenia badań naukowych za zgodą Wojewody, 3) prowadzenia akcji ratowniczej oraz działań związanych z ochroną przeciwpożarową i przeciwpowodziową, 4) wykonywania zabiegów ochronnych, hodowlanych i pielęgnacyjnych nie ujętych w planie ochrony, za zgodą Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, udzielaną w przypadku potrzeby likwidacji nagłych zagrożeń ochranianej przyrody & 5. Bezpośredni nadzór nad rezerwatem sprawuje Wojewoda Bydgoski. & 6. Zarządzenie wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia. Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa: S. Żelichowski 2. Wykaz wykorzystanych materiałów i dokumentów Wykaz wykorzystanych materiałów, ekspertyz i innej dokumentacji dotyczącej rezerwatu znajduje się wraz zestawem literatury się na końcu opracowania. 3. Stan zbadania i wykorzystania rezerwatu Rezerwat „Dolina rzeki Brdy” posiada szeroką dokumentację jego wysokich walorów przyrodniczych i naukowych, chociaż intensywne badania naukowe rozpoczęły się dopiero na początku lat osiemdziesiątych. Wcześniej niektóre dane na temat jego zasobów przyrodniczych były zawarte w pracach obejmujących całe Bory Tucholskie. Ich wykaz znajduje się w rozdziale zamieszczonym powyżej i w spisie literatury. Według Boińskiego (2002) do 2002 roku z obszaru Tucholskiego Parku Krajobrazowego, a więc także z terenu rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” nie ukazały się żadne prace drukowane dotyczące zespołów leśnych. Jedynie w czasie zbierania materiałów dokumentacyjnych do projektu TPK wykonano szereg zdjęć fitosocjologicznych zarówno w ekosystemach leśnych jak i nieleśnych i w formie tabel dołączono je do rękopisu dokumentacji. Teren rezerwatu był przedmiotem badań fitosocjologicznych do prac magisterskich. W 1971 roku pracę magisterską na temat „Zbiorowiska leśne doliny Brdy na odcinku Rudzki 3 Most – Piła Młyn” obronił pan Jan Błędowski. Praca ta została wykonana w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin Instytutu Biologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika pod kierunkiem doc. Dr Ryszarda Bohra. W latach 2001-2002 badania do pracy magisterskiej na tym terenie prowadziła pani Joanna Trzpis-Zielińska. Praca ta pod tytułem „Rzeczywista i potencjalna roślinność w dolinie rzeki Brda została wykonana pod kierunkiem dr hab. A. Barcikowskiego i opieką dr W. Cyzman w Zakładzie Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody Instytutu Ekologii i Ochrony Środowiska UMK Toruń. Obie w znaczący sposób przyczyniły się do rozpoznania zbiorowisk roślinnych i procesów w nich zachodzących oraz zasobów flory w tym gatunków chronionych i zagrożonych. Dopiero jednak w monografii pod tytułem Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, pod redakcją M. Ławrynowicz i B. Rózgi zawarty został bardzo szeroki zakres wiedzy na temat zasobów przyrodniczych rezerwatu „Dolina rzeki Brdy”. W monografii tej problematyka rezerwatu poruszana była zarówno w artykułach zawierających wyniki badań na terenie całego parku krajobrazowego, jak i w artykułach poświęconych wyłącznie rezerwatowi. Na temat samego rezerwatu ukazały się w omawianej pracy następujące artykuły: 1. Ludwika Lipnickiego – „Porosty rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” w Tucholskim Parku Krajobrazowym”, 2. Marii Ławrynowicz, Tomasza Dziedzińskiego i Jarosława Szkodzika – „Obserwacje mikologiczne w rezerwacie „Dolina rzeki Brdy” w Borach Tucholskich, 3. Romana Kucharskiego – „Znaczenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” dla zimorodka Alcedo atthis L,” Na temat przyrody doliny Brdy lub jej fragmentów napisali: 1. Andrzej Piechocki – „Populacja Unio crossus Philipsson, 1788 (Bivalvia, Unionidae) z środkowej Brdy” 2. Piotr Indykiewicz – „Awifauna lęgowa środkowego odcinka Brdy i jej dopływów”, Przyrodę rezerwatu opisywano również w ramach następujących artykułów: 1. Roman Dysarz – „Tucholski Park Krajobrazowy. Zasady ochrony i użytkowania w świetle planu ochrony”, 2. Elwira Jutrowska, Jacek Goszczynski – „Wody powierzchniowe Tucholskiego Parku Krajobrazowego w badaniach Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy”, 3. Jaromir Michalowicz, Bożena Bukowska, Wirgiliusz Duda – Związki fenolowe w ekosystemach wód i gleb Tucholskiego Parku Krajobrazowego”, 4 4. Urszula Boińska, Marian Boiński – „Roślinność torfowiskowa Tucholskiego Parku Krajobrazowego”, 5. Marian Boiński – „Roślinność leśna Tucholskiego Parku Krajobrazowego”, 6. Grzegorz Kowalewski, Tomasz Schubert, Kazimierz Tobolski – „Geologia i historia niektórych torfowisk Tucholskiego Parku Krajobrazowego”, 7. Małgorzata Klukowska, Grzegorz Tończyk – „Materiały do znajomości bezkręgowców wodnych Tucholskiego Parku Krajobrazowego, 8. Piotr Indykiewicz, Piotr Rydzkowski – „Rozmieszczenie i liczebność jastrzębiowatych Accptiridae w Tucholskim Parku Krajobrazowym w latach 1982 –1999”, 9. Andrzej Przystalski, Krzysztof Kasprzyk – „Kręgowce Tucholskiego Parku Krajobrazowego”, Wyżej wymienieni autorzy poza opublikowaniem własnych badań naukowych z terenu rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” i Parku Krajobrazowego Bory Tucholskie zestawili bogatą bibliografię tego obszaru. Kilku z nich jest współautorami niniejszego planu ochrony. 4. Znaczenie w krajowej sieci ochrony przyrody Rezerwat „Dolina rzeki Brda” leży na południowo-wschodnim krańcu Tucholskiego Parku Krajobrazowego. Tucholski Park Krajobrazowy został utworzony w 1985 roku. Zajmuje powierzchnię 36 983 hektary. Na obszarze parku dominują lasy, które zajmują 86,1 % powierzchni. Grunty rolne to zaledwie 8,8 % parku, z tego aż 42 % użytkowane jest jako łąki i pastwiska. Nieco ponad 2,2 % przypada na wody powierzchniowe. Na terenie parku istnieje 35 jezior o łącznej powierzchni 823,3 ha, w większości wytopiskowych, z unikalną florą i fauną. Największe z nich Okonińskie, Długie i Białe spełniają funkcje rekreacyjne. Park został on utworzony dla ochrony obszaru o dużych walorach przyrodniczych – rzeźby, reliktowej flory na bagnach i torfowiskach oraz rzadkich gatunków zwierząt. Jednocześnie wykorzystuje się go do wybranych form wypoczynku, rekreacji i turystyki. Os hydrograficzną parku stanowi malownicza rzeka Brda z dopływami oraz Wielki Kanał Brdy, nawadniający tzw. Łąki Czerskie. Na terenie parku, poza rezerwatem „Dolina rzeki Brdy” utworzono jeszcze 7 rezerwatów przyrody. Dwa z nich „Źródła rzeki Stążki” i „Bagna nad Stążką” leżą w niedalekiej odległości od granic opisywanego rezerwatu, wzdłuż dopływu Brdy – rzeki Stążki. 5 Pozostałe rezerwaty to: „Cisy nad Czerską Strugą”, „Ustronie”, Jezioro Zdręczno”, Jeziorka Kozie” i „Bagno Grzybna”. Przygotowano projekty ochrony czterech następnych rezerwatów – „ Torfowisko Rytki”, „Bagna Wilcze Doły”, „Fragmenty rzeki Zwierzynki” i „Bielska Struga”. Niespełna 10 km od rezerwatu „Dolina rzeki Brdy”, w kierunku południowo- zachodnim usytuowany jest Krajeński Park Krajobrazowy. Powstał on dopiero w 1998 roku na powierzchni 54 395 ha. Występują tu liczne, dobrze zachowane formy morfologiczne, takie jak: ozy, drumliny, kemy, wzgórza morenowe i rynny jeziorne. Jest to jeden z najmniej zalesionych parków krajobrazowych (lesistość 30 %). Na jego terenie znajdują się trzy rezerwaty: „Wąwelno” - leśny , „Gaj Krajeński” – leśny i „Lutowo” – leśny, chroniący bór bagienny. W odległości około 20 km na północny-wschód od rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” utworzono w 1993 roku Wdecki Park Krajobrazowy. Powierzchnia Parku wynosi 23,8 ha (w tym 4,6 ha otuliny). Obejmuje południowo-wschodni fragment Borów Tucholskich, a jego osią jest Wda, zwana Czarną Wodą. Park utworzono w celu ochrony rzadkich i ginących gatunków roślin, naturalnych zbiorowisk leśnych, torfowiskowych i wodnych i związanych z nimi przedstawicieli fauny (w tym gatunków rzadkich). Na terenie parku utworzono 6 rezerwatów przyrody: 1. „Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego” w Szczerkowie (102 ha) – chroni się w nim między innymi największe w Polsce naturalne stanowisko jarzębu brekini Sorbus torminalis, 2. „Dury” (12,5 ha) – obejmuje cztery dystroficzne jeziora wraz z przylegającymi torfowiskami, 3. „Jezioro Miedzno” (88,5) ha – rezerwat ornitologiczny (ptaków wodno-błotnych), 4. „Jezioro Ciche” (38 ha) – chroni zespoły roślinności wodnej i bagiennej, 5. „Jezioro Martwe” (4 ha ) – obejmuje jezioro dystroficzne wraz z przylegającymi do niego torfowiskami, 6. „Jezioro Piaseczno” (158 ha) – chroni się w nim jezioro rynnowe, o wyjątkowo czystej wodzie, z dobrze zachowanymi zbiorowiskami roślin wodnych i torfowiskowych. Nieco ponad 20 km od rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” w kierunku północno-zachodnim leży Zaborski Park Krajobrazowy. Został on utworzony 28 lutego 1990 r. na powierzchni 31 279 ha, ze strefą ochronną o powierzchni 7536 ha. Chroni on bardzo cenny przyrodniczo kompleks leśny. Krajobraz Parku jest typowo młodoglacjalny i charakteryzuje go duże urozmaicenie rzeźby terenu. Występują w nim liczne doliny rzeczne, rynny subglacjalne, zagłębienia wytopiskowe wypełnione torfem lub wodą (oczka wodne). 13% powierzchni Parku zajmują liczne jeziora rynnowe, połączone z rzeką Brdą. Na terenie Parku, wśród głównego kompleksu leśnego występują bardzo interesujące rezerwaty jak : Nawionek, Bagno Stawek, Jezioro Laska. 6 Ponad 25 km w linii prostej na północ od rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” leży. Wdzydzki Park Krajobrazowy, utworzony w czerwcu 1983 roku na powierzchni 17 650 ha. Park obejmuje obszar jeziora Wdzydze, okolicznych jezior i rzek oraz tereny leśne stanowiące północną część Borów Tucholskich. Morfologię tego terenu ukształtowało ostatnie zlodowacenie bałtyckie a dominującym elementem rzeźby są sandry i rynny polodowcowe. Wschodnie krańce Borów Tucholskich obejmuje częściowo Doliny Dolnej Wisły. Park Krajobrazowy Jest to największy park krajobrazowy w województwie kujawsko- pomorskim i jeden z największych w całym kraju. Jego powierzchnia wynosi ponad 60 tyś ha. Niezwykle duże zróżnicowanie geomorfologiczne zboczy doliny i terenów przyległych znajduje swoje odzwierciedlenie w mozaikowatości krajobrazu, znacznej różnorodności zespołów i zbiorowisk roślinnych oraz fauny bezkręgowców. Na terenie parku utworzono dotychczas 14 rezerwatów: „Wiosło Duże”, „Jeziora Fletnowskie”, ‘Śnieżynka”, „Grabowiec”, „Parowy Ostnicowe Gruczna”, „Wielka Kępa Ostromecka”, „Las Mariański”, „Reptowo”, „Linje”, „Płutowo”, „Zbocza Płutowskie”, „Góra Św. Wawrzyńca”, „Ostrów Panieński” i „Łęgi na Ostrowiu Panieńskim”. Najwyższą rangę ochroniarską posiada leżący wewnątrz Zaborskiego Parku Krajobrazowego Park Narodowy Bory Tucholskie. Utworzono go 14 maja 1996 roku, jako 21 park narodowy w Polsce na powierzchni 4 789 ha. Park Narodowy wyróżnia się dużą wartością oraz wyjątkowymi walorami estetycznokrajobrazowymi. W projekcie obejmował dużo większą powierzchnię. W rezultacie powstał jedynie na bazie rezerwatu krajobrazowego „Struga Siedmiu Jezior”. Na terenie Parku Narodowego znajduje się 17 jezior. Unikatowymi cechami krajobrazu charakteryzuje się zlewnia Strugi Siedmiu Jezior. Liczne jeziora lobeliowe oraz niewielkie jeziora dystroficzne („oczka”) należą do osobliwości parku. Na terenie parku utworzono trzy rezerwaty: „Bagno Stawek” – torfowiskowy, „Jezioro Laska” – faunistyczny i „Jezioro Nawionek” - florystyczny Na terenie Borów Tucholskich została opracowana koncepcja kompleksowego ekologiczno-przestrzennego systemu ochrony przyrody o randze „Rezerwatu Biosfery Borów Tucholskich”. Projektowany rezerwat biosfery w Borach Tucholskich ma się stać częścią ponadregionalnego systemu ochrony przyrody o znaczeniu międzynarodowym. Do „Rezerwatu Biosfery Borów Tucholskich” wejdą tereny o trzech kategoriach ochrony przyrody: I kategoria ochrony Obszary o najwyższej randze ochrony jak Park Narodowy Bory Tucholskie i rezerwaty przyrody, w tym „Cisy Staropolskie” w Wierzchlesie 7 „Dolina rzeki Brdy” i II kategoria ochrony Parki krajobrazowe: Zaborski, Wdzydzki, Tucholski , Wdecki, Doliny Dolnej Wisły, Krajeński i otuliny obszarów kategorii I; III kategoria ochrony Obszary chronionego krajobrazu i otuliny parków krajobrazowych oraz Na mapie sieci Tucholskie leżą w ekologicznej Econet-Polska –IUNC-Program Europy (1995) Bory granicach obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, pod nazwą „Obszar Borów Tucholskich” (11 M). Jego powierzchnia wynosi 1710 km2. Wg koncepcji ostoi przyrody w Polsce, opracowanej przez Instytut Ochrony Przyrody, Polskiej Akademii Nauk (Kraków 1999) analizowany należy do ostoi nr 75 „Bory Tucholskie” 5. Ogólny opis rezerwatu 5.1.Opis położenia Rezerwat "Dolina Rzeki Brdy" położony jest w gminie Cekcyn, w obrębach ewidencyjnych Cekcyn i Zalesie, w gminie Gostycyn w obrębie ewidencyjnym Łyskowo, w gminie Tuchola w obrębach ewidencyjnych Kiełpin, Klocek, Tuchola, Wielka Komorza. Rozciąga się wzdłuż doliny rzeki Brdy, z biegiem rzeki na długości około 20 km. Na północy jego granice zaczynają się w pobliżu wsi Klocek i Wielka Komorza, na południu kończą się w Łyskowie. Rezerwat jest usytuowany w północno-zachodniej części województwa kujawskopomorskiego, w centralnej części powiatu tucholskiego. Współrzędne geograficzne określają położenie na około 17° 51' - 17° 53' długości wschodniej oraz na około 53° 32' - 53° 41' szerokości północnej. Odległość rezerwatu od ważniejszych urzędów wynoszą: - od urzędu gminy w Cekcynie - 7 km - od urzędu gminy w Tucholi - 3 km - od urzędu gminy w Gostycynie - 5 km - od siedziby starostwa powiatu w Tucholi - 3 km - od siedziby Wojewody Kujawsko - Pomorskiego w Bydgoszczy - 65 km - od siedziby sejmiku samorządowego w Toruniu - 81 km - od siedziby nadleśnictwa Woziwoda - na miejscu - od siedziby nadleśnictwa Tuchola - 1 km 8 Zarząd nad lasami rezerwatu sprawują pod nadzorem wojewódzkiego konserwatora przyrody, nadleśnictwa Woziwoda i Tuchola należące do Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu. Najbliższy urząd pocztowo - telekomunikacyjny znajduje się w Tucholi. Komunikację z rezerwatem zapewniają autobusy PKS relacji Tuchola - Czersk z przystankiem w Woziwodzie, relacji Tuchola - Tleń z przystankiem w Gołąbku, relacji Tuchola - Bydgoszcz z przystankiem w Łyskowie. 5.2. Usytuowanie rezerwatu na mapach podziałów regionalnych. Zgodnie z podziałem kraju na regiony fizyczno - geograficzne Kondrackiego (2000) rezerwat usytuowany jest w: - Obszarze Europy Zachodniej - 3 - Podobszarze Pozaalpejskiej Europy Zachodniej - 3 - Prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego - 31 - Podprowincji Pojezierzy Południowo - bałtyckich - 314 - Regionie Pojezierza Południowopomorskiego - 314.7 - Mezoregionie Borów Tucholskich - 214.71 Według podziału geobotanicznego W. Szafera i B. Pawłowskiego (1977) rezerwat położony jest w: - Państwa Holarktyda - Obszarze Euro - syberyjskim - Prowincji Niżowo - Wyżynnej, Środkowoeuropejskiej - Dziale Bałtyckim - A - Poddziale Pasa Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich - A l - Krainie Pomorskiego Południowego Pasa Przejściowego - A l 6 - Okręgu Borów Tucholskich - A l 6c Pod względem klimatycznym teren rezerwatu zaliczony został wg W. Okołowicza do: - Regionu Pomorskiego położonego w dominującym wpływie klimatu kształtującego się pod wpływem morza Bałtyckiego, w krainie nr 14 ze słabo zaznaczonymi wpływami kontynentalnymi i oceanicznymi strefy pośredniej. Według obowiązującego podziału kraju na krainy i dzielnice przyrodniczo - leśne (Trampler i inni 1990) lasy rezerwatu należą do: 9 Krainy Wielkopolsko–Pomorskiej III Dzielnicy Borów Tucholskich III.1, środkowa i północna część rezerwatu do południowa część rezerwatu do Dzielnicy Pojezierza Krajeńskiego III. 2 i Mezoregionu Doliny Brdy III 2c Dzielnica Borów Tucholskich jest najbardziej wysuniętym na północ regionem Krainy III. Obejmuje duży obszar sandrowy na przedpolu moren fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia. Powierzchnia dzielnicy nachylona ku południowi, urozmaicona jest przez liczne zagłębienia bezodpływowe, jeziora oraz wydmy. Lesistość dzielnicy jest bardzo duża i jednocześnie największa w Krainie III. Największy udział w lasach mają siedliska Bśw, nieco mniejszy – Bs i BMśw. Łącznie zajmują one ok. 90 % powierzchni leśnej. Duży udział tych siedlisk wpłynął na ogólną bardzo niską potencjalną produktywność w dzielnicy. Gatunkiem tworzącym drzewostany jest prawie wyłącznie sosna zwyczajna. Jedynie w strefie przymorenowej, na obrzeżach dzielnicy, występują nieco żyźniejsze siedliska, a w drzewostanach pojawia się buk i dąb. Zasobność drzewostanów dzielnicy jest niska. Należy jeszcze zaznaczyć, że naturalny charakter tych lasów został bardzo zmieniony wskutek długotrwałej niewłaściwej gospodarki leśnej, polegającej na wyrębie drzewostanów na znacznych powierzchniach i odnawianiu ich sosną. W konsekwencji nastąpiło obniżenie naturalnej odporności lasów na gradacje owadów i pożary (Trampler 1990). 5.3.Granice rezerwatu Granice rezerwatu w zasięgu zarządu Lasów Państwowych oparte są na podziale powierzchniowym i granicach wyłączeń drzewostanowych istniejących i pomierzonych na aktualnych mapach gospodarczych w skali l : 5000, sporządzonych wg stanu na 01.01. 1998 roku. Granicami rezerwatu ewidencyjnych uwidocznione w zasięgu właścicieli prywatnych są granice działek w katastratach gruntowych będących w posiadaniu Powiatowego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Tucholi. Jedynie przybliżoną granicę z niezastabilizowanymi punktami granicznymi na terenie rezerwatu mają odcinki rzeki Brdy i jej dopływów będące własnością Skarbu Państwa pod zarządem Okręgowej Dyrekcji Gospodarki Wodnej w Poznaniu oraz nieliczne działki ewidencyjne indywidualnej własności. Teren rezerwatu w granicach gruntów indywidualnej własności oraz wód rzeki Brdy i ujść jej dopływów jest wyznaczony zgodnie z dokumentacją wstępną i zarządzeniami zatwierdzającymi rezerwat po granicy naturalnej doliny rzeki Brdy fizjograficznie uzasadnionej. Granice rezerwatu wyznaczają od północy: odcinek szosy Tuchola - Czersk oraz grunty indywidualnej własności wsi Wielka Komorza, od wschodu i południowego zachodu 10 linie podziału powierzchniowego obrębów: Woziwoda, Zalesie i Świt. W części zachodniej, środkowej i od północy granice stanowią przeważnie grunty indywidualnej własności należące do miasta Tuchola. Podział powierzchniowy rezerwatu jest pozostałością podziału powierzchniowego całego kompleksu głównego. Literkowanie wyłączeń drzewostanowych przyjęto za planem III rewizji, aktualnie obowiązującym. Granice rezerwatu w zasięgu Lasów Państwowych są w terenie wyraźnie oznaczone. Ze względu na sąsiedztwo drzewostanów zagospodarowanych zgodnie z zasadami LKP otulina jest zbędna. 5.4. Opis otoczenia Rezerwat z racji położenia w kompleksie leśnym jest otoczony głównie ekosystemem leśnym, z różnowiekowymi drzewostanami sosnowymi i mieszanymi. W drzewostanach mieszanych domieszkę stanowi dąb, brzoza i świerk. Przeważają drzewostany starszych klas wieku. 5.5. Stan środowiska 5.5.1. Stan powietrza Lasy rezerwatu nie są wolne od emisji przemysłowych, chociaż ze względu na stosunkowo duże oddalenie od ośrodków emisji pyłów i gazów takich jak aglomeracje miejskie Bydgoszczy, Świecia i Grudziądza ich natężenie nie jest duże. Pewien wpływ na imisję mają komunalne zanieczyszczenia atmosferyczne Tucholi i Chojnic oraz przecinające rezerwat szlaki komunikacyjne. Inwentaryzacja zagrożenia przemysłowego przeprowadzona w 1997roku na okoliczność prac urządzeniowych stwierdziła objawy słabego zagrożenia przemysłowego. Wyniki inwentaryzacji przeprowadzonej na podstawie badań objawów na drzewach stojących pozwoliły na terenie rezerwatu zlokalizować I strefę zagrożenia przemysłowego. Dalsze zwiększenie imisji może zagrozić przetrwaniu zespołów roślinnych zbliżonych do naturalnych. Najczęstszymi objawami szkód przemysłowych występujących w rezerwacie były: przebarwienie liści, osychanie pędów, osłabiony przyrost, obniżona zdolność do naturalnego odnowienia oraz obniżenia odporności na czynniki szkodotwórcze natury abiotycznej i biotycznej. 11 O występowaniu dobrych warunków aerosanitarnych świadczą porosty rezerwatu "Dolina rzeki Brdy". Wyróżniają one bardzo pozytywnie ten teren na tle pozostałej części Borów Tucholskich. Świadczą one także o zachowaniu fragmentów zbiorowisk leśnych stosunkowo mało odkształconych, sprzyjających wegetacji rzadkich taksonów. 5.5.2. Stan czystości wód powierzchniowych rezerwatu „Dolina rzeki Brdy”. W opisie stanu czystości wód powierzchniowych rezerwatu uwzględniono cieki znajdujące się na jego obszarze, a także dopływy Brdy istotnie wpływające na jakość prowadzonych przez nią wód, znajdujące się poza rezerwatem w górę jej biegu. Brda Stan czystości Brdy, wpływającej w granice województwa kujawsko-pomorskiego kształtowany jest przez zanieczyszczenia odprowadzane z miejscowości Rytel oraz Zakładu Pstrąga w Mylofie. Od roku 1976 jakość jej wód klasyfikowana była w grupie ponadnormatywnie zanieczyszczonych. W 1998 roku Brda wprowadzała na teren województwa wody o III klasie czystości. Wyniki badań przeprowadzonych w 1999 roku wykazały niższą w stosunku do poprzedniego roku zawartość związku azotu, co pozwoliło na sklasyfikowanie stanu czystości rzeki od Lutomskiego Młyna do ujścia rzeki Kicz w II klasie czystości. Struga Kicz będąca odbiornikiem ścieków z oczyszczalni w Tucholi powoduje obniżenie do III klasy czystości wód Brdy. Pogorszeniu uległ stan sanitarny, aczkolwiek wartości chwilowe odpowiadające III klasie czystości oznaczono w ubiegłym roku tylko dwukrotnie. Od czasu oddania do użytku oczyszczalni ścieków w Tucholi zauważalna jest poprawa stanu czystości obydwu rzek. Redukcji uległa koncentracja związków biogennych. Polepszył się także stan sanitarny Brdy. Wielki Kanał Brdy Wielki Kanał Brdy znajduje się poza rezerwatem „Dolina rzeki Brdy”, ale z powodu znajdującej się w jego biegu hodowli pstrąga, jest nie bez znaczenia dla stanu czystości Brdy płynącej przez rezerwat. Stan czystości Wielkiego Kanału Brdy kontrolowany był w roku hydrologicznym 1994/1995. Celem badań była ocena wpływu zakładu hodowli pstrąga na jakość wód kanału. Przeprowadzone badania dowiodły, że na skutek działalności produkcyjnej następuje wzbogacenie wód zarówno kanału jak i Brdy w związki fosforu i azotu oraz materię organiczną. Pogarszają się również warunki sanitarne. Jednak mimo dopływu biogenów z 12 zakładu hodowli pstrąga jakość wód nie pogarsza się na tyle, aby zmieniła się ich klasa. Wody Kanału Brdy przed i poza miejscem hodowli pstrąga znajdują się w drugiej klasie czystości. Czerska Struga Czerska Struga jest lewobocznym dopływem Brdy o długości 18,0 km . Odwadnia północną część sandru Brdy o powierzchni 171, 2 km2. Jej źródła znajdują się w okolicy miejscowości Kłodnia. Rzeka uchodzi do Brdy w Lutomskim Młynie. Głównym źródłem zanieczyszczenia wód tego cieku są ścieki odprowadzane z Czerska. Powodują one, że stan czystości rzeki poniżej tego miasta klasyfikowany był od wielu lat w grupie wód ponadnormatywnie zanieczyszczonych. Na podstawie badań przeprowadzanych w 1986 i 1992 roku Czerska Struga poniżej Czerska klasyfikowana była do wód o charakterze pozaklasowym. Przyczyną tego były ponadnormatywne stężenia fosforu ogólnego, związków azotu oraz stan sanitarny. Badania przeprowadzone w 1998 roku wykazały istotne zmiany stanu czystości wód strugi. Powyżej Czerska nastąpiło pogorszenie stanu sanitarnego oraz wzrost koncentracji substancji biogennych i materii organicznej. Efektem oddanej do użytku w połowie lat 90 tych mechaniczno-biologicznej oczyszczalni, przyjmującej ok. 1200 m3/d ścieków jest znaczna redukcja zanieczyszczenia wód strugi poniżej tego miasta. Jedynym wskaźnikiem decydującym o ponadnormatywnym zanieczyszczeniu jest miano Coli typu kałowego. Bielska Struga Bielska Struga wypływa jako Zwierzynka z rozległych i silnie zabagnionych łąk rozpościerających się na południowy-zachód od miejscowości Szlachta. Uchodzi do Brdy w okolicy miejscowości Kiełpiński Most. Kontrola z roku 1986 wykazała najwyższy stopień zanieczyszczenia górnego odcinka wód Bielskiej Strugi. Negatywny wpływ na jej jakość miał dopływ jednego z ramion Wielkiego Kanału Brdy, obciążonego zanieczyszczeniami z Zakładu Hodowli Pstrąga w Mylofie. Na pozostałej kontrolowanej długości Bielska Struga prowadziła wody o III klasie czystości. Badania z 1992 roku wykazały istotną poprawę stanu czystości cieku. Na żadnym ze stanowisk, nie stwierdzono, aby którykolwiek z oznaczonych wskaźników wykroczył poza normy określone dla wód o II klasie czystości. W 1998 roku badaniami objęto także fragment rzeki powyżej połączenia z Wielkim Kanałem Brdy. Zwierzynka na tym odcinku prowadziła wody o II klasie czystości. Poniżej dopływu wód z Wielkiego Kanału Brdy stan czystości rzeki ulega wyraźnemu pogorszeniu. 13 Wzrasta skażenie bakteriologiczne, a w składzie sestonu pojawiają się organizmy charakterystyczne dla strefy alfamezosaprobowej odpowiadającej III klasie czystości. Na kolejnym stanowisku zlokalizowanym poniżej Jeziora Białego ponadnormatywną koncentrację osiąga chlorofil „a”, który jest jedynym wskaźnikiem wykraczającym poza normy określone dla wód powierzchniowych. Pozostałe oznaczone wskaźniki fizyko-chemiczne oraz stan sanitarny sprostały wymogom II klasy czystości. Spadek zawartości chlorofilu „a” pozwolił na sklasyfikowanie ujściowego odcinka Bielskiej Strugi w III klasie czystości. Ruda Rudę tworzą dwa cieki: Stążka i Rakówka. Źródła Stążki znajdują się na wschód od leśniczówki Biała natomiast Rakówki w okolicy Wielkich Budzisk. Ruda uchodzi do Brdy w Świcie, odwadniając obszar o powierzchni 113,4 km2. Badania ujściowego odcinka tej rzeki przeprowadzone w roku 1986 i 1993 dowiodły, że Ruda wprowadza do Brdy wody o III klasie czystości. Decydowały o tym stężenia fosforanów i fosforu ogólnego. Szumionka Szumionka jest lewobocznym dopływem Brdy o długości 21,5 km. Jej źródła znajdują się na południe od miejscowości Iwiec. Uchodzi do Brdy w miejscowości Piła Młyn. Powierzchnia zlewni tego cieku wynosi 70,4 km2. Wzdłuż jej koryta przebiega południowa granica parku. Rzeka jest odbiornikiem ścieków z miejscowości Cekcyn. Badania jakości wód na odcinku od jeziora Główka do ujścia prowadzone były w 1986 roku. Podwyższone skażenie bakteriologiczne zadecydowało wówczas o deklasacji całego objętego kontrolą odcinka. Ponownego poboru prób wody tej rzeki dokonano w 1993 roku. W stosunku do poprzedniego cyklu badawczego stwierdzono istotne zmiany w poziomie zanieczyszczenia Szumionki. Na stanowisku ujściowym o III klasie czystości decydowało jedynie stężenie fosforu ogólnego. Raciąska Struga W granicach rezerwatu „Dolina Rzeki Brdy” zlokalizowany jest dolny odcinek rzeki. Badania z 1990 roku wykazały najwyższe zanieczyszczenie jej górnego biegu tj. Strugi Ciechocińskiej. Ciek ten przepływa na tym odcinku przez tereny użytkowane rolniczo, na których zlokalizowane są zakłady rolne oraz zakłady przetwórstwa płodów rolnych. Efektem oddziaływania ścieków z ww. obiektów jak również spływów z gruntów rolnych i użytków 14 zielonych są podwyższone stężenia substancji organicznych i ponadnormatywne ilości fosforanów, a także stan sanitarny. Wszystkie te czynniki powodują, że Struga Raciąska na tym odcinku ma charakter pozaklasowy. Na stanowisku ujściowym jakość strugi uległa poprawie pozwalającej na zaliczenie 2,0 km odcinka do wód o III klasie czystości. Redukcji uległa przede wszystkim ilość związków fosforu. Kicz Kicz jest niewielkim prawobrzeżnym dopływem Brdy, którego powierzchnia zlewni wynosi 98,7 km2. Wypływa z jeziora Głęboczek położonego na północ od miejscowości Żalno a uchodzi do Brdy w okolicy Tucholi. Ten niewielki ciek od kilkudziesięciu lat kształtuje parametry jakościowe Brdy, będąc odbiornikiem ścieków z Tucholi. Badania Kiczy przeprowadzone w 1991 i 1992 roku wykazały, że poniżej Tucholi spośród 20 oznaczonych wskaźników 6 wykroczyło poza obowiązujące normy. Pozaklasowe stężenia stwierdzono w przypadku BZT5, fosforanów, fosforu ogólnego i zawiesin ogólnych. Przez cały okres badawczy utrzymywało się bardzo wysokie skażenie bakteriologiczne W 1995 roku przeprowadzono ponownie badania mające na celu określenie zmian jakości strugi po uruchomieniu w 1992 roku oczyszczalni komunalnej w Tucholi. Pierwszymi efektami działalności tego obiektu były dodatnie tendencje zmian jakości zarówno Kiczy jak i też Brdy, aczkolwiek stężenia oznaczanych wskaźników nadal są niestabilne, a stężenia związków fosforu oraz skażenie bakteriologiczne osiągają w profilu ujściowym wartości pozaklasowe. 5.6. Drogi i infrastruktura techniczna Sieć dróg publicznych, leśnych i przejezdnych odcinków linii podziału powierzchniowego w rezerwacie i jego otoczeniu w pełni zaspokaja potrzeby naukowego i dydaktycznego udostępnienia rezerwatu. Drogi i ścieżki leśne na terenie rezerwatu dają możliwość wglądu w zespoły roślinne i całą biocenozę oraz stwarzają warunki naukowych obserwacji stanowisk roślinności chronionej. Dostępne są również punkty widokowe dające możliwość doznań duchowych i estetycznych spowodowanych walorami krajobrazowymi. 6. Stan posiadania gruntów rezerwatu 15 Rezerwat na 98,5 % powierzchni jest własnością Skarbu Państwa, zarządzaną na powierzchni 1579,97 ha czyli na 93,8 % przez Lasy Państwowe – Nadleśnictwo Woziwoda i Tuchola, położone w zasięgu terytorialnego działania Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu. Grunty te według ewidencji powszechnej należą do kategorii "pod lasami" na powierzchni 1451,81 ha i są położone na działkach ewidencyjnych należących do obrębów ewidencyjnych: Cekcyn, Zalesie w gminie Cekcyn, w obrębie ewidencyjnym Łyskowo gminy Gostycyn oraz obrębach ewidencyjnych Kiełpin, Klocek, Tuchola, miasto Tuchola, Wielka Komorza w gminie Tuchola. Zestawienie powierzchni gruntów (w ha) według grup i rodzajów użytków oraz kategorii użytkowania wg właścicieli i zarządców oraz łącznie przedstawiają tabele poniżej, z następującymi uwagami. Granice rezerwatu są jednoznacznie oznaczone na mapach i zestabilizowane w terenie tylko na gruntach Lasów Państwowych. Natomiast powierzchnia w zarządzeniu zatwierdzającym rezerwat nie jest zgodna z aktualnie obowiązującym planem urządzania lasu, uzgodnionym geodezyjnie z ewidencją powszechną. Wynosi ona wg aktualnego planu ul. 1579,37 ha i uznano ją za dokładną nie obarczoną błędem. Powierzchnia całkowita rezerwatu wynosi 1683,8914 ha i jest większa o 2,3914 ha w porównaniu do powierzchni z zarządzenia zatwierdzającego rezerwat wynoszącej 1681,50 ha. Wobec tego faktu koniecznym jest złożenie wniosku przez Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody do Wojewody Kujawsko - Pomorskiego o wydanie zarządzenia zmieniającego powierzchnie rezerwatu na zgodną z ewidencją powszechną po uprzednim dokonaniu geodezyjnej regulacji prawnej. Powinna ona polegać na: 1. Rozgraniczeniu powierzchni rzeki Brdy i jej dopływów na terenie rezerwatu w obrębie działki ewidencyjnej. 2. Rozgraniczenie istniejących działek ewidencyjnych należących do indywidualnych właścicieli na tereny rezerwatu. 3. Ustaleniu powierzchni dróg publicznych należących do rezerwatu. 16 Jutro 17 Tabela nr 14 Ogólne podsumowanie powierzchni według kategorii użytkowania - grunty nie należące do Lasów Państwowych i nie będące wodami płynącymi. UŻYTKI ROLNE Obręby ewidencyjne Łąki Role ZadrzeNieuży wienia Wody -tki Lz BudyLasy Pastwi nki -ska Cekcyn 0,6900 1,6240 0,3600 Zalesie 9,3697 0,1700 0,6857 1,4400 Drogi Razem 0,0400 4,8397 1,9300 11,4697 Łyskowo 0,3300 0,3300 Kiełpin 11,2600 1,7800 4,2500 0,0800 0,7100 0,0400 0,7200 18,8400 ODGW w Poznaniu 63,4300 63,4300 WZM 1,3300 1,3300 Tuchola 0,2234 0,0385 0,3801 3,6400 4,2820 OGÓŁEM 0,9134 22,2537 2,3485 0,3801 4,9357 1,5200 2,6400 64,8000 4,7300 104,52 Tabela nr 15 Powierzchnia ogólna rezerwatu "Dolina Rzeki Brdy" Gmina Gmina Cekcyn Gostycyn Gmina Tuchola Obręby ewidencyjne Własność Wielka Komorza Ogółem wg własności Cekcyn Zalesie Łyskowo Kiełpin Klocek Tuchola Lasy Państwowe 503,3000 388,8700 173,2800 223,8000 155,5300 61,3300 73,2600 1579,3700 Indywidualni właściciele 3,4597 5,4797 - 15,8200 - 0,6420 - 25,4014 - - 0,3300 - - - - 0,3300 0,0400 5,3800 - - - - - 5,4200 Gmina Tuchola - - - 0,7200 - 3,6400 - 4,3600 Tucholski Park Krajobrazowy 0,6100 - - - - .. - - - - 155,5300 65,6120 73,2600 Gmina Gostycyn Gmina Cekcyn Zakład energetyczny - - 1,3400 - - Agencja Własności Skarbu Państwa - - - RAZEM 508,1397 400,3397 173,6100 2,2600 - 0,0400 242,6400 18 2,8700 1,3400 0,0400 1619,1314 Do powyższego zestawienia powierzchni należy dodać powierzchnię rzek: - powierzchnię rzeki Brdy należącą do Okręgowej Dyrekcji Gospodarki Wodnej w Poznaniu w wysokości 63,43 ha, - powierzchnię rzek: Ruda, Kicz, Bielska Struga należące do Wojewódzkiego Zarządu Melioracji w wysokości 1,33 ha. Powierzchnia ogólna rezerwatu wynosi: 1683,8914 ha 19 7. Historia dotychczasowej ochrony O objęcie ochroną rezerwatową doliny Brdy lub jej fragmentów w okolicach Tucholi przyrodnicy postulowali już w latach 70-tych XX wieku. Boiński w pracy pt. Szata roślinna Borów Tucholskich (1985) pisał nawet, że w 1977 roku został utworzony na powierzchni 61,71 ha rezerwat „Piekło” nad Brdą. Miał on obejmować lesiste zbocza i dno doliny Brdy w dolnym jej biegu, na odcinku od miejscowości Piła Młyn do ujścia rzeki Szumionki. Boiński (1985) o tym rezerwacie pisał między innymi: ...” W granicach rezerwatu Brda zmienia wielokrotnie kierunek, tworząc bardzo liczne meandry. Sprawia to, że dolina w przekroju jest niesymetryczna i widoczne są liczne erozyjne podcięcia brzegów. W miejscach tych tworzą się urwiska i osuwiska. Bardzo wartki prąd wody z licznymi bystrzycami stwarza atrakcyjne warunki do uprawiania turystyki wodnej. Dno rzeki wysłane jest piaskami i licznymi głazami. Ich nagromadzenie zwane „Piekłem” znajduje się około 6 km na południe od Tucholi. Urozmaicona rzeźba terenu stwarza nieprzeciętne wartości krajobrazowe, przypominające stosunki górskie. Walory te spotęgowane są jeszcze widokiem pięknych lasów lipowo-grabowo-debowych z licznymi drzewami pomnikowymi. Bujna i wielobarwna roślinność runa, zwłaszcza wczesnowiosenna podkreśla uroki tego krajobrazu, dostarczając turystom licznie odwiedzającym rezerwat niezapomnianych wrażeń”.... Zapewne Boiński pospieszył się z utworzeniem rezerwatu, bo dopiero w 1978 roku Zuba (1978) przygotował projekt rezerwatu przyrody „Piekło”. W tej samej publikacji pt. „Szata roślinna Borów Tucholskich” z 1985 roku Boiński wymienia również wśród projektowanych rezerwatów krajobrazowych w Borach Tucholskich rezerwat „Dolina rzeki Brdy”. Jego powierzchnia, łącznie z rezerwatem „Piekło” miała wynosić 1450,77 ha. Rezerwat projektowano na odcinku Brdy od ujścia Bielskiej Strugi do mostu na Brdzie w miejscowości Piła Młyn. Długość tego odcinka w linii prostej wynosi 15 km, a zbiegiem rzeki 24,5 km. W 1991 roku Boiński wykonał na potrzeby Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody i Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy projekt dokumentacji rezerwatu krajobrazowego „Dolina rzeki Brdy”. Definitywnie rezerwat przyrody pod nazwą „Dolina Rzeki Brdy” został utworzony Zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 12 września 1994 r. Objął on lasy, rzeki, grunty rolnych, nieużytki i torfowiska o powierzchni 1681,50 ha. Są one położone w gminach Cekcyn, Gostycyn, Tuchola w województwie kujawsko-pomorskim (podczas zatwierdzania w dawnym województwie bydgoskim) 20 W 1999 roku została sporządzona w Wyższej Szkole Ochrony Środowiska w Bydgoszczy dokumentacja pt.” Ocena stanu istniejącego rezerwatu przyrody „Dolina rzeki Brdy”, w której zawarto miedzy innymi wskazówki dla wykonawców planu ochrony. Należy nadmienić, że w 1985 roku powstał Tucholski Park Krajobrazowy, w którego granicach znalazł się także, utworzony prawie 10 lat później rezerwat „Dolina rzeki Brdy”. 8. Charakterystyka przyrodnicza 8.1.Charakterystyka fizjograficzna 8. 1. 1. Geomorfologia Dolina rzeki Brdy jest fragmentem Borów Tucholskich., które swą dzisiejszą rzeźbę terenu zawdzięczają epoce lodowej, a szczególnie ostatniemu zlodowaceniu bałtyckiemu, zwłaszcza zaś stadiałowi pomorskiemu. W tym czasie u czoła lodowca tworzyły się pagóry moren czołowych, a na ich przedpolu powstały rozległe równiny piaszczyste, zwane sandrami, usypane przez wody roztopowe, wypływające spod topniejących lodów (Boiński 1985). Rzeźba terenu z jednej strony związana jest ściśle z działalnością akumulacyjną samego lodowca lub jego wód, z drugiej natomiast jest wynikiem intensywnej działalności erozyjnej tychże wód roztopowych oraz wytapiania się martwych brył lodu (Boiński 1985). Na obszarze Borów Tucholskich spotykamy różnorodne formy rzeźby terenu. Sandry zbudowane są z sypkich utworów mineralnych – głównie piasków, od gruboziarnistych w części północnej, do drobnoziarnistych w części południowej. Równina sandrowa swe powstanie zawdzięcza erozyjno – akumulacyjnej działalności wód roztopowych. Najpierw, więc musiały utorować sobie drogę w wcześniejszych utworach, najczęściej morenowych, a następnie, na porozcinanej czy też zrównanej powierzchni morenowej osadzały naniesiony materiał żwirowo – piaszczysty. Seriom piaszczystych towarzyszą żwiry z otoczkami. Malejąca ku południowi długość frakcji jest wynikiem słabnącego nurtu wód płynących od czoła lądolodu ku pradolinom leżącym na południu. W spągu utworów sandrowych występuje glina morenowa, która jest przewarstwiona piaskami fluwioglacjalnymi. Na sandrze Brdy dominującym materiałem są piaski drobne i średnioziarniste. W erozyjnych zakolach Brdy spotykamy piaski gruboziarniste i żwiry. Miąższość utworów sandrowych waha się od kilkunastu metrów. Natomiast szerokość pola sandrowego zmniejsza się ku południowi i zwęża aż do szerokości doliny Brdy na wysokości Koronowa – Smukały. 21 Różna jest miąższość osadów sandrowych, uzależniona od konfiguracji terenowej. Powierzchnia sandrowa nachyla się wyraźnie ku południowi. W okolicy Rytla sandr znajduje się na wysokości około 130 m n.p.m., a pod Koronowem wysokość sandru wynosi zaledwie 90 m n.p.m. Powierzchnia sandrowa nie jest powierzchnią płaską, lecz urozmaicają ją liczne formy wypukłe – wydmy. Wydmy na sandrze są wynikiem akumulacji wietrznej, a powstały w okresie późnoglacjalnym lub postglacjalnym. Na powierzchni sandru wykształciła się dolina – koryto rzeki Brdy wraz z dopływami, które wcinając się w sandr, stworzyły system teras od najwyższej tzw. sandrowej do najniższej zalewowej i rzecznej, towarzyszącej współczesnemu korytu Brdy. Terasy doliny Brdy wytworzyły się w wyniku zmiany poziomu wód w pradolinie Noteci – Warty oraz Wiśle, która po przełomie pod Fordonem, stanowiła jej bazę erozyjną. W dolinie rzeki Brdy wykształciło się 9 teras wyniesionych od 2 – 4 m nad średni poziom wód w rzece do 15 – 33 m. Terasy te nie występują w sposób ciągły. W licznych miejscach są one rozczłonkowane na wyspy zakolowe, świadczące o dużej aktywności rzeki. Wykształcone terasy Brdy, a w szczególności ich krawędzie, podlegały i nadal współcześnie podlegają ciągłym procesom erozyjno - denudacyjnym, prowadzącym do powstania licznych dolinek bocznych. Obiekt badań – Dolina Rzeki Brdy różni się morfologicznie. Odcinki od granicy powiatu i od Gołąbka do Zalewu Koronowskiego cechują się silną erozją wgłębną, węższą doliną i słabo wykształconymi terasami. Skupienia głazów narzutowych i szybki nurt rzeki nadaje jej górski charakter. Zupełnie inaczej ukształtowany jest odcinek od Woziwody do Gołąbka. Dno doliny osiąga do 440 m, a spadek jest znacznie mniejszy. Na tym odcinku powszechnym zjawiskiem jest występowanie starorzeczy z reguły podmokłych lub wypełnionych wodą. Wyraźnie zaznaczają się tu dwa poziomy terasowe. Terasa zalewowa o wysokości 0,5 m. n.p.m. i terasa nadzalewowa o wysokości 1,4 – 1,8 m. npm. Budowa geologiczna terenu związana jest z genezą krajobrazu. Wysoczyzna morenowa, która na interesującym nas terenie ma charakter głównie moreny dennej, najczęściej falistej, związana jest ściśle z procesem topnienia lądolodu. Zalega nie przysłoniętymi przez sandry płatami w postaci wysp lub półwyspów morenowych. Zbudowana jest z kilku pokładów glin morenowych przewarstwionych piaskami fluwioglacjalnymi. Innym elementem rzeźby terenu są rynny lodowcowe, powstałe w wyniku erozyjnej działalności wód glacjalnych. Rynny tworzą cały system powiązań, wskazując kierunek odpływu wód polodowcowych, a jednocześnie dzieląc omawiany obszar na poszczególne płaty sandrowe lub wysoczyznowe. Rynny te, wypełnione zwykle martwym 22 lodem i zasypane, odsłaniały się dopiero po dłuższym czasie od chwili ustąpienia lodowca. Szlaki rynnowe wykorzystuje m.in. rzeka Brda (Boinski 1985). Na terenie rezerwatu znaczną powierzchnię zajmują osady pochodzenia organicznego, głównie torfy. Są to w większości torfy niskie, podlegające powolnemu przekształcaniu wskutek procesów odwadniających.. We wszystkich typach krajobrazu pełnią zaś rolę retencyjną, gdyż do 90 % ich objętości stanowi woda. Są też doskonałym systemem samooczyszczania z zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego, stanowią ważny element sieci ekologicznej w zakresie różnorodności siedliskowej. 8.1. 2. Charakterystyka hydrologiczna 8..1. 2. 1. Sieć wodna Osią hydrograficzną rezerwatu jest Brda. W jego granicach znajduje się odcinek rzeki o długości 27,8 tj. od miejscowości Woziwoda do ujścia Brdy do Zbiornika Koronowskiego. Na omawianym obszarze Brda przyjmuje: -dopływy lewobrzeżne : Czerską Strugę, Bielską Strugę - Zwierzynkę, Rudą, Szumionkę - dopływy prawobrzeżne : Raciąską Strugę, Kicz. Bardzo istotnym ciekiem, zlokalizowanym poza obszarem rezerwatu, ale w zasadniczy sposób kształtującym zarówno warunki hydrologiczne jak i stan czystości Brdy na omawianym obszarze jest Wieli Kanał Brdy. Czerska Struga wkracza na rezerwatu w okolicach Lutomskiego Młyna i poza kilkoma rowami nie przyjmuje większych dopływów. Rudę tworzą dwa cieki, a mianowicie Stążka i Rakówka. Zlewnia Stążki w całości położona jest na sandrze Brdy, natomiast Rakówka odwadnia fragment cekcyńskiej wyspy morenowej. Źródła Szumionki znajdują się na południe od miejscowości Iwiec. W granicach rezerwatu zlokalizowany jest odcinek ujściowy rzeki. W dolnym biegu przyjmuje prawobrzeżną Bursztynicę. Do Brdy rzeka uchodzi dwoma korytami w okolicy miejscowości Piła Młyn. Jednym z najciekawszych dopływów Brdy jest Raciąska Struga. Za jej górny odcinek uważana jest Struga Cekcyńska. Poniżej jeziora Grochowskiego ciek ten nosi nazwę Raciąskiej Strugi i przyjmuje wody z bifurkującego jeziora Wysockiego. Drugie ramię wypływające z jeziora Wysockiego przepływa przez jezioro Śpierewnik, do którego z kolei wpada Suska Struga. Odpływ z jeziora Śpierewnik łączy się z nurtem Raciąskiej Strugi w 4,8 km jej biegu. W dolnym biegu zasilana jest ponad to przez odpływ z jeziora Stobno. Rzeka uchodzi do Brdy w okolicy Nadolnej Karczmy, odwadniając obszar o powierzchni 231, 6 km2. 23 W granicach rezerwatu do Brdy wprowadza swoje wody również Kicz, przy czym na omawianym terenie zlokalizowany jest jedynie jej ujściowy fragment o długości ok. 1,0 km . Gęstość sieci rzecznej rezerwatu oraz jego otuliny waha się w przedziale 0,4 - 0,8 km/km2. 8.1.2 .2. Stany i przepływy wód. Analizy stanów i przepływów wód Brdy dokonano w oparciu o dane zawarte w Rocznikach Hydrologicznych Wód Powierzchniowych z lat 1956-1980 dla wodowskazu Tuchola ( zlokalizowanym w 85,9 km rzeki) oraz niepublikowane dane IMGW z lat 1984 – 1995. Charakterystykę pozostałych rzek opracowano na podstawie wieloletnich pomiarów objętości przepływów prowadzonych przez WIOŚ w Bydgoszczy. Ze zgromadzonego materiału wynika że, charakterystyczne miesięczne stany wody Brdy są w ciągu roku bardzo wyrównane. Maksimum przypada na styczeń, natomiast najniższe stany obserwowane są w lipcu. Podobne tendencje występują w przypadku przepływów (ryc.1). Na przestrzeni roku hydrologicznego odpływ Brdy wykazuje małe zróżnicowanie. Reżim rzeczny omawianego obszaru jest wyrównany z gruntowo-deszczowośnieżnym zasilaniem. 8.1. 3. Klimat Klimat wywiera na roślinność wpływ bezpośredni oraz działa na nią pośrednio, poprzez kształtowanie warunków glebowych. Typ gleby i typ roślinności kształtują się pod wpływem klimatu, jednak w przypadku pierwszego – skała macierzysta podłoża, a w przypadku drugiego – skład gatunkowy flory mają bardzo różne znaczenie. Między glebą a roślinnością istnieją tak ścisłe powiązania, iż można powiedzieć, że tworzą jedność (Walter 1976). Klimat analizowanego obszaru ma charakter przejściowy. Zaznacza się tu wyraźny wpływ dwóch krańcowo różnych klimatów – morskiego Europy Zachodniej oraz kontynentalnego Europy Wschodniej. Podstawowymi czynnikami charakteryzującymi klimat są temperatura powietrza oraz opady. Średnia roczna suma opadów w latach 1891 – 1930 wyniosła w południowo– wschodniej części badanego obszaru około 460 mm, natomiast w północno–zachodniej części przekroczyła 550 mm . Przykłady te 24 podkreślają istotny wpływ klimatu kontynentalnego na obszarze południowo–wschodnim oraz morskiego na obszarze północno– zachodnim Borów Tucholskich. Powoduje to swoiste rozmieszczenie różnorodnych elementów geograficznych flory oraz zróżnicowanie roślinności ( Boiński 1985). Klimat rezerwatu, jak i całego Tucholskiego Parku Krajobrazowego wyróżnia się jednak w znacznym stopniu lokalnymi cechami zdeterminowanymi obecnością dużego kompleksu leśnego. Jest to klimat charakterystyczny dla borów sosnowych bardziej wyrównanym przebiegiem wilgotności i temperatur. W układzie dobowym w dzień notuje się inwersję termiczną, natomiast nocą występuje izotermia. Obecność fitoncydów – lotnych związków zbliżonych do olejków eterycznych posiadających właściwości bakteriobójcze i regeneracyjne dla organizmu ludzkiego – podnosi znaczenie wartości tego obszaru. Tabela nr Średnie miesięczne wartości elementów klimatu, pomierzone na stacji meteorologicznej w Chojnicach, w latach 1951 – 1965 Miesiące Średnie zachmurzenie (0 – 10) Usłonecznienie rzeczywiste (godz.) Usłonecznienie względne (%) Średnia temperatura powietrza (C) Średnia prędkość wiatru (m/s) Opady atmosferyczne (mm) Liczba dni z opadem atmosferycznym (> 0,1 mm) I 7,9 II 7,8 II 6,5 IV 6,5 V 6,4 VI 6,2 VII 6,6 VIII 6,6 IX 5,8 X 7,2 XI 8,4 XII 8,2 Rok 7,0 37 58 115 157 215 256 218 210 150 92 38 29 1575 15 21 31 38 44 50 43 46 39 28 15 12 35 - 3,0 -2,6 0,9 6,0 11,7 15,5 16,6 16,1 12,3 7,8 2,7 -0,9 6,9 4,2 3,9 3,6 3,2 3,2 3,0 2,8 2,7 3,1 3,1 3,5 4,0 3,4 30 24 28 34 49 69 84 65 49 46 44 39 560 16,5 13,8 11,6 11,9 13,6 11,5 15,1 14,1 13,3 13,5 15,1 15,8 165,8 Źródło: Przyroda województwa kujawsko–pomorskiego (red. A. Przystalski 2001) 8.2. Szczegółowy opis przedmiotu ochrony 8.2.1. Charakterystyka gleb i siedlisk CHARAKTERYSTYKA TYPÓW I PODTYPÓW GLEB Taksonomia gleb, właściwości fizykochemiczne oraz klasyfikację siedlisk leśnych przedstawione w tym rozdziale opracowano wg zasad zawartych w ,,Systematyce gleb 25 Polski” (1989) PTGleb., wydanie czwarte oraz ,,Zasadach kartowania siedlisk leśnych” (1994) Mąkosa i in. Charakterystyka obejmuje wszystkie powierzchnie leśne, zalesione, leśne nie zalesione i związane z gospodarka leśną. W obszarze rezerwatu pozostającej w zarządzie Lasów Państwowych skartowano 27 podtypów gleb z czego na siedliska świeże i wilgotne przypada 16 podtypów a bagienne i łęgowe 11. Największa powierzchnię zajmują gleby siedlisk świeżych, w tym przede wszystkim siedlisk borowych, boru świeżego (Bśw) i boru mieszanego świeżego (BMśw), których skartowano ogółem 986,49 ha ( tab. 1A). Gleby siedlisk wilgotnych zajmują tylko 11,47 ha, w tym lasu wilgotnego (Lw) 8,02 ha. Gleby siedlisk bagiennych i łęgowych zajmują łącznie tylko 66,66 ha z czego największa powierzchnia przypada na las łęgowy (Lł) – 29,61 ha. Nieco mniejszą powierzchnię zajmuje ols typowy (Ol)– 22,05 ha, ols jesionowy (OlJ) – 14,80 ha i bór mieszany bagienny (BMb) 0,20 ha. (tab. 1B). Na siedliskach siedliska świeżych i wilgotnych występuje dość szerokie wachlarz podtypów gleb, dominują jednak podtypy, które wytworzyły się z głębokich piaszczystych substratów glebowych. Do tej grupy gleb przede wszystkim zaliczyć należy gleby rdzawe właściwe (RDw), bielicowo-rdzawe (RDb), brunatno-rdzawe (RDbr) i bielicowe właściwe (B). Wszystkie te wymienione podtypy zajmują łącznie 1370,92 ha z czego na glebę rdzawą bielicowaną (RDb) przypada 683,36 ha, bielicową właściwą (B) 318,92 ha, brunatno-rdzawą (RDbr) 293,89 ha. (tab. 1A). W grupie siedlisk bagiennych i łęgowych najczęściej występują gleby torfowe torfowisk niskich (Tn), gleb tych ogółem skartowano 26,57 ha. Znaczącą pozycję pod względem zajmowanej powierzchni mają tu także mady, ponieważ siedliska łęgowe (głownie las łęgowy) występuje w rezerwacie na powierzchni Stopień rozwoju miejscowych gleb jest dość zróżnicowany, część z nich była niegdyś użytkowana rolniczo o czym świadczy wyraźny poziom płużny. W obszarze rezerwatu zdecydowanie dominują głębokie substraty piaszczyste, o miąższości utworu co najmniej 2 m. Tylko w nielicznych przypadkach piaski są podścielone innym utworem, którym w miejscowych warunkach jest najczęściej glina. Spośród głębokich utworów piaszczystych w rezerwacie najczęściej występują piaski sandrowe (QZp), zajmując powierzchnię 996,86 ha. Znaczącą pozycję wśród utworów piaszczystych zajmują także głębokie piaski rzeczne (QRp), ponieważ występują na powierzchni 247,21 ha (tab. 4). Płytsze, wymienione wyżej utwory piaszczyste podścielone są najczęściej utworem gliniastym (QZp/Qg – 45,01 ha, QhRp/Qg – 10,63 ha, QRp/Qg – 46,55 ha). 26 Luźne utwory piaszczyste, w tym przede wszystkim sandry ulegają często zwydmieniu. Na obszarze rezerwatu skartowano łącznie 10,30 ha płytkich piasków eolicznych podścielonych piaskami sandrowymi (QEp/QZp) Głębokich utworów organicznych, o miąższości co najmniej 2 m w całej powierzchni siedlisk bagiennych i łęgowych jest 12,73 ha. W warunkach rezerwatu wykształciły się na nich głównie gleby torfowe torfowisk niskich, co oznacza, że zgodnie z kryteriami zawartymi m. in. w ,,Systematyce gleb...” występują na nich warianty mokre ,,2” i bardzo mokre ,,3” siedlisk bagiennych. Ogółem siedlisk łęgowych i bagiennych jest w rezerwacie w obszarze Lasów Państwowych 66,66 ha. Siedliska świeże i wilgotne Gleby słabo wykształcone właściwe - SWL W rezerwacie skartowano świeżego 1,23 ha tych gleb, na siedlisku boru mieszanego (BMśw) - 0,76 ha , lasu świeżego (Lśw) - 0,47 ha. Są to gleby płytkie, pozbawione poziomów wymywania i wzbogacania, wytworzone z piaszczystych, o składzie głębokich substratów także głębokich piasków luźnych. Ogólnie gleby słabo wykształcone należą do gleb ubogich, na których występują najczęściej siedliska borowe. W warunkach rezerwatu wytworzyły się na nich jednak także, jak wynika z powyższego także siedliska żyzne, takie jak las świeży. Pararędziny właściwe - PRw Pararędziny w obszarze młodszych zlodowaceń wykształcają się z materiału osadowego zawierającego okruchy skał węglanowych i rozproszone węglany. Na terenie rezerwatu skartowano ogółem 1,09 ha tych gleb, z czego na siedliskach lasu świeżego (Lśw) – 0,77 ha, lasu wilgotnego (Lw) – 0,32 ha. Gleby te wytworzyły się z głębokich piasków słabo gliniastych (ps) lub głębokich piasków luźnych z mocniejszymi wkładkami (plm). Budowa profilu glebowego jest tu następująca: O – ACca - Cca Próchnicę nadkładową tworzy zwykle świeży lub wilgotny, kalcymorficzny mull typowy. Mineralny poziom AC nie jest zbyt miąższy, ponieważ nie przekracza 20 cm., w całym profilu występują węglany. 27 Pararędziny brunatne – PRb Ten podtyp charakteryzuje się w stosunku do poprzednio opisanego obecnością poziomu brunatnienia, który występuje bezpośrednio pod poziomem próchnicznym A. Typowy układ poziomów genetycznych jest tu następujący: O – A - BbrCca - Cca Ten podtyp gleby w rezerwacie występuje tylko na siedlisku lasu świeżego (Lśw), na powierzchni 3,04 ha (tab. 1A). Wytworzył się z głębokich piasków luźnych lub piasków gliniastych podścielonych utworem kamienisto piaszczystym (pg/ukp). Próchnicę nadkładową tworzy najczęściej świeży mull typowy, mineralny poziom próchniczny A typu mollic nie przekracza 20 cm. Poniżej widać wyraźnie początki tworzenia się poziomu brunatnego Bbr barwy szarobrunatnej w stanie świeżym, wzbogacony w tlenki żelaza i niekiedy ił. Gleby brunatne typowe – BRt Gleby te powstają z różnych utworów macierzystych zasobnych w zasady. W rezerwacie skartowano ogółem 5,53 ha tych gleb, występuje na nich wyłącznie las świeży (Lśw). W warunkach rezerwatu wytworzyły się z gliniastych substratów glebowych takich jak gliny piaszczyste i lekkie (glp1) – 0,56 ha, gliny średnie i ciężkie (igc1) - 1,95 ha, spiaszczone do piasków gliniastych do głębokości nie przekraczającej 0,40 m. Na powierzchni 3,01 ha występują także piaski gliniaste średnio głębokie podścielone piaskami luźnymi i słabo gliniastymi (pg:pls). Typowy układ poziomów genetycznych jest tu następujący: O - A - Bbrca - Cca Próchnicę nadkładową tworzy świeży mull typowy, poziom próchniczny mineralny A nie przekracza 0,20 m. Gleby brunatne wyługowane – BRwy Główne cechy diagnostyczne są podobne jak w glebach opisanych powyżej. Jedną z istotnych różnic jest brak węglanów w profilu do głębokości ok. 1 m. Niższe jest tu także wysycenie kompleksu sorpcyjnego w warstwie do 1 m głębokości, przeciętnie o około 50% w stosunku do podtypu opisanego powyżej. Poziom B charakteryzuje się obecnością tlenków żelaza i frakcji ilastej (fe,t) iluwialnego pochodzenia. W obszarze rezerwatu gleby brunatne 28 wyługowane wytworzyły się z glin średnich i ciężkich (igc1) zajmują łącznie 8,37 ha. Na glebach tych występują wyłącznie siedliska lasu świeżego (Lśw). Układ poziomów genetycznych jest tu następujący; O – A – Bbr – C - Cca Poziom próchniczny O tworzy najczęściej świeży mull typowy. Gleby brunatne kwaśne typowe – BRKt Powstają z substratów ubogich w zasady, w warunkach niżu wykształcają się z kwaśnych glin, utworów pyłowych, piasków gliniastych i piasków na glinie. Nie zawierają węglanów w całym profilu glebowym, stopień wysycenia zasadami w poziomach przypowierzchniowych najczęściej nie przekracza 20%, w głębszych 50%. Układ poziomów genetycznych jest następujący: O – Bbr – C Próchnicę, poziom O tworzy tu świeży lub wilgotny mull typowy lub moder-mull. Na terenie rezerwatu skartowano ogółem 4,02 ha tych gleb, z czego na lesie świeżym (Lśw) 3,45 ha i na lesie wilgotnym (Lw) – 0,57 ha. Na siedlisku lasu świeżego gleby te wytworzyły się z glin piaszczystych i lekkich (glp1) oraz średnio głębokich glin piaszczystych i lekkich podścielonych piaskami luźnymi i słabo gliniastymi (glp:pls). Na siedlisku lasu wilgotnego gleby te wykształciły się z glin średnich i ciężkich (igc1). Gleby rdzawe właściwe – RDw Ogółem gleb tego typu na terenie rezerwatu skartowano 74,75 ha. Należą one do gleb niskiego stopnia żyzności na których wykształcają się najczęściej siedliska borowe a niekiedy także i lasowe, w tym wyłącznie lasy mieszane. W warunkach rezerwatu ,,Dolina Rzeki Wdy” na tym podtypie gleby występują tylko dwa typy siedliskowe lasu, las mieszany świeżego (LMśw) - 49,73 ha oraz bór mieszany świeży (BMśw) – 25,02 ha. Dominującym substratem są tu piaski luźne i słabo gliniaste niekiedy z nieznacznym udziałem piasków gliniastych lekkich o różnej kombinacji zalegania. Na powierzchni 14,10 ha występują także głębokie piaski luźne i słabo gliniaste podścielone utworem gliniastym (pls:.uig). Układ poziomów genetycznych tej gleby jest następujący: O – A – Bv – BvC – C Poziom próchniczny O jest często na siedliskach borowych rozbudowany, ponieważ występują tu wyraźnie wyodrębniające się najczęściej podpoziomy l,f,h. Na siedliskach lasu mieszanego świeżego zwykle podpoziom surowinowy - l jest wyraźny a fermentacyjny - f jest trudno rozróżnialny od podpoziomu humifikacyjnego - h. Poziom organiczny przybiera postać 29 świeżego moderu - moru najczęściej, na siedliskach zniekształconych może to być także mor świeży. Na siedliskach żyźniejszych jak las mieszany świeży poziom organiczny tworzy najczęściej świeży moder. Cechą charakterystyczną gleb rdzawych jest występowanie poziomu Bv (sideric), który jest jednolicie rdzawy. Gleby te charakteryzują się najczęściej silnie kwaśnym odczynem, niewielkim stopniem wysycenia kationami zasadowymi V < 30%. Gleby bielicowo-rdzawe – RDb Gleb tego podtypu na terenie rezerwatu skartowano 638,36 ha, z czego na siedliska boru świeżego (Bśw) - 254,11 ha, boru mieszanego świeżego (BMśw) – 394,35 ha i lasu mieszanego świeżego (LMśw) – 34,60 ha. Jak wynika z przedstawionych danych gleby te występują głównie na siedliskach najniższych stopni żyzności. Typowy układ poziomów genetycznych w glebach o niezabużonym układzie poziomów genetycznych jest następujący: O - AEes – Bfe Bv – BvC – C Poziom organiczny najczęściej tworzy moder-mor świeży lub mor świeży. Gleby te w porównaniu z podtypem opisanym poprzednio są uboższe w składniki pokarmowe i silniej zakwaszone. Występowanie procesów bielicowanie, które mogą przebiegać wyłącznie pod roślinnością leśną, często zainicjowanych gospodarką człowieka wyraźnie zubaża zasobność tych gleb. Są one dość często spotykane na siedliskach zdegradowanych i zniekształconych. W warunkach rezerwatu większość tych gleb wytworzyła się głównie z wodnolodowcowych pisaków luźnych i słabo gliniastych. Nieznaczne powierzchnie zajmują tu utwory dwuwarstwowe, gdzie głębokie lub bardzo głębokie piaski luźne i słabo gliniaste podścielone są utworem gliniastym (pls:.uig- 5,89 ha, pls::uig – 4,05 ha). Na powierzchni 4,27 ha występują także średnio głębokie piaski gliniaste podścielone piaskami luźnymi i słabo gliniastymi (pg:pls). Wymienione gatunki gleb wystąpiły na wyłącznie na siedliskach lasu mieszanego świeżego (LMśw). Gleby brunatno-rdzawe – RDbr Należą do najżyźniejszych spośród podtypów gleb rdzawych i stanowią przejście pomiędzy glebami brunatnymi wytworzonymi z piasków oraz glebami rdzawymi. Występują na nich wyłącznie siedliska lasowe, głównie świeże takie jak las świeży (Lśw) i las mieszany świeży (LMśw). W rezerwacie skartowano ogółem 293,89 ha tych gleb, z czego na siedliska lasu mieszanego świeżego przypada 219,46 ha a na siedliska lasu świeżego 74,43 ha. 30 Profil gleb tego podtypu ma następujący układ poziomów genetycznych: O – ABbrBv – Bv – BvC – C Przeważającym typem próchnicy jest świeży moder typowy z przejściem do moderu mullowego. Gleby te odznaczają się odznaczają się lepszymi właściwościami fizykochemicznymi w porównaniu z dwoma pozostałymi opisanymi wyżej. Gleby te powstają z gleb rdzawych w wyniku procesów brunatnienia. Gleby te często w dolnej części profilu zawierają węglan wapnia. W rezerwacie gleby brunatno-rdzawe wytworzyły się z substratów piaszczystych podścielonych niekiedy utworem mocniejszym, substratów takich ogółem jest 100,41 ha. Gleby bielicowe właściwe B W obszarze rezerwatu skartowano 318,92 ha gleb tego typu, występują one głównie na siedliskach boru świeżego (Bśw) oraz boru mieszanego świeżego (BMśw), zajmują tu łącznie 291,74 ha. Oprócz tego jeszcze tylko na siedlisku lasu mieszanego świeżego (LMśw) występuje ten podtyp gleby. Najczęściej, w warunkach rezerwatu gleby te występują na piaskach luźnych i słabo gliniastych, głębokich. Część substratów na których powstały gleby bielicowe podścielona jest głęboko zalegającym utworem mocniejszym, ogółem substratów tego typu skartowano 19,60 ha. Gleby tego typu charakteryzują się próchnicą typu mor lub moder-mor świeży. Sekwencja poziomów genetycznych jest następująca: O – A – Ees – Bhfe – C. Poziom O może niekiedy osiągać miąższość ok. 10 cm, i charakteryzuje się wówczas dobrze wyodrębniającymi się podpoziomami l,f i h. Poziom A osiąga najczęściej miąższość kilkunastu centymetrów, pod nim położony jest poziom Ees (eluwialny - albic) wymycia żelaza i glinu. Pierwiastki te łącznie ze związkami próchnicznymi osadzane są w poziomie wmycia (iluwialnym – spodic) Bhfe barwy ciemnobrunatnej z wyraźniejszym niekiedy rozwarstwieniem na podpoziomy Bh i Bfe. Poziom Bhfe gleb bielicowych najczęściej charakteryzuje plamistość barwy. Jest to podtyp charakteryzujący się wysokim zakwaszeniem, zwłaszcza górnych partii profilu. Odczyn tu jest często bardzo silnie kwaśny i waha się w przedziale od 3,0-4,5. Stopień wysycenia zasadami (V%) jest najczęściej niższy od 20%. Intensyfikacja procesów bielicowania jest także często powodowana przez czynniki antropogeniczna, w tym wprowadzanie monokultur iglastych o nikłym udziale gatunków liściastych w niższych piętrach drzewostanu. Gleby gruntowo-glejowe właściwe G 31 Procesy oksydacyjno redukcyjne oglejenia oddolnego są tu widoczne już na głębokości co najmniej 30 cm poniżej powierzchni gruntu. W rezerwacie skartowano ogółem tylko 1,55 ha tych gleb na siedlisku lasu mieszanego wilgotnego (LMw). Wytworzyła się ona z pisaków słabo gliniastych na głębokich piskach luźnych (ps/pl). Budowa profilu glebowego jest tu bardzo uproszczona, ponieważ najczęściej sekwencja poziomów genetycznych jest następująca : O – A – G. Na granicy wahania się poziomu wód gruntowych występować mogą wytracenia żelaza, manganu lub nawet wapnia. Poziom ten wówczas charakteryzuje wyraźna plamistości. Gleby murszowate MRm Jest to podtyp gleb murszastych, należący do gleb pobagiennych, tworzących się z płytszych gleb bagiennych po ich osuszeniu. Zawartość materii organicznej waha się w przedziale 3 do 10 %. Postanie tego rodzaju gleb jest konsekwencją długotrwałych procesów osuszania płytszych gleb organicznych (pozostających w fazie decesji). Układ poziomów genetycznych jest tu następujący: O – A(M) – AC – C Na terenie rezerwatu skartowano ogółem tylko 0,55 ha gleb tego podtypu, które w miejscowych warunkach wytworzyły się z głębokich piasków luźnych, występuje na nich siedlisko lasu wilgotnego. Gleby deluwialne właściwe - Dw Gleby deluwialne, podobnie jak mady należą do napływowych, gleb powstających w wyniku erozyjno-sedymentacyjnego oddziaływania wód powierzchniowych. Gleb deluwialnych właściwych skartowano ogółem 4,74 ha z czego na lesie świeżym (Lśw) 3,08 ha i lesie wilgotnym (Lw) 1,66 ha. Gleby te w warunkach rezerwatu wytworzyły się z wyłącznie z pisaków luźnych lub słabo gliniastych głębokich 1,83 ha lub wymienionych gatunków gleb podścielonych utworem gliniastym zalegającym średni głęboko, głęboko lub bardzo głęboko 2,91 ha. Gleby deluwialne występują w miejscach akumulacji namułów przeobrażonych w wyniku procesów darniowych w glebę. Sekwencja poziomów genetycznych jest następująca: A – C – D lub A - C 32 Gleby deluwialne próchniczne - Dp Jest to podtyp właściwy siedliskom wilgotniejszym, gdzie następuje niekiedy okresowe wysiąkanie wód gruntowych. Ilość materii organicznej występująca w poziomie A zawiera się w przedziale 3 do 10% i jest pochodzenia darniowego. W profilu gleb tego typu występuje oglejenie niekiedy słabo widoczne z uwagi na zaawansowane procesy osuszanie. W rezerwacie skartowano 7,58 ha gleb tego podtypu na siedliskach lasu mieszanego świeżego (LMśw) 1,10 ha, lasu świeżego (Lśw) 3,67 ha, lasu wilgotnego (Lw) 2,81 ha (tab. 1A) . Substratami glebowymi na których wykształciły się te gleby są zarówno pisaki (luźne, słabo gliniaste) podścielone niekiedy utworem mocniejszym jak i utwory gliniaste lub pyłowopiaszczyste niekiedy zalegające na piaskach. Gleby deluwialne brunatne – Dbr Na obszarze rezerwatu zajmują największą powierzchnię spośród wszystkich deluwialnych podtypów 24,37 ha. Gleby te w rezerwacie występują na siedliskach lasu mieszanego świeżego (LMśw) 0,56 ha i lasu świeżego (Lśw) 23,81 ha. Wytworzyły się w miejscowych warunkach głownie z utworów piaszczystych, ponieważ takie zdecydowanie przeważają w otoczeniu rezerwatu, są to głównie piaski sandrowe (QZp). Substratów piaszczystych (plm,ps,ps/pl,pls:.uig) z których wytworzyły się te gleby jest w rezerwacie łącznie 20,48 ha. Na powierzchni 3,89 ha występuje utwór pyłowo- piaszczysty (upypg). Ich geneza jest ściśle związana z procesami odwodnienia w wyniku czego następuje intensyfikacja procesów mineralizacji materii organicznej. Stopniowo także intensyfikują się procesy brunatnienia co znajduje swoje odzwierciedlenie w powstaniu poziomu brunatnienia – B. Sekwencja poziomów genetycznych gleb deluwialnych brunatnych jest następująca: O – A – Bbr – C lub O – A – Bbr – C – D. Obie wymienione sekwencje występują w rezerwacie. Gleby antropogeniczne o nie wykształconym profilu - AN Gleb takich na terenie rezerwatu skartowano 1,58 ha, występuje na nich tylko siedlisko lasu mieszanego świeżego (LMśw). Morfologicznie gleby te nie wykazują obecności poziomów genetycznych, zawierają 33 przemieszany materiał mineralny miejscowego pochodzenia. W warunkach rezerwatu substratem są piaski luźne i słabo gliniaste (pls). Siedliska bagienne i łęgowe Gleby gruntowo-glejowe torfowo-glejowe - Gt Należą do gleb zabagnionych, ich właściwości kształtują się pod wpływem dużego uwilgotnienia wierzchnich warstw gleby. Na glebach tych, których skartowano 1,64 h występuje w rezerwacie ols typowy. Układ poziomów genetycznych jest tu następujący: OP – Aegg – Agg – G Miąższość warstwy organicznej nie przekracza tu 0,30 m, a zawartość materii organicznej kształtuje się na poziomie powyżej 20 %. Gleby gruntowo-glejowe torfiasto-glejowe - Gts Tych gleb w rezerwacie skartowano 1,39 ha, występują one na siedlisku olsu jesionowego wykształconym na piskach luźnych. Gleby te występują w podobnych położeniach jak podtyp opisany powyżej. Istotną różnicą diagnostyczną pomiędzy nimi jest zawartość węgla organicznego, którego ilość w glebach torfiasto-glejowych nie może przekraczać 11,6%. Jeżeli jest wyższa to takie gleby należy zaliczyć już do podtypu torfowoglejowych. Sekwencja poziomów genetycznych jest następująca: O – Aegg – Agg – Gr. Miąższość warstwy mineralno-organicznej nie przekracza 0,30 m. W rezerwacie gleby te wykształciły się na głębokich piaskach luźnych (pl). Gleby gruntowo-glejowe mułowo-glejowe - Gmł Na obszarze rezerwatu występują tylko dwa niewielkie płaty tych gleb na powierzchni łącznej 0,46 ha na siedlisku olsu jesionowego (OlJ) – 0,25 ha i lasu łęgowego (Lł) – 0,21 ha. W obu przypadkach wykształciły się one z mad bardzo lekkich (mdbl). Typowa sekwencja poziomów genetycznych jest tu następująca: O – Am – Ae – Agg – C. 34 W poziomie Am występują namuły, osady organiczne, osadzone w wyniku procesów zalewania powierzchni gleby. Pod namułami może niekiedy wystąpić warstwa torfiasta Ae. Cały profil jest silnie najczęściej uwilgotniony w okresie całego sezonu wegetacyjnego. Gleby mułowe torfowo-mułowe - MŁt Ogółem gleb tego podtypu w rezerwacie skartowano 2,91 ha z czego na siedliska olsu typowego (Ol) przypada 1,18 ha a na siedliska olsu jesionowego (OlJ) 1,73 ha. W miejscowych warunkach wykształciły się one z głębokich torfów niskich (tn) – 2,36 ha lub torfów niskich podścielonych piaskami (tn/p) – 0,55 ha. Cechą charakterystyczną gleb tego typu jest występowanie zalewania powierzchniowego, w profilu w wyniku zalewania hamowany, w warstwie organicznej w wyniku zalewania pojawiać się mogą osady mineralne. Układ poziomów genetycznych jest tu następujący: POtm – Otm – D lub POtm – Otm Gleby torfowe torfowisk niskich – Tn Gleby te występują w rezerwacie na powierzchni 26,57 ha w tym na olsie typowym (Ol) - 19,04 ha, na olsie jesionowym (OlJ) – 7,53 ha. Wytworzyły się z najczęściej głębokich torfów (tn) - 14,17 ha lub torfów niskich podścielonych piaskami (tn/p) –12,40 ha. Tworzą się one pod wpływem płytko występujących wód gruntowych i nagromadzanie się wód powierzchniowych w miejscach o utrudnionym odpływie. Ewapotranspiracja jest tu równoważona przez opady a zwłaszcza dopływ wód co w naszym klimacie jest dość istotne, ponieważ opady są często niż parowanie z powierzchni gruntu. Wody zasobne w składniki pokarmowe, zwłaszcza wapń i magnez kształtują trofizm gleb torfowisk niskich zapewniając możliwości rozwoju żyznych (eutroficznych) zbiorowisk bagiennych. Pierwiastki te także neutralizują zakwaszenie powstające jako produkt rozkładu materii organicznej. Jak wynika z danych przedstawionych powyżej sekwencja poziomów genetycznych tych gleb może być dwojaka: PO – O – D jeżeli w profilu występuje gatunek tn/p (torf niski na utworze mineralnym, lub PO – O jeżeli w gatunku gleby występuje tylko tn (torf niski). Gleby torfowe torfowisk przejściowych - Tp 35 Na terenie rezerwatu skartowano tylko 0,20 ha tych gleb na siedlisku boru mieszanego bagiennego (BMb). Jest to głęboki torf przejściowy tp o miąższości co najmniej 2,0 m. Gleby te należą do mezotroficznych, mały przepływ wód nie sprzyja neutralizacji kwaśnych produktów rozkładu materii organicznej. Odczyn jest najczęściej kwaśny, pHKCl waha się w granicach 4-5. Sekwencja poziomów genetycznych jest następująca: POtpr – Otpr Gleby torfowo-murszowe – Mt Gleby te na terenie rezerwatu zajmują 0,77 ha, z czego na ols typowy (Ol) przypada powierzchnia 0,19 ha a na ols jesionowy (OlJ) 0,58 ha . W przypadku olsu typowego torf niski podścielony jest średnio głębokim utworem mineralnym (tn/p). Na siedlisku olsu jesionowego występuje natomiast głęboki torf niski (tn). Gleby tofowo-murszowe należą typu murszowych których genezy należy zawsze upatrywać w trwałym osuszeniu wierzchnich warstw torfu. Płytsze gleby torfowo-murszowe przechodzą zwykle, jeżeli uwilgotnienie jest niezmienne w gleby mineralno murszowe. Układ poziomów genetycznych tej gleby jest następujący: Mt – Ot na siedlisku olsu jesionowego; Mt – Ot – D na siedlisku olsu typowego. Gleby mineralno murszowe - MRmm Wymieniony podtyp powstaje w wyniku muszenia płytszych warstw torfu zalegających na mineralnym podłożu. Gleby te w rezerwacie zajmują powierzchnię 3,22 ha i występują na siedlisku olsu jesionowego (OlJ), płytki mursz zalega tu na piasku luźnym (m/pl). W glebach tego typu mursz najczęściej pochodzenia torfowego, jednak część gleb tego typu może powstać z mułu. Najczęściej układ poziomów genetycznych jest następujący: AOM – D, gdzie ,,D” to mineralne podłoże. Mady rzeczne właściwe - MDw 36 Jest to podtyp gleby powstający w wyniku akumulacji materiału mineralnego i organicznego transportowanego w postaci zawiesiny przez wody rzeczne. W rezerwacie skartowano ogółem 11,00 ha tych gleb z czego na siedlisku lasu łęgowego (Lł) 10,90 ha , olsu jesionowego (OlJ) 0,10 ha. W miejscowych warunkach wytworzyły się one z mad bardzo lekkich (mdbl) – 8,64 ha lub mad lekkich (mdl) – 2,36 ha. mada bardzo lekka występuje na siedlisku olsu jesionowego (0,10 ha). Budowa profilu glebowego jest następująca: Ol - A – AC – G Jak wynika z zapisu układu poziomów genetycznych gleby te charakteryzuje oglejenie gruntowe, wyraźnie modyfikujące warunki siedliskowe, sprzyjające rozwojowi łęgów przystrumykowych jak to ma miejsce także w rezerwacie. Mady rzeczne próchniczne – MDp Gleb takich skartowano na terenie rezerwatu 15,46 ha, wytworzyły się one z mad bardzo lekkich (mdbl) – 9,20 ha i mad lekkich (mdl) – 6,26 ha. Mady próchniczne w rezerwacie występują na siedlisku lasu łęgowego. W poziomie A mady te zawierają ponad 3% do 10 % materii organicznej (od 1,7 do 5,8% C organicznego), o miąższości co najmniej 20 cm. Mady te powstały w z namułów rzecznych, z wyraźnym często udziałem frakcji pylastej. Charakteryzują się one wysoką zawartością jonów zasadowych sprzyjających tworzeniu się struktury gruzełkowej. Sekwencja poziomów genetycznych jest następująca: Ol – A – AC – G lub Ol – A – Agg - Gca Poziom Ol jest często na zakończenie sezonu wegetacyjnego całkowicie rozłożony. Mady rzeczne brunatne - MDbr W rezerwacie skartowano 3,04 ha mad tego typu, wytworzyły się one z mad bardzo lekkich (mdbl), a występuje na nich siedlisko lasu łęgowego (Lł). Powstają one głownie z mad rzecznych właściwych, niekiedy mogą także z mad próchnicznych. Brak procesów zalewowych jest zasadniczym czynnikiem determinującym powstanie tego podtypu mad rzecznych jak naturalnej konsekwencji rozwoju procesów brunatnienia w warunkach braku stałego uwilgotnienia profilu glebowego. Należy zauważyć, że występujące tu siedliska łęgowe z czasem przechodzą w grądy niskie. Poziom brunatny o cechach diagnostycznych typu cambic charakteryzuje się znaczą miąższością, kształtującą się w granicach 0,50 m. 37 Budowa profilu glebowego jest następująca: Ol – A – Bbr – C Odczyn tych gleb jest obojętny lub słabo alkaliczny, zawartość próchnicy dość zróżnicowana, zależna od tego m.in. z jakiego podtypu powstały, relacje C:N kształtują się w wąskich granicach, zawartość składników pokarmowych jest najczęściej wysoka. 38 Tabela 18 Zestawienie powierzchni typów siedliskowych lasu w typów, podtypów i gatunków gleb A. Siedliska świeże i wilgotne Typ, podtyp i gatunek gleby SWL pl Razem PRw plm ps Razem PRbr pl pg/ukp Razem BRw pg:pls glp1 igc2 Razem BRwy igc1 Razem BRKt glp1 igc1 glp:,pls Razem RDw pl plm ps/pl pls psm pls:,uig Razem RDbr pl plm ps/pl ps pls psm ps/ľp ps:pg upypg pls:upypg pls:glp pls:gc pls:,uig pls::uig Razem Bśw BMśw LMśw 0,76 0,76 Lśw BMw LMw Lw 0,47 0,47 0,32 0,32 0,38 2,66 3,04 3,01 0,56 1,95 5,52 3,01 0,56 1,95 5,52 8,37 8,37 8,37 8,37 0,57 2,29 3,45 1,14 10,91 25,02 4,26 6,58 5,16 18,99 0,64 14,10 49,73 15,69 7,67 41,50 67,36 2,36 4,70 3,07 3,93 20,94 1,45 40,83 9,96 219,46 39 0,77 0,32 1,09 0,38 2,66 3,04 1,16 12,97 % 1,23 1,23 0,77 0,77 Razem 0,57 1,16 0,57 2,29 4,02 17,23 6,58 6,3 29,9 0,64 14,10 74,75 0,68 5,5 33,84 4,03 9,35 0,82 1,15 4,11 3,08 10,08 1,79 74,43 16,37 13,17 75,34 4,03 76,71 2,36 4,70 0,82 4,22 3,93 25,05 4,53 50,91 11,75 293,89 0,09 0,09 0,00 0,05 0,02 0,08 0,00 0,03 0,18 0,21 0,00 0,21 0,04 0,14 0,38 0,00 0,58 0,58 0,00 0,08 0,04 0,16 0,28 0,00 1,20 0,46 0,44 2,08 0,04 0,98 5,20 0,00 1,14 0,92 5,24 0,28 5,33 0,16 0,33 0,06 0,29 0,27 1,74 0,31 3,54 0,82 20,43 Typ, podtyp i gatunek gleby RDb pl plm pl/zp ps/pl pls pg:pls pls:,uig pls::uig Razem B pl ps/pl pls pls:,upypg pls:,uig pls::uig Razem Gw ps/pl Razem MRm pl plm ps/pl pls m/pls Razem MRw m/pls Razem Dw pl psm pls:glp pls:,uig pls::uig Razem Dp plm pls psm upypg pls:,upypg glp:pls Razem Dbr plm ps/pl ps upypg Bśw 254,41 254,41 190,13 190,13 BMśw LMśw 249,54 33,51 12,96 17,81 75,61 4,92 394,35 105,41 3,06 0,72 8,03 4,60 121,82 Lśw BMw LMw Lw 1,52 % 1,57 17,30 4,27 5,89 4,05 34,60 505,47 33,51 12,96 19,38 92,91 4,27 5,89 8,97 683,36 1,49 5,48 6,97 295,54 3,06 0,72 8,03 6,09 5,48 318,92 1,55 1,55 1,55 1,55 0,05 1,00 0,85 0,05 1,85 1,16 0,68 0,28 2,12 0,05 1,00 2,01 0,68 0,28 4,02 0,54 0,54 0,54 0,54 1,14 1,14 0,69 2,09 0,52 0,30 4,74 0,69 2,09 0,52 0,30 3,08 0,38 0,72 1,10 1,66 2,07 0,32 0,42 0,95 2,72 3,67 9,14 0,56 1,35 3,89 40 Razem 2,81 0,38 2,79 0,32 0,42 0,95 2,72 7,58 9,14 0,56 1,35 3,89 0,00 35,14 2,33 0,90 1,35 6,46 0,30 0,41 0,62 47,50 0,00 20,54 0,21 0,05 0,56 0,42 0,38 22,17 0,00 0,11 0,11 0,00 0,00 0,07 0,14 0,05 0,02 0,28 0,00 0,04 0,04 0,00 0,08 0,05 0,15 0,04 0,02 0,33 0,00 0,03 0,19 0,02 0,03 0,07 0,19 0,53 0,00 0,64 0,04 0,09 0,27 Typ, podtyp i gatunek gleby pls:,uig Razem AN pls Razem Razem Bśw BMśw LMśw Lśw 0,56 444,54 541,95 1,58 1,58 314,00 BMw LMw Lw Razem % 9,43 23,81 9,43 24,37 126,61 1,58 1,58 1438,57 0,05 3,40 8,02 0,66 1,69 0,00 0,11 0,11 100,00 B. Siedliska bagienne i łęgowe Typ, podtyp i gatunek gleby BMb Ol Gt tn/p Razem Gts pl Razem GMł mdbl Razem Młt tn tn/p Razem Tn tn tn/p Razem Tp tp 0,20 Razem 0,20 Mt tn tn/p Razem MRmm m/pls Razem MDw mdbl mdl Razem MDp mdbl mdl Razem MDbr mdbl Razem 0,20 41 Lł OlJ Razem 1,64 1,64 1,64 1,64 1,39 1,39 0,25 0,25 1,18 1,39 1,39 0,21 0,21 0,46 0,46 1,18 1,18 0,55 1,73 2,36 0,55 2,91 10,01 9,03 19,04 4,16 3,37 7,53 14,17 12,4 26,57 0,20 0,20 0,58 0,19 0,19 0,58 0,58 0,19 0,77 3,22 3,22 3,22 3,22 0,10 0,10 22,05 14,8 8,54 2,36 10,9 8,64 2,36 11,00 9,2 6,26 15,46 9,2 6,26 15,46 3,04 3,04 29,61 3,04 3,04 66,66 0,00 2,46 2,46 0,00 2,09 2,09 0,00 0,69 0,69 0,00 3,54 0,83 4,37 0,00 21,26 18,60 39,86 0,00 0,30 0,30 0,00 0,87 0,29 1,16 0,00 4,83 4,83 0,00 12,96 3,54 16,50 0,00 13,80 9,39 23,19 0,00 4,56 4,56 100,00 Tabela 19 Zestawienie powierzchni typów siedliskowych lasu wg uwilgotnienia siedliska A. Siedliska świeże I wilgotne Wariant siedliska Wariant 1 Wariant 2 Razem Bśw BMśw LMśw Lśw BMw LMw Lw 444,54 540,01 302,2 71,03 0,05 3,40 1,94 11,8 55,58 444,54 541,95 314,00 126,61 0,05 3,40 Razem % 6,79 1368,02 95,10 1,23 70,55 4,90 8,02 1438,57 100,00 B. Siedliska bagienne i łęgowe Wariant siedliska Wariant 1 Wariant 2 Wariant 3 Razem BMb 0,20 0,20 Ol Lł OlJ 0,19 19,32 2,54 22,05 3,36 10,59 0,85 14,8 6,54 21,04 2,03 29,61 Razem % 10,09 15,14 51,15 76,73 5,42 8,13 66,66 100,00 Tabela 20 Zestawienie powierzchni typów siedliskowych lasu wg aktualnego stanu lasu A. Siedliska świeże I wilgotne Wariant siedlisk Bśw BMśw LMśw Lśw BMw LMw Lw Siedliska w stanie normalnym 411,09 333,91 183,49 106,07 0,05 3,40 tym na glebach porolnych 42,26 56,01 12,91 4,10 Siedliska zniekształcone 33,45 177,83 130,51 20,54 tym na glebach porolnych 35,77 29,99 2,58 Siedliska zdegradowane 30,21 tym na glebach porolnych Razem 444,54 541,95 314,00 126,91 0,05 3,40 tym na glebach porolnych 42,26 91,78 42,9 6,68 Razem 8,02 8,02 % 1046,03 72,71 115,28 8,01 362,33 25,19 68,34 4,75 30,21 2,10 1438,57 0,00 100,00 183,62 12,76 B. Siedliska bagienne i łęgowe Wariant siedliska BMb Siedliska w stanie normalnym 0,20 tym na glebach porolnych Razem 0,20 42 Ol 22,05 OlJ 14,80 Lł 29,61 Razem 66,66 22,05 14,80 29,61 66,66 8.2.2. Szata roślinna 8.2.2.1. Zespoły i zbiorowiska leśne Na terenie rezerwatu krajobrazowego „Dolina rzeki Brda” stwierdzono występowania 9 zespołów leśnych. Ich systematyka i zróżnicowanie przedstawia się następująco: Kl. Alnetea glutinosae Br.-Bl. Et R. Tx. 1943 Rz. Alnetalia glutinosae R.Tx. 1937 Zw. Alnion glutinosae (Malc. 1929) Meijer Drees 1936 1.Ribeso nigri-Alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 Kl. Querco-Fagetea Br.-Bl. Et Vlieg. 1937 Rz. Fagetalia sylvaticae Pawł. In Pawł., Sokoł. Et Wall. 1928 Zw. Alno-Ulmion Br.-Bl. Et R.Tx. 1943 p.Zw. Alnenion glutinoso-incanae Oberd. 1953 2.Fraxino-Alnetum W. Mat. 1952 2.a. wariant typowy 2.b. wariant źródliskowy z Cardamine amara p.Zw. Ulmenion minoris Oberd. 1953 3.Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J. Mat. 1976 Zw. Carpinion betuli Issl. 1931 em. Oberd. 1953 4. Aceri-Tilietum platyphylli Faber 1936, (Zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata Jutrz.-Trzeb.) 4.1.– Aceri-Tilietum platyphylli - gleby deluwialne 4.1.a. wariant wilgotny 4.1.b. wariant typowy 4.1.c. wariant świetlisty 4.2.– Aceri-Tilietum platyphylli - nasadzenia sosny na glebach deluwialnych 4.3. Aceri-Tilietum platyphylli – gleby brunatno rdzawe RDbr i brunatne wyługowane BRwy 4.3.a. wariant wilgotny 4.3.b. wariant typowy 4.3.c. wariant świetlisty 4.4. Aceri-Tilietum platyphylli – nasadzenia sosny na glebach brunatno rdzawe RDbr i brunatnych wyługowanych BRwy 4.5. Aceri-Tilietum platyphylli – nasadzenia sosny na glebach rdzawych właściwych RDw 43 5. Tilio cordatae-Carpinetum betuli Tracz. 1962 5.1. Tilio cordatae-Carpinetum betuli stachyetosum 5.2. Tilio cordatae-Carpinetum betuli stachyetosum – nasadzenia sosny 5.3. Tilio cordatae-Carpinetum betuli typicum 5.4. Tilio cordatae-Carpinetum betuli typicum – nasadzenia sosny 5.5. Tilio cordatae-Carpinetum betuli calamagrostietosum 5.6. Tilio cordatae-Carpinetum betuli - nasadzenia sosny na glebach rdzawych RDw Kl. Quercetea robori-petrae Br.-Bl. Et R. Tx. 1943 Rz. Quercetalia roboris R.Tx. 1931 Zw. Quercion robori-petraea Br.-Bl. 1932 6. Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petraeae (Hartm. 1934) Scam. Et pass. 1959 Kl. Vaccinio-Piceetea Br.-Bl. 1939 Rz. Cladonio-Vaccinietalia Kiell.-Lund 1967 Zw. Dicrano-Pinion Libb. 1933 Pzw. Dicrano-Pinenion Seibert in Oberd (ed() 1992 em Grupa borów mieszanych 7. Querco roboris-Pinetum (W.Mat.1981) J. Mat. 1988 7.1. Querco roboris-Pinetum – postać typowa 7.2. Querco roboris-Pinetum – monokultury sosny na glebach bielicowordzawych RDb 7.3. Querco roboris-Pinetum – monokultury sosny na glebach bielicowych B Grupa borów sosnowych 8. Leucobryo-Pinetum W. Mat. (1962) 1973 8.1. Leucobryo-Pinetum na glebach bielicowo-rdzawych 8.2. Leucobryo-Pinetum na glebach bielicowych 9. Peucedano-Pinetum Mat. (1962) 1973 9.1. Peucedano-Pinetum typicum 9.2. Peucedano-Pinetum callunetosum Boiń. 2002 1. Ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum Ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum na terenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” zajmuje stosunkowo niewielką powierzchnię. Rozwija się głównie na odcinku Woziwoda- 44 Rudzki Most. Ale jego niewielkie powierzchnie obserwować można na całym pozostałym odcinku doliny Brdy. Drzewostan omawianego zbiorowiska jest na ogół dwuwarstwowy. Oba piętra drzew tworzy olsza czarna Alnus glutinosa. W podszycie występuje głównie kruszyna Frangula alnus i podrost olszy czarnej. Pokrycie runa wynosi ponad 70 %. Ma ono charakter mozaikowy. W miejscach silnie zabagnionych występują gatunki olsowe z klasy Alnetea glutinosae (turzyca długokłosa Carex elongata, trzcinnik lancetowaty Calamatgrostis canescens, europaeus, psianka słodkogórz karbieniec Lycopus Solanum dulcamara itd.) oraz szuwarowe z klasy Phragmitetea – turzyca błotna Carex acutiformis, narecznica błotna Thelypteris palustris i inne. Stosunki florystyczne zespołu przedstawiono w tabeli nr 1, zdj.1. 2. Łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum Łęg jesionowo-olszowy występuje na terenie całego rezerwatu. Jego na ogół stosunkowo wąskie płaty występują w pobliżu koryta Brdy i jej dopływów. Drzewostan omawianego zespołu jest na ogół jednowarstwowy i zdominowany przez olszę czarną. Brak w nim drugiego składnika – jesionu wyniosłego, który jest częstym elementem drzewostanu na innych terenach. Średnie zwarcie podszytu wynosi 36,6%. Jednak spotyka się płaty, gdy warstwa ta nie występuje (zjawisko „defruticetyzacji”) lub dochodzi do 90 % („zjawisko fruticetyzacji”). Najczęściej w warstwie krzewów występuje czeremcha zwyczajna Prunus padus, kruszyna Frangula alnus i nieco rzadziej leszczyna Corylus avellana oraz porzeczka czarna Ribes nigrum. Pokrycie warstwy zielnej przeważnie przekracza 90 %. W największych ilościach i najczęściej rosną w niej takie gatunki jak: śledzienica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, niecierpek pospolity Impatiens nolitangere, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, przytulia czepna Galium aparine i wiechlina zwyczajna Poa trivialis. Niekiedy w dużym stopniu ilościowości rosną również: turzyca błotna Carex acutiformis, mozga trzcinowata Phalaris arundinacea, rzeżucha gorzka Cardamine amara, sadziec konopiasty Eupatorium cannabinum, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, wiązówka błotna Filipendula ulmaria i inne higrofilne gatunki. W zespole łęgu jesionowo-olszowego wydzielono dwa wyraźne warianty siedliskowe: typowy i źródliskowy z Cardamine amara. Ostatnio Boiński (2002) fitocenozy wariantu z Cardamine amara włączył do podzespołu źródliskowego łęgu olszowojesionowego Fraxino-Alnetum cardaminetosum. 45 2.a. Wariant typowy (podzespół typowy Fraxino-Alnetum typicum) Pod względem typologii leśnej wariant typowy (podzespół typowy) najczęściej w warunkach olsu Ol, rzadziej lasu łęgowego Lł. rozwija się Niekiedy jego niewielkie fitocenozy zajmują skraj zabagnień lub wykształcają się wtórnie wśród wilgotnych łąk i pastwisk. Na ogół zajmują gleby torfowe (Tn) wykształcone z torfów niskich tn, rzadziej przejściowych tp (tab.1. zdj.10-19). Struktura i skład florystyczny wariantu typowego jest analogiczna, do przedstawionej wyżej przy opisie całego zespołu. Największą rolę w budowie opisywanego zbiorowiska mają gatunki charakterystyczne i wyróżniające zespołu i podzwiązku Alnenion glutinoso-inacanae (średni stopień pokrycia 40%). Dużą role pełnią także rośliny nitrofilne z klasy Artemisietea (średni stopień pokrycia –19,1%) i łąkowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea (średni stopień pokrycia-7,1%). O znacznej wilgotności podłoża świadczy duży udział gatunków charakterystycznych i wyróżniających z klasy Alnetea glutinosae - średni stopień pokrycia -10%. (Jako gatunki wyróżniające dla klasy Alnetea glutinosae uznano także rośliny szuwarowe z klasy Phragmitetea) (J. Trzpis-Zielińska 2003). 2.b. Wariant źrodliskowy z Cardamine amara (podzespół źródliskowy łęgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum cardaminetosum) Wariant źródliskowy łęgu jesionowo-olszowego wykształca się najczęściej w warunkach lasu łęgowego (Lł) lub olsu jesionowego OlJ i rozwija się przeważnie na madach (madach rzecznych własciwych MDw, madach rzecznych próchnicznych MDp) lub na glebach deluwialnych brunatnych DBr. Jego na ogół niewielkie fitocenozy spotyka się w miejscach wysięku wody na granicy terasy zalewowej i nadzalewowej. Niekiedy też rozwija się wzdłuż niewielkich, na ogół okresowych cieków – dopływów Brdy. Runo podobnie jak w olsie posiada zwykle charakter mozaikowy. W powoli spływającej, niewielkimi strumykami wodzie występują rośliny preferujące płytkie wody przepływowe – rzeżucha gorzka Cardamine amara, przetacznik bobowniczek Veronica beccabunga, trędownik oskrzydlony Scrophularia umbrosa, turzyca odległokłosa Carex remota i inne, a z mchów Brachythecium rivulare (tab. 1. zdj. 2-9). Poza udziałem gatunków wyróżniających zbiorowisko to różni się od opisanego powyżej średnim stopniem pokrycia niektórych grup syntaksonomicznych. Nieco większy średni stopień pokrycia uzyskują gatunki ze związku Alno-Ulmion -13% (w wariancie typowym -9,7%). Mniejszą role pełnią rośliny nitrofilne z klasy Artemisietea (13%) (J. TrzpisZielińska 2003). 46 3. Łęg wiązowo-jesionowy Ficario-Ulmetum campestris Łęg wiązowo-jesionowy Ficario-Ulmetum campestris występuje głównie w obrębie Świt, gdzie zajmuje na ogół wąskie powierzchnie terasy zalewowej lub dolne partie zboczy doliny rzeki. Wykształca się najczęściej w warunkach lasu łęgowego Lł, na madach rzecznych próchnicznych MDp i madach rzecznych brunatnych MDbr lub rzadziej w warunkach olsu jesionowego OlJ, na glebach mineralno murszowych MRmm (tab.2). Drzewostan opisywanego zespołu jest jedno lub – dwuwarstwowy. Górną warstwę tworzy olsza czarna, z domieszką jesionu wyniosłego Fraxinus excelsior. W niektórych płatach ten ostatni gatunek dominuje. W większości fitocenoz występuje także wiąz pospolity Ulmus minor, grab pospolity Carpinus betulus i lipa drobnolistna Tilia cordata. W dolnym piętrze najczęściej rośnie podrost wymienionych wyżej drzew (poza olszą czarną). Warstwę krzewów (średnie zwarcie – 47,1%). przeważnie budują: czeremcha zwyczajna Prunus padus, leszczyna Corylus avellana i podrost wyżej wymienionych drzew. Runo cechuje bardzo wyraźna zmienność fenologiczna. Na wiosnę dominują w nim geofity: ziarnopłon wiosenny Ranunculus ficaria, zawilec żółty Anemone ranunculoides, zawilec qajowy A. nemorosa i piżmaczek wiosenny Adoxa moschatellina. Później dominują inne gatunki – gajowiec żółty Lamiastrum galeobdolon, kopytnik pospolity Asarum europaeum, skrzyp łąkowy Equisetum pratense, a w niektórych płatach także szczyr trwały Mercurialis perennis. Największą rolę w składzie florystycznym pełnią gatunki z następujących grup syntaksonomicznych – Ficario-Ulmetum i Ulmenion minoris – 19,1%, rzędu Fagatelia sylvaticae – 19,2% i klasy Querco-Fagatea – 19,3%. W porównaniu z opisanym wyżej zespołem łęgu olszowo-jesionowego FraxinoAlnetum w łęgu wiązowo-jesionowym większa jest rola gatunków ze związku Carpinion betuli, rzędu Fagatelia sylvaticae i klasy Querco-Fagatea. Wyraźnie mniejszy udział mają natomiast gatunki ze związku Alno-Ulmion, zespołu Fraxino-Alnetum i podzwiązku Alnenion glutinoso-incanae (J. Trzpis-Zielińska 2003). 4. Grąd zboczowy Aceri-Tilietum platyphylli ( zbiorowisko Acer platanoidesTilia cordata ) Według W. Matuszkiewicza (2001) na terenie Polski występują dwa zbiorowiska obejmujące grądy zboczowe: Aceri-Tilietum platyphylli i zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata. Zespól Aceri-Tilietum platyphylli należy do związku Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani i obejmuje zbiorowiska górskie i podgórskie w południowej Polsce. Natomiast 47 zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata wg Matuszkiewicza (2001) obejmuje niżowe lasy zboczowe klonowo-lipowe i należy do związku Carpinion betuli. Ponieważ jednak na terenie Borów Tucholskich od kilku lat grądy zboczowe określa się jako Aceri-Tilietum to w niniejszej pracy przyjęto tę nazwę. W nawiasie natomiast zastosowano aktualne nazewnictwo Matuszkiewicza (2001) Siedliska grądu zboczowego występują na całym badanym odcinku doliny Brdy, głównie jednak w obrębie Świt, gdzie zbocza doliny Brdy są bardzo strome i stosunkowo wysokie. Obok płatów naturalnych występują na dużej powierzchni fitocenozy zniekształcone i silnie zniekształcone. Opisywane zbiorowisko wykształca się na glebach deluwialnych brunatnych Dbr, deluwialnych właściwych Dw i rdzawo-brunatnych RDbr, rzadziej na glebach brunatnych wyługowanych BRwy oraz rdzawych właściwych RDw (tylko nasadzenia sosny). 4.1. Aceri-Tilietum platyphylli ( zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata ) Grąd zboczowy – gleby deluwialne (tabela 3, zdj. 5, 6, 7, 10, 16, 17) Pod względem typologii leśnej fitocenozy grądu zboczowego na glebach deluwialnych rozwijają się w warunkach lasu świeżego Lśw. Ich drzewostan jest dwuwarstwowy. Zwarcie górnego piętra nie jest na ogół duże i waha się w granicach od 50 do 70 %. Zwarcie dolnego piętra jest nieco niższe (45-60%). W górnej warstwie drzew najczęściej występują: lipa drobnolistna Tilia cordata, dąb szypułkowy Quercus robur oraz grab zwyczajny Carpinus betulus. Domieszkę tworzy również sosna zwyczajna Pinus sylvestris. W niektórych płatach występuje także klon zwyczajny Acer platanoides i topola osika Populus tremula. W dolnym piętrze najczęściej rośnie grab zwyczajny Carpinus betulus i lipa drobnolistna Tilia cordata. Zwarcie warstwy krzewów jest silnie zróżnicowane i waha się od 10 do 50 %. Występują w niej najczęściej: leszczyna Corylus avellana, wiciokrzew suchodrzew Lonicera xylosteum i dereń świdwa Cornus sanguinea oraz podrost Tilia cordata i Carpinus betulus. Pokrycie runa jest bardzo zróżnicowane (20-95 %). Zostanie ono scharakteryzowane poniżej przy opisie wariantów. W omawianym zbiorowisku wyróżniono 3 warianty siedliskowe: wariant typowy, wariant wilgotny i wariant świetlisty. Ich odmienność florystyczna nie jest jednak zbyt duża. 4.1.a. Wariant typowy 48 W runie wariantu typowego w największych ilościach rosną: dzwonek jednostronny Campanula rapunculoides, gajowiec żółty Lamiastrum galeobdolon, miodunka ćma Pulmonaria obscura, marzanka wonna Galium odoratum, groszek wiosenny Lathyrus vernus, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, wiechlina gajowa Poa nemoralis, konwalia majowa Convallaria majalis, perłówka zwisła Melica nutans oraz wyka leśna Vicia sylvatica. 4.1.b. Wariant wilgotny Wariant wilgotny wykształca się przeważnie w dolnych partiach zboczy doliny Brdy. Pod względem typologii leśnej zajmuje siedlisko lasu silnie świeżego Lśw2. Wyróżnia go obecność gatunków wilgociolubnych, głównie ziarnopłonu wiosennego Ranunculus ficaria, a w warstwie mszystej Mnium undulatum. 4.1.c. Wariant świetlisty Wariant świetlisty rozwija się na ogół w górnych partiach zboczy. Cechuje go mniejszy udział gatunków z rzędu Fagetalia sylvaticae, a wyróżnia obecność lub większy stopień ilościowości roślin światłolubnych takich jak: trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea , traganek szerokolistny Astragalus glycyphyllos , groszek czerniejący Lathyrus niger, wyka kaszubska Vicia cassubica i pajęcznica gałęzista Anthericum ramosum. Zróżnicowanie florystyczne, z podziałem na warianty przedstawiono w tabeli 3. 4.2. Aceri-Tilietum platyphylli (zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata) – nasadzenia sosny na glebach deluwialnych (tabela 4, zdj. 8, 15, 16, 17) W tabeli nr 4 zestawiono zdjęcia, które prezentują nasadzenia sosny na siedlisku grądu zboczowego. Zajmują one podobnie jak wyżej opisane warianty grądu zboczowego gleby deluwialne. Niedostosowanie składu drzewostanu do siedliska, wieloletnia pinetyzacja zbiorowiska spowodowały duże zmiany w składzie florystycznym grądu zboczowego. W porównaniu z płatami z drzewostanem naturalnym zmniejszył stopień pokrycia gatunków się bardzo wyraźnie wyróżniających zbiorowisko oraz roślin grądowych z rzędu Fagetalia sylvaticae ( 16,4%) i klasy Querco-Fagetea (12,5%). Większy stopień pokrycia uzyskały natomiast gatunki borowe z klasy Vaccinio-Piceetea ( 3,85%) i gatunki mezofilne z grupy wyróżniających borów mieszanych - 9,55% (J. Trzpis-Zielińska 2003). 4.3. Aceri-Tilietum platyphylli ( zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata ) Grąd zboczowy – gleby brunatno rdzawe (RDbr) i brunatne wyługowane 49 Większość fitocenoz grądu zboczowego w rezerwacie występuje na glebach brunatno-rdzawych RDbr lub brunatnych wyługowanych BRwy. Ich skład florystyczny jest dość zbliżony do fitocenoz wykształconych na glebach deluwialnych (tab. 3 , zdj.: 1-4, 7, 8-9, 11-15, 18-20). Drzewostan w omawianym zbiorowisku jest przeważnie dwuwarstwowy. Średnie zwarcie górnego piętra wynosi 59,5% i waha się od 30 do 90 %. Tworzą go przede wszystkim lipa drobnolistna Tilia cordata, grab zwyczajny Carpinus betulus i dąb szypułkowy Quercus robur. W dolnych partiach zboczy towarzyszy im olsza czarna Alnus glutinosa, a w górnych - sosna pospolita Pinus sylvestris. Rzadziej rosną jawor Acer pseudoplatanus, wiąz górski Ulmus glabra i brzoza brodawkowata Betula pendula. Zwarcie dolnego pietra wynosi średnio - 19,5%, ale występują fitocenozy bez dolnego piętra lub jego zwarcie wynosi aż 70 %. W skład niższego piętra drzew wchodzą młodsze osobniki lipy drobnolistnej, grabu zwyczajnego i rzadziej dębu szypułkowego. Średnie zwarcie podszytu wynosi – 47,2%i waha się od 10 do 60 %. Buduje go najczęściej leszczyna, wiciokrzew suchodrzew oraz młodszy podrost lipy drobnolistnej, grabu zwyczajnego i rzadziej innych drzew liściastych. Niekiedy spotyka się w nim porzeczkę alpejska Ribes alpinum. Przeciętne pokrycie warstwy zielnej wynosi – 48,6 %, ale jest bardzo zróżnicowane i waha się od 20 do 95 %. Najczęściej w runie występują: gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, gajowiec żółty, miodunka ćma, marzanka wonna, groszek wiosenny, wiechlina gajowa, perłówka zwisła, przylaszczka, zawilec gajowy, sałatnik leśny Mycelis muralis i kosmatka owłosiona Luzula pilosa. Podobnie jak w fitocenozach wykształconych na glebach deluwialnych w omawianym zbiorowisku wyróżniono trzy warianty: typowy, wilgotny i świetlisty. 4.3.a. Wariant typowy W runie wariantu typowego w największym stopniu ilościowości i o dużym stopniu stałości występują: gwiazdnica wielkokwiatowa, marzanka wonna, groszek wiosenny, kokoryczka wonna Polygonatum odoratum, piżmaczek wiosenny Adoxa moschatellina, wiechlina gajowa, perłówka zwisła, zawilec gajowy, sałatnik leśny, konwalia majowa i konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium. 4.3.b. Wariant wilgotny Wariant wilgotny występuje przeważnie w dolnych partiach zboczy doliny Brdy. Wyróżnia go obecność w składzie gatunków wilgociolubnych – wiązu polnego, derenia 50 świdwy Cornus sanguinea, niecierpka pospolitego Impatiens noli-tangere, gwiazdnicy gajowej Stellaria nemorum, a w warstwie mszystej Mnium undulatum. W ramach wariantu wilgotnego wydzielono subwariant z kokoryczą pustą Corydalis cava, który cechuje bardzo wyraźny aspekt wiosenny. Wtedy masowo kwitnie kokorycz pusta i towarzyszący jej ziarnopłon wiosenny Ranunculus ficaria oraz zawilec gajowy Anemone nemorosa. Ponadto w odróżnieniu od pozostałych fitocenoz wariantu wilgotnego rosną w nim szczyr trwały Mercurialis perennis i jaskier włochaty Ranunculus lanuginosus. 4.3.c. Wariant świetlisty Wariant świetlisty grądu zboczowego występuje najczęściej w górnych partiach zboczy doliny Brdy. W stosunku do pozostałych wariantów cechuje go zmniejszony udział gatunków grądowych z rzędu Fagetalia sylvaticae. Większą rolę pełnią natomiast rośliny borowe z klasy Vaccinio - Piceetea, rośliny mezofilne z grupy borów mieszanych oraz światłolubne gatunki murawowe i okrajkowe z klas Festuco-Brometea i Trifolio-Geranietea. 4.4. Aceri-Tilietum platyphylli (zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata ) - nasadzenia sosny na glebach brunatno rdzawych RDbr Część zboczy na badanym odcinku doliny Brdy porastają obecnie nasadzenia sosny. Ich obecność stwierdzono we wszystkich obrębach. Pod względem typologii leśnej zajmują one siedliska lasu świeżego Lśw1 i silnie świeżego Lśw2 oraz rzadziej lasu mieszanego świeżego LMśw, które przeważnie uznano za zniekształcone. W glebach tych często widoczne jest użytkowanie rolnicze. Długotrwała pinetyzacja przyczyniła się do zniekształcenia składu florystycznego zespołu. Jej skutki są jednak bardzo zróżnicowane. Wg J. Trzpis-Zielińskiej 2003 w części fitocenoz, mimo udziału sosny nie obserwuje się jeszcze borowienia runa i warstwy mszystej. W innych zaznacza się w runie i warstwie mszystej proces borowienia, przy jednoczesnym zachowaniu gatunków diagnostycznych, reprezentujących zespól, związek Carpinion betuli, rząd Fagetalia sylvaticae i klasę QuercoFagetea . W trzeciej grupie zdjęć udział gatunków grądowych jest już minimalny. Jednak o ich przynależności do kręgu potencjalnych zespołów grądowych świadczy duża rola gatunków nitrofilnych z klasy Artemisietea. Zdjęcie 19 (tab. 4) przedstawia zbiorowisko na siedlisku grądu zboczowego, w którym na proces borowienia nałożyła się inna forma degeneracji – neofityzacja. Ekspansja czeremchy amerykańskiej spowodowała zanik nie tylko gatunków grądowych, ale i z pozostałych grup roślin towarzyszących. 51 4.5. Aceri-Tilietum platyphylli ( zbiorowisko Acer platanoides-Tilia cordata ) – nasadzenia sosny na glebach rdzawych właściwych RDw W oddziale 102, na terenie obrębu Świt i rzadziej w innych miejscach tego obrębu (oddz. 23 f) stwierdzono obecność fitocenoz grądu zboczowego, który wykształcił się na glebach rdzawych właściwych. Zaobserwowano jednak tylko płaty, w których drzewostan zdominowany jest przez sosnę. Brak jest płatów z drzewostanem naturalnym. W oddziale 102 opisywane zbiorowisko zajmuje stoki poprzecznych wąwozów, a nie tak jak pozostałe fitocenozy grądu zboczowego stoki doliny Brdy. W zbadanych płatach omawianego zbiorowiska drzewostan jest przeważnie dwuwarstwowy. W górnym piętrze dominuje sosna zwyczajna Pinus sylvestris, niekiedy z domieszką brzozy brodawkowatej Betula pendula lub rzadko z Quercus robur. Dolne piętro budują gatunki właściwe dla grądów – Tilia cordata, Carpinus betulus i Quercus robur oraz młodsze osobniki brzozy (tab. 4, zdj.: 4, 9, ). W podszycie, przeważnie bujnie rozwiniętym (średnie zwarcie – 60%) najczęściej występuje leszczyna Corylus avellana i czeremcha zwyczajna Prunus padus. Pokrycie warstwy zielnej jest zróżnicowane i waha się od 60 do 90 %. Najczęściej występują w niej: kupkówka Aschersona Dactylis aschershona, narecznica samcza Dryopteris filix-mas, fiołek leśny Viola reichenbachiana, sałatnik leśny Mycelis muralis, trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea, narecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana, malina kamionka Rubus saxatilis i ekspansywny neofit - . niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora (J. Trzpis-Zielińska 2003). Mimo niedostosowania drzewostanu do siedliska glebowego wciąż dużą rolę pełnią gatunki właściwe dla zbiorowiska - gatunki wyróżniające zbiorowisko (średni stopień pokrycia – 3,87%), gat. ze zw. Carpinion betuli (średni st. pokrycia - 4,85%), z rzędu Fagetalia sylvaticae (średni st. pokrycia - 7,28%) i klasy Querco-Fagetea (średni st. pokrycia – 17,9%). Duży udział mają także rośliny nitrofilne z klasy Artemisietea. Proces borowienia runa i warstwy mszystej zaszedł w niewielkim zakresie (średni stopień pokrycia gat. z klasy Vaccinio-Piceetea wynosi –23,9%) - (J. Trzpis-Zielińska 2003) 5. Grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum Wg Boińskiego (2002) Bory Tucholskie leżą w strefie przejściowej zazębiania się grądu środkowopolskiego Galio-Carpinetum i grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum. Zaliczył on jednak grądy Tucholskiego Parku Krajobrazowego w obrębie którego leży rezerwat „Dolina rzeki Brdy” do grądu subkontynentalnego. 52 Podobnie jak na obszarach sąsiednich na terenie rezerwatu stwierdzono obecność trzech podzespołów siedliskowych grądu subkontynentalnego: grąd niski Tilio-Carpinetum stachyetosum, grąd typowy Tilio-Carpinetum typicum i grąd wysoki Tilio-Carpinetum calamagrostietosum. Są one reprezentowane przez płaty silnie zróżnicowane pod względem stopnia naturalności. 5.1. Tilio-Carpinetum stachyetosum - grąd niski czyśćcowy drzewostany naturalne Grąd niski Tilio-Carpinetum stachyetosum, ze względu na specyficzną rzeźbę terenu nie zajmuje na terenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” dużej powierzchni. Jego płaty spotyka się głównie w obrębie Świt, gdzie zajmuje „wypłaszczone” podstawy zboczy i wkracza niekiedy na najniższe terasy doliny. Rzadziej rozwija się w lokalnych obniżeniach lub miejscach słabo przepuszczających wodę na wysoczyźnie. W oddziale 125 jego fitocenozy rozwijają się w warunkach lasu silnie swieżego Lśw2 na glebach brunatnych wyługowanych BRwy, na pozostałym obszarze pod względem typologii leśnej są to siedliska lasu świeżego Lśw1, a gleby brunatno-rdzawe RDbr. Drzewostan grądu niskiego jest dwuwarstwowy. W górnym piętrze o średnim zwarciu - 73% najczęściej występuje lipa drobnolistna Tilia cordata i dąb bezszypułkowy Quercus petraea. W części płatów wciąż dużą role pełnią gatunki iglaste - sosna lub świerk Picea abies. Niekiedy domieszkę tworzą: grab zwyczajny Carpinus betulus, jawor Acer pseudoplatanus, wiąz górski Ulmus glabra, topola osika Populus tremula, brzoza brodawkowana Betula pendula, a nad samą rzeką także olsza czarna Alnus glutinosa. W dolnym piętrze o średnim zwarciu – 67% dominuje grab lub miejscami lipa drobnolistna. Zwarcie podszytu jest silnie zróżnicowane i waha się od 5 do 60 %. Buduje go najczęściej leszczyna oraz młodszy podrost grabu i lipy drobnolistnej (tab. 5, zdj. 1-5). Pokrycie warstwy zielnej jest przeważnie duże, ale w niektórych miejscach nie przekracza nawet 30 %. Zwykle i niekiedy w dużym stopniu ilościowości rosna w nim: gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, kupkówka Dactylis aschersoniana, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, skrzyp łąkowy Equisetum pratense, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere, czyściec leśny Stachys sylvatica i marzanka wonna Galium odoratum. Największą rolę w budowie zespołu mają przedstawiciele następujących grup syntaksonomicznych: Tilio-Carpinetum i Carpinion beuli – 37,4%, Fagatelia sylvaticae – 18,5% i Alno-Ulmion – 10,9% (J. Trzpis-Zielińska 2003). 53 5.2. Tilio-Carpinetum stachyetosum - grąd niski czyśćcowy nasadzenia sosny i świerka W oddziale 69 b (obręb Świt i 41 b (obręb Zalesie) stwierdzono obecność nasadzeń sosny na siedlisku grądu niskiego (tabela 6 A). Rozwijają się one w warunkach lasu silnie świeżego (Lśw2 – obręb Świt) lub lasu mieszanego świeżego (LMśw – obręb Zalesie), na glebach brunatno-rdzawych. Przejawiają się duże różnice w stopniu zniekształcenia grądu niskiego pomiędzy płatami w obrębie Świt i obrębie Zalesie. W obrębie Świt drzewostan jest dwuwarstwowy. W górnym piętrze obok sosny lub świerka występuje brzoza brodawkowana. W dolnym piętrze rosną gatunki właściwe dla grądu – grab zwyczajny lub jesion wyniosły. W podszycie dominuje leszczyna i młodszy podrost graba (tab.6, zdj. 1-6). W warstwie zielnej o pokryciu 50-60 % przeważają wciąż gatunki typowe dla lasów grądowych. Niski jest natomiast udział roślin borowych. W obrębie Zalesie proces degeneracji zespołu jest stosunkowo wysoki. Drzewostan jest w nim jednowarstwowy, zbudowany przez sosnę. W warstwie krzewów następuje ekspansja czeremchy amerykańskiej (neofityzacja). W warstwie zielnej uwidacznia się silna caespityzacja (nadmierny rozwój traw z klasy Molinio-Arrhenatheretea – między innymi kupkówki ). Silnie, zwłaszcza w warstwie mszystej zaznacza się borowacenie. Udział gatunków grądowych – charakterystycznych dla Tilio-Carpinetum, zw. Carpinion betuli, rzędu Fagetalia sylvaticae i klasy Querco-Fagetea jest bardzo niski. Omówiony wyżej skład florystyczny, szczególnie duży udział traw z klasy MolinioArrhenatheretea może wskazywać, ze sosna w omawianym zbiorowisku została posadzona na dawnych łąkach (J. Trzpis-Zielińska 2003). 5.3. Tilio-Carpinetum typicum - grąd typowy Naturalne fitocenozy gradu typowego na terenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” występują głównie w obrębie Świt i nie zajmują zbyt dużej powierzchni. Przeważnie zastępują je nasadzenia sosny opisane poniżej. Tilio-Carpinetum typicum rozwija się tutaj na glebach brunatno-rdzawych RDbr, rzadziej na glebach deluwialnych brunatnych Dbr, w warunkach lasu świeżego Lśw1 i bardzo rzadko wśród płatów lasu mieszanego świeżego LMśw1. 54 Drzewostan omawianego zbiorowiska jest jedno lub-dwuwarstwowy. Tworzą go grab zwyczajny Carpinus betulus i nieco rzadziej lipa drobnolistna Tilia cordata oraz dąb szypułkowy Quercus robur. W niektórych płatach domieszkę tworzą: brzoza brodawkowana Betula pendula , brzoza omszona B. pubescens i dąb bezszypułkowy Quercus petraea. Te same gatunki występują również w dolnym piętrze drzew (tab. 5, zdj. 6-15). Zwarcie podszytu jest zróżnicowane i waha się od 2 do 95 % (średnio – 59,2%). Najczęściej budują go leszczyna Corylus avellana, trzmielina brodawkowata Euonymus .verrucosus oraz podrost wyżej wymienionych drzew. Pokrycie warstwy zielnej jest bardzo zróżnicowane i wynosi od 15 do 95 % (przeciętnie – 25,7%). Najczęściej występują w niej: gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, marzanka wonna Galium odoratum, gajowiec żółty Lamiastrum galeobdolon, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, sałatnik leśny Mycelis muralis, konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium i konwalia majowa Convallaria majalis. Największy stopień pokrycia osiągają wg J. Trzpis-Zielińskiej (2003) w omawianym zbiorowisku gatunki charakterystyczne zespołu i związku Carpinion betuli (39,8%), rzędu Fagetalia sylvaticae (15,5%) i klasy Querco-Fagetea (17,1%). Nieco odmienny skład florystyczny mają płaty, których drzewostan zdominowany jest przez brzozy, Cechuje je wyraźne zubożenie gatunków oraz wyraźnie mniejszy średni stopień pokrycia gatunków z rzędu Fagetalia sylvaticae ( 9,88%) i klasy Querco-Fagetea ( 19,1%). Uwidacznia się więc w nich degeneracyjny wpływ brzozy (J. Trzpis-Zielinska 2003). 5.4. Tilio-Carpinetum typicum - grąd typowy– nasadzenia sosny (tab. 6 b) Nasadzenia sosny na siedlisku grądu typowego zajmują bardzo dużą powierzchnię rezerwatu. Podobnie jak płaty naturalne występują głównie w obrębie Świt ale niekiedy stwierdzono je również w pozostałych obrębach. Pod względem typologii leśnej siedliska przez nie zajmowane pomimo tej samej gleby (brunatno-rdzawej RDbr) zaliczane są aż do 3 jednostek. Najczęściej określa się je jako las mieszany świeży LMśw, nieco rzadziej jako Lśw1, ale nierzadko też jako bór mieszany świeży BMśw1. Wpływ pinetyzacji na skład florystyczny zbiorowiska jest bardzo zróżnicowany – od niewielkiego, aż do tak dużego, że potencjalne płaty grądu upodabniają się całkowicie do fitocenoz boru mieszanego - takie płaty Boiński (1985) określa jako „chojniaki”. W tabeli 6 B - zdj, 1-8 zestawiono zdjęcia fitosocjologiczne, w których zasięg degeneracji jest wciąż niezbyt duży. Obejmują one siedliska lasu świeżego Lśw1 i LMśw. 55 W tabeli 6 B – zdj. 9-11 zestawiono zdjęcia, w których zniekształcenia pod wpływem procesu pinetyzacji są duże i bardzo duże. Z analizy i porównania z fitocenozami naturalnymi zauważamy bardzo wyraźne w płatach spinetyzowanych zmniejszenie się średniego stopnia pokrycia gatunków charakterystycznych i wyróżniających zespół i związek Carpinion betuli, rząd Fagetalia sylvaticae i klasę Querco-Fagetea. Wyraźnie natomiast zwiększyła się rola gatunków borowych z klasy Vaccinio-Picetea (J. Trzpis-Zielińska 2003). 5.5. Tilio-Carpinetum calamagrostietosum - grąd wysoki– płaty z drzewostanem naturalnym Naturalne płaty grądu wysokiego na terenie rezerwatu „Dolina rzeki Brda” są dużą rzadkością. Rozwijają się one najczęściej na lokalnych wyniesieniach lub na wierzchowinach zboczy doliny w warunkach lasu świeżego Lśw, na glebach brunatno-rdzawych RDbr (tab.5, zdj.16-19). Drzewostan omawianego podzespołu jest dwupiętrowy . W górnym piętrze, o średnim zwarciu –67,3% dominuje dąb szypułkowy Quercus robur. Towarzyszy mu sosna zwyczajna Pinus sylvestris i niekiedy brzoza brodawkowata Betula pendula. W dolnym piętrze, o zwarciu –29,1% obok dębu rośnie grab zwyczajny (tab.5, zdj.16-19). Zwarcie podszytu waha się od 10 do 60 %. Występuje w nim głównie leszczyna, rzadziej młodszy podrost wyżej wymienionych drzew liściastych. Pokrycie warstwy zielnej przekracza na ogół 80 %. Najczęściej występują w niej: przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, zawilec gajowy Anemone nemorosa, salatnik leśny Mycelis muralis, konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium, orlica Pteridium aquilinum, konwalia majowa Convallaria majalis i borówka czarna Vaccinium myrtillus. W porównaniu z gradem typowym opisywany podzespół wyróżnia grupa gatunków borowych z klasy Vaccinio-Piceetea. Ich średni stopień pokrycia wynosi – 61,9%. Duży udział mają też mezofilne gatunki rosnące najczęściej w borach mieszanych lub kwaśnych dąbrowach. Ich średni stopień pokrycia wynosi 13,2%. 5.6. Tilio-Carpinetum - nasadzenia sosny na glebach rdzawych RDw Na terenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” nie stwierdzono powierzchni, na których w warunkach gleb rdzawych właściwych RDw występują drzewostany liściaste lub mieszane dlatego nie znaleziono „wzorca” fitocenozy na tym typie gleby. Wg najnowszej wiedzy gleby rdzawe RDw stwarzają optymalne warunki dla wykształcania się grądów wysokich lub dąbrów świetlistych. Zresztą naturalne płaty tego 56 podzespołu są spotykane na terenach sąsiednich np. w Nadleśnictwie Bydgoszcz (Baranowska J. 2002) i Szubin (Operat glebowo-siedliskowy 2000). Z reguły jednak w całej Polsce leśne gleby rdzawe właściwe zajęte są aktualnie przez sztuczne nasadzenia sosny lub świerka. Większość zbadanych płatów zbiorowiska na glebach rdzawych właściwych bez wątpienia można zaliczyć do potencjalnego grądu wysokiego Tilio-Carpinetum calamagrostietosum (tab. 7 zdj. 3-4, 10). Wg typologii leśnej występują one w warunkach lasu mieszanego LMśw1 (J. Trzpis-Zielińska 2003). Ich drzewostan jest jedno lub – dwuwarstwowy. W górnym piętrze obok dominującej sosny występuje niekiedy brzoza brodawkowata Betula pendula. Dolne piętro tworzą gatunki liściaste: grab zwyczajny Carpinus betulus, lipa drobnolistna Tilia cordata i dąb szypułkowy Quercus robur. W podszycie o bardzo zróżnicowanym zwarciu (5-80 %) na ogół panuje leszczyna Corylus avellana. Niekiedy domieszkę tworzy niższy podrost wyżej wymienionych drzew liściastych oraz wiciokrzew suchodrzew Lonicera xylosteum i jarząb pospolity Sorbus aucuparia. Pokrycie warstwy zielnej rzadko przekracza 75 %. Najczęściej występują w niej: kupkówka Aschersona Dactylis aschersoniana, narecznica samcza Dryopteris filix-mas, turzyca palczasta Carex digitata, pokrzywa Urtica dioica , szczawik zajęczy Oxalis acetosella, konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium, borówka czarna Vaccinium myrtillus, konwalia majowa Convallaria majalis, narecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana, kosmatka owłosiona Luzula pilosa i malina kaminka Rubus saxatilis. Wyraźnie odmienny skład florystyczny posiada zbiorowisko w oddz. 23 f obrębu Świt (J. Trzpis-Zielińska 2003). Tutaj prawdopodobnie ze względu na wilgotniejszy mikroklimat (bliskie sąsiedztwo rzeki, bagien i wilgotnych łąk) warstwa krzewów została zdominowana przez wilgociolubną czeremchę zwyczajną Prunus padus. Z powodu silnego zacienienie dna lasu bardzo niski jest udział gatunków światłolubnych, w tym borowych. Przy niskim pokryciu runa i warstwy mszystej przeważają nielicznie rosnące gatunki grądowe z klasy Querco-Fagetea i nitrofilne z klasy Artemisietea. Zdj. 11 (tabela nr 7) przedstawiają zbiorowisko, które wg typologii leśnej zajmuje siedlisko BMśw1. Cechuje je bardzo duże zubożenie gatunkowe. W drzewostanie obok sosny zwyczajnej rośnie brzoza brodawkowana. Warstwa krzewów nie wykształciła się. W runie nie obserwuje się wyraźniejszych śladów potencjalnego zespołu. W tym przypadku jedynym wskaźnikiem, że omawiane płaty należą do kręgu zespołów grądowych jest rozpoznanie glebowe (J. TrzpisZielińska 2003). 57 Kwaśne dąbrowy, bory mieszane i bory sosnowe W tabeli 8 zgrupowano zdjęcia fitosocjologiczne zbiorowisk z terenów, gdzie podłożem są gleby bielicowo-rdzawe RDb. W warunkach gleb bielicowo-rdzawych rozwijają się kwaśne dąbrowy, bory mieszane lub bory sosnowe. Jednak ze względu na niewielką odmienność troficzną i kształtowanie się ich pod wpływem celowych zabiegów hodowlanych różnice florystyczne pomiędzy nimi są niewielkie i trudne do uchwycenia. Prawdopodobnie płaty borów sosnowych na glebach bielicowo-rdzawych są efektem preferowania sosny i braku domieszki dębów, a właściwymi zespołami dla tych gleb są jedynie kwaśne dąbrowy lub bory mieszane. Na glebach bielicowych rozwijają się zwykle bory sosnowe. Jednak w dolinie Brdy, zwłaszcza w niedalekiej odległości od koryta rzeki, gdzie panuje stosunkowo wilgotny mikroklimat mogą rozwijać się na nich również bory mieszane lub zbiorowiska o cechach pośrednich W dalszej odległości od rzeki na glebach bielicowych kształtują się prawie wyłącznie bory sosnowe (J. Trzpis-Zielińska 2003) 6. Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petraeae – nasadzenia sosny W oddziale 166 c obrębu Świt występują nasadzenia sosny, których skład florystyczny wskazuje, że zajmują one potencjalne siedliska środkowoeuropejskiego acydofilnego lasu dębowego Calamagrostio arundinaceae-Quercetum petraeae z klasy Quercetea robori-petraea obejmującej dąbrowy acydofilne, występujące w Europie Zachodniej i oceanicznych obszarach Europy Środkowej (tabela 8, zdj. 1-2). Za zaliczeniem omawianego zbiorowiska do potencjalnego zespołu kwaśnej dąbrowy przemawia obecność w runie gatunków charakterystycznych dla klasy Quercetea robori-petraea takich jak: Hieracium murorum, Lathyrus linifolius, Holcus mollis i Festuca ovina (gatunek wyróżniający zespół). 7. Querco roboris-Pinetum – subkontynentalny bór mieszany 7.1.Querco roboris-Pinetum – postać typowa (tabela 8, zdj. 3-8) W obrębie Świt występują fitocenozy boru mieszanego z drzewostanem sosnowodębowym (dąb szypułkowy Quercus robur lub bezszypułkowy Q. petraea). Niekiedy w domieszce rosną również brzoza brodawkowata i świerk Picea abies. Drzewostany te, 58 często dwupiętrowe można więc potraktować jako naturalne dla zespołu Querco roborisPinetum. Warstwa krzewów ma na ogół niskie zwarcie (5-20 %). Występuje w niej głownie podrost wyżej wymienionych drzew liściastych. Czasami, pojedynczo spotyka się gatunki grądowe – grab zwyczajny i leszczynę. Pokrycie warstwy zielnej na ogół przekracza 60 %. Najczęściej i niekiedy w dużym stopniu ilościowości rosną w nie: j trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, konwalia majowa Convallaria majalis, borówka czarna Vaccinium myrtillus, borówka brusznica V. vitis-idaea i pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense. Bardzo dobrze rozwinięta jest warstwa mszysta, w której dominuje Pleurozium schreberi. Największy stopień pokrycia w zespole osiągają gatunki z klasy Vaccinio-Piceeta oraz gatunki mezofilne z grupy borów mieszanych. Udział pozostałych grup jest niewielki. 7.2. Querco roboris-Pinetum – monokultury sosny na glebach rdzawych RDb Zdjęcia 9-12 w tabeli 8 przedstawiają bielicowo- zbiorowisko boru mieszanego Querco roboris-Pinetum, w którego drzewostanie zabrakło drugiego gatunku lasotwórczego – dębu. Pod względem składu florystycznego pozostałych warstw są one bardzo zbliżone do postaci naturalnej, opisanej wyżej. 7.3. Querco roboris-Pinetum – monokultury sosny na glebach bielicowych Na terenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” stwierdzono zbiorowiska borowe występujące na glebach bielicowych, a przez siedliskoznawców leśnych wytypowane jako bory mieszane świeże BMśw. Ich drzewostan jest jedno lub –dwuwarstwowy. W górnym piętrze na ogół panuje sosna zwyczajna, ale często w domieszce rośnie brzoza brodawkowana. Dolne piętro drzew tworzą młodsze osobniki brzozy (J. Trzpis-Zielińska 2003). Warstwa krzewów jest przeważnie dobrze rozwinięta (średnie zwarcie – 41,8 %). Zwykle rośnie w niej jałowiec pospolity Juniperus communis. Często, niekiedy w dużym stopniu ilościowości towarzyszy mu kruszyna pospolita Frangula alnus i młodszy podrost brzozy. W kilku płatach zaznacza się ekspansja serotina. 59 czeremchy amerykańskiej Prunus W runie o średnim pokryciu 76,2 % na ogół panuje śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa. Zwykle występują też borówki – czarna Vaccinium myrtillus i brusznica V. vitisidaea oraz malina Rubus idaeus. Duże pokrycie osiąga warstwa mszysta (średnie pokrycie – 74,1%) Dominuje w niej Pleurotzium schreberi. Na stosunkowo dużą żyzność siedliska w omawianym zbiorowisku wskazuje udział w składzie florystycznym roślin przechodzących z grądów oraz gatunków nitrofilnych z klasy Artemisietea. Stosunkowo częste występowanie roślin porębowych z klasy Epilobietea, zwłaszcza maliny jest wyrazem również większej trofii siedliska niż w pozostałych zbiorowiskach na glebach bielicowych, przy jednoczesnym nadmiernym rozluźnieniu drzewostanu. Natomiast duży udział kruszyny wskazuje zwykle na dużą wilgotność mikroklimatu. Bory sosnowe Potencjalne siedliska borów sosnowych na terenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” skupiają się na obrzeżu rezerwatu, głównie w środkowej i północnej części (w obrębach Zalesie i Woziwoda). Stwierdzono na tym terenie obecność dwóch zespołów borowych – suboceanicznego boru swieżego Leucobryo-Pinetum i subkontynetalnego boru swieżego Peucedano-Pinetum. 8. Leucobryo-Pinetum - suboceaniczny bór swieży Suboceaniczny bór świezy na terenie rezerwatu wyksztalca się na glebach bielicowo-rdzawych lub bielicowych (tab. 9, zdj.4-18). 8.1. Suboceaniczny bór swieży Leucobryo-Pinetum rdzawych RDb na glebach bielicowo- Drzewostan platów na glebach bielicowo-rdzawych jest jedno lub -dwuwarstwowy i opanowany przez sosnę, rzadko z domieszką świerka. Dolne piętro najczęściej tworzą niższe osobniki świerka. Zwarcie warstwy krzewów tylko nieraz osiąga 50 % (średnio – 20,5%). Najczęściej w podszycie dominuje jałowiec pospolity Juniperus communis z domieszką młodszego podrostu świerka . Pokrycie warstwy zielnej jest silnie zróżnicowane – od 15 do 95 % (średnio – 55,5%). Na ogół w runie panuje śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa. Z innych gatunków najczęściej rośnie borówka brusznica i pszeniec zwyczajny. Zwraca uwagę niska stałość borówki czarnej. 60 Warstwa mszysta zwykle osiąga ponad 90 % pokrycia. Dominuje w niej Pleurozium schreberi, ale często towarzyszy mu Dicranum polysetum i Dicranum scoparium. Z dużą stałością występuje też chrobotek reniferowy Cladonia rangiferina – gatunek wyróżniający bory suche. Porównując udział poszczególnych grup syntaksonomicznych i z borami sosnowymi na glebach bielicowych opisanymi poniżej można stwierdzić ich bardzo dużą zbieżność florystyczną. 8.2. Suboceaniczny bór świeży Leucobryo-Pinetum na glebach bielicowych Płaty Leucobryo-Pinetum rozwijające się na glebach bielicowych położone są z reguły w większej odległości od rzeki, niż w zbiorowisku powyżej i cechują się stosunkowo ubogim składem florystycznym. Drzewostan w omawianym zbiorowisku jest zwykle jednowarstwowy i utworzony przez sosnę zwyczajną Pinus sylvestris często z domieszką brzozy brodawkowanej. Warstwa podszytu nie zawsze jest rozwinięta lub jej zwarcie jest niewielkie. Jedynie w miejscach rozwoju podrostu sosny zwarcie podszytu jest duże. Z krzewów najczęściej występuje jałowiec pospolity. Pokrycie runa jest dość wysokie 70-80 %. Przeważają w nim gatunki borowe: śmialek pogięty, borówka brusznica, borówka czarna i pszeniec zwyczajny. W silnie rozwiniętej warstwie mszystej dominuje Pleurozium schreberi. W większości płatów towarzyszą mu chrobotki z rodzaju Cladonia. 9. Subkontynentalny bór swieży Peucedano-Pinetum Subkontynentalny bor świeży zajmuje mniejszą powierzchnię niż Leucobryo-Pinetum. Rozwija się na glebach bielicowych B, rzadziej bielicowo-rdzawych RDb. Jego płaty spotyka się na ogół na zboczach doliny o wystawie południowej, wśród skupień wyżej opisanego suboceanicznego boru świeżego, od którego wyróżnia go udział gatunków o charakterze kontynentalnym, takich jak: gorysz pagórkowy Peucedanum oreoselinum, kokoryczka wonna Polygonatum odoratum, wężymord niski Scorzonera humilis, konwalia majowa Convallaria majalis i nawłoć pospolita Solidago virgaurea. Na terenie rezerwatu wyróżniono dwa podzespoły subkontynentalnego boru świeżego – typowy Peucedano-Pinetum typicum (tab.9, zdj.2-3) i wrzosowy PeucedanoPinetum callunetosum (tab.9, zdj. 1). W podzespole typowym Peucedano-Pinetum typicum jednowarstwowy drzewostan buduje sosna Pinus sylvestris. Niekiedy towarzyszy jej brzoza Betula pendula. 61 Warstwę krzewów najczęsciej tworzy jalowiec Juniperus communis. W runie dominują borowki – brusznica Vaccinium vitis-idaea i czarna V. myrtillus oraz trawy – śmiałek pogiety Deschampsia flexuosa, tomka wonna Anthoxanthum odoratum i niekiedy trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea. Warstwa mszysta jest bardzo dobrze rozwinięta. Panują w niej Pleurozium schreberi i Dicranum scoparium. W miejscach najsuchszych, stosunkowo rzadko w rezerwacie stwierdzono obecność płatów, podzespołu wrzosowego Peucedano-Pinetum callunetosum. Ich warstwe zielną wyróżnia łanowe wystepowanie wrzosu zwyczajnego Calluna vulgaris i duży stopień ilosciowości borowki brusznicy Vaccinium vitis-idaea. Ponadto w stosunku do podzespolu typowego wyróznia go obecnośc porostów – Cladonia mitis, C. rangiferina, C impexa i innych. 8.2.2.2. Zespoły i zbiorowiska nieleśne Ekosystemy roślinności nieleśnej obok zbiorowisk leśnych są charakterystycznym i bardzo ważnym elementem fizjocenozy rezerwatu przyrody „Dolina rzeki Brdy”. Najbardziej urozmaicony i zarazem naturalny kompleks roślinności nieleśnej reprezentują torfowiska położone w rozlewiskach rzeki Brdy w jej środkowym biegu. Wykształciły się tu głównie torfowiska typu niskiego zachowane w dobrym naturalnym stanie oraz zbiorowiska łąkowe o charakterze półnaturalnym, częściowo użytkowane gospodarczo. Na silnie zatorfionych brzegach doliny Brdy rozwijają się zbiorowiska szuwarowe: Phragmitetum, Typhetum latifoliae, Glyceriatum maximae, Sagitario-Sparganitum emersi. Na obrzeżach doliny Brdy jak również wzdłuż cieków wodnych spotykamy zbiorowiska torfowisk niskich ze związku Magnocaricion: Caricetum acotiformis, Caricetum gracilis, Caricetum ripariae, Phalaridetum arundinaceae, Caricetum caespitosae. W nurcie rzeki Brdy i jej starorzeczach wykształca się roślinność wodna o liściach pływających na powierzchni: Spirodelo-Lemnetum minoris, Volffio-Lemnetum gibbae oraz Nuphareto-Nymphaetum albae. Systematyka wyróżnionych zbiorowisk nieleśnych Klasa: Lemnetea R. Tx. 1955 Rząd: Lemnetalia R. Tx. 1955 Związek: Lemnium minoris R. Tx. 1955 1. Zespół: Spirodelo-Lemnetum minoris Müll. et Görs 1960 62 2. Zespół: Wolffio-Lemnetum gibbae Benn. ap. Benn. et Westh. 1943 Klasa: Potametea R. Tx. et Prsg 1942 Rząd: Potametalia Koch 1926 Związek: Nymphaeion Oberd. 1957 3. Zespół: Nymphareto-Nymphaeetum albae Tomasz. 1977 Klasa: Phragmitetea R. Tx. et Prsg. 1942 Rząd: Phragmitetalia Koch 1926 Związek: Magnocaricion Koch 1926 4. Zespół: Caricetum acutiformis Soo 1928 5. Zespół: Caricetum gracilis (Graebn. et Hueck 1931) R. Tx. 1937 6. Zespół: Caricetum ripariae Soo 1928 7. Zespół: Phalaridetum arundinaceae (Koch 1826 n.n.) Libb. 1931 8. Zespół: Caricetum caespitosae (Cajander 1905) Steffen 1931 Związek: Phragmition Koch 1926, em. Balatova-Tulačkova 1963 9. Zespół: Phragmitetum Schmale 1939 10. Zespół: Sparganietum erecti Roll 1928 11. Zespół: Typhetum latifoliae Soo 1927 12. Zespół: Glycerietum maximae Hueck 1931 13. Zespół: Sagitario-Sparganietum emersi R. Tx. 1953 Klasa: Molinio-Arrhenatheretea R. Tx. 1937 Rząd: Molinietalia Koch 1926 Związek: Calthion R. Tx. 1936 em. Oberd. 1957 14. Zespół: Cirsio-Polygonetum R. Tx. 1951 15. Zespół: Filipendulo-Geranietum Koch 1926 16. Zespół: Epilobio-Juncetum effusi Oberd. 1957 17. Zespół: Scirpetum sylvatici Knapp 1946 Rząd: Arrhenatheretalia Pawł. 1928 Związek: Arrhenatherion elatioris (Br.-Bl. 1925) Koch 1926 18. Zespół: Arrhenatheretum medioeuropaeum (Br.-Bl. 1919) Oberd. 1952 Zespoły roślinności wodnej (tab. 10) 1. Spirodelo-Lemnetum minoris Müll. et. Görs 1960 Zbiorowiska rzęs w dolinie Brdy występują dość często, w zamulonych i wypłyconych zakolach i starorzeczach. 63 Spirodelo-Lemnetum minoris jest stosunkowo ubogim florystycznie zespołem. Dominują tu dwa gatunki: rzęsa drobna Lemna minor i Spirodela polyrrhiza. Udział pozostałych gatunków roślin jest dość przypadkowy. Skład florystyczny zespołu przedstawia (tabela 1, zdj. 1-4). 2. Wolffio-Lemnetum gibbae Benn. ap. Benn. et. Westh. 1943 Ten bardzo rzadki, o rozproszonym zasięgu w Polsce zespół rzęs zanotowano w czterech miejscach, w wypłyconych zakolach rzeki Brdy. Dominuje tu Wolffia arrhiza, ze stałą choć niewielką domieszką rzęsy drobnej Lemna minor i Spirodela polyrrhiza. W tabeli 1 zestawiono 4 zdjęcia fitosocjologiczne tego zespołu. 3. Nuphareto-Nymphaetum albae Tomasz. 1977 Zespół „lilii wodnych” wystepuje głównie w eutroficznych, zamulonych zbiornikach wodnych powstałych po odciętych starorzeczach, względnie wypłyconych ujściach cieków wodnych do rzeki Brdy. Wykształca się on najczęściej w nietypowej agregacji z grążelem żółtym Nuphar luteum, ze stałym udziałem rzęs – rzęsy drobnej Lemna minor oraz Spirodela polyrrhiza. Skład florystyczny zespołu prezentuje tabela 2. Zespoły torfowisk turzycowych (tab.11) 4. Caricetum acutiformis Sauer 1937 Caricetum acutiformis jest zespołem często występującym na obszarze rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” i stanowi najczęściej stadium sukcesyjne do olsu. W niektórych płatach turzycowiska z turzycą błotną oprócz helofitów rosną rośliny z kręgu zbiorowisk ziołoroślowych a nawet niektóre rośliny łąkowe jak np.: wiechlina łąkowa Poa trivialis, niezapominajka błotna Myosotis palustris, wiązówka blotna Filipendula ulmaria i inne. Fitocenozy te nawiązują do wilgotnych łąk z rzędu – Molinietalia (tabela 3, zdj. fit. 14). 5. Caricetum gracilis (Grzebn. et Hueck 1931) r. tx. 1937 (tab. 3, zdj. 5-7) 64 Gatunek charakterystyczny turzyca zaostrzona Carex gracilis jest rośliną rozłogową i nie wytwarza kęp. Tworzy natomiast rozległe płaty. Jest w tych fitocenozach zresztą wiele innych roślin jak np.: przytulia błotna Galium palustre, wiechlina błotna Poa palustris, mięta nawodna Mentha aquatica, kosaciec żółty Iris pseudoacorus, wiechlina zwyczajna Poa trivalis i inne. Wg Kępczyńskiego (1960) zespół Caricetum gracilis należy do dość rozpowszechnionych w Polsce zbiorowisk i można go spotkać zarówno na brzegach w strefie zarastania eutroficznych jezior, stawów, młak, jak również w dolinach strug, rzek, zwykle w miejscach mokrych, grząskich, okresowo zalewanych, lub w płytkich wodach wolnopłynących. W rezerwacie przyrody - „Dolina rzeki Brdy” Caricetum gracilis występuje dość rzadko i nie tworzy dużych powierzchni. 6. Caricetum ripariae Soo 1928 (tab. 3, zdj. 8-9) Jest to szuwar wielkoturzycowy wyrózniający się facjalnym występowaniem szerokolistnej turzycy brzegowej Carex riparia. Fitocenozy są zwykle trwale podtopione. Płaty tego zespołu występują na płaskich terasach w bliskim sąsiedztwie wód rzecznych lub jeziornych. Caricetum ripariae jest zespołem wyraźnie zanikającym w wyniku gospodarczej działalności człowieka. Znajduje on ochronę w rezerwacie „Dolina rzeki Brdy”. 7. Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n.n.) Libb. 1931 (tab.4 zdj. 1-8) Phalaridetum arundinaceae jest zespołem charakterystycznym dla brzegów rzek, strumieni itp. Stosunkowo rzadko natomiast wykształca się w wodach stojących. Optymalnie rozwinięte płaty zespołu zajmują strefę styku wody i lądu, skąd przenikają zarówno w płytsze partie cieku wodnego jak i w strefę lądu „stałego”. Zdjęcia fit. 1-8 w tabeli 4 prezentują skład florystyczny zespołu Phalaridetum arundinaceae. 8. Caricetum cespitosae (Cajander 1905) Steffen 1931 Caricetum cespitosae jest zespołem wielkoturzycowym o kępowej strukturze. Duże kępy tworzy gatunek charakterystyczny i panujący Carex cespitosa. Jest to zbiorowisko dość rzadkie w Parku. Najlepsze warunki rozwoju zespół Caricetum cespitosae ma przy wyciekach wód na okrajkach torfowisk. Zbiorowisko to należy do bogatych florystycznie 65 turzycowisk; przeciętnie 16 gatunków roślin w zdjęciu. Największą stałość zachowują tu oprócz gatunku charakterystycznego: turzyca zaostrzona Carex gracilis, przytulia błotna Galium palustre, mozga trzcinowata Phalaris arundinacea, manna mielec Glyceria maxima, Rumex hydrolapathum, krwawnica Lythrum salicaria i tojeść pospolita Lysimachia vulgaris. Zespoły szuwarowe ze Związku Phragmiton (tab. 12) 9. Phragmitetum Schmale 1939 Phragmitetum jest zbiorowiskiem, które najczęściej występuje w najpłytszych i w najbardziej zamulonych miejscach. Obok Phragmites australis, tworzącego tu facje zaznacza się udział kilku innych gatunków: turzyca dzióbkowata Carex rostrata, turzyca błotna C. acutiformis, Galium palustre, rzepicha ziemnowodna Rorippa amphibia, szalej jadowity Cicuta virosa, marek szerokolistny Sium latifolium i inne. W układzie strefowym roślinności jezior fitocenozy Phragmitetum budują bardzo często pierwszy pas szuwaru od lustra wody lub graniczą bezpośrednio z wąskim pasem głębiej schodzących fitocenoz np. Typhetum latifoliae. W sukcesji roślinnej, zwłaszcza przy zasadniczych zmianach siedlisk jego fitocenozy ustępują zbiorowiskom szuwaru turzycowego, fitocenozom torfowcowo–turzycowym, zaroślowym i leśnym. 10. Sparganietum erecti Roll (tab. 5, zdj. 4-5) Sparganietum erecti jest zespołem dość rzadko występującym na terenie rezerwatu. Buduje wysokie, mniej lub bardziej zwarte, najczęściej jednowarstwowe płaty szuwaru. Gatunkiem dominującym charakterystycznym zespołu jest jeżogłówka Sparganium erectum, tworzącym zwykle jednogatunkowe agregacje. Okupuje litoral zamulony, graniczący ze zbiorowiskami roślinności wodnej. Płaty Sparganietum erecti towarzyszą często wyniosłym brzegom o stromych skarpach porośniętych lasem. Być może, pewien wpływ na występowanie zespołu posiada ocienienie litoralu przez roślinność nadbrzeżną lub powierzchniowe spływy substancji organicznych. 11. Typhetum latifoliae Soo 1927 (tab. 5, zdj. 6-7) 66 Typhetum latifoliae występuje w wypłyconych zakolach Brdy. Rozwija się na podłożu mulistym lub mulisto-piaszczystym. Graniczy z jednej strony z zespołem Nupharo– Nymphaeetum albae lub Potametum natantis, z drugiej zaś z Caricetum acutiformis. Typhetum latifoliae reprezentuje facjalnie wykształcone, mniej lub bardziej zwarte, ubogie florystycznie, jedno i dwuwarstwowe fitocenozy szuwaru. W tworzeniu tego zbiorowiska bierze głównie udział pałka szerokolistna Typha latifolia. Pozostałe gatunki szuwarowe charakterystyczne z klasy, rzędu i związku, występują niezbyt często i odznaczają się małą ilościowością. 12. Glycerietum maximae Hueck 1931 (tab. 6, zdj. 1-3) Na badanym terenie zespół Glycerietum maximae występuje bardzo często w rezerwacie, głównie wzdłuż brzegów rzeki Brdy. W tworzeniu płatów tego zespołu bierze udział zwłaszcza manna Glyceria maxima, która jest jednocześnie gatunkiem charakterystycznym zespołu. Inne gatunki szuwarowe z klasy, rzędu i związku są dość często reprezentowane w fitocenozach, a największą stałością odznaczają się następujące: turzyca błotna Carex acutiformis, mozga trzcinowata Phalaris arundinacea i marek szerokolistny Sium latifolium. Zespół Glycerietum maximae odgrywa znaczną rolę w zarastaniu i lądowaceniu rozlewisk i starorzeczy rzeki Brdy, z uwagi na znaczną produkcję fitomasy. 13. Sagitario-Sparganietum emersi R. Tx. 1953 (tab. 6, zdj. 4) Zespół strzałki wodnej i jeżogłówki pojedynczej tworzy niskie szuwary w wodach wolno płynących (rzadziej stojących) o głębokości na ogół nie przekraczającej 1m na podłożu mineralnym lub słabo mulistym. Zbiorowisko graniczące zwykle bezpośrednio z zespołami związku Nymphaeion wykazuje silne nawiązania florystyczne do zbiorowisk hydrofitów. Jest to zespół dość rozpowszechniony w eutroficznych wodach w całej Polsce. W rezerwacie przyrody „Dolina rzeki Brdy” zespół Sagitario-Sparganietum emersi został stwierdzony tylko w jednym miejscu. Zespoły łąkowe (tab. 13) 14. Cirsio-Polygonetum R. Tx. 1951 (tab. 7, zdj. 1-4) 67 Wilgotne łąki rdestowo-ostrożeniowe należą do dość częstych użytków zielonych w dolinie Brdy. Rozwijają się na silnie uwilgotnionych eutroficznych glebach torfowych, mułowo-torfowychi murszowych. Cirsio-Polygonetum tworzą gęstą, kilkuwarstwową łąkę, przekraczającą wysokość 1 m. Gatunki charakterystyczne dla zespołu – ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum i rdest wężownik Polygonum bistorta występują tu z absolutną stałością i dość dużym stopniem pokrycia. Dużą stałość i znaczny stopień pokrycia uzyskują tu jeszcze: kłosówka wełnista Holcus lanatus, wiechlina łąkowa Poa pratensis, kostrzewa czerwona Festuca rubra, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, tymotka łąkowa Phleum pratense, babka lancetowata Plantago lanceolata, jaskier ostry Ranunculus acer i szczaw zwyczajny Rumex acetosa. Skład florystyczny zespołu Cirsio-Polygonetum przedstawiają zdj. fitosocjologiczne 14 zestawione w tabeli 7. 15. Filipendulo-Geranietum Koch 1926 (tab. 7, zdj. 5-8) Filipendulo-Geranietum występuje na mokrej, próchniczej i żyznej glebie wzdłuż cieków wodnych i rowów melioracyjnych. Jest to jedno z przewodnich zbiorowisk zastępczych w dynamicznym kręgu zbiorowisk lasów łęgowych. W tabeli 7 zestawiono 4 zdjęcia fitosocjologiczne 5-8, które prezentują skład florystyczny tego zespołu. 16. Epilobio–Juncetum effusi Oberd. 1957 (tab. 8, zdj. 4) Zespół Epilobio–Juncetum effusi występuje na brzegach torfowisk, czasem w miejscach wypasanych, graniczących bezpośrednio z łąką. Poziom wody gruntowej w okresie letnim znajduje się na głębokości 10 – 35 cm. W czasie wiosennych roztopów woda występuje na powierzchni. Zespołowi Epilobio–Juncetum effusi nadaje charakterystyczną fizjonomię obecność w nim situ rozpierzchłego. Obok gatunku charakterystycznego dla zespołu, wysoki stopień stałości w niektórych płatach tego zbiorowiska wykazują również gatunki charakterystyczne dla rzędu i klasy: Rumex acetosa, komonica błotna Lotus uliginosus, kłosówka wełnista Holcus lanatus i te fitocenozy wyraźnie nawiązują do zespołu łąkowego – Holcetum lanati. W innych wypadkach zaznacza się duży udział gatunków z torfowisk przejściowych i tu możemy wyróżnić wariant ze Sphagnum fallax. W tych fitocenozach obok torfowca z dużą stałością występują jeszcze – trzcinnik lancetowaty Calamagrostis canescens, tojeść bukietowa Lysimachia thyrsiflora, Calla palustris, Carex lasiocarpa i żurawina błotna Oxycoccus palustris. 68 Zespół Epilobio – Juncetum effusi należy do bardzo rozpowszechnionych zbiorowisk w Polsce. Był opisywany z różnych części Polski (Jasnowski 1962a; Kępczyński 1965; Kępczyński, Boinski 1968 ). 17. Scirpetum sylvatici Knapp 1946 (tab. 8, zdj. 1-3) Scirpetum sylvatici jest zespołem dość rzadko występującym na terenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy”. Asocjacja występuje na lekko zabagnionych polankach wokół łozowisk i łęgów olszowo – jesionowych. Gatunkiem charakterystycznym, rosnącym łanowo jest Scirpus sylvaticus, z domieszką licznych ziół dających łączne zwarcie w płatach 100%. Flora jest stosunkowo bogata, a przeciętna liczba roślin w zdjęciu wynosi 14 gatunków. Do gatunków charakterystycznych dla związku i wyższych syntaksonów należą: wiązówka błotna Filipendula ulmaria, wiechlina zwyczajna Poa trivialis, bodziszek błotny Geranium palustre, komonica blotna Lotus uliginosus i inne. Zespół Scirpetum sylvatici jest minimalnie wykorzystywany gospodarczo. Stanowi jednak ze względu na rzadkie gatunki w runie i bogactwo mchów, wartościowy składnik przyrody rezerwatu „Dolina rzeki Brdy”. 18. Arrhenatheretum medioeuropaeum (Br.-Bl. 1919) Oberd. 1952 (tabela 9) Arrhenatheretum medioeuropaeum jest wysokoproduktywną łąką typu niżowego i jest zbiorowiskiem zastępczym kręgu zbiorowisk lasów grądowych (Carpinion) i niektórych, stosunkowo najsuchszych, łęgów (Ficario-Ulmetum). Zespół ten występuje na żyznych drobnoziarnistych, brunatniejących madach o korzystnych stosunkach wodnych i powietrznych w okresie wegetacji. Dominantami są szlachetne trawy darniowe: rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, kupkówka Dactylis glomerata, kostrzewa łąkowa Festuca pretensis, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, wiechlina łakowa Poa pratensis i kostrzewa czerwona Fesuca rubra. Duży jest również udział roślin motylkowych: komonicy zwyczajnej Lotus corniculatus, koniczyny łąkowej Trifolium pratense, wyki ptasiej Vicia cracca i innych. Na omawianym terenie Arrhenatheretum medioeuropaeum występuje w postaci mniejszych lub większych płatów wszędzie tam, gdzie na żyznej i niezbyt wilgotnej glebie teren jest użytkowany jako wielokośna łąka. Fitocenozy tego zespołu spotykamy na obrzeżach doliny w kontakcie z lasami liściastymi. Skład florystyczny zespołu przedstawia tabela 9. 69 8.2.3 Roślinność potencjalna Potencjalna roślinność naturalna jest według R. Tüxena (1956) hipotecznym stanem roślinności, który zostałby osiągnięty, gdyby tendencje rozwojowe tkwiące w aktualnej istniejącej roślinności mogły się zrealizować natychmiast i bez ograniczeń. Osiągnięcie tego stanu mogłoby nastąpić tylko w warunkach całkowitego ustania obecnej działalności człowieka i nie wystąpienia dodatkowych czynników naturalnych. Byłyby one realizacją aktualnego „potencjału roślinnościowego” (=Vegetation–spotenzial–Trautmann et alli 1973; Matuszkiewicz I. M.,Kozłowska 1981 ) w danych warunkach klimatycznych. Z pojęciem „roślinności potencjalnej” łączą się trzy pojęcia pomocnicze. Są to: trwałe naturalne zbiorowisko końcowe, zbiorowiska zastępcze i dynamiczny krąg zbiorowisk ( Schwickerath 1954, Schnithüsen 1961). Trwałe naturalne zbiorowisko końcowe jest zbiorowiskiem, które w danych warunkach siedliskowych i klimatycznych stanowi końcowe stadium sukcesji, osiągnęło stan pełnej równowagi i nie podlega dalszym przemianom. Może ono być natomiast unicestwione lub zastąpione przez zbiorowiska nietrwałe, przejściowe, o różnym pochodzeniu, które tylko w części wykorzystują potencjał siedliska, a w sprzyjających warunkach wykazują tendencje rozwojowe w kierunku trwałego zbiorowiska końcowego. Są to zbiorowiska zastępcze względem danego trwałego zbiorowiska końcowego. Razem tworzą one dynamiczny krąg zbiorowisk. Aby zidentyfikować roślinność potencjalną wystarczy zidentyfikować typ zbiorowiska końcowego jest z nim związany, ewentualnie rozpoznać rzeczywiste zbiorowisko roślinne i określić, do jakiego dynamicznego kręgu zbiorowisk przynależy (Pawlaczyk 1995 ). Na podstawie analizy składu florystycznego stwierdzono, że na terenie badanego odcinka doliny Brdy występuje 9 zespołów leśnych wymienionych wyżej w systematyce zbiorowisk leśnych. Tylko niewielką powierzchnię zajmują ich postacie naturalne. Większość siedlisk porastają obecnie nasadzenia sosny, rzadziej brzozy i świerka. Dotyczy to zwłaszcza grądów – zboczowego Aceri-Tilietum (zbiorowisko Acer platanoides – Tilia cordata) i grądu subkontynentalnego Tilio Carpinetum. W tym ostatnim zespole stosunkowo dużą powierzchnie zajmuje naturalny grąd niski Tilio-Carpinetum stachyetosum i nieco mniejszą grąd typowy Tilio carpinetum typicum. Rzadko występują naturalne płaty grądu wysokiego Tilio carpinetum calamagrostietosum. W kilku miejscach stwierdzono właściwy drzewostan w borach mieszanych sosnowo–dębowy. Nie zaobserwowano wcale naturalnych płatów kwaśnej dąbrowy. 70 Na mapie zbiorowisk roślinnych zespołom potencjalnym zostały przypisane odpowiednie kolory, natomiast zbiorowiska rzeczywiste opisano za pomocą cyfr i znaków okreslających ich stopień zniekształcenia w stosunku do płatów naturalnych, niekiedy tożsamych z potencjalnymi. 8.2.4 Flora 8.2.4.1. Rośliny naczyniowe Na terenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” dotychczas stwierdzono występowanie 409 gatunków roślin naczyniowych i paprotników. Ich listę przedstawiono w załączniku nr..... Wśród stwierdzonych gatunków 56 gatunków znalazło się na „Czerwonej Liście Roślin Rezerwatu” (Lista roślin chronionych i zagrożonych rezerwatu Dolina rzeki Brdy” – załączniki) 8.2.4.2. Mszaki Na terenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” stwierdzono dotychczas występowanie 44 gatunków mchów i wątrobowców. Są to na ogół gatunki leśne, ale spotyka się je również w zbiorowiskach łąkowych. Na liście mchów i porostów znalazly się nastepujące gatunki: Atrichum undulatum, Aulacomnium androgynum, Brachythecium curtum, Brachythecium rivulare, Brachythecium rutabulum, Brachythecium salebrosum, Brachythecium velutinum, Bryum intermedium, Calliergonella cuspidata*, Ceratodon purpureus, Climacium dendroides*, Cratoneuron filicinum, Dicranum polysetum, Dicranum scoparium, Eurhynchium angustirete, Eurhynchium hians, Hylocomium splendens*, Hypnum cupressiforme, Lepidotzia reptans, Leucobryum glaucum*, Mnium hornum, Mnium marginatum, Mnium stellare, Pellia fobroniana, Plagiochila asplenioides, Plagiomnium affine, Plagiomnium cuspidatum, Plagiomnium ellipticum, Plagiomnium rostratum, Plagiomniun undulatum, Plagiothecium cavifolium, Plagiothecium denticulatum, Plagiothecium laetum, Plagiothecium nemorale, Pleurozium schreberi, Pohlia nutans, Polytrichum commune*, Polytrichum formosum, Polytrichum juniperinum, Ptilium crista-castrensis*, Rhizomnium punctatum, Rhodobryum roseum, Scleropodium purum i Tetraphis pallucida. * - gatunek objęty ochroną częściową 71 8.2.4.3. Porosty Poniżej zamieszczono wykaz gatunków porostów szczególnie interesujących (łącznie z wybranymi chronionymi, zagrożonymi i rzadkimi) oraz ich stanowiska, Anaptychia ciliaris (L.) Korb. - Na korze klonów. Piła-Młyn. Arthonia aspersella Leight. - Na korze wiązu; w miejscu zacienionym. ,'piekiełko" A. radiata (pers.) Ach. emend. Th. Fr. - Na korze olch; w miejscach umiarkowanie zacienionych. Piszczek. Arthothelium ruanum (Massal.) Zwackh - Na korze drzew i krzewów liściastych, głównie leszczyn. Piszczek. A. spectabile Flot. ex Massal. - Na korze leszczyn; w miejscach silnie zacienionych. Tuchola - ok. lkm S. Aspicilia caesiocinerea (Nyl. ex Malbr.) Arnold - Na głazie narzutowym. Okolice Piła-Młyn. A. moenium (Vain.) G. Thor & Timdal - Na podłożu betonowym. Rudzki Most, Woziwoda. Bacidia arnoldiana Korb. - Na korze osiki; w miejscu zacienionym i wilgotnym. Okolice PiłaMłyn. Biatora pilularis (Korb.) Hepp - Na korze drzew liściastych; w miejscach zacienionych. Piszczek. B. sphaeroides (Dicks.) Korb. - Na korze starych topoli; w miejscu odsłoniętym. Świt. Bryoria Juscescens (Gyeln.) Brodo & Hawskw. - Na korze brzozy; w miejscu umiarkowanie zacienionym. W połowie drogi między Świtem i Rudzkim Mostem. B. vrangiana (Gyeln.) Brodo, Hawskw. - Na korze brzozy. Piła-Młyn. Buellia aethalea (Ach.) Th. Fr. - Na krzemianowym słupku oddziałowym. Świt. Calicium glaucellum Ach. - Na drewnie (kłoda olszy); w miejscu odsłoniętym wśród lasu. Piszczek. Caloplaca teicholyta (Ach.) Stnr. - Na podłożu betonowym; w mIejscu odsłoniętym. Rudzki Most. Cetraria sepincola (Ehrh.) Ach. - Na drewnie (stare ogrodzenie); w mIejscu odsłoniętym na skraju lasu. Piła-Młyn. Chaenotheca JurJuracea (L.) Tibell - Na murszejącym drewnie; w mIejscu zacienionym. PiłaMłyn. C. phaeocephala (Tum.) Th. Fr. - Na korze dębu; w miejscu zacienionym. Świt. C. xyloxena Nadv. - Na drewnie olszy; w miejscu silnie zacienionym nad wodą. Piszczek. Chrysotrix candelaris (L.) Laundon - W szczelinach kory starych dębów. Świt, „Piekiełko". Cladonia bellidiflora (Ach.) Schaer. - Na glebie we wrzosowisku. Okolice Woziwody. 72 C. botrytes (Hag.) Willd. - Na sosnowych pniakach. Okolice Piła-Młyn. Cliostomum corrugatum (Ach.) Fr. - Na korze grabu; w miejscu zacienionym i wilgotnym. „Piekiełko". Collema tenax (Sw.) Ach. em. Degel. - Na gliniastej glebie, na przydrożnej skarpie. PiłaMłyn. Eopyrenula leucoplaca (Wallr.) R. C. Harris - Na korze żywotnika; w miejscu odsłoniętym. Piszczek. Graphis scripta (L.) Ach. - Na korze drzew liściastych; w miejscach umiarkowanie i silnie zacienionych. Piszczek, Świt, „Piekiełko". Hypocenomyce anthracophila (Nyl.) P. James & Gotth. Schneid. - Na korze sosny; „Piekiełko". Lecania cyrtella (Ach.) Th. Fr. - Na korze drzew liściastych; w miejscach odsłoniętych i umiarkowanie zacienionych. Piszczek. Lecanora rugosella A. Zahlbr. - Na korze leszczyny; w miejscu zacienionym. „Piekiełko". L. subrugosa Ny!. - Na korze wierzby. „Piekiełko", Świt. Melanelia subaurifera (Nyl.) Essl. - Na korze dębu. Woziwoda. Ochrolechia arborea (Kreyer) Almb. - Na korze leszczyn i grabów; w miejscach wilgotnych i zacienionych. Piszczek i „Piekiełko". O. lactea (L.) Hafellner & Matzer in Matzer & Hafellner - Na gnejsowym głazie (podmurówka budynku); w miejscu odsłoniętym wśród lasu. Piszczek. Opegrapha atra Pers. - Na korze głogu; w miejscu umiarkowanie zacienionym. Piszczek. O. rufescens Pers. - Na korze olchy. Piszczek. O. varia Pers. - Na korze olchy; w miejscu wilgotnym i zacienionym. „Piekiełko". O. viridis (Pers. ex Ach.) Behlen & Desberger - Na korze grabów; w miejscach wilgotnych i zacienionych. „Piekiełko". Peltigera praetextata (FIk. ex Sommerf) Zopf - Na omszonych pniach dębowych; w miejscach zacienionych i wilgotnych. Piszczek. Pertusariajlavida (DC.) J. R. Laundon - Na korze dębu. Woziwoda. P. leioplaca DC. in Lam. & De. - Na korze grabów i leszczyn; w miejscach zacienionych i wilgotnych. „Piekiełko". P. pertusa (L.) Tuck. - Na korze leszczyn i grabu; w miejscach wilgotnych i zacienionych. „Piekiełko". Physcia aipolia (Ehrh. ex. Rumb.) Furor. - Na korze topoli. Woziwoda. Physconia perisidiosa (Erichs.) Moberg - Na korze dębu i klonu; w miejscu odsłoniętym. Piszczek. Polysporina simplex (Dav.) Vezda - Na gnejsowych otoczakach (podmurówka budynku); w miejscu odsłoniętym wśród lasu. Piszczek. 73 Porpidia glaucophaea (Korb.) Rertel & Knoph in Rertel - Na krzemianowym głazie. Piła-Młyn. Pycnothelia papillaria - na glebie na leśnej drodze. Woziwoda. Pyrenula nitidella (FIk. ex Schaer.) MUlI. Arg. - Na korze grabu; w miejscu wilgotnym i zacienionym. „Piekiełko". RamalinaJastigiata (pers.) Ach. - Na korze dębów. Woziwoda, Świt. R. fraxinea (L.) Ach. Na korze dębów. Piła-Młyn, Świt. R. pollinaria (Westr.) Ach. - Na korze dębów. Piła-Młyn, Świt, Woziwoda. Usneafilipendula Stirt. - Na korze brzozy. Woziwoda. U. subjloridana Stirt. - Na korze brzozy. Woziwoda, Świt. V. elaeomelaena (A. MassaI.) Anzi - Na gnejsowych głazach zanurzonych w rzece. „Piekiełko". V. Jusca Pers. - Na krzemianowym otoczaku we wrzosowisku. Woziwoda. Vulpicida pinastri (Scop.) S. F. Gray - Na sosnowym pniaku w borze świeżym. Okolice PiłaMłyn. Najbardziej interesujące pod względem lichenologicznym fragmenty rezerwatu "Dolina Brdy" Na podstawie analizy występowanie bardziej interesujących (tzn. zagrożonych, chronionych i rzadkich) taksonów porostów można wyodrębnić dwie grupy spośród dotychczas zbadanych ich stanowisk: 1. stanowiska z bogactwem zróżnicowanego podłoża wraz z panującymi specyficznymi, korzystnymi dla rozwoju porostów warunkami mikroklimatycznymi - w większości są to stanowiska zlokalizowane w sąsiedztwie rzeki, z reguły występuje na nich wiele gatunków porostów; 2. odizolowane stanowiska z warunkami sprzyjającymi wegetacji pojedynczych interesujących taksonów porostów, np. grupa kilku dębów - jako stanowisko Calicium sp. div. i Chaenatheca sp. div. Do pierwszej grupy stanowisk należą przede wszystkim stanowiska zlokalizowane w dolinie Brdy na odcinku między Rudzkim Mostem a Piłą-Młyn. Czynnikiem sprzyjającym występowaniu w tych miejscach licznych gatunków zaliczanych do szczególnie interesujących jest podwyższona wilgotność powietrza wynikająca z bezpośredniego sąsiedztwa rzeki. Innymi dodatkowo sprzyjającymi okolicznościami są: - pozostałości po zabudowaniach w osadzie Piszczek - podłoże dla porostów epifitycznych, - obecność drzew owocowych i przydrożnych - Piszczek. Piła-Młyn, - odsłonięte skarpy przydrożne - Piła-Młyn, 74 - głazy w rzece i na brzegach jako podłoże unikalnych porostów epifitycznych w „Piekiełku", - bogate zestawy drzew liściastych w zbiorowiskach nadrzecznych - „Piekiełko", Najważniejsze stanowiska porostów na odcinku między Rudzkim Mostem a Piłą-Młyn: - zalesione tereny na prawym brzegu Brdy miedzy Rudzkim Mostem a Świtem (punkt Piszczek); najbardziej interesujące gatunki porostów to, m.in.: Acarospora fuscata, Arthonia radiata, Arthothelium spectabile, Biatora pilularis, Bryoria fuscescens, Calicium glaucellum, Chaenotheca xyloxena, Eopyrenula leucoplaca, Lecania cyrtella, Melanelia elegantula, Ochrolechia arborea, O. lactea, Opegrapha atra, Polysporina simplex; - uroczysko "Piekiełko"; najbardziej interesujące gatunki porostów to, m.lU.: Arthonia aspersella, Cliostomum corrugatum, Hypocenomyce anthracophila, Ochrolechia arborea, Opegrapha viridis, O. varia, Pertusaria leioplaca, Verrucaria elaeomelaena; - okolice miejscowości Piła-Młyn; najważniejsze gatunki porostów to, m.lU.: Anaptychia ciliaris, Aspicilia caesiocinerea, Bacidia arnoldiana, Bryoria vrangiana, Cetraria sepincola, Chaenotheca furfuracea, Cladonia botrytes, Collema tenax, Peltigera praetextata, Ramalina fraxinea, Vulpicida pinastri, Xanthoparmelia conspersa, Spośród stanowisk, które zasługują na uwagę ze względu na występowanie jednego lub kilku bardzo interesujących gatunków porostów do najważniejszych należą: - osada Świt - podłożem wegetacji rzadkich na terenie rezerwatu gatunków porostów jest przede wszystkim kora starych dębów; najbardziej interesujące gatunki porostów to, m.in.: Chaenotheca phaeocephala, Chrysotrix candelaris, Ramalina fastigiata, R. fraxinea, Usnea subjloridana, - okolice Woziwody - porosty wegetują na korze starych drzew (dębów), na podłożu betonowym oraz na glebie; najbardziej interesujące gatunki to, m.in.: Aspicilia moenium Candelariella coralliza, Cladonia bellidijlora, Melanelia subaurifera, Pertusaria jlavida, Pycnothelia papillaria, Ramalina fastigiata, Usnea filipendula, U. subjloridana. Porosty zagrożone i chronione Porosty zagrożone - umieszczone na polskiej "Czerwonej Liście porostów" oraz prawnie chronione zaliczane są do szczególnie interesujących. Wyróżniają one pozytywnie każdy omawiany obszar na tle innych, sąsiednich. Należące do obu tych grup porosty z rezerwatu "Dolina Brdy" stanowią prawie 40 % ogółu lichenoflory tego terenu - jest to liczba znacząca, świadcząca o panowaniu w rezerwacie bardzo korzystnych dla wegetacji porostów warunków. Obecność gatunków uważanych za relikty puszczańskie potwierdza istnienie warunków zbliżonych do pierwotnych - puszczańskich i tym samym, podkreślają sens i potrzebę ochrony tego fragmentu Borów Tucholskich. 75 Porosty zagrożone Porosty umieszczone na "Czerwonej Liście" (CIEŚLIŃSKl, CZYŻEWSKA I FABISZEWSKl 1992) stanowią ponad 26 % składu gatunkowego lichenoflory rezerwatu "Dolina Brdy". Jest wśród nich 17 gatunków zaliczonych do wymierających na terenie kraju (w poniższym wykazie zaznaczone literą "E") oraz 29 gatunków zaliczonych do narażonych (V). Dwa spośród zaliczanych na terenie kraju do zagrożonych, na terenie Borów Tucholskich są niewątpliwie wymierającymi, są to: Cetraria sepincola i Vulpicida pinastri. W drugiej części tabeli 1 wymieniono dodatkowo 5 taksonów nie ujętych na krajowej "Czerwonej Liście Porostów", ale z całą pewnością zagrożonych w Borach Tucholskich i na terenie całego kraju - taksony te będą proponowane do uwzględnienie w nowo opracowywanej "Czerwonej Liście Porostów Polskich". Łącznie z taksonami proponowanymi na terenie rezerwatu "Dolina Brdy" występuje 51 gatunków zagrożonych, co stanowi prawie 30 % ogóły lichenoflory tego obiektu. 76 Tabela 1. Wykaz porostów zagrożonych [W nawiasie ,,+" z dopiskiem "BT" - kategoria zagrożenia w Borach Tucholskich, wg. L. Lipnickiego] Gatunek E – gatunek V - gatunek R - gatunek rzadki wymierający narażony A. Gatunki wg krajowej "Czerwonej Listy Anaptychia ciliaris + Arthonia radiata + Arthothelium ruanum + Arthothelium spectabile + Biatora pilularis + Biatora sphaeroides + Bryoria jitscescens + Bryoria vrangiana + Calicium glaucellum + Caltcium viride + Cetraria chlorophylla + Cetraria islandica + Cetraria sepincola (+ - BT) + Chaenotheca jitifuracea + Chaenotheca phaeocephala + Chaenotheca xyloxena + Chrysotrix candelaris + + Cladonia botrytes Cliostomum corrugatum + Eopyrenula leucoplaca + Evemia prunastri + Graphis scripta + Hypogymnia tubulosa + Lecanora subrugosa + Ochrolechia arborea + 77 Opegrapha GIra + Opegrapha rufescens + Opegrapha varia + Opegrapha viridis + Peltigera praetextata + Pertusaria jlavida + Pertusaria leioplaca + Pertusaria. pertusa + Physcia aipolia + Physconia perisidiosa + Platismatia glauca + Pycnothelia papillaria + Pyrenula nitidella + Ramalina fastigiata + Ramalina fraxinea + Ramalina pollinaria Usnea jilipendula + + Usnea hirta + Usnea subjloridana + Vulpicida pinastri (+ - BT) + Xanthoria candelaria Razem + 17(19) 29(27) B. Gatunki proponowane do włączenia na krajową "Czerwoną Listę" Arthonia aspersella + Cladonia bellidiflora + Cladonia foliacea + Collema tenax + Hypocenomyce anthracophila + Razem 17 (19) 30 (28) 78 4 Porosty chronione Na terenie rezerwatu stwierdzono dotychczas występowanie 33 gatunków porostów umieszczonych na liście chronionych w Polsce. Jeden – płucnica islandzka Cetraria islandica - objęty jest ochroną częściową, pozostałe 32 - ochroną ścisłą. A. Ochrona częściowa Cetraria islandica B. Ochrona ścisła Anaptychia ciliaris, Bryoria fuscescens, Bryoria vrangiana, Cetraria aculeata, Cetraria chlorophylla, Cetraria sepincola, Cladonia arbuscula, Cladonia ciliata, Cladonia mitis, Cladonia portentosa, Cladonia rangiferina, Evernia prunastri, Hypogymnia tubulosa, Imshaugia aleurites, Melanelia elegantula, Melanelia exasperatula, Melanelia fuliginosa, Melanelia. Subaurifera, Parmelia saxatilis, Parmeliopsis ambigua, Peltigera praetextata, Platismatia glauca, Pseudevernia furfuracea, Ramalina fastigiata, Ramalina fraxinea, Ramalina pollinaria, Stereocaulon condensatum, Usnea filipendula, Usnea hirta, Usnea subfloridana, Vulpicida pinastri, Xanthoparmelia conspersa 8.2.4.4. Grzyby W publikacji pt. Obserwacje mikologiczne w rezerwacie „Dolina rzeki Brdy” w Borach Tucholskich (2002) M. Ławrynowicz, T. Dziedzński i J. Szkodzik stwierdzili występowanie na tym terenie łącznie 279 gatunków grzybów. Wśród nich znalazło się 27 grzybów znajdujących się na „Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce”. Znajdują się tu także stanowiska dwóch gatunków objętych ścisłą ochroną gatunkową. Są to sromotnik bezwstydny Phallus impudicus oraz szmaciak gałęzisty Sparassis crispa. Poniższa lista przedstawia gatunki z „czerwonej listy” wraz z kategoria ich zagrożenia. Geastrum rufescens (E), Amanita virosa (V), Boletus edulis (V), Lactarius deliciosus (V), Leptopodia atra (V), Onnia triqueter (V), Oudemansiella longipes (V), Bulgaria inguinans (R), Corpinus hiascens (R), Cystoderma cinnabarinum (R), Gomphidius glutinosus (R), Inocybe griseolilacina (R), Junghuhinia nitida (R), Lactarius chrysorrheus (R), Mycena adonis (R), Phaeolus schweinitzii (R), Phellinus nigricans (R), Sparassis crispa (R), Cantharellus cibarius (I), Cortinarius incisus (I), Datronia mollis (I), Macrolepiota procera (I), Macrolepiota rhacodes (I), Psilocybe montana (I), Rusulla alutacea (I), Rusulla livescens (I), Steccherinum fimbriatum (I) 79 Kategorie zagrożenia: E – wymierający, V – narażony, R – rzadki, I – o nieokreślonym znaczeniu Na skład gatunkowy grzybów wystepujących na terenie rezerwatu „Dolina Rzeki Brdy”, wpływ ma wystepująca tu sosna. Została wprowadzona na tereny dolin rzecznych i ich skłonów, gdzie pierwotnie występowały lasy liściaste. Obecnie nie sadzi się już w sąsiedztwie rzeki sosny, a dojrzałe osobniki są usuwane. Wpływ sosny występującej w domieszce jest na tyle mały, że runo zachowało charakter typowo grądowy. Jednak już mikoflora zmienia się na skutek obecności tego gatunku. Pojawiają się gatunki grzybów związane z sosną bądź to przez mikoryzę bądź zasiedlające jej igły i szyszki. Pojawiają się także grzyby acidofilne nie związane bezpośrednio z sosną. Opad igliwia sosny zakwaszający glebę umożliwia im występowanie. Wg autorów opracowania „Obserwacje mikologiczne w rezerwacie „Dolina rzeki Brdy” w Borach Tucholskich” (2002) .....„ruch turystyczny w dotychczasowym wymiarze nie zagraża grzybom. Wskutek tworzenia mikrosiedlisk wywołanych obecnością człowieka zwiększa się różnorodność gatunkowa grzybów bez zmiany ich naturalnego charakteru.”...... 8.2.5. Świat zwierzęcy Podstawowym celem rozdziału jest wskazanie różnorodności fauny kręgowców w powiązaniu z mozaiką biotopów doliny Brdy objętej ochroną rezerwatową. Kręgowce ze względu na dobry stan zbadania oraz fakt, iż niektóre gatunki zajmują wysoką pozycję w piramidzie troficznej mają wartość wskaźnikową. Szczególne miejsce zajmują gatunki drapieżne - wszystkie gatunki płazów i gadów, ptaki owadożerne, drapieżne ptaki nocne i dzienne, ssaki owadożerne, z nietoperzami włącznie oraz ssaki drapieżne. Część z tych gatunków to formy o wąskich niszach ekologicznych, których występowanie wraz z zanikiem różnorodności środowisk ulega ograniczaniu. Odzwierciedleniem stanu zagrożenia jest umieszczenie niektórych gatunków na liście Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (Głowaciński 2001). W opracowaniu przedstawiono, według aktualnego stanu wiedzy, listę wszystkich gatunków kręgowców, które na omawianym obszarze osiągają sukces rozrodczy. Określono status gatunków w skali kraju i regionu oraz trend liczebności ich populacji. Przedstawiona lista powstała w wyniku wieloletnich badań autorów. Złożyły się na nie: obserwacje terenowe, odłowy zwierząt w pułapki, rejestracja tropów, identyfikacja przypadkowo pozyskanych martwych okazów. Listę drobnych ssaków oznaczono głównie w oparciu o analizę wypluwek sów i ptaków drapieżnych. Informacje o występowaniu 80 nietoperzy uzyskano podczas sprawdzania zasiedlenia skrzynek lęgowych dla ptaków i potencjalnych schronień nietoperzy oraz nasłuchu z użyciem detektora ultrasonicznego. Ustaloną listę gatunków powiązano z wynikami badań stanu kręgowców Polski (Głowaciński i inni 1980, Młynarski 1981, Pucek, Raczyński 1983, Juszczyk 1987, Głowaciński 1990, 2001, Tomiałojć 1990). Fauna kręgowców rezerwatu przyrody „Dolina rzeki Brdy” Zróżnicowanie siedlisk rezerwatu - od żyznych lasów łęgowych do ubogich, kserotermicznych stoków rzeki sprawia, że różnorodność występujących tutaj gatunków zwierząt jest znaczna. W załączonym wykazie przedstawiono gatunki kręgowców, które na obszarze rezerwatu i w najbliższym jego otoczeniu osiągają sukces rozrodczy oraz podano stopień ich zagrożenia, status ochronny i trend zmian liczebności. Uwzględniając aktualny stan wiedzy o zasobach i rozmieszczeniu gatunków kręgowców w Polsce, bytujące na obszarze rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” stanowią od 50 do 100% potencjalnej ich liczby (w danej jednostce systematycznej), jaka może wystąpić na niżu Polski (Głowaciński i inni 1980, Pucek, Raczyński 1983, Juszczyk 1987, Tomiałojć 1990). Szczegóły zawiera tabela 1, która obrazuje liczbę gatunków, dla których obszar rezerwatu jest miejscem rozrodu i określa, w jakim procencie ta liczba pozostaje do potencjalnego składu fauny kręgowców niżu Polski. Podano w niej liczbę gatunków podlegających ochronie gatunkowej, łowieckej i rybackiej oraz liczbę gatunków umieszczonych na liście Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Tabela 1. Liczba i status gatunków zasiedlających rezerwat przyrody „Dolina rzeki Brdy” Liczba Gromada gatunków stwierdzonych Liczba gatunków objętych Procentowy udział ochroną gatunkową (w tym rezerwatu gatunków względem PCKZ*) potencjalnej fauny niżu Polski kręgouste 1 1 (1 PCKZ) 50 ryby 25 3 68 płazy 13 13 (1PCKZ) 100 gady 5 5 71 ptaki 117 116 (3 PCKZ) 65 ssaki 49 36 (1 PCKZ) 86 PCKZ* gatunek wymieniony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2001) Jedynym przedstawicielem Agnatha występującym na terenie rezerwatu jest minog strumieniowy. Obecność tego, znajdującego się na liście Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt gatunku stwierdzono w Brdzie w okolicy Rudzkiego Mostu. 81 Brdę, starorzecza i nieliczne drobne zbiorniki wodne doliny zasiedla 25 gatunków ryb. Szczególne miejsce zajmują łososiowate - troć, pstrąg potokowy, lipień, bowiem zlewnia Brdy leży w granicach naturalnego, zwartego zasięgu ich występowania. Część populacji, w tym hodowlany pstrąg tęczowy pochodzi z zarybień prowadzonych przez Polski Związek Wędkarski. Dla utrzymania prawidłowej proporcji miedzy gatunkami akcje zarybiania powinny być konsultowane z Wojewódzkim Konserwatorem w Bydgoszczy, co w praktyce nie zawsze jest przestrzegane. Z form mniejszych, bez gospodarczego znaczenia należy wymieć takie gatunki jak: ukleja, słonecznica, koza, piskorz, śliz, ciernik i głowacz białopłetwy. Tutaj również znajdują dogodne warunki bytowania, coraz rzadsze w rzekach Polski, takie gatunki jak: kleń i jaź. Wyniki inwentaryzacji płazów i gadów potwierdziły występowanie na terenie rezerwatu i najbliższego jego otoczenia wszystkich gatunków charakterystycznych dla niżu Polski. Wśród ogoniastych (Caudata) najliczniej występuje traszka zwyczajna. Spotkać ją można we wszystkich płytszych, zarośniętych fragmentach starorzeczy, w stawach i rowach. Wyraźnie mniej liczna jest traszka grzebieniasta. W rezerwacie bytują trzy krajowe gatunki ropuch. Najliczniej i pospolicie występuje ropucha szara. Pozostałe dwa gatunki, ropucha zielona i paskówka występują nielicznie Miejscami godowania ropuch są wypłycone partie starorzeczy i stawy. Grzebiuszka ziemna związana jest z krajobrazem rolniczym graniczącym od zachodu w okolicy Rudzkiego Mostu z doliną Brdy. Naturalny jej biotop stanowią uprawy na utrzymujących przez cały sezon wilgoć, glebach. Stawy, zastoiska wody i rowy w krajobrazie rolniczym zasiedla kumak nizinny. Jest gatunkiem ginącym, czego przyczyną jest obniżenie poziomu wód gruntowych. Wysychanie w sezonie małych zbiorników powoduje, że sukces rozrodczy gatunku jest niewielki. Z obrzeżami lasów, sadami, łąkami związana jest rzekotka drzewna. Rodzaj żaba Rana reprezentują dwa gatunki żab brunatnych: występująca na wilgotnych łąkach, w olsach i łęgach żaba trawna i częściej zasiedlająca łąki i bory sosnowe świeże żaba moczarowa. Drugą grupę stanowią żaby zielone. W starorzeczach stwierdzono występowanie żaby śmieszki. Najbardziej licznym gatunkiem wśród żab zielonych, jest żaba jeziorkowa, która zasiedla wszystkie typy zbiorników wodnych. Trzecią żabą zieloną jest naturalny mieszaniec dwóch wymienionych uprzednio gatunków, czyli żaba wodna. Zasiedla podobne typy zbiorników jak żaba jeziorkowa i śmieszka, szczególnie chętnie połączone z ciekami wodnymi, w których podobnie jak żaba śmieszka zimuje. Liczebność płazów w ostatnim dwudziestoleciu gwałtownie spadła, takie gatunki jak kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, rzekotka drzewna, ropucha paskówka i śmieszka zagrożone są wyginięciem. Obniżenie poziomu wód gruntowych spowodowało zanik małych, płytkich zbiorników wody, a te które zachowały się najczęściej wysychają zanim kijanki zdążą 82 przeobrazić się. Szczególnie jaskrawo wystąpiło to w agrocenozach stanowiących do niedawna rezerwuar zasobów płazów. Stąd taką ważną rolę pełnią obecnie zabagnienia i zatorfienia położone w nieckach jezior i dolinach rzek. Spośród gadów najliczniej występuje jaszczurka zwinka. Obie jej formy – częściej spotykaną, typowo ubarwioną zielono-brunatną L. agilis agilis i rzadką z cynamonowym grzbietem L. agilis erythronota można spotkać na nasłonecznionych stokach, polanach, trawiastych zrębach i w miejscach ruderalnych. Z kolei jaszczurka żyworodna bytuje w niskiej roślinności na terenach wilgotnych, skrajach lasów i występuje nielicznie w dużym rozproszeniu. Pospolitym mieszkańcem wilgotnych partii lasów, borów świeżych jest beznoga jaszczurka - padalec. Nad śródleśnymi zbiornikami wodnymi, zwłaszcza na torfowiskach, podmokłych łąkach, skrajach lasów występuje zaskroniec zwyczajny. Na terenie rezerwatu spotkać można również żmiję zygzakowatą, najczęściej ubarwioną brunatno ze słabo zaznaczonym zygzakiem lub odmianę czarną bez zygzaka. Bogatą w gatunki grupę kręgowców rezerwatu i jego najbliższego otoczenia stanowią ptaki. Stwierdzono lęgi 109 gatunków, i regularne pojawianie się na przelotach ponad 20. Skład zespołów ptaków związany jest z określonymi biotopami i proporcjonalnie do ich mozaiki i rozmiarów kształtuje się różnorodność gatunkowa i liczebność awifauny rezerwatu. Dla części gatunków dolina rzeki nie koniecznie musi być miejscem zakładania gniazda, może być również żerowiskiem. Dlatego też w ogólnym bilansie różnorodności awifauny rezerwatu uwzględniono obie sytuacje. Różnorodność żyznych, trudno dostępnych, opierających się ingerencji człowieka siedlisk sprzyja występowaniu wielu gatunków ptaków. Wyróżniającym się obszarem jest strefa przylegania do rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” rezerwatu "Źródła rzeki Stążki. Bogactwo awifauny tej części Tucholskiego Parku Krajobrazowego stanowi ponad 120 gatunków lęgowych. Do najcenniejszych, spośród których kilka umieszczonych zostało w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt należą: bocian czarny, bielik, kania czarna i ruda. Omawiany fragment doliny Brdy wraz z położonymi w najbliższym sąsiedztwie jeziorem Szpitalnym i mniejszymi zbiornikami bez nazwy w okolicy Rudzkiego Mostu to biotop występowania gągoła i tracza nurogęsia. Występowanie gągoła i nurogęsia, gatunków zakładających gniazda w dziuplach, warunkuje obecność starodrzewów. Dolina Brdy jest również ważnym w skali kraju obszarem lęgowym zimorodka. Nie mniej ważną rolę pełni dolina Brdy w okresie zimowym. Niezamarzające odcinki rzeki są bazą żerowiskową dla stad kaczek, łysek, traczy i łabędzi oraz towarzyszącym im ptakom drapieżnym, zwłaszcza bielikom. Na obszarze rezerwatu najbardziej różnorodną i najliczniejszą grupą ptaków są gatunki leśne. Występujący w borach świeżych i mieszanych zespół ptaków stanowią takie dominujące gatunki jak: zięba, trznadel, świergotek drzewny i pierwiosnek. Gatunkami 83 uzupełniającymi są: rudzik, sójka, pokrzewki: ogrodowa, czarnołbista, świstunka leśna, drozd śpiewak, kos, muchołówka szara. Dziuplaste drzewa zajmują dzięcioł pstry, puszczyk, szpak, sikory: bogatka, sosnówka, czubatka i modra, muchołówka żałobna i w niewielkiej liczbie par pleszka oraz krętogłów. Dla części wymienionych gatunków uzupełnieniem naturalnych miejsc gniazdowych są skrzynki lęgowe. W borach suchych poza ziębą, świergotkiem drzewnym, trznadlem charakterystycznym gatunkiem jest skowronek borowy, a w sąsiedztwie młodników i wyrębów lelek. Partie starszych drzewostanów, zwłaszcza przylegające do pól uprawnych i łąk są miejscem gniazdowania myszołowa zwyczajnego, kilku par trzmielojada, kruka, wrony siwej. Listę lęgowych drapieżników związanych z lasami uzupełniaja takie gatunki jak: jastrząb, krogulec i kobuz. Grupą ptaków, nielicznie występującą na obszarze rezerwatu są sowy. W drzewostanach, zwłaszcza starszych występuje puszczyk. Obrzeża lasów, kępy drzew to biotop sowy uszatej. · Brzegi lasów, zadrzewienia śródpolne to miejsca lęgowe grzywacza i turkawki. Ptakiem związanym z brzegami lasów, przylegającymi do wilgotnych łąk kępami drzew, głównie wierzb jest dudek. Na łąkach i polach uprawnych lęgną się czajki, skowronki polne, pliszki żółte i pokląskwy. Gatunki synantropijne związane z siedzibami ludzkimi to bocian biały, jaskółki: dymówka, oknówka, jerzyk, wróbel, mazurek i kopciuszek. Ogrody warzywne, obrzeża sadów, zakrzewienia i zadrzewienia związane z siedzibami ludzi zasiedlają pokrzewki: cierniówka, piegża, zaganiacz, gąsiorek, makolągwa i kulczyk. Żwirownie i osuwiska wykorzystywane są przez jaskółki brzegówki. Na obszarze rezerwatu stwierdzono występowanie 44 gatunków ssaków. Większość z nich związana jest z borami świeżymi, dąbrowami, olsami, i łęgami. Z rzędu owadożernych (Insectivora) stwierdzono 5 gatunków: jeża wschodniego, kreta, ryjówki - aksamitną i malutką oraz rzęsorka rzeczka. Bogatą w gatunki grupę stanowią nietoperze (Chiroptera). Na obszarze rezerwatu i jego najbliższym otoczeniu stwierdzono występowanie 10 gatunków nietoperzy, które ze względu na preferencje środowiskowe podzielono na dwie ekologiczne grupy. Pierwszą stanowią nietoperze spotykane głównie w lasach, zaś drugą nietoperze związane z agrocenozami i ludzkimi siedzibami. Do grupy pierwszej zaliczono: nocka rudego, nocka Natterera, karlika większego, borowca wielkiego, borowiaczka; do drugiej natomiast nocka dużego, mroczka późnego, gacka brunatnego, mopka i karlika malutkiego. Wśród czynników determinujących lokalne zróżnicowanie gatunkowe tej grupy zwierząt do najważniejszych należą: - dominacja zwartych kompleksów sosnowych objętych planową gospodarką leśną, 84 - klimat pojezierny z krótkim okresem wegetacyjnym, - rozwinięta sieć rzeczna. Podane powyżej czynniki kształtujące mikroklimat, pośrednio wpływają na bazę żerowiskową tych ssaków. Rozległe kompleksy borów cechuje niska produktywność biomasy owadów, wyraźnie bogatsze pod tym względem są lasy grądowe i graniczące z wodą łęgi, olsy oraz zbiorniki wodne. Dlatego też dominującym gatunkiem na przeważającej powierzchni rezerwatu jest karlik większy spotykany głównie w skrzynkach lęgowych dla ptaków rozwieszanych w ramach ochrony lasu oraz nocek rudy, którego bazą pokarmową są masowo wylęgające się owady w zbiornikach wodnych. Borowiec wielki to nietoperz, który jako dzienne kryjówki wybiera naturalne dziuple dzięcioła, dlatego występuje rzadko w drzewostanach o niskich klasach wieku. W bogatszych siedliskach lasu mieszanego spotkać można nocka Natterera. W obrębie zabudowań położonych blisko lasu i w lesie np. leśniczówki częstym gatunkiem jest gacek brunatny, który zasiedla również rozwieszone w pobliżu skrzynki dla ptaków. Gatunkiem, którego związki ze środowiskiem leśnym są najsłabsze jest mroczek późny. Osobniki tego gatunku w okresie letnim polują na owady nad polami uprawnymi i łąkami, a kolonie rozrodcze formują na strychach wiejskich zabudowań. Do najrzadziej spotykanych gatunków na tym terenie należą nocek duży oraz borowiaczek. Populacje niektórych gatunków nietoperzy takich jak karliki większe, borowce występujące latem w Europie centralnej i północno - wschodniej podejmują dalekie sezonowe wędrówki na zimowiska zlokalizowane w Europie zachodniej i południowej. Szlaki wędrówek prowadzą również przez omawiany teren, który ze względu na centralne położenie wewnątrz rozległego kompleksu, jakim są Bory Tucholskie nadaje mu ponadregionalną rangę. N obszarze rezerwatu stwierdzono 14 gatunków gryzoni. Trwały sukces rozrodczy osiągają takie gatunki jak: wiewiórka, szczur wędrowny, mysz domowa, nornica ruda i mysz leśna. Obrzeża lasów, zarośla i pola to biotopy występowania myszy zaroślowej i polnej, badylarki oraz najmniej licznej darniówki zwyczajnej. Na wilgotnych łąkach i polach pospolicie wystęuje polnik północny, mniej licznym gatunkiem jest polnik bury. Szczególnej oceny wymaga oszacowanie populacji bobra i dokonanie oceny wpływu tego gatunku na biotopy rezerwatu. Wstępna analiza wskazuje, że populacja bobrów w rezerwacie przekracza pojemność siedliska i zagraża niektórym zespołom roślinnym, zawłaszczana grądom zboczowym. Rząd drapieżnych Carnivora liczy 9 gatunków. Dwa z rodziny psowatych to licznie występujący lis oraz jenot. Pozostałe należą do rodziny łasicowatych. Listę otwiera borsuk. Rodzaj Martes reprezentowany jest przez kunę leśną, i domową, a rodzaj Mustela przez tchórza zwyczajnego i łasicę łaskę oraz pojawiającą się norkę amerykańską. Osobniki tego 85 gatunku wywodzą ze zbiegów z hodowli, które adaptując się do lokalnych warunków niżu wytworzyły zdziczałą ekspansywną populację. W ostatnim dziesięcioleciu wyraźnie zwiększyła się liczebność wydry. Istotną liczebnie grupę ssaków stanowią kopytne: dzik, nieliczny łoś, sarna i jeleń szlachetny. Listę zwierząt łownych zamykają zając szarak i dziki królik. Na podstawie składu zespołów kręgowców występujących w różnych biotopach rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” wytypowano kompleksy faunistyczne. Stałość występowania (według współczynnika stałości C) obliczonego ze wzoru C= (nA/N) 100%, (Trojan 1975). gdzie: nA - liczba powierzchni próbnych z gatunkiem A, N - liczba rozpatrywanych powierzchni próbnych · Podsumowując przedstawione dane o faunie należy stwierdzić, że różnorodność gatunkowa występujących na terenie omawianego rezerwatu kręgowców jest duża. Na szczególną uwagę i opiekę zasługują gatunki o wąskich spektrach ekologicznych, których sukces rozrodczy możliwy jest w specyficznych, zwykle łatwo ulegających degradacji biotopach. Do tej grupy należą przede wszystkim gatunki bytujące na terenach podmokłych. Ochrona tych biotopów jest, więc bardzo ważna dla utrzymania zasobów puli genowej przynajmniej kilku gatunków niżu Polski. Rezerwat przyrody „Dolina rzeki Brdy” jest ważnym w skali kraju korytarzem ekologicznym gwarantującym zwierzętom możliwość przemieszczania się i utrzymującym ciągłość populacji w tej części niżu Polski. Fauna bezkręgowców Na terenie rezerwatu w małym zakresie były prowadzone badania nad bezkregowcami. Z pobieżnych obserwacji prowadzonych w trakcie badań terenowych nad jego szatą roślinną można przypuszczac, ze zwlaszcza w zakresie owadów jest on niezmiernie zróżnicowany i bogaty, czemu sprzyja duza różnorodnośc biotopów, ekosystemow, zbiorowisk roślinnych, gatunków roślin, obecność starodrzewi itd. Fauna ta może być porównywalna z fauną bekregowców opisaną z Parku Narodowego Borów Tucholskich Wg Buszki (2002) Bory Tucholskie są jednym ze slabiej opracowanych pod względem entomofaunistycznym obszarów Polski. Ogółem na terenie Parku Narodowego Bory Tucholskie i na obszarach sąsiednich stwierdzono ponad 900 gatunkow owadów. Wykazano, że z grupy skoczogonków wystepuje około 30 gatunków, ważek – 28 gatunków ( w tym gatunek rzadki, związany z potokami Cordulogaster boltoni). Stwierdzono też 20 gatunków prostoskrzydlych, 31 – sieciarek ( w tym po raz pierwszy spotkana w Polsce wielbładka Raphidia cognata ), 15 – chrząszczy (m. innymi 5 objętych ochroną prawną gatunków z rodzaju biegacz Carabus: C. hortensis, C. arvensis, C. cancellatus, C. violaceus i C. nemoralis), ponad 100 gatunków błonkówek, ponad 70 muchówek i ponad 300 motyli (w tym 86 2 gatunki objęte ochroną – paź królowej Papilio machaon i mieniak tęczowiec Apatura iris). Wg Buszki (2000) duże obszary drzewostanów sosnowych sprzyjają gradacjom foliofagicznych szkodników sosny – barczatk sosnówki, strzygoni choinówki, zawisaka borowca, brudnicy mniszki i ostatnio poprocha cetyniaka. Stachowiak (2000) w publikacji pt. „ Wstepna inwentaryzacja chrząszczy Parku Narodowego Bory Tucholskie” opisał występowanie 319 gatunków chrząszczy bytujących w parku narodowym, a wśród nich wiele rzadkich w regionie. Jedyną grupą bezkregowcow, która zostala opisana szcególowo z obszaru Tucholskiego Parku Krajobrazowego są bezkregowce wodne. W monografii tego parku ukazał się artykul M. Klukowskiej i G. Tończyka (2002), pt. „Materiały do znajomości bezkregowcow wodnych Tucholskiego Parku Krajobrazowego”. W innej części wspomnianej monografii ukazał się artykuł A. Piechockiego (2002) na temat populacji jednego z gatunków małża - skójki gruboskorupowej Unio crassus. Autor pisze miedzy innymi, że w środkowej Brdzie koło Żukowa i Woziwody wystepuje populacja skójki gruboskorupowej złożona z osobników bardzo drobnych, znacznie odbiegających rozmiarami wystepującymi w rzekach innych terenów Polski. Larwy tej małży żerują na rybach takich jak np. : klenie, wzdręgi, strzeble potokowe i cierniki. Według A. Piechockiego (2002) znaczna liczba osobników zebranych w Żukowie i Woziwodzie świadczy, że w srodkowej Brdzie populacja Unio crassus nie jest zagrożona wyginięciem, jak to ma miejsce nad innymi rzekami. Stosunkowo dobra jakośc wody rzeki pozwala przypuszczać, że czynniki chemiczne np. zbyt wysoki poziom azotanów , nie wpłyną ograniczająco na dalsze wystepowanie i rozród tego małża. Przytoczone wyżej dane na temat bękregowców (a właściwie brak tych danych) wskazują, jakie kierunki badań powinny być preferowane na terenie rezerwatu w okresie następnych dwudziestu lat. W pierwszym rzedzie powinny być zbdane zasoby owadów i pajęczakow lądowych odgrywających bardzo istotną rolę w funkcjonowniu ekosystemow, w tym leśnych. 8.2.6. Stan naturalności, przewidywane procesy i zjawiska oraz zagrożenia przedmiotu ochrony Na terenie rezerwatu zachowała się w wielu miejscach naturalna rzeźba doliny i przylegających do niej wysoczyzn. Dolina posiada tutaj niezwykle wysokie walory krajobrazowe. Jest ona przy tym bardzo zróżnicowana. W obrębie rezerwatu można wyróżnić trzy odcinki. W pobliżu Woziwody oraz na odcinku od Gołąbka do Świtu i dalej miejscowości Piła Młyn dolina ma charakter przełomowy. Cechuje się tu niewielką szerokością – do 0,25 km, przeciętnie 80-100 m (Dysarz, Krasicka-Korczyńska, Stetkiewicz 87 1999). Odcinek od Woziwody do Gołąbka cechuje się natomiast szerokim dnem doliny (do 0,6 km, średnio 250-300 m). Odcinki „przełomowe” mają spadek rzędu 0,19-0,24 % a odcinki rynnowe jedynie 0,12-0,14 %. Uwarunkowania geologiczne i rzeźba terenu w dużej mierze decydują o dużej różnorodności ekosystemów i związanych z nimi zespołów roślinnych. Jak wyżej przedstawiono zasoby przyrodnicze rezerwat „Dolina rzeki Brdy” są bardzo bogate. Występuje tu wiele osobliwości florystycznych regionu i kraju. Różnorodność siedlisk spotęgował człowiek przekształcając naturalne ekosystemy w układy ekologiczne półnaturalne i antropogeniczne, jak np.: potorfia, lasy ze zmienionymi drzewostanami, użytki zielone, agrocenozy, szlaki komunikacyjne, siedliska ludzkie itd. Zasiedlają je często gatunki obce dla naturalnych ekosystemów zwiększając pulę gatunkową, nie zawsze pożądaną Różnorodność biotopów sprawia, że bogata jest tu również fauna kręgowców. Obszar rezerwatu jest bardzo silnie zróżnicowany pod względem stopnia naturalności. Przy zachowaniu prawie w całości, poza miejscami, gdzie przebiegają szlaki komunikacyjne pierwotnych form morfologicznych i rzeźby terenu szata roślinna i związany z nimi świat zwierząt uległ w wielu miejscach silnym przekształceniom antropogenicznym. Jak wykazały badania J. Trzpis-Zielinskiej (2003) na analizowanym odcinku doliny Brdy tylko w niektórych miejscach zachował się naturalny, strefowy układ zespołów roślinnych. Można tutaj wyróżnić dwa dość odmienne schematy stref zespołów roślinnych. W części północnej i środkowej (obręby Woziwoda i Zalesie) dno doliny jest stosunkowo szerokie. Rzeka tworzy tu często zakola i płynie stosunków wolno. Wilgotne lasy zostały w znacznej części zamienione na łąki, pastwiska i grunty orne. W miejscach zabagnionych występują rozległe szuwary i niewielkie zbiorniki wodne (niekiedy powstałe wtórnie). Na granicy terasy zalewowej i nadzalewowej tworzy się opaska łęgu olszowojesionowego Fraxino-Alnetum lub (rzadziej) olsu porzeczkowego Ribo nigri-Alnetum. Zbocza doliny zwykle zajmują nasadzenia sosny na siedlisku ubogiego grądu zboczowego. Za tą strefą występuje na ogół pas nasadzeń na siedlisku grądu wysokiego Tilio-Carpinetum calamagrostietosum, a następnie boru mieszanego Querco roboris-Pinetum lub kwaśnej dąbrowy Calamagrostio-Quercetum. Częstym zjawiskiem na prawym brzegu rzeki jest brak (lub bardzo wąski pas) strefy grądu oraz niewielka odległość od koryta Brdy boru sosnowego Leucobryo-Pinetum lub rzadziej Peucedano-Pinetum. Schemat zespołów potencjalnych w tej części rezerwatu jest następujący: Łęg olszowo-jesionowy (łąki, pastwiska) lub ols porzeczkowy (szuwary) -----grąd zboczowy (zwykle nasadzenia sosny na jego siedlisku)------grąd wysoki ------bór mieszany lub kwaśna dąbrowa -----bór sosnowy, W południowej części badanego terenu, w obrębie Świt dno doliny jest na ogół bardzo wąskie. Rzeka płynie tutaj wartko. Strefa grądu subkontynentalnego jest szeroka i różnicuje się on tutaj na trzy podzespoły. Układ zbiorowisk w tej części jest następujący: 88 Łęg wiązowo-jesionowy lub grad niski ------grąd zboczowy-----grąd typowy-----grąd wysoki-----bór mieszany-----subkontynentalny bór mieszany (do 60 m szerokości) ----subkontynentalny lub suboceaniczny bór świeży. Najbardziej naturalnym pod względem zachowanej szaty roślinnej fragmentem rezerwatu jest prawobrzeżny odcinek doliny Brdy na odcinku od miejscowości Świt do miejscowości Piła Młyn. Dużą powierzchnię zajmują tutaj grądy zboczowe, a na terasach zalewowych i nadzalewowych - łęgi olszowo-jesionowe, łęgi wiązowo-jesionowe i grądy niskie o cechach zespołów naturalnych. Na źródliskach, tworzących się u podstawy zboczy wykształciły się tez łęgi źrodliskowe. Stosunkowo dużą powierzchnię zajmują też naturalne fitocenozy zespołów leśnych w lewobrzeżnej części doliny na odcinku od torów kolejowych Tuchola-Wierzchucin do miejscowości Świt. Na pozostałym obszarze rezerwatu fitocenozy naturalne lub zbliżone do nich występują głównie w samej dolinie rzeki. W części środkowej i północnej rezerwatu, gdzie dno doliny jest stosunkowo szerokie, a rzeka utworzyła liczne zakola i starorzecza na dużej powierzchni występują naturalne lub półnaturalne zbiorowiska wodne, szuwarowe i torfowiskowe (torfowisk niskich). Świadectwem dawnej puszczy nad Brdą są liczne drzewa pomnikowe, które zachowały się na całej długości rzeki w rezerwacie. Największą powierzchnię rezerwatu zajmują lasy i to ich stopień naturalności będzie decydował w dalszym ciągu o jego randze ochroniarskiej. Aktualnie obserwuje się bardzo duża „siłę regeneracyjną” zbiorowisk leśnych, zwłaszcza żyznych siedlisk, występujących na zboczach doliny. W starodrzewiach, gdzie kończy się wiek biologiczny sosny, jej miejsce w górnych piętrach zajmują drzewa liściaste – dęby, lipy graby i inne. Pod nimi tworzą się kolejne piętra zbudowane przez właściwe dla potencjalnych zespołów gatunki. Następuje także różnicowanie się drzewostanu w lasach wilgotnych na dnie doliny. Zmniejsza się w nich udział olszy na rzecz wiązów, jesionów, jaworów i innych drzew. Dla tego typu zbiorowisk, gdzie proces regeneracji zachodzi w dużym tempie i we właściwym kierunku w planie ochrony przewidziano ochronę zachowawczą. Jedynie w miejscach, które już poddano przebudowie zalecono kontynuację zabiegów hodowlanych. Jednak na przeważającym obszarze rezerwatu procesy degeneracyjne w zbiorowiskach leśnych zaszły bardzo daleko. Podstawową ich przyczyną jest preferowane na prawie wszystkich siedliskach nasadzeń sosny. Proces pinetyzacji jest szczególnie groźny dla mniej żyznych siedlisk grądowych, głównie grądu wysokiego Tilio-Carpinetum calamagrostietosum i wariantów uboższych grądu zboczowego Aceri-Tilietum, które wykształcają się w warunkach lasu mieszanego świeżego LMśw, na glebach rdzawych właściwych RDw 89 i brunatno-rdzawych RDbr. W niektórych miejscach zmiany zaszły tak daleko, że struktura i skład florystyczny fitocenoz tych zespołów nie odbiega prawie w niczym od borów mieszanych, a niekiedy nawet borów sosnowych. Zdarzają się w rezerwacie takie odcinki doliny, gdzie nasadzenia sosny dochodzą prawie do koryta rzeki. W miejscach tych zaplanowano, podobnie jak w planach urządzeniowych nadleśnictw stopniową przebudowę drzewostanów. Zaproponowane w operacie ochrony ekosystemów leśnych (opisie biochor) zabiegi hodowlane, głównie cięcia odsłaniająco-obsiewne, pielęgnacyjne, niekiedy też redukcja podszytu służyć mają stopniowemu przywracaniu naturalnego składu fitocenozom leśnym. Jednocześnie ich zadaniem jest lepsze wykorzystanie zasobnych siedlisk do produkcji bardziej zróżnicowanego asortymentu drewna. Niewielkie gniazda lub wąskie pasy odnowieniowe tylko w niewielkim stopniu i stosunkowo krótko wpływać będą na obniżenie walorów krajobrazowych rezerwatu. Zaleca się rozpczynanie przebudowy jeszcze na etapie zbiorowisk młodocianych – młodnika, tyczkowiny i drągowiny. Tutaj wszelkie zabiegi hodowlane zwłaszcza na siedliskach lasów liściastych i mieszanych, ale także borów mieszanych i kwaśnych dąbrów takie jak czyszczenie wczesne i późne muszą być podporządkowane, głównemu celowi jakim jest zwiększenie różnorodności drzewostanu. W starodrzewiach borów sosnowych obserwuje się dosyć często naloty i podrost sosny, dębów i brzozy. Po uzupełnieniu ich za pomocą sztucznych podsadzeń mogą one stanowić podstawę przyszłych, bardziej naturalnych drzewostanów. Jak wyżej stwierdzono dużą wartość przyrodniczą i ochroniarską mają niektóre ekosystemy nieleśne – wodne, szuwarowe, półnaturalne - ekstensywnie użytkowane łąki, murawy, ciepłolubne i nitrofilne okrajki i inne. Ukształtowały się w nich specyficzne zespoły roślinne i zwierzęce, które zwiększają różnorodność biologiczną rezerwatu. Niektóre z nich są ostoją rzadkich, chronionych i zagrożonych roślin i zwierząt. Dlatego ich zachowanie jest bardzo istotne dla utrzymania zasobów przyrodniczych rezerwatów. W związku z tym na ogół zalecono na tego typu gruntach wszystkich własności ich utrzymanie w dotychczasowym stanie. Służyć temu mają tradycyjne metody gospodarowania, jak np. wykaszanie i wypasanie łąk. Inne ekosystemy, które w związku z zaniechaniem gospodarki rolnej są odłogowane powinny podlegać procesowi wtórnej sukcesji. Bogata jest na terenie rezerwatu lichenoflora. Do najcenniejszych porostów epifitycznych należy Arthonia aspersella – gatunek po raz pierwszy na terenie Polski stwierdzony w "Piekiełku" oraz w Drawieńskim Parku Narodowym (LIPNICKI 1991a). Bardzo cennymi są również: Arthothelium spectabile, Hypocenomyce anthracophila i Eopyrenula leucoplaca. W rezerwacie "Dolina Brdy" posiadają one jedno z nielicznych stanowisk na Pomorzu Zachodnim. 90 Interesującymi i pozytywnie wyróżniającymi rezerwat, na tle pozostałej części Borów Tucholskich są występujące tylko tu, rzadkie i bardzo rzadkie w skali całego Pomorza Zachodniego Chaenotheca xyloxena i Lecanora rugosella. Do rzadkich na Pomorzu, a poza rezerwatem w innych częściach Borów Tucholskich znanych z nielicznych stanowisk, należy Cliostomum corrugatum. Kilku gatunków nie znaleziono współcześnie w innych częściach Borów Tucholskich, inne należą do rzadkich lub bardzo rzadkich w tym kompleksie leśnym. Są to, m.in.: Arthonia radiata, Arthothelium ruanum, Biatora pilularis, Calicium glaucellum, Graphis scripta, Lecania cyrtella, Ochrolechia arborea, Opegrapha atra, O. rufescens, Pertusaria leioplaca, P. pertusa i Physconia perisidiosa. Najwięcej spośród wymienionych interesujących gatunków porostów występuje na korze grabów, olch i leszczyn. Spośród porostów naziemnych zwraca uwagę obecność rzadko znajdowanego w Borach Tucholskich Peltigera praetextata oraz dotychczas podanego z Pomorza Zachodniego tylko z jednego historycznego stanowiska - Cladonia bellidiflora. Na zanurzonych w Brdzie głazach w „Piekiełku" występuje Verrucaria elaeomelaena porost nie znaleziony w innych częściach Borów Tucholskich, a na Pomorzu Zachodnim należący do bardzo rzadkich. Ochrolechia lactea reprezentuje taksony posiadające na terenie rezerwatu jedyne współczesne stanowisko w Borach Tucholskich. Polysporina simplex - także rzadki w skali całego Pomorza - poza "Doliną Brdy", w Borach Tucholskich występuje tylko na kilku stanowiskach. W grupie osiedlających się na sztucznym podłożu wapiennym korzystnie teren rezerwatu wyróżniają rzadko lub bardzo rzadko spotykane w Borach Tucholskich: Aspicilia moenium. Stan lichenoflory epifitycznej lokuje zbiorowiska grądowe oraz inne lasy liściaste położone w bezpośrednim sąsiedztwie Brdy wśród najcenniejszych w skali całych Borów Tucholskich, dlatego ich trwałość oraz poszerzenie areału jest również ważne dla zachowania, a nawet zwiększenia różnorodności gatunkowej tej grupy organizmów. Dotyczy to również ochrony pojedynczych okazałych drzew, szczególnie dębów i to nie tylko już uznanych za pomniki przyrody. Flora porostów nie jest jeszcze w pełni rozpoznana, dlatego zaleca się by w trakcie pierwszych lat obowiązywania planu została przeprowadzona gruntowna inwentaryzacja porostów, szczególnie w północnej części rezerwatu - głównie na odcinku Woziwoda - Rudzki Most. Jest bardzo prawdopodobne, że znajdują się tam także liczne stanowiska porostów uznanych za interesujące z różnych powodów. Dotychczasowe penetracje tego terenu pozwalają na snucie takich przypuszczeń. Ponadto powinien zostać gruntownie przebadany lichenologicznie południowy (poniżej Piły-Młyn) fragment rezerwatu. Duże zróżnicowanie ekosystemów sprawia, że również fauna rezerwatu jest bardzo bogata. Stwierdzono na jego terenie 210 gatunków kręgowców, w tym 9, które umieszczono 91 w Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Brdę, starorzecza i drobne zbiorniki wodne doliny zasiedla 25 gatunków ryb.. Część populacji, w tym hodowlany pstrąg tęczowy pochodzi z zarybień prowadzonych przez Polski Związek Wędkarski. Dla utrzymania prawidłowej proporcji miedzy gatunkami akcje zarybiania powinny być konsultowane z Wojewódzkim Konserwatorem w Bydgoszczy. Gwałtownie spadła w ostatnim dwudziestoleciu liczebność płazów. Przyczyniło się do tego obniżenie poziomu wód gruntowych, co spowodowało zanik małych, płytkich zbiorników wody. Stąd taką ważną rolę pełnią obecnie zabagnienia i zatorfienia położone w nieckach jezior i dolinach rzek. Różnorodność żyznych, trudno dostępnych, opierających się ingerencji człowieka siedlisk sprzyja występowaniu wielu gatunków ptaków. Wyróżniającym się obszarem jest strefa na granicy z rezerwatem "Źródła rzeki Stążki. Bogatą w gatunki grupę stanowią nietoperze (Chiroptera). Rozległe kompleksy borów cechuje niska produktywność biomasy owadów. Dlatego dominującym gatunkiem na przeważającej powierzchni rezerwatu jest karlik większy. Przywrócenie, poprzez przebudowę monokultur sosnowych na siedliskach lasów grądowych, wyraźnie bogatszych pod względem biomasy owadów może przyczynić się do zwiększenia różnorodności gatunkowej tej grupy zwierząt. Spośród gryzoni, na szczególną uwagę zasługuje bóbr. Wstępna analiza wskazuje, że populacja bobrów w rezerwacie przekracza pojemność siedliska i zagraża niektórym zespołom roślinnym, zawłaszcza grądom zboczowym. Dlatego w pierwszych latach obowiązywania planu należy oszacować wielkość populacji bobra i podjąć decyzję w sprawie ograniczenia szkód przez niego wywoływanych. Na szczególną uwagę i opiekę zasługują zwierzęta o wąskich spektrach ekologicznych. Należą do nich głównie gatunki bytujące na terenach podmokłych. Dlatego ochrona tych biotopów jest bardzo ważna dla utrzymania zasobów puli genowej przynajmniej kilku gatunków niżu Polski. Ochrona rzeki Brdy i dolnych odcinków jej dopływów, wraz z występującymi w nich zespołami roślin wodnych i przybrzeżnych oraz fauną wodną to jeden z najważniejszych celów ochrony rezerwatowej. Dlatego stan wód musi w nich podlegać stałemu monitoringowi. Badania jakości wód rzecznych Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy rozpoczął na terenie rezerwatu w latach sześćdziesiątych. Są one kontynuowane do chwili obecnej. Pierwsze badania, wykonane w latach 1962 – 1965, obejmowały profile ujściowe Kiczy, Czerskiej Strugi i Raciąskiej Strugi. W latach kolejnych latach systematycznie poszerzano zarówno obszar jak i zakres badań. Badania prowadzone 92 na początku lat siedemdziesiątych obejmowały 10 przekrojów kontrolnych zlokalizowanych od Rudzkiego Mostu do ujścia Brdy do Wisły. Począwszy od roku 1976, zaczęto kontrolować odcinek Brdy o długości 166,7 km tj. od wodowskazu w Ciecholewach. Kontrola jakości dopływów Brdy prowadzona była na podobnych zasadach. Tabela 1. Kilometraż rzek badanych w sieci monitoringu regionalnego w granicach rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy. Długość Rzeka Odcinek Brda odcinka w km od do miejscowość Woziwoda ujście do Zbiornika Koronowskiego 27,8 Struga Raciąska poniżej jeziora Przylonek ujście do Brdy 2,0 Struga Czerska poniżej Lutomskiego Młyna ujście do Brdy 1,0 Struga Bielska poniżej jeziora Białego ujście do Brdy 6,1 Kicz poniżej Tucholi ujście do Brdy 1,0 Ruda miejscowość Świt ujście do Brdy 1,0 Szumionka miejscowość Piła Młyn ujście do Brdy 1,0 W granicach rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” nie są zlokalizowane obiekty emitujące zanieczyszczenia do wód powierzchniowych (będące w ewidencji WIOŚ). Wskazuje to na potrzebę koncentracji uwagi i środków na obiektach odziaływujących negatywnie na środowisko wodne omawianego obszaru, a pozostających poza jego granicami. Z punktu widzenia ochrony wód rzecznych jednym z najbardziej istotnych zagrożeń dla ich jakości są zanieczyszczenia odprowadzane z miejscowości Rytel, Czersk, Tuchola oraz Zakładu Hodowli Pstrąga w Mylofie. O ile w Czersku i Tucholo w latach 90. oddano do użytku oczyszczalnie ścieków, które w bardzo wyraźny sposób poprawiły parametry jakościowe Czerskiej Strugi i Kiczy, o tyle w przypadku Rytla od wielu lat nie poczyniono żadnych kroków w celu eliminacji lub chociaż ograniczenia emitowanych zanieczyszczeń. Dodatkowym czynnikiem negatywnie wpływającym na stan czystości zarówno Brdy jak i Wielkiego Kanału Brdy jest Zakład Hodowli Pstrąga w Mylofie zlokalizowany zaledwie 6,5 km powyżej Rytla. W Rytlu oddziaływanie obydwu wspomnianych powyżej źródeł kumuluje się i w efekcie końcowym jakość Brdy poniżej tej miejscowości oceniana jest w grupie wód ponadnormatywnie zanieczyszczonych. Nie mniej istotnym czynnikiem zmian jakości wód są zanieczyszczenia obszarowe. 93 Należy powstrzymać wszelkie koncepcje melioracyjne z nawożeniem ściekami włącznie, które mogłyby zmienić typ gospodarki wodnej z natury panującej w rezerwacie. Z materiałów statystyczno historycznych w nadleśnictwach Woziwoda i Tuchola, a także w RDLP Toruń dotyczących gradacji szkodliwych owadów wynika, że w większości wypadków silne zagęszczenie się ich populacji omijało dolinę rzeki Brdy rozwijając się poza strefą krawędziową, okresowo na tych samych powierzchniach leśnych. Ze względu na fakt że, główne źródła emisji zanieczyszczeń wód powierzchniowych rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” znalazły się poza granicami województwa kujawsko - pomorskiego, ochrona wód musi być rozpatrywana aspekcie zlewniowym. Rodzi to konieczność współpracy zarówno pomiędzy poszczególnymi gminami jak i też pomiędzy województwami. Istnieje obawa, ze w województwie pomorskim ochrona wód dorzecza Brdy nie uzyska rangi analogicznej do województwa kujawsko-pomorskiego, co będzie miało swoje konsekwencje w wielkości pozyskanych środków finansowych na budowę nowych lub modernizację już istniejących oczyszczalni ścieków. 8.2.7. Opis biochor (wydzieleń) i zadań konserwatorskich dla rezerwatu leśnego Opis biochor i zadań konserwatorskich został połączony dla większej przejrzystości opracowania z operatami ochrony ekosystemów leśnych. 9. Zasady ochrony i zadania konserwatorskie 9.1. Hierarchia przedmiotów ochrony i cele ochrony Jak wynika z rozporządzenia o powołaniu rezerwatu głównym celem ochrony jest w nim zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych, krajobrazowych i turystycznych doliny rzeki Brdy o wyjątkowych walorach przyrodniczo – krajobrazowych. Wszystkie zasady ochrony i zadania konserwatorskie muszą być podporządkowane temu celowi. Jednak ze względu na duży obszar i znaczną odmienność walorów przyrodniczych i ochroniarskich na terenie rezerwatu proponuje się następującą hierarchię przedmiotów, szczegółowych celów ochrony i zadań konserwatorskich. 1. Zachowanie w dotychczasowym stanie, bez żadnej ingerencji człowieka ekosystemów wodnych, bagiennych i torfowisk oraz zarośli i lasów higrofilnych – wykazanych w operatach ochrony ekosystemów leśnych i nieleśnych, 94 2. Zachowanie w dotychczasowym stanie, bez ingerencji w zachodzące procesy ekologiczne wskazanych w operacie ekosystemów leśnych, w których stwierdzono obecność fitocenoz naturalnych lub fitocenoz o bardzo zaawansowanym stopniu regeneracji, 3. Ochrona rzeki Brdy i dolnych odcinków jej dopływów, wraz z występującymi w nich zespołami roślin wodnych i przybrzeżnych oraz fauną wodną , 4. Stymulowanie metodami ochrony czynnej procesu regeneracji naturalnych zespołów leśnych, 5. Szczególna ochrona biotopów, w których bytują zwierzęta o wąskich spektrach ekologicznych, do których należą głównie gatunki bytujące na terenach podmokłych, 6. Zwiększenie różnorodności biologicznej na poziomie gatunku oraz zespołów roślinnych i zwierzęcych, 7. Poprzez odpowiednie zabiegi ochrony czynnej zmniejszanie natężenia różnorodnych form degeneracji zespołów leśnych, a zwłaszcza : pinetyzacji, monotypizacji i neofityzacji, 8. Utrzymanie, a nawet zwiększenie poprzez zabiegi renaturalizujące w drzewostanach populacji roślin rzadkich, chronionych i zagrożonych, 9. Zachowanie pomników przyrody i ochrona innych drzew dorodnych – potencjalnych pomników przyrody, 10. Utrzymanie na dotychczasowym poziomie struktury krajobrazu i jego walorów estetycznych, w tym otwartej (bezleśnej) przestrzeni widokowej, 9.2. Gatunki (obiekty) specjalnej troski 1. Na terenie rezerwatu zachowały się bardzo cenne fitocenozy leśne o dużych wartościach przyrodniczych. a) Na szczególne podkreślenie zasługuje obecność dużych płatów typowo wykształconego i dobrze zachowanego grądu zboczowego, zwłaszcza na odcinku pomiędzy miejscowościami Świt i Piła Młyn, b) Dużą osobliwością przyrodniczą rezerwatu są łęgi źródliskowe z podzespołu Circaeo-Alnetum cardaminetosum, Łęgi te maja najbardziej puszczański charakter i przydają dolinom Brdy i jej dopływów cech naturalności i gwarantują im czystość wód, 95 c) Na terasie zalewowej zachowały się naturalne fragmenty łęgów olszowojesionowych, wiązowo-jesionowych, a w miejscach silniej zabagnionych także ols porzeczkowy Ribo nigri-Alnetum, d) Również na przylegającej do doliny wysoczyźnie zachowały się, niekiedy na dużej powierzchni naturalne i zbliżone do nich fitocenozy wszystkich trzech podzespołów grądu subkontynentalnego: niskiego Tilio-Carpinetum stachyetosum, typowego T-C typicum i wysokiego T-C calamagrostietosum, e) Na terenie rezerwatu znajdują się też płaty borów mieszanych z naturalnym drzewostanem dębowo-sosnowym, wielopiętrową strukturą i właściwym składem florystycznym, f) Spotyka się także fitocenozy borów sosnowych o wielopiętrowej strukturze zbiorowiska, ze spontanicznie kształtującym się nalocie i podroście sosny i charakterystycznej kombinacji gatunków w runie Naturalne i zbliżone do nich fitocenozy zespołów leśnych zaznaczone są na mapie zbiorowisk roślinnych, 2. Najokazalsze drzewa w starych drzewostanach, jak też niektóre „przestoje” w młodszych klasach wieku objęte są ochroną w formie pomników. Są wśród nich: cis pospolity (1 sztuka), wiąz szypułkowy (1 egzemplarz), sosna zwyczajna (5 drzew), lipa drobnolistna (13 osobników) i dęby (56 drzew). Miejsca, w których występują pomniki zaznaczono na mapie ochrony przyrody, walorów krajobrazowych i turystycznych. Ochrona starych drzew i drzewostanów jest warunkiem utrzymania populacji wielu rzadkich gatunków ptaków i ssaków (nietoperzy), gnieżdżących się w dziuplach. Są wśród nich takie gatunki jak np.: gągoł, tracz nurogęś. dzięcioł pstry, puszczyk, szpak, sikory: bogatka, sosnówka, czubatka i modra, muchołówka żałobna, pleszka, krętogłów oraz borowiec wielki. Partie starszych drzewostanów, zwłaszcza przylegające do pól uprawnych i łąk są również miejscem gniazdowania myszołowa zwyczajnego, trzmielojada, kruka, wrony siwej jastrzębia, krogulca, kobuza puszczyka i sowy uszatej. 3. W granicach rezerwatu występuje duże natężenie stanowisk rzadkich, chronionych i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych. Na „czerwonej liście” rezerwatu znalazły się 53 gatunki. Miejsca występowania największych osobliwości florystycznych i 96 97 najbardziej zagrożonych zostały naniesione na mapę ochrony przyrody, walorów krajobrazowych i turystycznych, 4. W granicach rezerwatu stwierdzono obecność wielu gatunków porostów. Są wśród nich osobliwości lichenologiczne regionu i kraju. Ich stanowiska zostały naniesione na rycinie pt. „Rozmieszczenie wybranych gatunków porostów”, 5. Na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie 27 gatunków grzybów znajdujących się na „Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce”. Dwa gatunki - Phallus impudicus oraz Sparassis crispa - objęte są ścisłą ochroną gatunkową. 6. Na terenie rezerwatu znajdują się ostoje wielu rzadkich i zagrożonych gatunków zwierząt. Nalezą do nich między innymi: I. minóg strumieniowy, jedyny przedstawiciel Agnatha, którego obecność stwierdzono w Brdzie w okolicy Rudzkiego Mostu, II. ryby - 25 gatunków, w tym między innymi: pstrąg tęczowy, ukleja, słonecznica, koza, piskorz, śliz, ciernik, głowacz białopłetwy i coraz rzadsze w rzekach Polski - kleń i jaź, III. płazy - między innymi: traszka zwyczajna i mniej liczna traszka grzebieniasta, ropucha zielona i paskówka, kumak nizinny. (gatunek ginący), rzekotka drzewna, IV. gady - w tym: jaszczurka żyworodna, zaskroniec zwyczajny, żmija zygzakowata, V. ptaki (109 lęgowych) - w tym umieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt: bocian czarny, bielik, kania czarna i ruda. Dolina Brdy jest również ważnym w skali kraju obszarem lęgowym zimorodka, VI.ssaki (4 4 gatunki), w tym między innymi 10 gatunków nietoperzy, 7. Ważne funkcje w krajobrazie pełnią niewielkie zbiorniki wodne, starorzecza, zabagnienia, zarastające „oczka” wodne i związana z nimi roślinność higrofilna. Posiadają one cechy pełnowartościowych użytków ekologicznych. Są miejscem żerowania i schronienia wielu gatunków zwierząt. Dla wszystkich tego typu obiektów przyrodniczych zaplanowano ochronę zachowawczą, 8. Również ekstensywnie użytkowane, podmokle łąki i pastwiska zwiększają różnorodność gatunkowa roślin i związanych z nimi, od dawna ukształtowanymi zespołami zwierząt. Dlatego zaproponowano w planie ochrony zachowanie w nich dotychczasowej formy użytkowania, 9. Samą wartością w sobie, wpływającą na niezwykle wysokie walory krajobrazowe i dostarczającą wielu doznań estetycznych jest rzeźba doliny Brdy i jej dopływów. 98 9.3. Gatunki (obiekty, obszary) negatywne 1. Wciąż dużą powierzchnię na terenie rezerwatu zajmują sztuczne nasadzenia sosnowe, a na mniejszym areale także świerkowe i brzozowe, założone na potencjalnych siedliskach grądów, dąbrów i borów mieszanych. Są one usytuowane na mapie zbiorowisk roślinnych i oznaczone stopniami degeneracji (III-V) oraz opisane w operacie ochrony ekosystemów leśnych 2. Na znacznej powierzchni obserwuje się różne formy degeneracji zespołów leśnych, głownie: pinetyzację, monotypizację i neofityzację. Ich natężenie ma się zmniejszyć w wyniku realizacji zadania przebudowy drzewostanów, 3. Duże niekorzystne zmiany w składzie runa powoduje ekspansja, nawet w zbiorowiskach z drzewostanem naturalnym neofitu - niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora. Opanował on w niektórych miejscach całkowicie runo, wypierając gatunki rodzime, w tym chronione i zagrożone. Najpierw wykazał się dużą ekspansywnością na siedliskach grądowych, a obecnie wdziera się do łęgów wypierając z nich nasz rodzimy gatunek z tego samego rodzaju niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere. 4. Coraz większe zagrożenie dla zbiorowisk leśnych powoduje ekspansja czeremchy amerykańskiej Prunus serotina. prawie całkowicie opanowała ona Obserwuje się miejsca, gdzie podszyt, eliminując rodzime krzewy – leszczynę, czeremchę zwyczajną i inne 5. Pobocza dróg i tras turystycznych są w niektórych miejscach zaśmiecane, ale natężenie tego zjawiska nie jest duże. 6. Również w tych samych miejscach można zauważyć proces synantropizacji runa (wkraczanie do lasów, gatunków nieleśnych, głównie związanych z gospodarką i siedliskami człowieka ) 9.4. Obręby ochronne Obszar rezerwatu jest znacząco zróżnicowany pod względem rzeźby terenu, sposobu zagospodarowania i stopnia naturalności zespołów roślinnych. Można w nim wyróżnić trzy jednostki krajobrazowe, w miarę pokrywające się z jednostkami administracyjno- gospodarczymi lasów – obrębami. Najbardziej naturalnym pod względem zachowanej szaty roślinnej fragmentem rezerwatu jest dolina Brdy na odcinku od miejscowości Świt do miejscowości Piła Młyn. Stosunkowo dużą powierzchnię zajmują też naturalne ekosystemy na odcinku od torów 99 kolejowych Tuchola - Wierzchucin do miejscowości Świt. Obszar ten w większości leży w granicach obrębu Świt, w Nadleśnictwie Tuchola. Na północ od wymienionych wyżej torów kolejowych zwiększa się stopniowo szerokość doliny, rzeka tworzy liczne zakola, a dno doliny jest miejscami silnie zabagnione. W krajobrazie większą rolę niż na pozostałych dwóch odcinkach pełnią ekosystemy nieleśne - naturalne lub półnaturalne zbiorowiska wodne, szuwarowe i torfowiskowe (torfowisk niskich) oraz łąki i pastwiska. Obszar ten znajduje się głównie w granicach obrębu Zalesie, w Nadleśnictwie Tuchola. Na północ od leśnictwa Biała dolina Brdy znowu się zwęża. W krajobrazie dominują ekosystemy leśne. W wielu miejscach prawie do samej rzeki dochodzą ubogie bory sosnowe i mieszane. Obszar ten prawie w całości leży na terenie obrębu Woziwoda, w Nadleśnictwie Woziwoda. Ze względu na opisaną wyżej odmienność krajobrazową wyróżnionych wyżej odcinków doliny Brdy oraz z uwagi na konieczność korelacji zadań z ochrony przyrody z gospodarką leśną ustala się, że obręby ochronne pokrywać się będą z obrębami leśnymi: Woziwoda, Zalesie i Świt. 9.5. Zakres udostępnienia W rezerwacie „Dolina rzeki Brdy” ochronie podlega jeden z najcenniejszych i najpiękniejszych fragmentów rodzimej przyrody województwa kujawsko-pomorskiego. Utworzono go jednak nie dlatego by został odizolowany od ludzi, ale dlatego, by człowiek dzisiejszy i przyszłe pokolenia mogli cieszyć się jego wysokimi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi i wciąż podziwiać piękno jego zakątków. Rezerwat jest doskonałym obiektem do badań naukowych. Może być i jest wykorzystywany na zajęciach z biologii, ekologii, botaniki, zoologii i innych dziedzin przyrodniczych, we wszystkich typach i poziomach szkól. Ze względu na umiejętne pogodzenie funkcji przyrodniczych i gospodarczych jest on szczególnie polecany jako środek dydaktyczny dla uczniów techników leśnych, studentów leśnictwa i ochrony środowiska. Spełnia także ważną funkcję w edukacji dorosłych. W jego najbliższym otoczeniu, w Woziwodzie znajduje się bogato wyposażony w pomoce naukowe Ośrodek Edukacji Przyrodniczo - Leśnej, na którego potrzeby utworzono „Ścieżkę Przyrodniczo-Leśną”, biegnącą na dużym odcinku przez obszar rezerwatu. Wysokie walory krajobrazowe dzisiejszego rezerwatu były już dawno odkryte. Dlatego przez jego obszar poprowadzono kilka szlaków turystycznych. Do najbardziej atrakcyjnych szlaków wodnych w Polsce zalicza się Brdę meandrującą wśród lasów i bagien rezerwatu. 100 Jednak ze względu na niezbyt dużą pojemność turystyczną, zagrożenia erozją stoków doliny, obecność gatunków roślin i zwierząt zagrożonych wyginięciem turystyka, rekreacja, wypoczynek, natężenie zajęć dydaktycznych i badań naukowych musi podlegać stałej kontroli. Grupy dydaktyczne i wycieczki mogą poruszać się na terenie rezerwatu, wcześniej uzgodnionej trasie jedynie za zgodą nadleśnictw Woziwoda i Tuchola. po gospodarzy terenu – kierownictwa Należy wprowadzić zakaz spływów kajakowych od 1 marca do 30 kwietnia. W okresie do 30 czerwca spływy kajakowe mogą odbywać się jedynie w grupach zorganizowanych, pod opieką instruktora oraz przewodnika i muszą być wczesniej zgloszone w Dyrekcji Tucholskiego parku Krajobrazowego oraz w Nadleśnictwach Woziwoda i Tuchola. Celowość i zakres badań naukowych powinny być ustalone z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody i realizowane dopiero po uzyskaniu jego zgody i zgłoszeniu ich w nadleśnictwach. Turyści indywidualni zobowiązani są do poruszania się po ściśle oznakowanych trasach turystycznych i stosowania się do zakazów i nakazów przyjętych w rozporządzeniu o powołaniu rezerwatu. Są one umieszczone na tablicach informacyjnych. 9.6. Zróżnicowanie zadań konserwatorskich A) zadania do wykonania (obligatoryjne) I. Ochrona ekosytemów leśnych 1. Ochrona zachowawcza – biochory (pododdziały), w których stwierdzono naturalne lub prawie naturalne zespoły leśne, wskazane w operacie ochrony ekosystemów leśnych, 2. Lustracja biochor lub ich części poddanych ochronie zachowawczej w celu ewentualnej rewizji planu i zmiany form ochrony w kolejnym dziesięcioleciu obowiązywania planu. 3. Ochrona czynna a) Stopniowa przebudowa nasadzeń sosnowych, świerkowych założonych na i brzozowych siedliskach lasów mieszanych (LMśw, LMw) i lasów liściastych (Lśw, Lw) w celu renaturalizacji zespołów grądowych, dąbrów i buczyn, b) Stopniowa przebudowa monokultur olszowych wykazanych w operacie ochrony ekosystemów leśnych na siedliskach olsu jesionowego OlJ i łęgu Ł w celu renaturalizacji zespołów łęgu olszowo-jesionowego, łęgu wiązowo-jesionowego i grądów niskich, 101 c) Przywracanie naturalnej, wielopoziomowej struktury w zniekształconych zbiorowiskach leśnych, między innymi poprzez redukcje nadmiaru podszytu, d) Przywracanie naturalnego składu florystycznego podszytu, runa i warstwy mszystej poprzez usuwanie nalotu i podrostu neofitów – czeremchy amerykańskiej, grochodrzewu i innych, f) Szkolenia pracowników wykonujących zabiegi gospodarcze w lasach na temat naturalności zbiorowisk leśnych i siedlisk oraz znajomości chronionych i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. W przebudowywanych drzewostanach dojrzałych i dojrzewających zaproponowano: cięcia prześwietlające, podsadzenia, uzupełnienia, pielęgnację upraw w gniazdach, czyszczenia wczesne i późne w gniazdach, redukcję podszytu i cięcia sanitarne - w drągowinach: dolesienia, podsadzenia, cięcia prześwietlające ( trzebież późna), cięcia sanitarne, redukcję podszytu - w młodnikach i tyczkowinach: cięcia prześwietlające ( trzebież wczesna), dolesienia, podsadzenia, czyszczenia późne, czyszczenia wczesne, pielęgnację dolesień i podsadzeń - na uprawach: pielęgnację upraw, uzupełnianie i czyszczenia wczesne. Wykaz szczegółowych zabiegów ochronnych, w tym wskazówek hodowlanych dla każdej z biochor (wydzielenia) oddzielnie znajduje się w „Operacie ochrony ekosystemów leśnych”., II. Ochrona ekosystemów nieleśnych 1. Ochrona zachowawcza – ekosystemy wodne, bagienne, szuwary, zarośla higrofilne i inne wykazane w operacie ochrony ekosystemów nieleśnych, 2. Ochrona czynna – łąki, pastwiska i inne użytki wykazane w operacie ochrony ekosystemów nieleśnych III. Ochrona świata zwierząt 1 Kontrola, czy dla utrzymania prawidłowej proporcji miedzy gatunkami ryb w rzekach akcje zarybiania, w tym hodowlanym pstrągiem prowadzone Związek Wędkarski przez Polski Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody, 2 Ochrona mrowisk, w razie potrzeby ich grodzenie, 102 są tęczowym konsultowane z 3 4 Ochrona starych drzew i drzewostanów w celu utrzymania populacji wielu rzadkich gatunków ptaków i ssaków (nietoperzy), gnieżdżących się w dziuplach, 5 Utrzymanie w rezerwacie i jego otoczeniu na poziomie nie zagrażającym ekosystemom roślinnym populacji zwierzyny płowej i innych gatunków łownych, 6 Utrzymanie na poziomie nie zagrażającym ekosystemom leśnym populacji bobra europejskiego, IV. Ochrona krajobrazu 1. Zachowanie wysokich walorów krajobrazowych poprzez między innymi: a) zakaz zabudowy przemysłowej i innej wielkokubaturowej infrastruktury, w tym przemysłowych ferm zwierząt, b) Uzgadnianie na etapie planowania z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody wszelkich inwestycji prowadzonych w strefie oddziaływania na środowisko przyrodnicze rezerwatu i zlewni Brdy, c) Zatwierdzanie architektury nowych domów mieszkalnych i innych obiektów przez upoważnione do tego instytucje, d) Zachowanie dotychczasowych form gospodarowania na obszarach nieleśnych. V. Ochrona innych obiektów przyrodniczych 1. Kontrola stanu czystości w otoczenia ścieżki dydaktycznej, tras turystycznych, poboczy dróg i miejsc wypoczynku oraz usuwanie śmieci, 2. Kontrola stanu, konserwacja i uzupełnianie tablic ostrzegawczych i informacyjnych, 3. Konserwacja urządzeń i obiektów turystycznych. VI. Inne Ponieważ powierzchnia w zarządzeniu zatwierdzającym rezerwat nie jest zgodna z aktualnie obowiązującym planem urządzania lasu, koniecznym jest złożenie wniosku przez Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody do Wojewody Kujawsko - Pomorskiego o wydanie zarządzenia zmieniającego powierzchnię rezerwatu na zgodną z ewidencją powszechną po uprzednim dokonaniu geodezyjnej regulacji prawnej. Powinna ona polegać na: 103 1. Rozgraniczeniu powierzchni rzeki Brdy i jej dopływów na terenie rezerwatu w obrębie działki ewidencyjnej. 2. Rozgraniczeniu istniejących działek ewidencyjnych należących do indywidualnych właścicieli na tereny rezerwatu. 3. Ustaleniu powierzchni dróg publicznych należących do rezerwatu. B) zadania postulowane 1. W miarę posiadanych środków prywatnych przylegających do wykup lub zamiana na inne grunty lasów kompleksów leśnych pozostających w zarządzie nadleśnictw Tuchola i Woziwoda, 2. Inwentaryzacja i badania wybranych grup roślin, w tym porostów i mszaków, 3. Inwentaryzacja i badania wybranych grup zwierząt, zwłaszcza bezkręgowców. W pierwszym rzędzie powinny być zbadane zasoby owadów i pajęczaków lądowych odgrywających bardzo istotną rolę w funkcjonowaniu ekosystemów leśnych i nieleśnych, 4. Usuwanie, chociaż jest to niezmiernie trudne zadanie ekspansywnego neofita – niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora, 5. Badania nad biologią niecierpka drobnokwiatowego i możliwością ograniczenia jego nadmiernej populacji, 6. Radykalne ograniczenie zanieczyszczania ściekami rzeki Brdy w miejscowości Rytel i z Zakładu Hodowli Pstrąga w Mylofie, 7. Powstrzymanie wszelkich koncepcji melioracyjnych w zlewni rzeki Brdy oraz w zlewniach jej dopływów z nawożeniem ściekami włącznie, które mogłyby zmienić typ gospodarki wodnej z natury panującej w rezerwacie, 8. Zainicjowanie i koordynacja współpracy przy ochronie wód Brdy i jej dopływów między województwem kujawsko-pomorskim i pomorskim oraz gminami, które leżą w ich zlewniach, 9. Wydanie publikacji popularno-naukowej na temat walorów przyrodniczych, krajobrazowych i turystycznych oraz zagrożeń w rezerwacie „Dolina rzeki Brdy” 10. Zbadanie natężenia ruchu turystycznego, wypoczynku i rekreacji i dostosowanie do pojemności turystycznej rezerwatu. 11. Zgodnie z sugestią Dyrektora Tucholskiego Parku Krajobrazowego rozważenie i skonsultowanie z zainteresowanymi instytucjami wprowadzenia opłat za wstęp do rezerwatu. 104 i organizacjami mozliwości 9.8. Zarządca rezerwatu i organizacja ochrony Zarządzającymi i głównymi wykonawcami planu ochrony rezerwatu są nadleśnictwa: Woziwoda – w granicach obrębu Woziwoda oraz - Tuchola w granicach obrębów Zalesie i Świt. Podlegają one Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu. Bezpośredni nadzór nad rezerwatem sprawuje Wojewoda Bydgoski, przy pomocy Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody i Dyrekcji Tucholskiego Parku Krajobrazowego. 9.9. Koszty realizacji Koszty wykonania planu pokrywa się z budżetu wojewódzkiego jako dotacja celowa. Konserwacja i uzupełnianie tablic informacyjnych i innych urządzeń infrastruktury rezerwatu realizowana jest również z budżetu wojewódzkiego. Koszty gospodarowania na gruntach leśnych i nieleśnych pokrywają ich właściciele. 9.10. Wnioski do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Rezerwat „Dolina rzeki Brdy” jest jednym z największych i najbardziej wartościowych obiektów przyrodniczych w województwie kujawsko-pomorskim. Wpływa jednocześnie bardzo wyraźnie na atrakcyjność turystyczną gminy Tuchola i gminy Cekcyn na terenie, których leży. Zachowanie jego wysokich walorów leży więc także w interesie tych gmin. Służyć będzie ich promocji i możliwości dalszego rozwoju. Plany przestrzennego zagospodarowania gmin Tuchola i Cekcyn muszą więc brać pod uwagę obecność tego obiektu. Na terenie rezerwatu nie wolno planować żadnej zabudowy przemysłowej i innej wielkokubaturowej, w tym przemysłowych ferm zwierząt. Architektura nowych obiektów mieszkalnych musi być zatwierdzona przez wydział architektury starostwa powiatowego lub odpowiadające za nią inne instytucje. Wszelkie inwestycje prowadzone w strefie oddziaływania na środowisko przyrodnicze rezerwatu powinny być uzgodnione z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody. Dotyczy to również zlewni rzek odprowadzających swe wody do rzeki Brdy 105 10. Propozycje wojewody do nowego rozporządzenia W związku z uchwaleniem nowej ustawy o ochronie przyrody w trakcie sporządzania niniejszego planu proponuje się nastepujące zapisy w nowym rozporządzeniu Wojewody Kujawsko-Pomorskiego w sprawie rezerwatu przyrody „Dolina rzeki Brda”. ROZPORZĄDZENIE Nr ....................... WOJEWODY KUJAWSKO-POMORSKIEGO z dnia ............................. 2004 r. w sprawie rezerwatu przyrody „Dolina Rzeki Brdy” Na podstawie art. 13 ust. 3 oraz art. 15 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880) zarządza się co następuje: § 1.1. W rezerwacie przyrody „Dolina Rzeki Brdy” zabrania się: 1) budowy lub rozbudowy obiektów budowlanych i urządzeń technicznych z wyjątkiem obiektów i urządzeń służących celom rezerwatu przyrody; 2) rybactwa, z wyjątkiem obszarów ustalonych w planie ochrony albo zadaniach ochronnych; 3) chwytania lub zabijania dziko występujących zwierząt, zbierania lub niszczenia jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych zwierząt, umyślnego płoszenia zwierząt kręgowych, zbierania poroży, niszczenia nor, gniazd, lęgowisk i innych schronień zwierząt oraz ich miejsc rozrodu; 4) polowania z wyjątkiem obszarów wyznaczonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych ustanowionych dla rezerwatu; 5) pozyskiwania, niszczenia lub umyślnego uszkadzania roślin oraz grzybów; 6) użytkowania, niszczenia, umyślnego uszkadzania, zanieczyszczania i dokonywania zmian obiektów przyrodniczych, obszarów oraz zasobów, tworów i składników przyrody; 7) zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody; 8) pozyskiwania skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, minerałów i bursztynu; 9) niszczenia gleby lub zmiany przeznaczenia i użytkowania gruntów; 10) palenia ognisk i wyrobów tytoniowych oraz użytkowania źródeł światła o otwartym płomieniu, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez Wojewodę KujawskoPomorskiego; 106 11) prowadzenia działalności wytwórczej, handlowej i rolniczej, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony; 12) stosowania chemicznych i biologicznych środków ochrony roślin i nawozów; 13) zbioru dziko występujących roślin i grzybów oraz ich części, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez Wojewodę Kujawsko-Pomorskiego; 14) amatorskiego połowu ryb, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych; 15) ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego i jazdy konnej wierzchem, z wyjątkiem szlaków i tras narciarskich wyznaczonych przez Wojewodę KujawskoPomorskiego; 16) wprowadzania psów na obszary objęte ochroną ścisłą i czynną, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony oraz psów pasterskich wprowadzonych na obszary objęte ochroną czynną, na których plan ochrony albo zadania ochronne dopuszczają wypas; 17) wspinaczki, eksploracji jaskiń lub zbiorników wodnych, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez Wojewodę Kujawsko-Pomorskiego; 18) ruchu pojazdów poza drogami publicznymi oraz poza drogami położonymi na nieruchomościach będących w trwałym zarządzie i wskazanymi przez Wojewodę Kujawsko-Pomorskiego; 19) umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną przyrody, udostępnianiem rezerwatu przyrody, edukacją ekologiczną z wyjątkiem znaków drogowych i innych znaków związanych z ochroną bezpieczeństwa i porządku powszechnego; 20) zakłócania ciszy; 21) używania łodzi motorowych i innego sprzętu motorowego, uprawiania sportów wodnych i motorowych, pływania i żeglowania, z wyjątkiem akwenów lub szlaków wyznaczonych przez Wojewodę Kujawsko-Pomorskiego; 22) wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu; 23) biwakowania, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez Wojewodę KujawskoPomorskiego; 24) prowadzenia badań naukowych bez zgody Wojewody Kujawsko-Pomorskiego; 25) wprowadzania gatunków roślin, zwierząt lub grzybów, bez zgody ministra właściwego do spraw środowiska; 26) wprowadzania organizmów genetycznie zmodyfikowanych; 27) organizacji imprez rekreacyjno-sportowych bez zgody Wojewody KujawskoPomorskiego; 107 2. Zakazy o których mowa w ust. 1, nie dotyczą: 1) wykonywania zadań wynikających z planu ochrony lub zadań ochronnych; 2) likwidacji nagłych zagrożeń oraz wykonywania czynności nieujętych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych za zgodą Wojewody Kujawsko-Pomorskiego; 3) prowadzenia akcji ratowniczej oraz działań związanych z bezpieczeństwem powszechnym; 4) wykonywania zadań z zakresu obronności kraju w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa; 5) obszarów objętych ochroną krajobrazową w trakcie ich gospodarczego wykorzystania przez jednostki organizacyjne, osoby prawne lub fizyczne oraz wykonywania prawa własności, zgodnie z przepisami Kodeksu Cywilnego. 3. Minister właściwy do spraw ochrony środowiska może zezwolić na odstępstwa od zakazów, o których mowa w ust. 1, jeżeli jest to uzasadnione potrzebą ochrony przyrody, wykonywaniem badań naukowych, celami edukacyjnymi, kulturowymi, turystycznymi, rekreacyjnymi i sportowymi, celami kultu religijnego lub realizacją inwestycji liniowych celu publicznego w przypadku braku rozwiązań alternatywnych, pod warunkiem przeprowadzenia przez inwestora działań kompensujących utratę wartości przyrodniczych danego obszaru. § 2. Bezpośredni nadzór nad rezerwatem sprawuje Wojewoda Kujawsko-Pomorski. § 3. Wykonanie rozporządzenia powierza się Wojewódzkiemu Konserwatorowi Przyrody Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy. § 4. Rozporządzenia wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Wojewoda Kujawsko-Pomorski 108 II. Literatura: Andrzejewski H., Przystalski A. 1977. Występowanie ropuchy paskówki (Bufo calamita Laur.) na terenach wchodzących w skład dawnego województwa bydgoskiego. Przegląd Zoologiczny, 21: 44-51. Andrzejewski H., Przystalski A. 1988, Stan badań herpetofauny Borów Tucholskich. Materiały I Konferencji Naukowej, 76-81,Toruń - Bydgoszcz.Banaszak J., Tobolski K. 1998, Park Narodowy Bory Tucholskie. WSP. Bydgoszcz Błędowski J (1971), Zbiorowiska leśne doliny Brdy na odcinku Rudzki Most – Piła Młyn”, praca magisterska, wykonana w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin Instytutu Biologii UMK pod kierunkiem doc. dr Ryszarda Bohra. Boiński M. 1985. Szata roślinna Borów Tucholskich, PWN W-wa-Pozn-Tor. Boiński M. 1985, Osobliwości Przyrody Parku Narodowego Bory Tucholskie Boińska M., Boiński M.,2002, Roślinność torfowiskowa Tucholskiego Parku Krajobrazowego, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Boiński M., 2002, Roślinność leśna Tucholskiego Parku Krajobrazowego, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Buliński M. 1995, Potrzeba ochrony dolin rzecznych na niżu jako terenów o szczególnych wartościach przyrodniczych. Przegl. Przyr. VI, 3/4. Buszko J., 2000, Owady Parku Narodowego Bory Tucholskie i terenów sąsiednich, (W:) Park Narodowy Bory Tucholskie (red. Banaszak J., Tobolski K.), Wyd.Uczelniane Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski . 1992. Czerwona lista porostów zagrożonych w Polsce, Dąbrowska G., Hajdamowicz I., Przystalski A., Wołk K. 1992. Fauna drobnych ssaków Borów Tucholskich w świetle analizy wypluwek płomykówki Tyto alba Scop. Materiały III Konferencji Naukowej: Kompleksowa ochrona przyrody Borów Tucholskich -Rezerwat Biosfery - "Bory Tucholskie" UMK, 151-156. Dobbrick L., 1912, Ornis der Tuchler Heide. Ber. Westpr. Bot-Zool. Ver Danzig. 34: 37-173. Dyrcz A. 1989, Tereny ważne dla ornitologii i ochrony ptaków w Polsce. Przegląd Zologiczny, 33 (3): 417-437, Dysarz R., 2002, Tucholski Park Krajobrazowy. Zasady ochrony i użytkowania w świetle planu ochrony, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Fałtynowicz W., 1992. The lichens ofWestem Pomerania (NW Poland) an ecogeographical study. Pol. Bot. Studies 4: 1-182. Głowaciński Z., Bieniek M., Dyduch A., Gertychowa R., Jakubiec Z., Kosior A., Zemanek M. 1980, Stan fauny kręgowców i wybranych bezkręgowców Polski - wykaz gatunków, ich występowanie, zagrożenie i status ochronny. Studia Naturae. Ser. A. 21: 1163. Głowaciński Z. 1990, Długoterminowe zmiany w polskiej faunie kręgowców lądowych procesy zanikowe i wzrostowe. Studia Naturae, Suplement 7: 169-211. Głowaciński Z. (Red.) 2001, Polska Czerwona Księga Zwierząt. PWRiL, Warszawa. Gwożdziński K. 2001, Bory Tucholskie zasoby i ich ochrona.Wyd.UŁ Łódź. Jankowski W.S 1993, Techniczne sposoby wzbogacania wartości przyrodniczej rzek i ich dolin. w [ Ochrona przyrody i środowiska w dolinach nizinnych rzek Polski. (red. Tomiałojć L.) Kraków 1993 ]. Indykiewicz P. 1998, Inwentaryzacja i waloryzacja płazów, gadów i ptaków Tucholskiego Parku Krajobrazowego, Ekspertyza. Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy. 109 Indykiewicz P. 2000, Ptaki drapieżne Borów Tucholskich. Ekologia i ochrona. Wydawnictwa Uczelniane ATR w Bydgoszczy. Indykiewicz P. 2000 a, Stan populacji ptaków drapieżnych Borów Tucholskich w latach 1902-1999. W: Zwierzyna drobna jako elementy bioróżnorodności środowiska przyrodniczego. Materiały II Krajowej Konferencji [red. S. Kubiak]. 233- 241. Indykiewicz P. 2000 b. Liczebność, rozmieszczenie i ochrona ptaków drapieżnych w Tucholskim Parku Krajobrazowym w latach 1980-1999. W: Zwierzyna drobna jako elementy bioróżnorodności środowiska przyrodniczego. Materiały II Krajowej Konferencji [red. S. Kubiak]. 242-251. Indykiewicz P. 2002, Bioróżnorodność awifauny lęgowej doliny rzeki Brdy i jej dopływów. W: Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000 [red. M. Ławrynowicz, B. Rózga]. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego (w druku). Indykiewicz P., Rydzkowski P., 2002 , Rozmieszczenie i liczebność jastrzębiowatych Accptiridae w Tucholskim Parku Krajobrazowym w latach 1982 –1999”, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Indykiewicz P., 2002, Awifauna lęgowa środkowego odcinka Brdy i jej dopływów, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Juszczyk W. 1987, Płazy i gady krajowe. PWN, Warszawa. Jutrowska E., Goszczynski J.,2002, Wody powierzchniowe Tucholskiego Parku Krajobrazowego w badaniach Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Kasprzyk K., Ruczyński I. , 1993. Nietoperze zasiedlające skrzynki lęgowe dla ptaków na terenie Borów Tucholskich. Biuletyn C.I.C. Nr 2 (15): 10-11. Streszczenia referatów VII Ogólnopolskiej Konferencji Chiropterologicznej - Poznań 23 - 24 października 1993. Kasprzyk K., 1996, The bat fauna settled in bird nest boxes in Tuchola Forest (north Poland). VIIth European Bat Research Symposium. 12-16 1996 August Veldhoven, The Netherlands. s. 34. Klukowska M., Tończyk G., 2002, Materiały do znajomości bezkręgowców wodnych Tucholskiego Parku Krajobrazowego, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Kondracki J. 1987, Fizycznogeograficzne tło zróżnicowania lasów w Polsce. Kondracki J. 2000, Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Kot H., Zyska P., Dombrowski A. 1987. Liczebność i rozmieszczenie ptaków wodnych w Polsce w styczniu 1985 roku. Notatki Ornitologiczne, 28 (1-4): 17-47. Kucharski R., Indykiewicz P. 1996, Birds of the Brda river: factors influencing their abundance and distribution. W: Bory Tucholskie – Biosphere Conservation. (red. R Gondko, T. Gabryelak) 96-101. Kucharski R., 2002, Znaczenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” dla zimorodka Alcedo atthis L,” (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Lipnicki L. 1990. Porosty Borów Tucholskich. Acta Myco!. 26 (1): 119-175. Lipnicki L. 1991 a. Arthonia as pers ella (Lichenes, Arthoniaceae) - nowy dla Polski gatunek porostu. Fragm. Flor. Geobot. 36 (2): 407-409. Lipnicki L. 1991 b. Aspicilia excavata (Lichenes, Hymeneliaceae) w północno-zachodniej Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 36 (1): 411-414. Lipnicki L. 1993. , Nowe i bardziej interesujące gatunki porostów w Borach Tucholskich. Fragm. Flor. Geobot. 38 (2): 707-714. Lipnicki L. , 2002, Porosty rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” w Tucholskim Parku Krajobrazowym”, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, 110 Ławrynowicz M., Dziedziński T., Szkodzik J., 2002, Obserwacje mikologiczne w rezerwacie „Dolina rzeki Brdy” w Borach Tucholskich, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B., Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Matuszkiewicz J.M., 2001. Zespoły leśne Polski. Warszawa Mąkosa i inni, 1994, Zasady kartowania siedlisk leśnych Michalowicz J., Bukowska B, Duda W., 2002, Związki fenolowe w ekosystemach wód i gleb Tucholskiego Parku Krajobrazowego, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Piechocki A., 2002 , Populacja Unio crossus Philipsson, 1788 (Bivalvia, Unionidae) z środkowej Brdy, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Przybysz J. 1988, Ptaki Borów Tucholskich. Ochrona przyrody Borów Tucholskich. Materiały I Konferencji Naukowej, 50-70, Toruń - Bydgoszcz. Przystalski A., Andrzejewski H. 1993, Fauna kręgowców Borów Tucholskich. Chrońmy Przyrodę Ojczystą. 49 (5): 58-65. Przystalski A., Kasprzyk K., 2002, Kręgowce Tucholskiego Parku Krajobrazowego, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Pucek Z., Raczyński J. 1983, Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa. Rejewski M., Nienartowicz A., Boiński M. 1993, Bory Tucholskie Walory przyrodniczeProblemy ochrony-Przyszłość (materiały pokonferencyjne). UMK Toruń. Romanowski J. 1984, Występowanie wydry Lutra lutra (Linnaeus, 1758) w Polsce w świetle wyników ankiety dla myśliwych. Przegl., Zool., 28 (1): 87-91. Ruprecht A. L., Buchalczyk T., Wójcik J.M. 1983, Występowanie norek (Mammalia: Mustelidae) w Polsce. Przegląd Zoologiczny, 27 (1): 87-99. Rutkowski L., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. PWN Warszawa. Stachowiak M., 2000, Wstępna inwentaryzacja chrząszczy Parku Narodowego Bory Tucholskie, (W:) Park Narodowy Bory Tucholskie (red. Banaszak J., Tobolski K.), Wyd.Uczelniane Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz Szafer W. 1977. Szata roślinna Polski, tom I i II .Warszawa. Szafran B. 1957, Mchy, tom I i II. PWN Warszawa. Systematyka gleb Polski” , 1989. Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, wydanie czwarte Tomiałojć L. 1990, Ptaki Polski - wykaz gatunków i rozmieszczenie. PWN, Warszawa. Tomiałojć L., Dyrcz A. 1993, Przyrodnicza wartość dużych rzek i ich dolin w świetle badań ornitologicznych. W: Ochrona przyrody i środowiska w dolinach nizinnych rzek Polski (red. L. Tomiałojć). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 13-38. Trzpis-Zielińska J. (2003), Rzeczywista i potencjalna roślinność w dolinie rzeki Brda, praca magisterska wykonana w Zakładzie Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody Instytutu Ekologii i Ochrony Środowiska UMK Toruń pod kierunkiem dr hab. A. Barcikowskiego i opieką dr W. Cyzman. Trojan P. 1975, Ekologia ogólna. PWN, Warszawa. Wesołowski T., Winiecki A. 1988, Tereny o szczególnym znaczeniu dla ptaków wodnych i błotnych w Polsce. Notatki Ornitologiczne, 29 (1-4): 3-26. Wołk K. 1964, Materiały do znajomości ptaków rzeki Brdy. Przegląd Zoologiczny. 3: 276280. Kowalewski G., Schubert T., Tobolski K., 2002, Geologia i historia niektórych torfowisk Tucholskiego Parku Krajobrazoweg, (W:) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000, stan poznania (red. Ławrynowicz M, Rózga B.), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódż, Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Wyd. 2, ss. 57-74. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków. 111
