257 wykorzystanie endogenicznych czynników regionu w kszta

Wykorzystanie
endogenicznychEKONOMISTÓW
czynników regionu w
kszta³towaniu jego
konkurencyjnoœci
STOWARZYSZENIE
ROLNICTWA
I AGROBIZNESU
Roczniki Naukowe ● tom X ● zeszyt 2
257
Grzegorz Œlusarz
Uniwersytet Rzeszowski w Rzeszowie
WYKORZYSTANIE ENDOGENICZNYCH CZYNNIKÓW REGIONU
W KSZTA£TOWANIU JEGO KONKURENCYJNOŒCI
UTILIZATION OF ENDOGENOUS FACTORS
FOR A REGION DEVELOPMENT COMPETITIVENESS
S³owa kluczowe: region, konkurencyjnoœæ, czynniki rozwoju regionalnego, organizacje sieciowe
Key words: region, competitiveness, factors of regional development, clusters
Synopsis. Wykazano, ¿e podstaw¹ rozwoju regionu i kszta³towania jego konkurencyjnoœci, w d³ugim okresie, jest
wykorzystanie jego specyfiki bazuj¹cej na endogenicznych czynnikach. Uruchomienie tych czynników w procesie
rozwoju wymaga aktywnych dzia³añ ze strony instytucji odpowiedzialnych za rozwój jednostek terytorialnych.
Wstêp
Badaniom nad rozwojem spo³eczno-gospodarczym w koñcu XX i pocz¹tku XXI wieku, towarzyszy³o rosn¹ce zainteresowanie regionalnymi aspektami tego rozwoju. Jest to wynikiem nasilania siê dwóch podstawowych procesów strukturyzacji gospodarki: integracji i ró¿nicowania. Procesy integracji znajduj¹ swój szczególny wyraz w globalizacji gospodarki wystêpuj¹cej na
p³aszczyŸnie geograficznej, organizacyjnej, instytucjonalnej. Procesy ró¿nicowania przestrzennego przejawiaj¹ siê w nierównomiernym rozmieszczeniu infrastruktury materialnej, spo³ecznej i intensywnoœci dzia³alnoœci gospodarczej [Chojnicki, Czy¿ 2008]. W obrêbie podstawowych jednostek terytorialnych, procesy te tworz¹ nowe uwarunkowania rozwoju, zmieniaj¹ kryteria lokalizacji,
decyduj¹ o konkurencyjnoœci struktur terytorialnych.
W takiej sytuacji, sprostanie konkurencji w tocz¹cym siê wspó³zawodnictwie, staje siê zadaniem nie tylko dla podmiotów gospodarczych, ale równie¿ dla samorz¹du terytorialnego (odpowiedniego szczebla), który jest odpowiedzialny za rozwój spo³eczno-gospodarczy. Konkurencyjnoœæ jednostek terytorialnych jest w du¿ym stopniu determinowana ich specyfik¹ warunkowan¹
endogenicznymi (wewnêtrznymi) czynnikami rozwoju. Czynniki endogeniczne stanowi¹ bazê rozwoju danej jednostki terytorialnej. Decyduj¹ o jej s³abych i mocnych stronach. Jest oczywiste, ¿e
w warunkach gospodarki globalnej wykorzystanie „wewnêtrznej bazy rozwojowej” regionu, czy
tworz¹cych go gmin, warunkowane jest czynnikami zewnêtrznymi. Silne zale¿noœci, wystêpuj¹ce
pomiêdzy czynnikami zewnêtrznymi i wewnêtrznymi powoduj¹, ¿e nale¿y je traktowaæ kompleksowo, systemowo jako ca³oœæ uwarunkowañ.
W praktyce spo³eczno-gospodarczej konieczne jest poszukiwanie takich rozwi¹zañ, które wspieraj¹ rozwój lokalny, lecz tak¿e nie koliduj¹ z rozwojem w skali globalnej [Jewtuchowicz 2005].
Wykorzystanie endogenicznych czynników rozwoju powinno prowadziæ do podnoszenia ogólnego dobrobytu mieszkañców, który zawsze zale¿y od wzrostu gospodarczego i stanu œrodowiska
oraz kszta³towania siê stosunków spo³ecznych na okreœlonym terytorium. Zapewnienie równowagi celów ekonomicznych, spo³ecznych i œrodowiskowych ukierunkowanych na rozwój w d³ugim
okresie oznacza oparcie funkcjonowania uk³adów lokalnych i regionalnych na zasadzie rozwoju
trwa³ego i zrównowa¿onego [Adamowicz 2007].
Celem opracowania by³o wykazanie, ¿e podstaw¹ rozwoju regionu i kszta³towania jego konkurencyjnoœci, w d³ugim okresie, by³o wykorzystanie jego specyfiki bazuj¹cej na endogenicznych
czynnikach, których uruchomienie w procesie rozwoju wymaga aktywnych dzia³añ ze strony instytucji odpowiedzialnych za rozwój jednostek terytorialnych.
258
Grzegorz Œlusarz
Specyfika regionu
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
Specyfika regionu powinna byæ rozpatrywana w kontekœcie realizacji nadrzêdnego priorytetu wspó³czesnego rozwoju, jakim jest realizacja koncepcji rozwoju zrównowa¿onego. Ka¿dy region ma swoje specyficzne cechy, które maj¹ wp³yw na tempo i kierunki jego rozwoju gospodarczego i spo³ecznego, na
których powinien budowaæ swoj¹ specjalizacjê daj¹c¹ mo¿liwoœci zdobywania przewagi konkurencyjnej.
Podkarpacie, ze wzglêdu na swoje po³o¿enie
z³/osobê
(region przygraniczny, najbardziej wysuniêty na
30000
po³udniowy-wschód), uznawane jest za region
Podkarpacie
25000
peryferyjny, zaliczaj¹cy siê do grupy regionów o
Polska
niskim poziomie rozwoju gospodarczego nie tyl20000
ko w Polsce, ale i w UE. Podkreœliæ nale¿y, ¿e
dystans miêdzy Podkarpaciem, a œredni¹ krajow¹
15000
w zakresie PKB /per capita od po³owy lat 90.
10000
XX wieku ci¹gle siê powiêksza³ (rys. 1).
Podkarpacie to region du¿ych kontrastów
5000
tak w zakresie poziomu rozwoju, jak i jego uwa0
runkowañ (tab. 1). O specyfice województwa
podkarpackiego w du¿ym stopniu decyduje
jego niski stopieñ urbanizacji (najwiêkszy w kraju
Rysunek 1. PKB per capita regionu na tle œredodsetek ludnoœci wiejskiej w ogólnej liczbie
niej krajowej [z³ na osobê]
mieszkañców województwa) przy równoczeœnie
ród³o: opracowanie w³asne.
Tabela 1. Wybrane w skaŸ niki charakteryz uj¹ce specyfikê regionu
Wysz cz ególnienie
Polska
Podkarpacie
Skala
z ró¿ nicow ania
na poz iomie
gmin
max.
Gêstoœæ zaludnienia [osoby na 1 km ]
Stopa bezrobocia [%]
P³aca minimalna [z³ na osobê]
Stopieñ urbanizacji [%] ludnoœci zamieszkuj¹cej w mieœcie
WskaŸnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej [pkt.]
Œrednia powierzchnia gospodarstwa [ha]
Obszary objête ró¿nymi formami ochrony przyrody [%]
2
124
14,8
2475,9
61,9
68,9
7,6
32,5
118
16,4
2088,0
41,8
71,4
3,6
47,6
min.
318
5
25,4
12,4
2522,6 1883,3
–
–
104,1
41,0
16,4
1,8
92,1
0,1
ród³o: opracowanie w³asne na podst. Roczników statystycznych GUS.
s³abym, rozdrobnionym rolnictwie. Problemy rolnictwa i obszarów wiejskich pog³êbia du¿e zró¿nicowanie uwarunkowañ przyrodniczych wystêpuj¹ce w regionie. WskaŸnik waloryzacji rolniczej
przestrzeni produkcyjnej, o tym œwiadcz¹cy, dla regionu wy¿szy nawet od œredniej krajowej, w
gminach waha siê od 41,0 do a¿ 104,1 pkt (tab. 1). Dodaæ do tego nale¿y, ¿e ponad 40% powierzchni
regionu zaliczana jest do obszarów o niekorzystnych warunkach do rozwoju produkcji rolniczej
(ONW), w tym równie¿ znajduj¹ siê obszary górskie, które s¹ szczególnym miejscem kumulowania
siê problemów rozwojowych.
Niew¹tpliwym walorem regionu, wynikaj¹cym z uwarunkowañ przyrodniczych jest wysoki odsetek obszarów prawnie chronionych. Jednak z punktu widzenia rozwoju gospodarczego ten atut
czêsto stanowi powa¿n¹ barierê dla wielu przedsiêwziêæ gospodarczych. Podkreœliæ jednak nale¿y,
¿e uwarunkowania przyrodnicze w du¿ym stopniu kszta³tuj¹ specyfikê regionu, determinuj¹ przestrzenne zró¿nicowanie poziomu i tempa jego rozwoju.
Wzrost konkurencyjnoœci regionu bêdzie zale¿ny przede wszystkim od efektywnego wykorzystania endogennych czynników rozwoju regionalnego i lokalnego, do których na Podkarpaciu
nale¿¹ [Czudec 2007]:
– porównywalna z wiêkszoœci¹ regionów w Polsce jakoœæ kapita³u ludzkiego mierzona poziomem
wykszta³cenia i struktur¹ wiekow¹ ludnoœci,
Wykorzystanie endogenicznych czynników regionu w kszta³towaniu jego konkurencyjnoœci
259
– wiêkszy, ni¿ przeciêtnie w Polsce odsetek przedsiêbiorstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ innowacyjn¹
w ogólnej liczbie przedsiêbiorstw przemys³owych (w 2003 roku), a ponadto najwy¿szy w Polsce
odsetek osób pracuj¹cych w œrednio i wysoko zawansowanym technologicznie przetwórstwie
przemys³owym w ogólnej liczbie pracuj¹cych (w 2003 roku) oraz najwy¿sze wydatki przedsiêbiorstw
na finansowanie prac badawczo-rozwojowych w stosunku do wielkoœci PKB (w 2002 roku),
– wa¿ne znaczenie w strukturze gospodarki perspektywicznych ga³êzi przemys³u, do których
nale¿¹ zak³ady przetwórstwa rolno-spo¿ywczego i przemys³ lotniczy,
– po³o¿enie województwa wzd³u¿ wa¿nych szlaków komunikacyjnych (dróg krajowych, a w najbli¿szych latach tak¿e autostrady, magistrali kolejowej ³¹cz¹cej Podkarpacie z Ukrain¹, a tak¿e z
po³udniowymi i zachodnimi regionami Polski, port lotniczy z po³¹czeniami krajowymi i miêdzynarodowymi,
– walory œrodowiska przyrodniczego (w tym obszarów górskich), daj¹ce mo¿liwoœæ rozwoju
funkcji turystycznych i uzdrowiskowych, jako wa¿nego segmentu nowoczesnej i konkurencyjnej gospodarki.
„Prorozwojowe” znaczenie tych czynników bêdzie uzale¿nione g³ównie od kreatywnoœci przedsiêbiorców i instytucji dzia³aj¹cych w otoczeniu biznesu, a tak¿e od aktywnoœci administracji
publicznej szczebla regionalnego i lokalnego w tworzeniu warunków dla rozwoju regionu. Szczególn¹ rolê ma tu do odegrania, wspomniana ju¿, administracja publiczna, która powinna stymulowaæ i koordynowaæ procesy rozwojowe przez opracowywanie i wdra¿anie spójnych koncepcji
rozwoju – strategii rozwoju zbie¿nych z istniej¹cymi warunkami i mo¿liwoœciami.
Kierunki rozwoju Podkarpacia w strategii rozwoju województwa
W kreowaniu rozwoju regionalnego w Polsce wiod¹c¹ rolê odgrywa samorz¹d wojewódzki,
który w aktualnej strukturze instytucjonalnej sta³ siê podmiotem polityki regionalnej. Jego g³ówna
rola sprowadza siê przede wszystkim do opracowywania i wdra¿ania strategii rozwoju regionu
zgodnej z zasadami rozwoju zrównowa¿onego s³u¿¹cej podnoszeniu jego konkurencyjnoœci.
Podstawowym dokumentem programowym rozwoju województwa podkarpackiego jest Strategia Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2020.
Wizja rozwoju regionu, zawarta w Strategii, okreœla województwo podkarpackie jako „obszar
zrównowa¿onego rozwoju integruj¹cy cele spo³eczne, ekologiczne i gospodarcze oraz zapewniaj¹cy mo¿liwoœci realizacji potrzeb spo³eczeñstwa i osi¹ganie wysokiego standardu ¿ycia”. G³ównym celem strategicznym jest „podniesienie krajowej i miêdzynarodowej konkurencyjnoœci gospodarki regionu przez wzrost jej innowacyjnoœci, a tym samym efektywnoœci, która stworzy warunki
do zwiêkszenia zatrudnienia oraz wzrostu dochodów i poziomu ¿ycia ludnoœci” [Strategia ... 2006].
Realizacja wizji rozwoju woj. podkarpackiego i jej celu g³ównego sprowadza siê do dzia³añ
mieszcz¹cych siê w ramach oœmiu g³ównych obszarów strategicznych. S¹ to: gospodarka regionu,
infrastruktura techniczna, obszary wiejskie i rolnictwo, ochrona œrodowiska, kapita³ spo³eczny,
wspó³praca miêdzynarodowa, ochrona zdrowia, zabezpieczenie spo³eczne.
Warunkiem sukcesu przyjêtej Strategii jest w³¹czenie siê w dzia³ania prorozwojowe wszystkich
uczestników ¿ycia spo³eczno-gospodarczego, w tym zw³aszcza podmiotów gospodarczych, samorz¹dów terytorialnych, wy¿szych uczelni, instytutów naukowo-badawczych i wdro¿eniowych, organizacji spo³ecznych i kulturalnych, zwi¹zków zawodowych itp., to zaœ zale¿y od umiejêtnoœci
koordynacyjnych i promocyjnych samorz¹du województwa. Jego rola nie mo¿e ograniczaæ siê
tylko do wype³nienia ustawowego obowi¹zku – opracowania strategii, ale samorz¹d powinien
nade wszystko byæ „sprawc¹” jej skutecznej realizacji we wspó³pracy z wymienionymi podmiotami
i instytucjami [Œlusarz 2007].
W oparciu o potencjalne warunki i czynniki rozwoju, wykszta³ci³y siê 3 podstawowe funkcje
województwa podkarpackiego w gospodarce krajowej: przemys³owa, rolnicza, rekreacyjno-wypoczynkowa i turystyczna. Poziom rozwoju ga³êzi zwi¹zanych z realizacj¹ tych funkcji okreœla obecn¹
pozycjê województwa na tle kraju i w najwiêkszym stopniu rzutuje na konkurencyjnoœæ gospodarki
regionu i jakoœæ ¿ycia mieszkañców. St¹d te¿ wykorzystanie potencja³u województwa powinno byæ
zwi¹zane ze wzmacnianiem tych funkcji, a to wymaga spójnoœci dzia³añ we wszystkich obszarach
strategicznych, przyjêtych w Strategii.
260
Grzegorz Œlusarz
Rozwój sieci wspó³pracy w wykorzystaniu endogenicznych czynników regionu
Zmiany, jakie zachodz¹ w œwiatowym systemie produkcyjnym i zwi¹zana z tym nowa polityka,
k³ad¹ nacisk na dwa czynniki odgrywaj¹ce decyduj¹c¹ rolê w procesach rozwojowych: partnerstwo
miêdzy wszystkimi sektorami rozwoju gospodarczego i aspekt terytorialny. W konsekwencji przedsiêbiorstwa coraz mocniej powi¹zane s¹ ze œrodowiskiem lokalnym tworz¹c lokalne systemy produkcyjne. Lokalny system produkcyjny jest ogólnie okreœlany jako konfiguracja zgrupowanych w bliskiej przestrzeni jednostek produkcyjnych (w szerokim tego s³owa znaczeniu). Przy tym w systemie
takim nie wystarczy sama koncentracja przedsiêbiorstw, musi rozwijaæ siê prawdziwa wspó³praca i
uznana przez wszystkich atrakcyjnoœæ takich dzia³añ [Jewtuchowicz 2005]. Taka wspó³praca warunkuje skutecznoœæ wykorzystania endogenicznych czynników rozwoju jednostek terytorialnych. St¹d
te¿ nowoczesn¹ gospodarkê cechuje szybki rozwój sieciowych form organizacyjnych sprzyjaj¹cych
rozwojowi wspó³pracy bazuj¹cej na lokalnych zasobach.
Wynika to z faktu, ¿e si³a ekonomiczna firmy ju¿ nie zawsze zale¿y od skali produkcji czy
wertykalnej integracji. Coraz wiêkszego znaczenia nabieraj¹ powi¹zania i relacje sieciowe i funkcjonalne powstaj¹ce w ramach skupieñ (gron) przedsiêbiorstw [Adamowicz 2004].
Organizacje sieciowe s¹ luŸnymi organizacjami, a bliskoœæ geograficzna podmiotów gospodarczych i instytucji charakterystyczna dla gron, zapewnia istnienie pewnego rodzaju wspólnoty wynikaj¹cej ze wspó³pracy, równoczeœnie bliskoœæ ta wzmaga konkurencjê, która jest podstawowym czynnikiem poprawy efektywnoœci uk³adów geograficznych [Grosse 2002]. Koncepcja gron zak³ada
równowagê pomiêdzy konkurencj¹ i kooperacj¹. Obszarem silnej konkurencji pozostaje pozyskiwanie i utrzymywanie klientów. Kooperacja przejawia siê istnieniem mocnych powi¹zañ pionowych i
poziomych, obejmuje pokrewne sektory i dotyczy miejscowych instytucji [Porter 2001].
Rozwój sieci wspó³pracy jest szczególnie istotny dla obszarów s³abo rozwiniêtych gospodarczo, zagro¿onych marginalizacj¹. Wspó³praca sieciowa mo¿e stanowiæ wa¿ny element dynamizowania procesów rozwojowych. Jednak rozwój sieciowej wspó³pracy w takich obszarach jest trudny, z tego wzglêdu powinna ona byæ wspierana i stymulowana przez administracjê publiczn¹ –
przez samorz¹d terytorialny. Budowanie sieci wspó³pracy samorz¹dów lokalnych obok trakcyjnych obszarów wspó³pracy zwi¹zanych z zaspokajaniem podstawowych potrzeb mieszkañców
(ustawowego obowi¹zku samorz¹du) powinno prowadziæ do powstawania sieci opartych na specyficznoœci obszaru, bazuj¹cych na podobieñstwie czynników rozwoju.
Jak ju¿ stwierdzono, w województwie podkarpackim w oparciu o potencjalne warunki i czynniki
rozwoju, wykszta³ci³y siê trzy funkcje: przemys³owa, rolnicza, rekreacyjno-wypoczynkowa i turystyczna – w tych w³aœnie obszarach, nade wszystko, nale¿y poszukiwaæ mo¿liwoœci budowania
sieci wspó³pracy bazuj¹cych na endogenicznych czynnikach regionu.
Badania koncentracji zatrudnienia w poszczególnych bran¿ach województwa podkarpackiego
[Wojnicka 2006], oparte na wspó³czynniku lokalizacji – LQ1 wykorzystywanym do oceny specjalizacji regionu, wskazuj¹, ¿e najwiêksza koncentracja zatrudnienia wystêpuje w przemyœle lotniczym oraz w informatyce i automatyce przemys³owej (wysokie technologie), w przemyœle maszynowym, samochodowym, produkcji taboru kolejowego (œrednie technologie), w przemyœle
spo¿ywczym, drzewno-meblarskim i odzie¿owo-skórzanym (niskie technologie). Mo¿na powiedzieæ, ¿e w wymienionych obszarach wystêpuj¹ potencjalnie najwiêksze szanse, ze wzglêdu na
stwierdzon¹ specjalizacjê, do rozwoju sieciowej wspó³pracy.
W kontekœcie wczeœniejszych rozwa¿añ dotycz¹cych istoty organizacji sieciowych oraz przedstawionej specyfiki regionu, jego podstawowych funkcji i charakterystyki jego endogenicznych czynników
rozwoju, najwiêksze perspektywy rozwoju, maj¹ grona: lotnicze, informatyczne i automatyki przemys³owej,
a wiêc grona wysokich technologii. Ich rozwojowi sprzyjaæ powinna du¿a liczba firm w regionie zwi¹zanych z tymi bran¿ami, tradycje produkcyjne – zw³aszcza zwi¹zane z przemys³em lotniczym, potencja³
kadrowy, zaplecze naukowo-badawcze, dostêp do nowoczesnych technologii i globalnych rynków bêd¹cy wynikiem rozwoju wspó³pracy ze œwiatowymi potentatami – zw³aszcza bran¿y lotniczej.
Obecnie najbardziej zaawansowany jest rozwój grona lotniczego. Funkcjonuje ju¿ Stowarzyszenie Przedsiêbiorstw Przemys³u Lotniczego „Dolina Lotnicza” (AVIATION VALLEY) skupiaj¹ce
1
LQ – wspó³czynnik lokalizacji okreœla stopieñ koncentracji zatrudnienia w danej bran¿y, w danym miejscu w
porównaniu z reszt¹ kraju. Oblicza siê jako relacjê zatrudnienia w danej bran¿y do zatrudnienia w danym regionie/
powiecie do udzia³u danej bran¿y w zatrudnieniu w kraju.acowanie w³asne na podst. Roczników statystycznych GUS.
Wykorzystanie endogenicznych czynników regionu w kszta³towaniu jego konkurencyjnoœci
261
60 firm g³ównie z Podkarpacia (zwi¹zanych z zak³adami w Rzeszowie, Mielcu, Kroœnie i Sêdziszowie), ale w Stowarzyszeniu s¹ równie¿ firmy zwi¹zane z WSK PZL w Œwidniku oraz firmy z BielskaBia³ej. Wiod¹c¹ rolê (integratora) w rozwoju tego grona odgrywaj¹ du¿e innowacyjne firmy bran¿y
lotniczej, z którymi chêtnie chc¹ wspó³pracowaæ firmy mniejsze. Rozwój tego grona mo¿e w przysz³oœci stanowiæ si³ê napêdow¹ gospodarki regionu.
Nieco mniej zaawansowane s¹ dzia³ania zwi¹zane z tworzeniem Podkarpackiego Klastra Informatycznego. Choæ za sukces nale¿y uznaæ powstanie reprezentuj¹cej go organizacji – Stowarzyszenia „Informatyka Podkarpacka”. Jednak brak tu silnej grupy inicjuj¹cej oraz du¿a liczba ma³ych
(o podobnym potencjale) podmiotów tworz¹cych Stowarzyszenie, niew¹tpliwie nie sprzyjaj¹ szybkiej budowie tej struktury klastrowej. Wydaje siê, ¿e szanse w zakresie budowy tego klastra w
regionie zwiêksza po³¹czenie siê, w kwietniu 2008 r., dwóch licz¹cych siê firm bran¿y informatycznej Asseco Poland i Prokom Softwer oraz lokalizacja siedziby tej nowej, najwiêkszej w Europie
Œrodkowej firmy informatycznej – Asseco Poland, w Rzeszowie.
Rozwój obu struktur klastrowych, zwi¹zanych z wysokimi technologiami, daj¹cymi mo¿liwoœci
wysokich zysków (a wiêc atrakcyjnych dla kapita³u) mo¿e wp³yn¹æ na dynamikê wykorzystania
endogenicznych czynników regionu, na konkurencyjnoœæ firm funkcjonuj¹cych w tych strukturach, przemys³u regionu oraz ca³ego regionu. Jednak struktury klastrowe wysokich technologii
zwi¹zane s¹ g³ównie z potencja³em oœrodków miejskich regionu.
Znacznie gorzej przedstawiaj¹ siê w regionie perspektywy rozwoju sieci wspó³pracy zwi¹zanej z
wykorzystaniem zasobów obszarów wiejskich W tym przypadku wykorzystanie endogenicznych czynników regionu wi¹¿e siê z potrzeb¹ uzyskania korzyœci p³yn¹cych z silnych powi¹zañ pionowych i
poziomych, przy ograniczeniach wynikaj¹cych z powolnoœci procesów przeobra¿eñ strukturalnych na
obszarach wiejskich. Takie szanse daj¹ w³aœnie organizacje sieciowe w ramach gron tworzonych w
agrobiznesie i w innych przedsiêwziêciach zwi¹zanych z zasobami lokalnymi obszarów wiejskich.
Grona w obszarach wiejskich powinny powstawaæ w zwi¹zku z tradycyjn¹ produkcj¹ ¿ywnoœci,
produkcj¹ ¿ywnoœci metodami niekonwencjonalnymi, produkcj¹ nie¿ywnoœciow¹ (np.: produkcj¹ surowców bioenergetycznych, leczniczych itp.), jak równie¿ w zwi¹zku z realizacj¹ pozarolniczych funkcji
tych obszarów. Wa¿ne, by w obszarach zagro¿onych marginalizacj¹ wspieraæ rozwój takich sieci, które
wykorzystuj¹ specyficzne zasoby lokalne. Zasiêg geograficzny gron powinien byæ zbie¿ny z zasiêgiem
podregionów wydzielanych w regionie ze wzglêdu na podobieñstwo wybranych cech. W takiej sytuacji mo¿na bowiem uzyskiwaæ produkty bêd¹ce efektem dywersyfikacji przestrzeni produkcyjnej, tym
samym w mniejszym stopniu nara¿one na konkurencjê w regionie i konkurencjê zewnêtrzn¹, co jest
szczególnie istotne w pierwszym okresie tworzenia i funkcjonowania sieci [Œlusarz 2005].
Dotychczasowe rozwa¿ania wskazuj¹, ¿e bez tworzenia partnerstwa, bez rozwijania wspó³pracy, a w tym zw³aszcza w oparciu o struktury sieciowe wykorzystanie endogenicznych czynników
rozwoju w realizacji funkcji rolniczej oraz rekreacyjno-wypoczynkowej i turystycznej bêdzie ograniczone. Specyfika regionu wskazuje, ¿e szanse powodzenia maj¹ w tych obszarach klastry rolnospo¿ywcze zwi¹zane z produkcj¹ i przetwórstwem miêsa oraz owoców i warzyw, bazuj¹c¹ na tej
specyfice. Nie bêd¹ to wiêc przedsiêwziêcia konkuruj¹ce z przemys³owymi formami produkcji, lecz
wpisuj¹ce siê w specyficzny segment rynku – umownie nazwany rynkiem ekoproduktów. Bêd¹
one w du¿ym stopniu oparte na tradycyjnych, pracoch³onnych formach produkcji surowca, wytwarzanego w specyficznym, ekologicznym œrodowisku, ekologicznymi metodami, z których gotowe produkty w du¿ym stopniu bêd¹ wytwarzane wg tradycyjnych metod i receptur. Rozwój takich
klastrów móg³by stanowiæ wa¿ne uzupe³nienie oferty nowoczesnego rolnictwa.
Du¿e szanse rozwoju, na styku rolnictwo – œrodowisko, ma klaster zwi¹zany z bioenergetyk¹
oraz z ekoturystyk¹. W pierwszym przypadku bêdzie to produkcja surowca przeznaczonego na
cele energetyczne i wytwarzanie energii cieplnej, elektrycznej oraz biokomponentów do paliw. Jest
to wiêc wykorzystywanie potencja³u rolnictwa na cele nie¿ywnoœciowe. Dla gospodarstw rolnych
to szansa na produkcjê surowca nie obci¹¿onego ryzykiem charakterystycznym dla produkcji
¿ywnoœci, mo¿liwoœæ pozyskiwania dodatkowych dochodów i równoczeœnie mo¿liwoœæ uzyskiwania tañszego paliwa, a tym samym ni¿sze koszty produkcji mog¹ce poprawiæ konkurencyjnoœæ
produktów ¿ywnoœciowych wytwarzanych w takich gospodarstwach. Przez stosowanie ekologicznych noœników energii mo¿na równie¿ poprawiæ bilans energetyczny regionu oraz jakoœæ
œrodowiska, co obecnie stanowi du¿e wyzwanie dla samorz¹dów wynikaj¹ce z przepisów unijnych
(produkcja 20% energii pochodz¹cej z odnawialnych Ÿróde³ do 2020 roku).
262
Grzegorz Œlusarz
Drugi z wymienionych klastrów – okreœlony jako ekoturystyka powinien bazowaæ na wykorzystywaniu walorów œrodowiska przyrodniczego dla tworzenia atrakcyjnej oferty turystyczno-rekreacyjnej w po³¹czeniu z kultur¹ i tradycjami regionu oraz zapewnieniem wy¿ywienia podstawowego
– w oparciu o w³asne rolnictwo i lokalne przetwórstwo.
Podsumowanie
Reasumuj¹c nale¿y podkreœliæ, ¿e ka¿dy region ma swoje specyficzne cechy, które maj¹ wp³yw
na tempo i kierunki jego rozwoju gospodarczego i spo³ecznego, na których powinien budowaæ
swoj¹ specjalizacjê daj¹c¹ mo¿liwoœci zdobywania przewagi konkurencyjnej.
Efektywne wykorzystanie endogenicznych czynników rozwoju regionalnego i lokalnego wymaga
strategicznego podejœcia do procesów rozwojowych, w którym instytucje odpowiedzialne za ten rozwój wyznaczaj¹ cele z uwzglêdnieniem regionu. Wymaga korzystania z zarz¹dzania strategicznego,
którego konsekwencj¹ jest wyznaczanie i realizacja celów rozwojowych z uwzglêdnieniem mo¿liwoœci
regionu (czynników wewnêtrznych) oraz obiektywnych uwarunkowañ bêd¹cych efektem oddzia³ywania czynników zewnêtrznych.
Wa¿nym przyczynkiem do poprawy wykorzystania endogenicznych czynników regionu (a
zw³aszcza na obszarach wiejskich) powinien byæ rozwój struktur klastrowych. Jednak rozwój ich na
obszarach wiejskich, w regionach problemowych, takich jak Podkarpacie, jest trudny i wymaga
wsparcia ze strony instytucji odpowiedzialnych za rozwój spo³eczno-gospodarczy regionu. Wsparcie to powinno byæ wielostronne, umo¿liwiaj¹ce usuniêcie barier wynikaj¹cych z niedostatecznej
wiedzy, barier organizacyjno-finansowych, jak i umo¿liwiaj¹cych prze³amanie pewnych barier mentalnych dla zbudowania wzajemnego zaufania w sytuacji, gdy trzeba pogodziæ konkurowanie ze
wspó³dzia³aniem – wpisuj¹ce siê w istotê organizacji sieciowej. Bez tego organizacje sieciowe nie
maj¹ szans na rozwój. Tym samym ograniczone bêdzie wykorzystanie endogenicznych czynników
regionu i trudna bêdzie realizacja koncepcji rozwoju zrównowa¿onego.
Literatura
Adamowicz M. 2004: Wielofunkcyjne gospodarstwa rolne jako podmiot w rozwoju wsi i rolnictwa. [W:] Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji, praca zbior. pod red.
Adamowicza M. SGGW, Warszawa, s. 39.
Adamowicz M. 2007: Sieci wspó³pracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja rozwoju obszarów
wiejskich. Roczniki Naukowe SERiA, t. IX, z. 2. s. 13-21.
Chojnicki Z., Czy¿ T. 2008: Gospodarka oparta na wiedzy jako czynnik rozwoju regionalnego. Biuletyn KPZK, PAN, z.
237, s. 146-158.
Czudec A. 2007: Ekspertyza dotycz¹ca województwa podkarpackiego. [W:] Ekspertyzy do Strategii rozwoju spo³ecznogospodarczego Polski Wschodniej do 2020 roku. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, T. 2, Warszawa, s. 231-235.
Grosse G. 2002: Przegl¹d koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego. Studia Regionalne i Lokalne, Nr 1(8), s. 36.
Jewtuchowicz A. 2005: Terytorium i wspó³czesne dylematy jego rozwoju. Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego,
£ódŸ, s. 92, 113.
Porter M.E. 2001: Porter o konkurencji. PWE, Warszawa, s. 198.
Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020. Zarz¹d Województwa Podkarpackiego, Rzeszów,
2006, s. 5.
Œlusarz G. 2005: Studium spo³eczno-ekonomicznych uwarunkowañ rozwoju obszarów wiejskich w œwietle zagro¿enia
marginalizacj¹ (na przyk³adzie województwa podkarpackiego). Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s. 75.
Œlusarz G. 2007: Strategia rozwoju obszarów wiejskich w woj. podkarpackim. Biuletyn KPZK, PAN, z. 234, s. 189-206.
Wojnicka E. 2006: Potencjalne grona na Podkarpaciu i formy ich wspólnych dzia³añ. [W:] Analiza wspierania gron
przedsiêbiorczoœci na Podkarpaciu, prac. zbior. pod red E. Wojnickiej. Instytut Gospodarki WSIiZ w Rzeszowie, Rzeszów, s. 50-70.
Summary
The elaboration proves, that utilisation of regional specific features based on endogenous factors is critical
for each region concerning its level of development and competitiveness in a long term perspective. Optimal
utilization of these factors requires strong activities to be undertaken by institutions responsible for the development. Development of clusters could be an important factor influencing on better utilisation of endogenous
factors of any region and realisation of sustainable development.
Adres do korespondencji:
dr hab. Grzegorz Œlusarz, prof. UR
Uniwersytet Rzeszowski w Rzeszowie, Wydzia³ Ekonomii
ul. Æwikliñskiej 2, 35-959 Rzeszów
e- mail: gslusarz@ univ.rzeszow.pl