Wykład II 7

Wykład 1 28.02.2006
PROSO




Panicum miliaceum
Stosunkowo niski plon i małe zastosowanie
Uprawiane we wschodniej części Pl (kontynentalny klimat)
Powierzchnia uprawy prosa łącznie z gryką – 55 tys ha
Proso na świecie zjamuje 3 mln ha
W Polsce z prosa robi się:
 Kasza jaglana (powst. po oplewieniu ziarna)
 Bdb pokarm dla kurcząt (małych ptaków)
 Słoma i na paszę
Zalety:
+ Stosunkowo krótki okres wegetacji
Wady:
- nierównomierność dojrzewania
- długie zasychanie
- łatwo wylega
Proso ma wiechę (nie kłos!!!!)
Rozpierzchła
skierowana w jedną stronę
Wymagania glebowe:
 Dobre i słabsze gleby, ale jego miejsce na glebach średnich (na bdb wylega)
 Odczyn obojętny lub zasadowy
Wymagania klimatyczne:
 Klimat bardziej kontynentalny
 Nie znosi przymrozków po siewie
 Najwięcej wody potrzebuje w okresie intensywnego wzrostu (VII) i dojrzewania
(VIII), potem pogoda sucha i słoneczna
 Roślina dnia długiego
Cechą charakterystyczną jest niski współczynnik transpiracji 200-250
Stanowisko:
- po różnych roślinach, ale najlepiej po okopowych
Nawożenie:
- tylko mineralne !!!!!
N:P:K 1:1:1
gl. średnie
N:P:K 1:0.7:0,8 gl.słabsze
Azot 40-60 kg przed siewem lub podzielić połowa przed i połowa po siewie.
-Gleba musi być dobrze doprawiona;
-Materiał siewny czysty;
Występuje głownia – należy stosować zaprawianie nasion np. Funabenem
Siew:
 Późno – w maju (ok. 10 maja)
 Ilość wysiewu 15-25 kg/ha
 Rozstawa rzędów – gdy pole czyste – (15)25-30cm, gdy trzeba pięlęgnować
mechanicznie to rozstawa poszerzona do 40 cm
 Herbicydy: Chwastox, Pielik, Aminopielik
 Problemem może być omacnica prosowianka – wtedy stosować Dencis, Chwastak
- Okres wegetacji : 80-115 dni
- Odmiany: Jagna, Gierczyckie
GRYKA (tatarka)
Tagopyrum
Polygonaceae – rdestowate
 Mało uprawiana
 Roślina 2-liścienna
 Zaliczana do zbóż z powodu użytkowania podobnego do zbóż- obróbka młynarska
 W Pl zajmuje łącznie z prosem 55 tys ha, w świecie ponad 3 mln ha
 Uprawiana w Afryce, we wschodniej Europie, klimat kontynentalny
Użytkowana na:
- kaszę
Gryka:
 Ma dużo włókna, ale w łupinie;
 Białko ma inny skład- jest bezglutenowe
 Kasza gryczana jest bardzo dietetyczna: zawiera dużo minerałów, mikroelementów
 W łodygach gryki jest rutyna
 Ma zastosowanie jako:
 międzyplon
 poplon dostarczający pokarm dla pszczół
 plon główny na kaszę
Gryka zmienia kwiaty - w pewnym okresie są one białe, w innym różowawe
Wymagania glebowe i klimatyczne:
 gl. średnie, ale udaje się też na glebach dobrych, ale wtedy rozrasta się, wylega,
przedłuża wegetację
 okres wegetacji: 60-90 dni
 współczynnik transpiracji: 500-600
 odczyn gleby zasadowy, obojętny
 to roślina późniejszego siewu
 Odmiany: Luba, Kora, Panda
Stanowisko:
Po różnych roślinach, przedplon może być zbożowy. Łatwo zagłusza chwasty,
pozostawia czyste, ale wyjałowione stanowisko.
Nawożenie:
Ponad 50 % składników pobiera od wschodów do kwitnienia
N
do 120 kg/ha (podzielić)
P2O5 55-80 kg/ha
K2O 80-130 kg/ha
Warto wapnować, gdy gleba kwaśna 1,5 – 3,0 t CaCO3
10 – 15 kg MgO
Wysiew:
- do 20 maja, potem dla pszczół
- Ilość wysiewu: 40-60 kg/ha
2,5 – 3,5 mln/ha
- Głębokość przykrycia: 3-4 cm
- Rozstawa rzędów: wąska
20 cm (tylko herbicydy)
Szersza do 40 cm ( mechanicznie opielanie)
- Herbicydy:
* do gleby : po siewie
bezpośrednio przed siewem
Chwastox – w czasie rozwoju
Zbiór:
- kłopotliwy, bo gryka nierównomiernie dojrzewa i długo utrzymuje wilgoć w
łodygach- trzeba wybrać odpowiedni moment
Desykacja – opryskiwanie preparatami zasuszającymi;
- zbiór: kombajnem
- Plon: kilkanaście a w dobrych warunkach do 25 q/ha
SZARŁAT
Amaranthus
Amaranthaceae
A.cruentus (krwisty)
A.caudatus
Zalety:
 Dużo białka bogatego w lizynę i aminokwasy siarkowe;
 Dużo żelaza i wapnia;
 Obniża zły cholesterol;
 Niska zawartość glutenu;
 Obecność skwalenów (poszukiwanych przez przemysł kosmetyczny,
komputerowy);
Skład chemiczny:
 Dużo białka, ale bez glutenu
 Dużo dobrego tłuszczu
Kierunki hodowli:
 Skrócić okres wegetacji;
 Skrócić łodygi;
 Podwyższyć plon;
 Zwiększyć ziarno;
Amaranthus ma wyższą wartość biologiczną od pszenicy, mleka, jęczmienia, soi.
Wymagania glebowe:
 pH 5,5-7,5
 słabsze gleby
 przedplon różny, gleba musi być odchwaszczona, ale najlepiej po okopowych;
Nawożenie:
N
80-120 kg/ha
P2O5 50-70 kg/ha
K2O 50-70 kg/ha
Siew:
ok. 15 maja, siewki wrażliwe na przymrozki
gleba musi być doprawiona i wyrównana
ilość wysiewu 0,8 – 1,2 kg/ha (+balast)
Głębokość przykrycia 0,5 – 1 cm
Obsada roślin 18-26 roślin / m2
Rozstawa: szeroka 50-70cm (gdy zachwaszczone)
Do 30 cm, gdy pole czyste
Szkodniki: Mszyce
Zbiór:
-Problemem jest nierównomierne dojrzewanie,
-wymaga desykacji
-zbiór gdy nasiona mają 65% s.m.
-MTZ 0,7-0,9 g
Plon:
ziarna: 1,5-2,5 t/ha
zielonki 100 t/ha
-
ROŚLINY MOTYLKOWATE
Fabaceae – bobowate
o Kwiat ma budowę typu motylkowatego- korona składa się z 5 płatków=> 2 mniejsze
są zrośnięte w tzw. Łódeczkę, 2 następne płatki wyrastające oddzielnie – tworzą tzw.
wiosełka (skrzydełka), 5-ty płatek to żagielek.
o Owoc to STRĄK – u wszystkich roślin
o Współżyją w symbiozie z bakteriami brodawkowymi Rhizobium lub Bradyrhizobium
MOTYLKOWATE- dzielą się na 2 grupy użytkowe
GRUBONASIENNE
(strączkowe)
o Duże nasiona
o Przeważnie 1-roczne
o Uprawiane przede wszystkim na
na nasiona (pokarn dla ludzi, pasza)
i na zielonkę
o Nasiona bardzo bogate w białko
DROBNONASIENNE
(pastewne, wieloletnie)
o Drobne nasiona
o Przeważnie wieloletnie, wielokośne
o Uprawiane na zielonkę i susz, na
nasiona do siewu (do celów
reprodukcyjnych)
ROŚLINY STRĄCZKOWE (GRUBONASIENNE)
Plemię:
Łubin :
-Żółty
-Biały
-wąskolistny
Wyka:
- siewna (jara)
- kosmata (ozima)
Bób
Bobik
Groch siewny
Soczewica
Lędźwian
Orzech ziemny
Fasola
Soja
JANOWCOWE
dobrze znoszą
niskie temp.
rośliny wczesnego
siewu
WYKOWE
ciepłe warunki
FASOLOWE
Porównanie strączkowych z roślinami zbożowymi:
o Trudniejsze w uprawie niż zbożowe:
- nierównomiernie dojrzewają niektóre gatunki
- wylegają, osypują się
- liczniej atakowane przez choroby i szkodniki
- reagują mocno na klimat
- nasiona wymagają dosuszenia po omłóceniu
o Plon niższy, bardziej zawodny, zmienny
- duży wybór gatunków dostosowanych do różnych gleb i systemów uprawy
o Duża zawartość białka
Wykład 2 7.03.2006
Porównując plon białka (B) z 1 ha rośl.strączkowych z przeciętnym plonem pszenicy 4t/ha,
wystarczy uzyskać ze strączkowych nast.plon:
 Łubin
1,2t
 Bobik
1,7t
 Groch pastewny 1,8t
 Groch jadalny 2,2t
Znaczenie gospodarcze strączkowych:
 Na świecie 140 mln ha strączkowych na nasiona (na spożycie)
1. soja 67 mln ha (Ameryka, Daleki Wschód; w USA przerabiana i eksport, a na
Wschodzie – na bezpośrednie spożycie)
2. fasola
28 mln ha
3. orzech ziemny 23 mln ha
4. groch włoski
11 mln ha
5. groch siewny 7 mln ha
6. soczewica
3 mln ha
7. bób
2 mln ha
plony światowe są niskie 0,7-1,8 t/ha
najwyższy plon – soja ~2 t/ha (gł.USA)
 W PL najwyższa pow. Na początku lat ’80, zmienna (zależała od pogody),obecnie
niższa.
Powierzchnia bardzo zależy od produkcji nasion w roku poprzednim.
Najbardziej niestabilnie plonuje łubin, a najbardziej stabilnie groch jadalny, bobik,
fasola.
Pow. Uprawy na nasiona~105 tys ha, w tym ok.70 tys ha rośl.pastewne (bobik, groch
past., łubin), 35 tys ha roślin jadalnych na nasiona (groch siewny, fasola, soja + 20 tys ha
powierzchni upraw na zielonkę (w sumie 125 tys ha)
Siewy czyste i mieszane ( pow. W plonie gł.)
 Uprawa na międzyplon – nieznana pow.
W pow. Na nasiona w uprawach czystych- głównie groch, bobik, fasola, a na zielonkę w
upr. Czystych łubin, groch past..
W pow.upraw na nasiona ok. 60% zajmują siewy czyste+40% siewy mieszane (kilka gat.
Strączkowych albo miesz.strączkowych ze zbożowymi)
W pow.na zielonkę 60% zajmują siewy mieszane.
Mieszanki – db gdy 1 rośl.zawodzi (jest niepewna). Łączyć gatunki sztywniejsze z
wiotkołodygowymi.
W warunkach wilgotniejszych – mieszanki z małym udziałem strączkowych z przewagą
zbóż ( ok. 20% wysiewu strączkowych)
W war. Suchszych-udział strączkowych do 50% w mieszance
Znaczenie gospodarcze strączkowych:
1. Znaczenie polega na produkcji nasion wysokobiałkowych na paszę, pokarm
2. pozostawiają w glebie dużo N na skutek symbiozy z bakteriami brodawkowymi
3. uruchamiają trudno dostępne związki P i Ca z głębszych warstw GL
4. dostarczają zielonki (gł. W międzyplonach)
Skład chemiczny nasion – wartość użytkowa:
1. zawartość białka
 Łubin żółty
40-42%
 Łubin biały + soja 37-40%
 łubin wąskolistny
wyka siewna jara
33-35%
wyka ozima
 Bobik + soczewica 30%
 Groch pastewny
24-26%
 Fasola
23-25%
 Groch jadalny
20-22%
Zawartość białka waha się w zależności od gatunku od 20-40%. Najwyższa w łubinie i soi, a
najniższa w grochu jadalnym.
Jakość białka najlepsza w soi, fasoli, soczewicy, grochu, a najgorsza w łubinie (zależy od
składu i zawartości aminokwasów egzogennych)
Żadna rośl. Uprawna nie ma białka pełnowartościowego. Wartość białka strączkowych
ogranicza stosunkowo niedostateczna zawartość aminokwasów siarkowych-metionina,
cystyna, tryptofan. Stosunkowo dużo jest argininy i lizyny (mało lizyny w zbożach)
Albuminy i globuliny
Białko rozpuszczalne białko nierozpuszczalne
2. tłuszcz

max – soja (olej db jakościowo ,zawiera kw.linolowy)
18-22% (odmiany zawierające najwięcej białka zawierają najmniej tłuszczu)

łubin – do 4% (max); łubin zmienny=andyjski do 15%

pozostałe gatunki – 1,5~2%
3. lecytyna –należy do fosfolipidów

max – soja do 2%

groch – 1 %
Wzmacnia organizm po chorobach. Dodawana do chleba.
4. węglowodany

łubin 33- 35% ( większa zaw. Białka)

reszta 60-35% (niska zaw. białka)
5. włókno 5-8 % (łubin kilkanaście %)
6. skł. Popielne do 5%
1 kg nasion=1-1,2 jednostki owsianej
1 kg nasion= 7-8 MJ
Składniki niepożądane:
1. oligosacharydy (gł.rafinoza) – nie są normalnie trawione w przewodzie pok. (gł.w
początkowych partiach), rozkładane dopiero w jelicie grubym przez bakterie
(wzdęcia->gazy)
Związki antyżywieniowe:
I.
obniżające strawność białka (inhibitory trypsyny+taniny->gł.w soi (inh.tryps),
taniny- gł. Bobik+groch past.
II.
Toksyczne= lektyny + alkaloidy - lektyny – gł. Fasola, alkaloidy –łubin gł.
gorzki (do 4%-tylko na nawóz zielony)
W łubinie pastewnym – nasiona: od 0,05% do 0,06%
Związki te powodują:
Obniżenie strawności białka
Inhibitory tryps. I taniny
Lektyny – uszkodzenie nabłonka
Alkaloidy – toksyny
Usuwanie:

Hodowla odmian – alkaloidy

Inhibitory tryps. I taniny – ogrzewanie (soja i fasola-dobrze ugotować)

Łuskanie nasion + ogrzewanie
W wyce występuje wicjanina (glikozyd)- w przew. Pokarmowym rozkłada się i powstają
cyjanki HCN (śladowe ilości). Daje drobne nasiona – nie stosuje się ich na paszę (zielonkę
tak)
Wartość siana z zielonki (zielonki w przeliczeniu na sucha masę):
1. Białko (zależy od fazy rośl) 15-25%
2. włókno 25-30 %
3. tłuszcz 2%
1 kg s.m=0,5-0,6 jedn.owsianej= 3-4 MJ.
Najwartościowsza, najsmaczniejsza zielonka z wyki, grochu past., łubinu (przed
kwitnieniem). Najtwardsza z bobiku.
Na paszę można użytkować po wymłóceniu nasion. Chętnie zjadana słoma z rośl.
Wiotkołodygowych groch, wyka, a najmniej z bobiku.
W rośl. Nierównomiernie dojrzewających większy % liści w słomie-groch pastewny, wyka. ---> gdy wyst. „Niedomłoty” (niewymłócone) – jest więcej białka.
Wartość : 1. białko kilka % (5-8%) do 10%
2.włókno 50%
3. tłuszcz 0,5%
1 kg słomy= 0,1-0,2 jedn.owsianej = 1-2 MJ
Na zielonkę należy kosić w fazie:
1. rośl.rozgałęziające się – gdy pędzie gł. Zawiązują się strąki, a pędy
boczne kwitną
2. rośl. nierozgałęziające się- Np. bobik – gdy w dolnej części są
strąki, a góra łodygi kwitnie
Strączkowe dostarczają:
1.resztki pożniwne – ilość zależy od gat., rodzaju uprawy i użytkowanej masy (korzenie lub
korzenie+słoma po zbiorze)
*korzenie --> 1-2 t s.m.
*korzenie +słoma
*zielonka+korzenie
do 5 ton
Na gl. lekkich jest b. mało próchnicy, b. ważna jest pozostawiana tam masa organ.
2.Skł.mineralne
N, P, Ca Zależy od gatunku i uprawy:
N 40-80 kg czystego N/ha (do 200 kg N/ha),
K do 150 kg/ha
Ca 30-40 kg/ha
N zależy od współżycia z bakteriami. Większość strączkowych współżyje z Rhizobium, łubin
i soja ---> Bradyrhizobium .
Plemię Wykowe- R.leguminosarum.
Współżycie zależy od war. Glebowych (molibden, bor, gleba nie może być kwaśna)
Są to rośliny białkowe. Dostarczają paszę, gł. treściwą i pokarm dla ludzi. Współżyją z
bakteriami. Produkują azot – zostawiają go w glebie i w białku. Uruchamiają P i Ca.
Wymagania glebowe i klimatyczne:
- odczyn – zasadowy (obojętny dla większości gat.- łubin znosi odczyn słabo kwaśny,seradela
też)
- gleby:
 zwięzłe, wilgotne – bobik
 groch siewny jadalny, fasola, soja + wyka siewna- gl. Dobre, bardziej przepuszczalne,
szybciej ogrzewające się , klasy do III b
 gleby lżejsze (klasa III i IV)- groch pastewny, lędźwian siewny, soczewica, łubin biały
 gleby lekkie (IV b, V) łubin żółty + wąskolistny, wyka ozima
Na gl. Lekkie- łubin ż.+wąskolistny+wyka ozima. Reszta na gleby lepsze.
- wymagania wodne- duże, wsp.transpiracji 500-600 (więcej niż u zbóż podstawowych )
Niektóre po ukorzenieniu potrafią czerpać wodę z głębszych warstw gleby np. ---> łubin
ż.+wąskolistny+wyka ozima (wytrzymałe na suszę od czasu ukorzenienia)
Najmniejsza wytrzymałość nasuszę – bobik (większe wymag.wodne, płytki syst.korzeniowy,
duże liście)
Duże zapotrzebowanie na wodę:
1) Kiełkowanie- pobierają w stosunku do masy nasion 3 razy więcej wody w tym czasie.
Największe nasiona-fasola, bób, bobik, łubin biały, groch soczewica, lędźwian, soja,
wyka (najmniejsze)
2) Pąkowanie – przez kwitnienie aż do całkowitego wykształcenia strąka i nasion w
strąku, potem potrzeby są małe (sprzyja sucha pogoda)
Najlepiej, gdy woda na okres kwitnienia nagromadzona jest w gl. Z opadów występujących
przed kwitnieniem, a okres kwitnienia jest słoneczny ( opady w tym czasie mogą skrócić
kwitnienie i zakłócić proces zawiązywania owoców)
Na bobiku dojrzałym można odczytać przebieg pogody w czasie jego wegetacji. Gdy była
susza- przerwy niezawiązanych strąków.
Dla grochu siewnego jadalnego b. ważne są opady w Vi VI, a suchszy okres w lipcudojrzewa w końcu VII, Dla łubinu, bobiku, soi, fasoli, wyki jarej – ważne opady od 2-giej
połowy VI do 20 VII, potem może być ich mniej. Niektóre odmiany soi i fasoli- opady w 1wszej połowie VIII.
- temperatura
 Rośl wczesnego siewu – znoszą krótkotrwałe przymrozki po siewie do -5%
(większość gat.)
 rośl. ciepłolubne – nie znoszą przymrozków po siewie więcej ciepła w czasie
wegetacji – fasola, soja
 pośrednia – soczewica
Lubią cieplejsze niż zboża lata przy dostatecznej wilgoci.
- światło- większość to rośl. Dnia długiego (soja –rośl. Dnia krótkiego ( mogą u nas
przedłużać wegetację)+niektóre odmiany fasoli).
WYKŁAD 3 14.03.2006
KIERUNKI HODOWLI ODMIAN
1) łubin żółty
w 1928 w Niemczech wyhodowano odmiany niskoalkaloidowe – pastewne. Potem w Polsce.
Obecnie są odmiany tylko pastewne.
 Zawartość alkaloidów 0,05-0,06 %
 Zmniejszono nasiona, aby zużycie materiału siewnego było mniejsze;
dawniej MTZ 160-180g, obecnie MTZ= 120-130g.
 Pękanie strąków – obecne odmiany można zaliczyć do niepękających (na polu)
 Odporność na fuzariozę – 78% ( nie ma potrzeby stosować środków chem., ale
odpowiednie odmiany; należy dbać o zmianowanie)
 Łubin dojrzewa nierównomiernie – wyhodowano odmiany samokończące wegetację, tak
aby plon tworzył się na głównym pędzie, a nie na bocznych (bo ich nie rozwija) i
równomiernie dojrzewał ,ale niżej plonuje, większe zużycie materiału siewnego – gęściejszy
siew Jest kilkanaście odmian, ale udział samokończących jest niewielki.
 Kwiaty są żółte, ale o różnych odcieniach, mogą być szare, nakrapiane, białe
Kierunki
Nasienne
zielonkowe
(szybszy początkowy rozwój aż do kwitnienia;
Jako poplony ścierniskowe, międzyplony)
2) Łubin wąskolistny
Zmniejszono nasiona;
Nie ograniczono fuzariozy ;
nie zmniejszono pękania strąków;
znacznie krótszy okres wegetacji;
są odmiany samokończące;
kilka odmian, w tym 2 gorzkie:
- odmiany gorzkie zawierają dużo alkaloidów – przydatne na
przyoranie
- ogm.gorzkie plonują wyżej niż pastewne, bo bronią się przed
drobnymi szkodnikami, chorobami, dużą zwierzyną;
 kwiaty są białe, różowe, fioletowe, u nas typowe to niebieskie; nasiona szare nakrapiane;






łubin żółty
Łubin wąskolistny
* Kwiaty: żółte jak Słońce ☼ * Im ciemniejsze kwiaty, tym
ciemniejsze nasiona
* Nasiona z półksiężycem  * Ciemniejszy trójkąt, u podstawy
którego ciemna kreska
3) łubin biały
nasiona tylko białe, kwiaty jasne;
WADA: długi okres wegetacji, duże spłaszczone nasiona => MTZ=300g, nie ma
siewników dostosowanych do takich nasion – nasiona są łamane przy siewie, norma
wysiewu wysoka
 niedostatecznie odporny na fuzariozę;;
 strąki całkowicie niepękające!!!;
 Należy ograniczyć wegetację przez odmiany samokończące (1-2 odmiany samokończące)
 Kilka odmian łubin żółtego;
 Uprawa: Rejon Kujawsko – Pomorski, Lubań;
4) Groch
 Odmian ponad 40 (pastwiskowych i jadalnych);
 Ograniczenie wylegania:
a) wyhodowano odmiany krótkołodygowe
- łodygi długie – 1,5 m
- łodygi krótkie – hodowcy dążą, aby miała łodygę 70-90 cm!!!
(W latach suchych łodyga się skraca)
Ten groch wylega, ale jest odporniejszy, można wysiewać w plonie
głównym.
b) hodowla odmian wąsolistnych
- rozbudowane wąsy czepne na liściach, nawet kosztem blaszki liściowej.
Wąsolistny groch ma łodygę i wąsy, które przyczepiają się do roślin obok
rosnących i dłużej utrzymują się stojąco. Mają też skróconą łodygę.
Wąsy pomagają w zdrowym rozwoju aż do wydania strąków, potem
opadają.
Cechuje je:  transpiracja,  wyparowywanie wody
Te odmiany przydatne są w latach suchych lub w suchych rejonach
Ponad połowa z 40 odmian to o. wąsolistne.
Wąsolistność przydatna w odmianach jadalnych, w odm. Pastewnych
ważne liście
 ograniczenie pękania strąków;
 poprawa odporności na askochytozę;
 okres wegetacji dostatecznie krótki, nie trzeba skracać;
5) bobik
 kilkanaście odmian;
 dość długi okr. weg.;
 Hodowla odm. samokończących – jest ich kilka, plonują niżej, gęściejszy siew;
Samokończenie u bobiku polega na skróceniu wysokości łodygi i eliminacji wierzchołka
górnej cz. łodygi, gdzie łodyga nie zawiązuje strąków
Łodyga kończy się strąkami!!!! Wtedy wygodniejszy zbiór, dojrzewa 7-10 dni wcześniej.
Jednak rolnicy wolą tradycyjny bobik
Samokończący uprawiany: tereny podgórskie;
północna Polska
 Odporność na choroby
 Hodowla odmian niskotaninowych ( mniej odporne na niekorzystne warunki, plonują
niżej)
6) wyka siewna (jara)
 skrócenie wegetacji przez hodowlę odm. samokończących (skrócenie pędów
bocznych)
 poprawa sztywności łodygi
 ograniczenie pękania strąków
  zawartość wicjaniny (powoduje, że nasiona nie są przydatne na paszę dla zwierząt)
– przy kontakcie z wodą wydziela się cyjanowodór
Jest 1 odmiana o niskiej zawartości wicjaniny.
7) wyka kosmata (ozima)
 poprawa zimotrwałości, znosi temp. Do (-15 °C) przy okrywie śniegowej
 skrócenie okresu wegetacji poprzez ograniczenie rozwoju pędów bocznych
 to gatunek agresywny, jak chwast, kwitnie długo, mimo że dolne strąki są dojrzałe i
się osypują.
8) lędźwian siewny (groszek)
 wschód Polski
 wyhodowano 2 odmiany
 można go jeść
9) soczewica
 odmiana Tina;
 ograniczenie pękania strąków;
 ograniczenie wylegania;
 odporność na choroby;
 odmiany grubonasienne MTZ – 60g i wymagają rzadszego siewu;
 odmiany drobnonasienne MTZ 30g, wymagają gęściejszego siewu;
10) soja
a) roślina dnia krótkiego i ciepłolubna,
w Polsce dzień długi – lato
krótki – wiosna, jesień
W tej chwili są odmiany nie reagujące na długość dnia, wcześniej dojrzewają – w drugiej
połowie VIII (do tej pory wrzesień, październik)
*Strąki nie pękające
*strąki i łodygi omszone – wilgotność, co utrudnia zbiór, trzeba czekać, aż wyschną na
polu i zbierać w II połowie dnia.
b) zawiązuje nisko strąki, które zwisają, dolna część strąka bardzo nisko-uniemożliwia to
zbiór mechaniczny
Do tej pory hodowla nie uporała się z tym problemem. Nie opanowano dobrze zbioru
mechanicznego.
Jest już 1 odmiana, u której strąk znajduje się na wysokości 11-12 cm, a tak naprawdę na
wysokości 8-9 cm, bo sam strąk ma długość ~3cm.
 Zawartość białka (35-40%) i tłuszczu (18-22%)
Kierunek na większą
Zawartość białka
kierunek na zwiększoną
zawartość tłuszczu
11) fasola zwyczajna
Odm. szparagowe





odmiany na suche nasiona (na polu)
Typu karłowego
Dość sztywne łodygi, utrzymują się dość dobrze
Strąki długie lub krótsze
Nasiona małe lub duże MTZ=150g, do ponad 600g
Odmiany:
Drobno -
średnio-
grubonasienne
Najwyżej plonują średnionasienne;
Kolor nasion, białe, przez nakrapiane.




Poprawa zdrowotności
Odporności na antraknozę
Niepękanie strąków
Utrzymanie w miarę krótkich okr.weget.
12) Fasola wielokwiatowa
 Formy tyczkowe – kilka m., wymagają podpór tyczkowych
 Formy biczykowate- mniejszy wzrost, ale wyższe od karłowych
AGROTECHNIKA NA NASIONA
a) stanowisko w płodozmianie
 poprawiają stanowisko
 to rośliny p r z e r y w a j ą c e częste następstwo zbóż w gospodarstwie; powinny być w III
roku po oborniku, np: okopowe  zboża  strączkowe  zboża
 w poplonie-jako poplon ścierniskowy po wcześnie schodzących zbożowych
 nie powinny być zbyt często na tym samym polu – przerwa 4-6 lat
 Gdy występują zbyt często – pojawiają się choroby, szkodniki, bakteriofagi.
 Nie należy uprawiać na stanowisku po ziemniakach odmian nieodpornych na fuzariozę
Wyka ozima:
- wysiewa się ją z żytem ozimym na jesień
Różnica w terminie siewu- najpierw wyka i potem żyto, lub można wypośrodkować termin na
środek września.
b) uprawa roli
 stanowisko po zbożach
 zespół uprawek pożniwnych (podorywka, bronowanie, przed zimą głęboka orka)
wiosną – zależy od gatunku:
w przypadku gatunku:
1) wczesnego siewu na gl. lekkich – tylko bronowanie
2) wczesnego siewu na gl. zwięzłych – włókowanie, bronowanie, cięższy
agregat uprawowy w marcu, 1.dekada kwietnia
3)późnego siewu – przerwanie parowania, bronowanie
c) nawożenie
Nie stosuje się obornika!!! Tylko nawozy mineralne – fosfor i potas (można mieszać)
Na gl. zwięzłych już jesienią, na gl. lekkich lub pod rośl. późnego siewu – wiosną przed
siewem.
Dawka zależy od zasobności gleby, gatunku i ew. od kierunku użytkowania (za zielonkę lub
nasiona)
Jeśli na zielonkę , to można zmniejszyć dawkę P, a K pozostawić na tym samym poziomie.
Jeśli przedplonem są zboża, to dawka P większa niż po okopowych, po okopowych
zwiększona dawka K.
Dawka orientacyjna:
80-120kg P2O5
120-160 kg K2O
Wapnowanie w całości zmianowania.
N – azot, ogólnie ujmując nie będzie potrzebny; symbioza zaczyna się dopiero od 3go liścia,
intensywnie przebiega w pąkowaniu i potem znowu spada.
Dla niektórych roślin zaleca się dawkę startową azotu na okres do 3go liścia – ok 20-25 kg
N/ha - zawsze przed siewem. Tej dawki startowej potrzebuja groch, bobik, fasola, soja, w
mniejszym stopniu łubin.
Soja i łubin – bakterie z rodzaju Bradyrhizobium
d) materiał siewny musi być:
 kwalifikowany (o znanej czystości, MTZ, zdolności kiełkowania)
 zaprawiony (zaprawy tak dobrane by nie niszczyły szczepionek bakteryjnych
szczepionka- nitragina
szczepionka przed szkodnikami
Funaben T
Fusafun
działają przeciw chorobom (zgorzeli siewek, antraknozom)
Pronet – działa na początkowe stadia, mszyce, stosuje się, gdy się nie szczepi nasion.
e) Termin siewu
1) na nasiona:
 dla roślin wczesnego siewu – jak najwcześniejszy termin, w okresie siewu zbóż
jarych, koniec III, pocz.IV, groch, łubin, bobik, wyka j.,lędźwian
 dla roślin późnego siewu – fasola II dek maja najlepsza
- soja od 25 IV – 5V (najlepszy, ale ryzykowny)
2) na zielonkę:
Termin celowo opóźniamy o 10-14 dni przy wczesnym siewie na nasiona- chodzi o to, aby
rośliny roślin przeszły proces jaryzacji, co gwarantuje lepszy rozwój generatywny, czyli
tworzenie kwiatów i strąków i potem nasion, a także skraca trochę weg. (rośliny wcześniej
dojrzewają)
Na zielonkę termin opóźnić, aby tworzyły więcej masy wegetatywnej – słabiej przejdą
jaryzację.
Zaletą wczesnego siewu jest lepsze ukorzenienie roślin i wykorzystanie wilgoci wiosennej.
Wykład 4 21.03.2006
Ilość wysiewu – normowana do zagęszczenia na jednostce powierzchni (u zbóż też); liczba
roślin na 1m2
W uprawie na nasiona wymagane zagęszczenie: [nasiona/m2]
 łubin ż. tradycyjny – 100 nasion/1m2
samokończący – 120 nasion/1m2
 łubin wąskolistny jak żółty
 łubin biały tradycyjny – 80
samokończący - 100
 groch siewny długołodygowy i drobnonasienny – 80-100
 groch krótkołodygowy i wąsolistny – 120
 bobik tradycyjny - 50-60
samokończący - 70
 wyka siewna jara - 200
 wyka kosmata ozima (siana z żytem) – 20
 lędźwian siewny – 80-100
 soczewica drobnonasienna – 120
grubonasienna – 80
 soja – 80
 fasola – 20-50
(najmniej grubonasienna, najwięcej drobnonasienna)
Na zielonkę zwiększyć wysiew o ok.20% (więcej masy zielonej +delikatniejsze łodygi)
Dostosować wysiew do wymaganego zagęszczenia danej rośliny:
Wymagane zagęszczenie * MTN [g]
Ilość wysiewu =
Wartość użytkowa materiału siewnego [%]
Czystość nasion [%] * zdolność kiełkowania [%]
Wartość użytkowa =
100
Gdy nasiona mają 100% wartość użytkową, wysiew ma wynosić 100 nasion/m2,
czyli 1 mln/ha, to wystarczy wysiać tyle kg/ha ile wynosi MTN [g] (100%MTN).
Jeżeli zagęszczenie jest za duże, to nie ma warunków do rozwoju generatywnego (brak
dostępu światła), rośliny mając cieńsze łodygi łatwiej wylegają; dodatnią stroną jest
zagłuszenie chwastów.
Jeżeli wysiew jest za rzadki- rośliny nadmiernie się rozgałęziają ,tworzą strąki, ale dojrzewają
nierównomiernie i mogą się osypywać przed zbiorem. Rozwija się też większe
zachwaszczenie.
Warunki kiełkowania w polu są inne niż w laboratorium, dlatego wyrośnie inna ilość rośl/m2
niż obliczana ilość wysiewu.
Rozstawa rzędów – najmniej istotna. Ważna ilość roślin na jedn. Powierzchni.
Szersza na plantacjach uprawianych na nasiona, a węższa na zielonkę (bardziej równomierne
rozmieszczenie nasion na powierzchni)
Przy szerszej rozstawie większe zagrożenie rozwoju chwastów – na nasiona stosuje się też dla
uprawy nasion (?)
Opielanie międzyrzędowe- rozstawa szeroka 30-40 cm
Pielęgnacja chemiczna – 15-20 cm (na zielonkę zawsze tylko taka)
Głębokość przykrycia zależy od:
 sposobu kiełkowania
 wielkości nasion
 rodzaju gleby
Rośliny kiełkujące epigeicznie (liścienie nad pow.gleby) lub o drobnych nasionach lub na
gl.zwięzłych albo wilgotnych przykrywa się płycej.
Rośliny kiełkujące hypogeicznie o grubszych nasionach lub na gl. suchszych, piaszczystych,
przykrywa się głębiej.
Głębokość przykrycia:
 łubin, fasola, soja 3-4 cm (epigeiczny)
 groch, lędźwian, wyka, soczewica 4-6 cm
 bobik
6-8 (10) cm
Pielęgnowanie- zwalczanie chwastów, chorób i szkodników:
1. mechaniczne
 opielanie międzyrzędowe przy szerokiej rozstawie- po wschodach
można powtórzyć do przykrycia międzyrzędzi
 bronowanie lekką broną skośnie do rozstawy rzędów; gleba
zaskorupiona- jeszcze przed wschodami (można powtórzyć gdy rośl. Są
jeszcze małe)
Nie należy bronować bezpośrednio po zastosowaniu herbicydów
doglebowych po siewie a przed wschodami (wtedy siać głębiej) i roślin
kiełkujących epigeicznie (łubin, fasola, soja) w momencie wschodów
(łatwo wyciągnąć broną słabo ukorzenione rośliny).
2. chemiczne
I.
zwalczanie chwastów:
łubiny: preparaty do gleby p siewie a przed wschodami na chwasty 2-liścienne (Linuron,
Linusit, Gresato), a po wschodach w czasie listnienia Groltix(?). Na 1-liścienne w czasie
listnienia łubinu- Fusiladen, F.... super
wykowe: (groch, wyka, bobik) - do gleby po siewie jak w łubinie, na 2-liścienne można
też stosować w fazie 3-5 liści, wys.10-12 cm rośl.uprawnej- Basagran (może być w 2
terminach stosowany), jest to środek nalistny (db przed i po oprysku nim 1 dzień nie pada
deszcz)
- przed – tworzą nalot woskowy na liściach (rośl.uprawne)
- po – by nie spłukać preparatu
Na 1-liścienne jak w łubinie.
Fasola – do gl. przed siewem Treflan, Triflurotox; po wschodach Basagram. Na 1liścienne jak w łubinie.
Soja- do gl. po siewie Afaran; po wschodach Basagram. Na 1-liścienne jak w łubinie.
II.
Choroby
Grzybowe:
Antraknoza – gł.na łubinie (gł.ł.żółty) i fasoli; Amistar, Bravo Plus, Gwarant, Sarfun
Askomytoza- groch, wyka; Penncozeb, Dithane
Mączniak- Tiotar, Siarkol, Karatane
Plamistość czekoladowa –bobik (gł.samokończący); Ranibon
Bakteryjne:
Bakterioza krosteczkowa- soja; Miedzian
III.
Szkodniki
Oprzędzik pręgowany – na małych roślinach najgroźniejszy, niszczy pierwsze liście,
groch,wyka
Pachówka strąkóweczka- groch, wyka
Strąkowiec bobowy, grochowy, fasolowy – drąży nasiona
Mszyca – przenosi choroby wirusowe; bobik (gł. w VI)
Db stosować preparaty, kt. szybko rozkładają się i db działają – Decis, Chwastak, Ripkard
(?).
W późniejszym okresie rozwoju rośl – słabiej działają na szkodniki i owady.
Na mszyce – powyższe + Primol, Metasystoks Forte (?) (wolno się rozkłada i niszczy też
pożyteczne owady)
Stosować je wieczorem.
Profilaktyka:
I.
choroby:
 zaprawianie nasion
II.
 zmianowanie
 zdrowy materiał siewny
szkodniki:
 zmianowanie
 zdrowy materiał siewny
Zbiór:
1) 1- etapowy (łatwiejszy)
2) 2-etapowy
Ad.1
Rośliny muszą być całkowicie zeschnięte, dojrzałe ( dłużej oczekiwać na pełne dojrzenie lub
zbiór 2-etapowy):
 W dojrzałości żółtej – koszenie
 Młócenie
Przeważnie stosowany przy roślinach o sztywnych łodygach – łubiny, bobik.
Wykowe (bez bobiku) – 1- lub 2-etapowo.
Rośliny dojrzewające nierównomiernie- chemiczne zasuszenie na polu 1) – desykacjaoprysk plantacji preparatem (np. Reglan, Basta) w dojrzałości żółtej- na nasionach występuje
rysunek, a ich konsystencja jest woskowa (sztywna), rośliny wyraźnie żółkną i zrzucają liście.
Wykonana zbyt wcześnie może obniżyć zdolność kiełkowania nasion.
Desykacja zasusza rośliny i chwasty na plantacji w tym momencie rozwoju, w jakim one są.
B. db na polu zachwaszczonym,
2)przyspieszenie dojrzewania roślin – preparaty typu regulatorów wzrostu, oprysk przed
zbiorem np. Harvade (?) (nie zasusza tylko przyspiesza dojrzewanie, także chwastów)
Zbiór- koszenie+ młócenie lub 1-etapowy
Trzeba db wyregulować zespół młócący, by nie dochodziło do łamania nasion lub
niewymłacania nasion (straty).
Po wymłóceniu wymagają dosuszenia- nie są równomiernie zaschnięte.
Do wilgotności 13%, inaczej szybko się psują (bardzo łatwo pleśnieje) Gł. przy łubinie,
fasoli, soi.
Zbiór soi- nisko osadzone strąki, gł. zbiór 1-etapowy.
Najłatwiej łamie się fasola (pęka), groch.
MOTYLKOWE DROBNONASIENNE
(WIELOLETNIE)
Gat. o drobnych nasionach, przeważnie wieloletnie, uprawiane gł. na zielonkę i siano,
a na nasiona tylko do celów reprodukcyjnych (siew). Są to rośl. pastewne.
Należą do:
1/ Plemię – Koniczynowe Trifolieae
Rodzaj: I) Koniczyna Trifolium
1 ) K. czerwona T. pratense
2) K. biała – T. repens
3) K. biało-różowa (szwedzka) T. hybridum
4) K. szkarłatna (inkarnatka)
5) K. perska
II) Lucerna
1) L. siewna
2) L .sierpowata
3) L. mieszańcowa
4)L. nerkowata (chmielowa)
Nostrzyk
1) N. biały
Siekiernicowe Hedysareae
Esparceta
1) E. siewna (+E. piaskowa +E. górska)
O.viaciaefolia ssp.sativa
Rodzaj: Galega – rutwica
Komonicowe
Komonica
1) Komonica zwyczajna
KONICZYNY
K. czerwona – użytkowana głównie 2 lata kośnie
K. biała – wieloletnia, użytkowanie pastwiskowe
K. szwedzka – naturalna krzyżówka k. Białej i k. Czerwonej, użytkowana kośnie, trwałość jak
k. czerwonej
Inkarnatka – kośna, 1-roczna, ozima
K. perska – 1-roczna jara, daje kilka pokosów, szybko odrasta po skoszeniu, może być
wypasana, zawiera mało włókna (dobra pasza nawet dla trzody chlewnej); daje niski plon
nasion, które bardzo szybko porastają na pniu.
LUCERNA
L. siewna – wybitnie wieloletnia, korzeń palowy (głęboki, nierozgałęziony), strąki spiralnie
zwinięte, kwiaty niebieskie; wyższe wymagania termiczne; uprawiana w PL (kiedyś źle
zimowały w PL); użytkowanie kośne.
L. sierpowata – wieloletnia, bdb zimująca (z Syberii); db wytrzymuje suszę i mrozy, korzeń
rozgałęziony, kwiaty żółte, strąki w kształcie sierpa; nie uprawiana w PL.
L. mieszańcowa – naturalna krzyżówka dwóch powyższych, do niedawna uprawiano tylko tą
lucernę w PL; wieloletnia, wielokośna, bardziej wytrzymała na mrozy od L. siewnej; dobrze
wytrzymuje suszę, korzeń palowy, ale bardziej rozgałęziony; strąki spiralnie zwinięte o
mniejszej liczbie zwojów; kwiaty fioletowe; odmiany uprawiane w PL są bardziej zbliżone do
L. siewnej; użytkowanie kośne.
L. nerkowata (chmielowa):
- Kształt nasion
- Kwiatostan – „szyszki” jak u chmielu
Kwitnie żółto, na tereny piaszczyste; formy 1- i 2-letnie, bardziej ulistniona; użytkowana
kośnie lub pastwiskowo, małe znaczenie.
Największe znaczenie – koniczyna czerwona, lucerna siewna i mieszańcowa.
Nostrzyk biały – roślina gleb piaszczystych, w 1 roku nie kwitnie, w 2 zakwita (wysokość 1,5
m); niezbyt dobra pasza; małe znaczenie.
Nostrzyk żółty – bardzo mało uprawiana; miododajny (dla pszczół), rośnie dziko.
Siekiernicowate – liście pierzaste (koniczynowe – trójlistki)
Esparceta siewna – wykolistne, wieloletnia, kośna; db jakości siano, miododajna, kwiaty
różowe; kwitnie pod koniec V (przed koniczyną).
Rutwica wschodnia – Galega orientalis – wieloletnia, grube łodygi, do zagospodarowań
nieużytków, ukorzenia się też przez rozłogi.
KOMONICOWE Loteae
Komonica – liście złożone z 5 blaszek (2 u nasady, 3 na końcu), drobne:
- K. zwyczajna (rożkowa) – wieloletnia, wielokośna, użytkowana kośnie, pasza
gorsza od lucerny (mniejszy udział blaszek liściowych do łodyg niż u lucerny), nadaje
się do uprawy polowej.
- K. błotna Lotus uliginosus – na stanowiska mokre, kwitnie żółto (k. zwyczajna
też); rośnie dziko.
- Przelot pospolit y Anthyllis vulneraria – rośnie dziko, na najgorsze nieużytki,
rozeta liści w 1-szym roku (podobne do babki lancetowatej), w 2-gim jedno kwitnienie
(żółta główka) – liście pierzaste. Wszystkie liście – końcowe – blaszka wyraźnie
większa od pozostałych. Daje 1 pokos w 2-gim roku.
WYKŁAD 5.
28.03.2006
Znaczenie gospodarcze
- Dobre nasiona: uprawiane na materiał siewny i na zielonkę (dają wysokobiałkową
paszę objętościową),
- Rośliny wieloletnie, wielokośne,
- Bdb wpływają na glebę, powodują zgruźlenie cząstek glebowych,
- Korzeń sięga głęboko,
- Uruchamiają trudno dostępne związki N i K,
- Pozostawiają dużo N w resztkach roślin 200 – 500 kg/ha s.m. organicznej; 4 – 6 t
korzeni i resztek posianych,
- Na terenach górzystych zapobiegają erozji gleb, ale trzeba je siać łącznie z trawami,
które mają wiązkowy system korzeniowy, a motylkowe palowy. Trawy są bardziej
trwałe i tworzą darń,
-
-
-
Wytwarzają bardzo dużą masę liści – nawet 8 – 10 razy większą powierzchnię niż
powierzchnia zajęta przez roślinę – jest to zaleta – pasza, zasłaniają i db zacieniają
glebę, zagłuszają chwasty, zapobiegają parowaniu wody z gleby. Wada – wysoki
współczynnik transpiracji, w czasie suszy może to być niekorzystne.
Wiele gatunków db radzi sobie z suszą (lucerna, esparceta, nostrzyk).
Głęboki system korzeniowy i duża siła ssąca ciągnąca wodę z głębi gleby. Siła ta jest
3 x większa niż u zbóż.
Współczynnik transpiracji:
- Koniczyna
500-600
- Lucerna
600-900
- Zboża
400-500
Stanowisko jest mocno wysuszone, trudniejsze do uprawy.
Skład chemiczny
- Zależy od: fazy rozwojowej w momencie koszenia, gatunku rośliny, warunków
klimatycznych i glebowych, agrotechniki, stosunku liści i kwiatów do łodyg.
- W przeciętnie zebranym sianie:
o Zawartość białka
12-20% (max w lucernie)
o Zawartość tłuszczu 2-2,5% (seradela > 4%)
o Zawartość włókna 20-30% (w rośl. późno zebranych do 50%)
o Bezazotowe związki wyciągowe
35-40%
o Popiół
5-8%
1 kg siana
= 0,5 ÷ 0,6 jednostek owsianych
= 3,5 ÷ 4,0 MJ
Zależy od strat w momencie suszenia.
Straty na skutek:
- Oddychania zielonej masy bezpośrednio po skoszeniu,
- Fermentacji i procesów gnilnych (deszcze w czasie suszenia),
- Ługowania, wypłukiwania składników (suche siano i przychodzą deszcze),
- Kruszenia wartościowych części w czasie przewracania (najłatwiej kruszą się liście i
kwiaty),
- Pod wpływem słońca – straty witamin (największe wit. E, najmniejsze wit. C),
- Straty nawet do 45 ÷ 50%
W dobrze zebranym sianie stosunek liści i kwiatów do łodyg powinien być 1:1.
Starsza roślina  to po kwitnieniu szybko się starzeje, rośnie zawartość włókna, a maleje
zawartość białka.
Na susz przemysłowy – przed kwitnieniem, w okresie pąkowania.
Na zielonkę i siano – w okresie kwitnienia.
Niepożądane związki
- Kumaryna (nostrzyk)
o Wysokokumarynowe ok. 1,1 ÷ 1,27% (w fazach, gdy jest niski – skarmiamy),
o Niskokumarynowe 0,06%
Jest jej więcej u roślin rosnących na słońcu. Jej zawartość zmienia się w ciągu dnia
(rano i wieczorem mniej). Większa dawka może powodować zatrucie zwierząt.
- Związki azotowe (koniczyna szwedzka)
- Cyjanowodór (komonica)
Występuje w śladowych ilościach, głównie w kwiatach; groźny w czasie kwitnienia.
Po kwitnieniu nie jest groźny, po wysuszeniu zanika.
- Na zielonkę – kosić przed kwitnieniem
- Na siano – po kwitnieniu
Powierzchnia uprawy
W PL ~ 200 ÷ 300 tys. ha
Plon siana 50 ÷ 60 dt/ha
Największy udział w powierzchni – koniczyna czerwona (80%), lucerna siewna i
mieszańcowa.
Wielkość nasion
Drobnonasienne
MTN 
0,5 ÷ 1,5 g (koniczyna biała, szwedzka, komonica zwyczajna)
1,5 ÷ 3,0 g (koniczyna czerwona, inkarnatka, perska, lucerna
mieszańcowa i chmielowa, przelot pospolity, seradela – wyłuskane
nasiona)
11 ÷ 14 g (esparceta – wysiew całych strąków)
Warunki klimatyczne i glebowe
1. Glebowe
Wszystkie gatunki oprócz seradeli wymagają odczynu zasadowego / obojętnego, nie
znoszą kwaśnego.
2. Wodne
W rejonach wilgotniejszych (więcej opadów), a jednocześnie chłodniejszych uprawia
się koniczynę czerwoną i szwedzką (płytszy system korzeniowy niż lucerna) i perską.
Inne gatunki dobrze radzą sobie z suszą po ukorzenieniu, ale wymagają dużo wody.
3. Termiczne
Dużo ciepła i światła (lucerna siewna + mieszańcowa + chmielowa, esparceta,
komonica), najlepiej mrozy znosi koniczyna czerwona.
W rejonach PL wschodniej i południowej w pasie podgórskim i w części północnej PL
powinna dominować koniczyna. W PL środkowej i zachodniej – lucerna (gorzej znosi
zimy).
4. Gleby
a. Na gleby najzwięźlejsze, w miarę wilgotne – koniczyna czerwona i szwedzka,
b. Gleby dobre i zwięzłe, ale z niższym poziomem wody gruntowej – koniczyna
biała i perska,
c. Gleby dobre, bardziej przepuszczalne, szybciej się ogrzewające, w dobrej
kulturze – lucerna siewna + mieszańcowa, komonica zwyczajne,
d. Gleby lekkie, piaszczyste – inkarnatka, nostrzyk, lucerna chmielowa, seradela,
e. Gleby wybitnie wapienne, nawet na skalistym podłożu – esparceta ma bardzo
sztywny korzeń (Jura Krakowsko-Częstochowska),
f. Na żwiry, kamieniste warunki (np. przy nasypach kolejowych) – przelot
pospolity.
Kierunki hodowli odmian
- Nie dąży się do dokładnego wyrównania populacji w ramach odmian. Utrzymuje się
tu zróżnicowanie typów, dzięki którym można zapewnić wyższy plon. Rośliny
nierówne uzupełniają się, wypełniają całą powierzchnię, luki.
- Dąży się do:
-
a. Szybkiego odrastania po skoszeniu,
b. Tworzenia dużej rozety liściowej, by siano było lepsze jakościowo,
c. By miało szyjkę korzeniową osłoniętą przed zimą.
Odmiany diploidalne i tetraploidalne (wyższy plon, większy wysiew [większe
nasiona]).
Odporność na niektóre choroby grzybowe – antraknoza, wertycylioza, pleśń
pylnikowa, mączniak.
Najwięcej odmian u koniczyny czerwonej (powyżej 20 odmian)
~ 7 ÷ 8 odmian – koniczyna biała
kilkanaście – lucerna siewna i mieszańcowa
lucerna – więcej odmian obcych
koniczyna – większość to odmiany PL
Agrotechnika
1. Stanowisko w zmianowaniu:
a. W 1-szym roku rozwijają się bardzo wolno i nie dają pełnego plonu. By
zapewnić plon i zapobiec zachwaszczeniu często wysiewa się je w roślinę
ochronną. Zajmuje ona stanowisko takie, jak roślina ochronna.
Cechy rośliny ochronnej:
- Krótki okres wegetacyjny,
- Słabsze listnienie, by nie zacieniała,
- Mniejsze potrzeby wodne i pokarmowe,
- Najczęściej są to zbożowe:
Jęczmień jary, ozimy (nie browarny tylko
pastewny) – najwcześniej schodzi z pola.
Inne gatunki zbożowe – ale one bardziej
zacieniają. Najgorsze to owies i pszenica – trzeba
je zbierać wcześniej na kiszonkę, by odsłonić
motylkowe.
Dobre jest żyto – nostrzyk, seradela.
Gorsze od jarych są ozime, bo gleba jest inaczej
uprawiona i trzeba zwiększyć normę wysiewu, są
straty nasion, giną one w liściach.
Stanowisko jak dla zbóż, przeważnie po okopowych, gdy w jarą, ozimą – to
dalsze.
b. W siewie czystym – po okopowych, bo łatwo się zachwaszczają, stanowisko
zasobne w N i resztki korzeniowe, ale trudne do uprawy (wysuszone i wysiewa
się rośliny jare, późnego siewu np. kukurydza, aby rozłożyły resztki
korzeniowe)
2. Uprawa roli – jak dla zbóż i dokładne doprawienie i wyrównanie gleby przed siewem
(drobne nasiona). Przed zima głęboka orka.
Nawożenie – tylko mineralne
1. w roku siewu
a. wsiewka w zbożowe – nawożenie fosforowo potasowe, jak dla zbóż, a
azotowe zmniejszone o ⅓ lub ½ (zbożowa musi być trochę słabsza, by
jej nie zagłuszyć).
b. Siew czysty
~ 60 ÷ 80 kg/ha P2O5
przed siewem; na glebach zwięzłych
jesienią
~ 80 ÷ 120 kg/ha K2O
~ 20 ÷ 25 kg N/ha – dawka startowa N przed siewem
c. mieszanka z trawami – można dać ~ 50 kg N/ha
2. w latach użytkowania
a. Siew czysty – nawożenie tylko fosforowo – potasowe; dawki podobne
jak w roku siewu; wczesną wiosną lub po skoszeniu I pokosu
i. trzeba zabronować skośnie do rzędów
ii. N nie stosujemy
b. Mieszanki z trawami
W II roku pełnego użytkowania, gdy motylkowe są rzadkie (dominują
trawy) stosujemy N 150 ÷ 200 kg N/ha (można rozłożyć na wiosenny i
po skoszeniu I pokosu). Im większy udział traw, tym bardziej przydatne
nawożenie N.
3. Materiał siewny
- bardzo dobry
- z ostatniego zbioru
- stary rozpoznaje się po stęchłym zapachu i ciemniejszym zabarwieniu
- kwalifikowany, znana zdolność kiełkowania
- czystość nasion – bez domieszek nasion chwastów (zwykle babki
lancetowatej lub kanianki). Trzeba dbać o oczyszczaniu plantacji nasiennej.
Środki chemiczne (desykanty) wypalają miejsca z chwastami.
Oczyszczanie nasion – siły elektromagnetyczne.
4. Siew
Termin:
- Wczesnowiosenny – te, które znoszą bardzo dobrze przymrozki; III –
koniczyna czerwona + szwedzka, lucerna, esparceta (do połowy IV)
Seradela (wcześnie), koniczyna perska (połowa IV)
Można siać w zbożową jarą / ozimą, w siewie czystym
W zbożową ozimą / jarą – koniczyna (zawsze!!!); dobrze znosi zacienianie i
ugniatanie szyjki korzeniowej (ma to miejsce w czasie zbioru kombajnem
rośliny ochronnej).
W zbożową lub w siewie czystym – lucerna; nie znosi ugniatania szyjki
korzeniowej i potrzebuje naświetlenia (dla niej jest wskazany siew czysty). W
praktyce, ze względów ekonomicznych (plon w roku siewu + zachwaszczenie
w roku siewu) – stosuje się oba sposoby.
-
Jak siać w jarą
Najpierw zbożową (zboża głębszy siew), później odrębnym objazdem siewnika
motylkowa (siew jednoczesny, ale oddzielny). Nie miesza się nasion, bo
motylkowe wymagają płytszego przykrycia, następuje utrząsanie i segregacja
nasion w skrzyni – wysiew może być nierównomierny (inne wielkości nasion i
wpadają w jednym rzędzie). Siew jest prymitywny – często wsiewa się ręcznie
rzutowo, w momencie bezwietrznym (rano, w nocy). W rejonach wilgotnych
zaleca się opóźnione wsiewanie w zbożową – w fazie listnienia, by przy tej
wilgotności motylkowa do zbioru zbożowej nie przerosła nadmiernie i by nie
utrudniała jej zbioru.
Wczesnoletni – tylko dla lucerny, tylko w siewie czystym VI / VII
Późnoletni = wczesnojesienny – VIII / IX – inkarnatka
W rejonach łagodnych – koniczyna czerwona (ten siew jest ryzykowny).
WYKŁAD 6.
04.04.2006
Ilość wysiewu – nie oblicza się wg wzoru (podaje się w kg)
- Czy siew czysty czy wsiewka w ochronną – zwiększa się o ok. 10%
- Czy siew w czystej monokulturze czy z trawą – ok. 50% motylkowej i 50% traw
Gdy jest większy procent traw niż motylkowej – zwiększone nawożenie N w następnych
latach.
Czysty siew motylkowych (uprawa na zielonkę) – zależy od gatunku
- Koniczyna biała, szwedzka, komonica zwyczajna  6 ÷ 8 kg/ha
- Koniczyna perska  8 ÷ 10 kg/ha
- Koniczyna czerwona, lucerna mieszańcowa, siewna i chmielowa  12 ÷ 15 kg/ha
(+przelot)
- Inkarnatka  20 ÷ 25 kg/ha
- Seradela (wysiew części strąka)  30 ÷ 35 kg/ha, 1 nasionko w 1 segmencie
(~lucerna)
- Esparceta (wysiew 1-nasiennego strąka)  30 ÷ 50 kg/ha
Uprawa roślin na nasiona – rzadszy siew (zmniejszyć wysiew do 1/3 (max ½) wysiewu na
zielonkę). Wysiew po ~ 10 kg (8) każdej z 2 roślin.
Mieszanka z trawami – łączy się z kostrzewą łąkową (wilgotne tereny), kupkówką, tymotką
(ostrzejsze zimy). Gdy udział trawy ma być większy (zwiększamy nawożenie N w następnych
latach)  15 kg traw, 8 ÷ 10 kg motylkowych.
Rozstawa – taka jak dla zbóż (gdy jako wsiewka); najlepiej 15 ÷ 20 cm.
Głębokość przykrycia – dla drobnonasiennych pole bdb wyrównane (0,5 ÷ 1,0 cm głębokość
przykrycia); dla np. esparcety / seradeli 2 ÷ 3 cm przykrycia.
Wsiewka  zbożowe o 1/3 wysiew mniejszy (by nie zagłuszały motylkowej).
Pielęgnowanie
1 rok siewu:
A. Siew czysty – gdy gleba zaskorupiała (bardzo lekka brona skośnie do rzędów),
chwasty łatwo zagłuszają motylkowe (wolno rosną) – walka chemiczna, np. Basagram
(oprysk w 3 fazie liści roślin motylkowych); potem  przykoszenie chwastów nad
małymi jeszcze motylkowymi (kosą, pracochłonne, może być stosowane bez
uprzedniej ochrony chemicznej).
B. Wsiewka – lekkie brona na glebę zaskorupiałą; chwasty trochę zagłuszone zboża,
można stosować Dicoherb, Barox, Chwastox Extra.
2 lata pełnego użytkowania – tylko motylkowe  nie stosuje się herbicydów (brak takich,
które by nie uszkodziły motylkowych). Zabiegi mechaniczne:
- Bronowanie broną ciężką / średnią wiosną przed ruszeniem wegetacji (pobudzenie
roślin do rozwoju + niszczenie skorupy); można powtórzyć po zejściu pokosów.
- Z bronowaniem wiosennym łączy się nawożenie potasowo fosforowe.
a. Nie należy bronować roślin tworzących pędy płożące (koniczyna biała,
niektóre formy lucerny chmielowej i komonicy); rośliny te dobrze jest
przywałować – wał gładki jesienią dla dociśnięcia pędów do gleby (lepsze
ukorzenianie i zimowanie).
Użytkowanie i zbiór na paszę
1 rok siewu:
A. Siew czysty –
koniczyna czerwona – można kosić 2 odrosty (plon nie jest pełny), gdy jest zasiana
wiosną; 1 odrost należy dopuścić do pełni kwitnienia (wtedy młode rośliny lepiej się
ukorzeniają), 2 odrost kosić na tyle wcześnie, by rośliny po skoszeniu tego pokosu mogły
wytworzyć rozety liściowe przed zimą (chroni przed wymarzaniem system korzeniowy i
szyjkę korzeniową), co wpływa na zimowanie i plonowanie – szyjka korzeniowa jest
podstawą przy uprawie motylkowych wieloletnich (następne pędy w dalszych latach rosną
właśnie z szyjki korzeniowej). 2-gi odrost nie zdąży dojść do kwitnienia (najwyżej do
pąkowania).
B. Wsiewka – najpierw kosi się zbożową; zbiór w dojrzałości pełnej na ziarno (np.
jęczmień) – roślina mniej odpowiednia do wsiewek (bogate listnienie + dłuższa
wegetacja), np. owies – skosić na kiszonkę w dojrzałości mlecznej.
Po zejściu zbożowej zostaje motylkowa w listnieniu (VIII). Usunąć słomę ze
zbożowej (by nie zalegała na motylkowej). Gdy długi okres do jesieni + wysoka
wilgotność, można uzyskać odrost – ścierniankę (rośnie w ścierni) na pokos lub wypas
(nie jest to pełny plon, zwykle nie dochodzi do kwitnienia).
Gdy dobry plon – ścierniankę
- Lucerny – tylko kosić (nie znosi ugniatania szyjki korzeniowej); kosić
wcześniej, by odrosła trochę przed zimą.
Gdy mała ściernianka – nie kosić.
Ściernianka koniczyny – kosić lub wypasać. Koniczyna – korzystne dla niej
wypasanie (wgniatanie szyjki korzeniowej – lepiej zimuje) przy umiarkowanie wilgotnej
glebie. Dla bydła jest to zabieg ryzykowny - koniczyna powoduje bardzo łatwo wzdęcia
(śmiertelne głównie przy wietrznej pogodzie i gdy rośliny są wilgotne).
II lala pełnego użytkowania:
- Koniczyna czerwona – 2 pełne pokosy (dopuszczone do początku kwitnienia);
wysoki plon dobrej jakości;
Na kiszonkę można kosić w pełni kwitnienia lub przekwitania.
Na susz przemysłowy (głównie lucerna) – w czasie pąkowania.
-
Z koniczyny czerwonej po 2 pokosach odrost w jesieni do wypasania lub
zaorania (koniec użytkowania koniczyny w siewie czystym – 1 rok pełnego
użytkowania), czasem 2-gi rok użytkowania – tylko 1 pokos zwykle z
dodatkiem traw.
Lucerna – 3 ÷ 4 pokosy pełne w początku kwitnienia (pierwszy przed
kwitnieniem); odrost zostawia się do zimy. Użytkuje się w zmianowaniu 3 ÷ 4
lata w pełnym użytkowaniu.
Dodatek traw do motylkowych przedłuża użytkowanie.
Zbiór na siano
-
Suszenie na polu – prymitywne; koszenie, przetrząsanie, dosuszanie, składanie w
kopki, dosuszanie, zbiór (wiele strat),
Dosuszanie na polu (zwiędnięcie i dosuszanie do 50% wody), zwożenie do
stodoły, dosuszanie wentylatorami,
Najlepszy – robienie sianokiszonki, przywiędnięcie zielonki, zwijanie w bele z
dodatkiem preparatu chemicznego (np. z bakteriami), owijanie beli w folię. Tak
można przetrzymywać przez zimę i kolejno skarmiać.
Na nasiona
Produkcja nasienna na materiał siewny; trudna w PL warunkach (musi być suchszy,
cieplejszy, bardziej słoneczny klimat); nasz klimat nie sprzyja tej produkcji (głównie lucerna,
esparceta i in.).
Ciepła pogoda potrzebna do dobrego zapylenia przez owady.
-
Lucerna – głęboka budowa kwiatu, trudno dostają się do jego wnętrza pszczoły
miodne (dostają się owady o dłuższych aparatach gębowych). Przy słonecznej
pogodzie – lepszy oblot przez owady + tworzą się krótsze kwiaty.
W PL – często reprodukcja nasion (gł. lucerny) naszych odmian na kontraktach za
granicą.
-
Koniczyna czerwona – znosi ostrzejsze zimy, wschód PL (klimat kontynentalny) –
dobre warunki dla uprawy koniczyny czerwonej; w PL produkuje się wystarczającą
ilość nasion.
Lucerna  10 ÷ 50 kg/ha
Koniczyna czerwona  1,5 ÷ 3,0 q/ha (do 5 ÷ 6 q/ha – db plon)
Produkcja nasion
-
Z plantacji paszowych,
Ze specjalnych plantacji nasiennych.
Plantacje – na skłonie południowym (na stokach) w rejonach wschodniej PL dla koniczyny
czerwonej, środkowa PL dla lucerny.
Na nasiona najlepiej zostawić 2-gi pokos po skoszeniu pokosu 1-go. 2-gi pokos kwitnie w
pełni lata (wcześniej skosić pokos pierwszy), stwarza to lepsze warunki dla kwitnienia i
rozwoju generatywnego.
Bez skoszenia 1-go pokosu – zakwitnie we wrześniu.
1-wszy pokos nigdy obficie nie kwitnie, ale zdąży już wylegać  dlatego trzeba go kosić.
W pierwszym roku pełnego użytkowania – pokos mocniej nawieźć P (obfite tworzenie
kwiatów) ~100kgP2O5/ha pod pokos nasienny + bor (np. boraks)  lepsze nektarowanie,
obfitsze kwitnienie.
Plantacja (specjalna) nasienna – siew rzadki (1/3 wysiewu na zielonkę) + rozstawa rzędów 40
÷ 50 cm + zabiegi mechaniczne międzyrzędowe (opielanie).
Pielęgnowanie
- Niszczenie kanianki – preparaty chemiczne (desykanty w mocniejszych dawkach; np.
Reglone, Basta – na kaniankę, babkę lancetowatą),
- Szkodniki – trudne zwalczanie; preparaty krótko działające i szybko rozkładające się
(wieczorem)
Szkodniki:
Pędruś koniczynowy
Ziołomirek zmienny (lucerna)
Paciornica lucernianka (lucerna)
- Choroby – pleśń pylnikowa (koniczyna), wertycilioza (na starszej lucernie),
o Zaprawianie nasion – profilaktyka,
o Stanowisko – odpowiednie, odchwaszczone, wolne od szkodników.
Zbiór
- Trudno zasychają = wymagają przed zbiorem desykacji (Reglone, Basta) – w
przypadku, gdy 80% główek koniczyny jest brunatnych lub gdy strąki lucerny
ciemnieją.,
- Oprysk, 7 dni zasychnia  zbiór kombajnem odpowiednio uszczelnionym i
wyregulowanym ciasno zespołem młócącym. Omłot na polu przy pogodzie
wyjątkowo suchej – najbardziej wczesnym popołudniem (koniec VIII /pierwsza
połowa IX),
- Po wymłóceniu masę dosuszyć:
o U koniczyny – strąki (rozbite główki kwiatowe) + liście suche + łodygi,
o Lucerna – strąki + reszta,
- Masa po dosuszeniu – wyciera się nasiona (w brukowniku), doczyszczanie (wialnie) –
odpowiednio gęste sita + pęd powietrza,
- Nie wyciera się nasion ze strąków esparcety i seradeli (zapobieganie uszkodzeniu
nasion).
Seradela – jednoroczna, jara, często zaliczana do strączkowych. W jej przypadku notuje się
bardzo duże straty nasion (strąki bardzo nierównomiernie dojrzewają – dolne strąki dojrzałe, a
górne kwitną); strąki łamią się na części.
OLEISTE
Zalicza się do nich gatunki, które zawierają (głównie w nasionach) minimalnie 20% tłuszczu.
Uprawiane w Polsce:
- Rzepak ozimy
- Rzepak jary
- Rzepik ozimy
- Gorczyca biała
- Gorczyca sarepska
- Gorczyca czarna
- Katran (kapusta) abisyński
- Mak
- Słonecznik
- Len oleisty
- Lnianka siewna
Inne ważniejsze rośliny oleiste uprawiane na świecie:
- Bawełna – oleista i włóknista
- Soja
- Orzech ziemny
- Sezam
- Oliwki
- Palma kokosowa
Gorczyca biała – całe nasiona używane do marynat.
Mak – Papaveraceae
Słonecznik, krokosz barwierski – asteraceae
Dynia oleista (nasiona nie mają tej grubszej łupiny) – Cucurbitaceae, dyniowate
Len Linum – Linaceae, lnowate; roślina włóknista
Tłuszcze roślinne
Produkcja tłuszczów roślinnych na świecie:
70% tłuszcze roślinne, z czego:
70% z roślin 1-rocznych
30% z roślin wieloletnich
30% tłuszcze zwierzęce
Rośliny 1-roczne – oleje (nie ucz się % ☺):
- Sojowy 42%
- Słonecznikowy 16%
- Rzepakowy 13%
- Bawełniany 11%
- Arachidowy 10%
- Sezam, krokosz, len, rącznik, kukurydza 10%
Rośliny wieloletnie – oleje (bez %)
- Palmowy 75%
- Oliwkowy 15%
- Inne 5%
Rącznik pospolity Ricinus communis  Wilczomleczowate Euphorbiaceae
- Duży procent oleju o specyficznych właściwościach (1 frakcja – lek rozwalniający, 2
frakcja – do smarowania urządzeń precyzyjnych, duża czystość i przyczepność =
lepkość)
’90
Spożycie
‘93
70% tł. zwierzęce
45% tł. zwierzęce
30% tł. roślinne
55% tł. roślinne
Tłuszcze roślinne są zdrowsze – przewaga kwasów tłuszczowych nienasyconych.
Tłuszcze roślinne dzielą się na:
- Stałe
- Ciekłe
W PL
Tłuszcze stałe tworzą się w roślinach klimatu tropikalnego, u roślin klimatu umiarkowanego
tworzą się oleje.
WYKŁAD 7.
11.04.2006
Tłuszcze roślinne
Tłuszcz surowy – tłuszcz surowy + chemolipoidy + fitosterole + fosfatydy + tokoferole.
Tłuszcze właściwe są glicerolami kwasów tłuszczowych:
glicerol C3H5(OH)3 + kwasy tłuszczowe
Ze względu na konsystencję, tłuszcze mogą być:
- Stałe lub półstałe, w których przeważają kwasy nasycone (CnH2nO2)
- Ciekłe, czyli oleje, w których przeważają kwasy nienasycone (CnH2n-2(-4)(-6)O2)
Np.
Kwas oleinowy
Kwas linolowy
Kwas linolenowy
Kwas erukowy
CnH2n-2O2 – C18H34O2
Najważniejsze dla życia człowieka
CnH2n-4O2 – C18H32O2
CnH2n-6O2 – C18H30O2
CnH2n-2O2 – C22H44O2 !!!! egz - Szkodliwy dla życia człowieka, występuje
głównie w krzyżowych
Jakość tłuszczu
Liczba jodowa – J2 w gramach jaka przyłącza się do podwójnych wiązań w 100g tłuszczu.
Liczba kwasowa – ilość (mg) KOH potrzebna do zobojętnienia wolnych kwasów
tłuszczowych w 1g tłuszczu.
W zależności od ilości w tłuszczu kwasów nienasyconych dzieli się tłuszcze (oleje) na 3
grupy:
1. nieschnące – o liczbie jodowej poniżej 85; jest ich mało,
2. półschnące – o liczbie jodowej 85 ÷ 130; większość olejów jadalnych,
3. schnące – liczba jodowa powyżej 130; do produkcji farb, pokostów, lakierów (olej
lniany).
Liczba jodowa określa ilość kwasów nienasyconych (im ich więcej, tym jest wyższa)!!! egz
Liczba kwasowa – określa ilość wolnych kwasów tłuszczowych (czyli nie związanych w
tłuszcz); powinna być jak najniższa (gdy wysoka – tłuszcz nienasycony i niezdrowy); jest
wysoka w nasionach niedojrzałych (np. w dojrzałości zielonej nasion – wartość nawet 20)
oraz gdy następuje rozkład (jełczenie) tłuszczu. Powinna być do wartości 1 grupy tłuszczów –
powyżej (nasiona świeże dojrzałe)!!!egz
Kwas linolowy (witamina F)
Najważniejszy składnik błon komórkowych; spożywany powinien być w stanie świeżym (na
surowo); dużo jest go w oleju słonecznikowych (~60%), sojowym (~50%), kukurydzianym
(~50%) – mają jeszcze dużo (ponad 20%) kwasu oleinowego.
Oleje te nie nadają się do smażenia.
Kwas oleinowy (witamina E)
Łatwo przyswajalny przez organizm ludzki. Najbardziej odporny na spalanie (utlenianie) w
wysokiej temperaturze. Oleje te nadają się dobrze do smażenia.
Dużo go w oleju rzepakowym (~60%), arachidowym (~50%) i z oliwki (~70%) – jest w nich
~20% kw. linolowego.
Kwas linolenowy
Odgrywa bardzo ważną rolę w wymianie tlenu w komórkach nerwowych, co ma szczególne
znaczenie dla mózgu. Występuje głównie w soi i rzepaku.
Kwas ten ma wadę – z olejów tych przy smażeniu wydziela się bardziej intensywny zapach.
W roślinach tych występują tez kwasy nasycone (max w oleju arachidowym ~20%).
Ilość tłuszczu
Procentowa zawartość tłuszczu w nasionach zależy od:
- gatunku – uwarunkowania genetyczne
- odmiany – uwarunkowania genetyczne
- klimatu (dłuższy okres wegetacji, ciepły klimat sprzyja gromadzeniu tłuszczu)
- warunków uprawy
Wysokie nawożenie N może obniżać zawartość tłuszczu (suchy klimat też), ale N przyczynia
się do wzrostu plonu (przy wysokich dawkach N można uzyskać wysoki plon tłuszczu w
nasionach o małej zawartości tłuszczu).
Zawartość tłuszczu w nasionach:
KRZYŻOWE
1. rzepak ozimy
2. rzepak jary
3. rzepik ozimy
4. gorczyca czarna i sarepska
5. gorczyca biała
6. lnianka ozima
7. lnianka jara
8. katran abisyński
9. rzodkiew oleista
45 ÷ 50 % (gł.47÷48)
44 ÷ 46 %
43 ÷ 44 %
35 %
28 ÷ 30 %
40 ÷ 42 %
37 %
40 %
44 ÷ 46 %
MAKOWATE
1. mak
45 ÷ 45 %
ASTROWATE
1. słonecznik
2. dynia oleista
3. rącznik
40 %
40 ÷ 50 %
50 ÷ 60 %
Znaczenie gospodarcze roślin oleistych:
- dostarczają oleju (do celów spożywczych, technologicznych),
- z oleju można produkować estry (produkcja biopaliwa),
- olej do różnych przemysłów (kosmetyki, smary),
- produkcja na paszę zieloną (nawóz zielony lub zielonka) – rzepak, rzepik –
głównie poplony ozime; jare – głównie pasza lub na przyoranie,
-
-
gorczyca biała, rzodkiew oleista – niektóre odmiany wydzielają do gleby
substancje przeciwdziałające występowaniu mątwika buraczanego (cenna w
zmianowaniu),
produkcja musztardy, do marynat – gorczyca biała (przyprawa; środek
konserwujący).
Powierzchnia uprawy oleistych:
- Na świecie ponad 100mln ha (130-140), w tym:
o soja ~ 67mln ha
o rzepak ~24 mln ha
o słonecznik ~ 15 mln ha
przeciętny plon rzepaku w świecie  12 ÷ 14 dt/ha, słonecznika do 20 dt/ha (kraje
ciepłe).
- W Polsce:
o Powierzchnia oleistych waha się od 400 ÷ 500 tys. ha
o Powierzchnia rzepaku 350 ÷ 400 tys. ha, czasem nawet do 700 tys. ha (95% tej
powierzchni stanowi rzepak ozimy), na rzepak jary przypada ok. 80 tys. ha
o Plon rzepaku 20 ÷ 22 dt/ha (ozimy 30 ÷ 40 dt/ha); jary zazwyczaj niższy plon
– reaguje na suszę wiosną.
RZEPAK OZIMY
Charakterystyka biopaliwa rzepakowego w stosunku do ON.
Emisja
Mniej (względna wielkość)
CO
Węglowodory
Tlenki azotu
Wymagania klimatyczne i glebowe:
1. Glebowe – gleby żyzne; dużo pobiera Ca, odczyn zasadowy.
2. Klimat – wymagania:
a. Wodne – duże; współczynnik transpiracji często przekracza 6000; wiosną
pobiera dużo wody, od IV2 (wzrost łodygi) przez V (kwitnienie i
wykształcanie łuszczyn) do połowy VI (wykształcenie łuszczyn), potem
mniejsze potrzeby; dojrzewa w lipcu (słoneczna pogoda – VII1; przekropna –
VII3 / VIII1),
b. Temperatura – przetrzymuje zimę bez okrywy śniegowej do ~ - 200c, ale
często bez okrywy wymarza przy – 150c; odporność na mróz podobna do
jęczmienia ozimego; wymarza jesienią i wiosną głównie w PL płn. i wsch.,
c. Okresy krytyczne:
i. IX / X – pierwsze przymrozki, a rzepak słabo rozwinięty; może
wyginąć mały % roślin,
ii. Moment wejścia w zimowanie (poł. XI) – może zginąć znaczący %
roślin; dobrze, gdy przed jego nastaniem temperatura obniża się
stopniowo, wegetacja ulega zahamowaniu, a śnieg spadnie na
zamarzniętą glebę. Źle, gdy podczas wegetacji jest ciepło, a potem
nagle przychodzi mróz (+ brak pokrywy śnieżnej),
3. zima – być z umiarkowaną pokrywą śniegu.
4. przedwiośnie – bez śniegu, ale występują wysokie amplitudy ~ II / III (dzień
ciepły, a nocą duże obniżenie temp.); często chłodny wschodni wiatr
Po tym okresie – policzyć wyrywkowo na plantacji zagęszczenie roślin/m2 (gdy
poniżej 40 rośl/m2 – zaorać rzepak)
Wiosną powinno być 60-80 rośl/m2
Zimowanie rzepaku zależy od:
 właściwości genetycznych odmiany (odp. Na mróz)
 fazy rozwojowej w momencie wejścia w okres zimowania (powinien osiągnąć fazę 810 liści; rozeta osadzona nisko, stożek wzrostu niski – otoczony rozetą liści, szyjka
korzeniowa o śr.1cm, sucha masa 1 rośliny min. 1g.
Na to dojście do fazy przed zimą wpływ ma:
 przebieg pogody (siew---> zima)
 termin siewu
 gęstość siewu
 siew w glebę nieco odleżałą po orce siewnej, by nie nastąpiło odsłonięcie szyjki
korz. W czasie jesiennej weg.
Rośl. dnia długiego.
Kierunki hodowli:
1) jakościowa – utrzymanie odpowiedniej jakości oleju i nasion (śruta po wyłączeniu
oleju jest bdb paszą; śruta może zawierać ~35% białka wartościowego biologicznie; w
całych nasionach zaw. Białka ~20%)
Chodzi o niską zaw. Kwasu erukowego i glukozynolanów (zw.zaw. S)
Zostają w śrucie, szkodliwe dla zwierząt
Kw. Erukowy w dużych ilościach szkodliwy dla ludzi. Powoduje otłuszczenie mięśnia
sercowego i choroby organów wew. (m.in.wątroby)
W odmianach powojennych (czasy wczesnego PRL-u) zaw. kw.erukowego ~ 50 % całości
oleju (nie do spożycia dla ludzi).
Wyhodowano odmiany pojedynczo ulepszone (jednozerowe – zero kwasu erukowego)
W śrucie nadal były
glukozynolany
obniżono do 2% (taka jest też
obecna norma odmian
niskoerukowych)
Glukozynolany – zw. zawierające siarkę; występują w częsciach wegetat., potem gromadzą
się w nasionach; wyst. u krzyżowych. W zależności od warunków klimat. i rodzaju
glukozynolanów w wyniku ich hydrolizy mogą powstać 2 gr. Związków:
1/ izotiocyjaniny (iTC) = olejki gorczyczne; nadają śrucie gorzki smak; powodują
zaburzenia w działaniu tarczycy  można temu przeciwdziałać dodając do paszy KJ lub
jodowaną kazeinę, co przywraca akumulowanie jodu w tarczycy
2/ oksazolidyntiony =OZT= związki goitrogenne
Hamują funkcję tarczycy (nie ma możliwości zapobiegania) + ograniczają wartość paszy;
Najbardziej tolerancyjne przeżuwacze (dorosłe i opasy), mniej trzoda +drób
Zw. te występują w odm. wysokoerukowych w ilości 150-300 μ moli/g s.m.
Odmiany jednozerowe nadal zawierały wysoką ilość glukozynolanów. W latach 80-tych
zaczęto wprowadzać do uprawy odmiany podwójnie ulepszone (do 2% kw.erukowego,
zaw.glukozynolanów nie może przekraczać w materiale technologicznym 25 μ moli/g s.m, a
w materiale siewnym 15 μ moli/g s.m). Są to odmiany podwójnie ulepszone= dwuzerowe.
Odmiany te plonowały niżej.
Zaw. glukozynolanów może się zwiększać pod wpływem przekrzyżowania już w 1 pokoleniu.
Glukozynolany mogą wzrastać na skutek przekrzyżowania dopiero w drugim pokoleniu.
Hodowlę rzepaku ozimego oparto na bazie rzepaku jarego
(wady – niższa plenność, bardziej atakowany przez zwierzynę leśną, zaw. mniej tłuszczu) –
obecnie poprawiono te cechy.
miał naturalnie niższą zaw. kw.erukowego i
glukozynolanów
Odmiany 3-zerowe – mają też  zaw. włókna
Odmiany 4-zerowe - ----// --- ---//------------ i  zaw. kw.linolenowego
Wykład 8
25.04.2006
Hodowla rzepaku oz. (kierunki):
 zwraca się uwagę na dobrą zimotrwałość (obecnie do -20°C)
 odporność na choroby (sucha zgnilizna)
 pękanie łuszczyn (cecha opanowana w 90%)
Agrotechnika:
 rola czynników agrotechn. w kształtowaniu plonu rzepaku oz.:
nawożenie
Ochrona przeciwko szkodnikom
Odchwaszczanie
Siew (gł.termin)
Zmianowanie
Uprawa roli
Ochrona przeciwko chorobom
(zaprawianie zmniejsza wyst.
chorób)
40-60 %
10-25%
10-25%
10-15%
5-15%
5-8%
3-5%
 Stanowisko w zmianowaniu – są 2 grupy stanowisk:
1/ dobre – db przedplony pozostawiające gl. zasobną w składniki, ale nie są zalecane
(bo rzepak też zostawia db stanowisko); motylkowate strączkowe gł. groch+mieszanki
strączkowych użytkow. na zielonkę oraz motylkowate wieloletnie likwidowane po 1wszym pokosie (zostawiają bardziej suche, trudniejsze do uprawy stanowisko).
Rzepak to rośl. przerywająca częste następstwo zbóż po sobie w gospodarstwie.
2/ gorsze – zalecane dla rzepaku; zboża
Przy obu grupach stanowisk przedplon musi zejść na tyle wcześniej by można w
odpowiednim terminie uprawić rolę i zasiać rzepak (rośl.wczesnego siewu); przy
zbożach to głównie – jęczmień ozimy i jary (gorsze po pszenicy; owies i żyto- rośl.
gleb lekkich więc nie przed rzepakiem [na gl.mocniejszych])
Przedplony zbożowe jare lepsze od ozimych, bo rzepakowi nie zagrażają samosiewy
zbóż (droższa ochrona, bronowanie itp.)
Dobrym, ale rzadkim stanowiskiem dla rzepaku są wczesne ziemniaki (na gl.lżejszych
+ mało się ich uprawia). Czasem siew rzepaku po rzepaku (jednorazowo niezbyt
ciężko, bo rozwijają się wtedy choroby i szkodniki).
Db stanowisko po rzepaku. Wcześnie schodzi z pola – db przedplon dla jęczmienia oz.
i pszenicy.
Zalecane stanowisko po zbożowych – udział zbóż w prod.gosp. jest duży (do 70%),
dlatego trzeba wykorzystywać stanowiska nie stricte pod zbożowe (db pod motylkowe
i rzepak)
 Nawożenie rzepaku
 Potrzeby pokarmowe ( z nawozów i zasobności gl. w składniki)
 Ilości składników, jakie rzepak pobiera, ale z tego zwraca i wywozi z plonem -->
największe potrzeby co do potasu, azotu, siarki, wapnia, a najmniejsze do Mg, P
 Ca – pobiera dużo, zmienia on korzystnie dla rzepaku odczyn gl. na zasadowe,
wapnowanie konieczne w całym zmianowaniu
 K – do wytworzenia syst. Korzeniowego, szyjki korzeniowej -> decyduje o
zimowaniu i wytwarzaniu części wegetatywnych
 N – do wytwarzania org. Wegetatywnych, wyskość +skład chem. Plonu;
przeazotowanie może spowodować  plonu, ale %  zawartości tłuszczu (ale plon tłuszczu i
nasion wzrasta +zawartość białka (lepsza śruta)
 P – wykształcenie nasion
 S – organy weget. i generatywne
 Mg – rozwój całej rośliny
 Obornik nie jest konieczny, ale można go zastosować (1/2 dawki), ale przeważnie
uprawia się tylko na nawozach mineralnych.
Nawozy zielone raczej nie stosowane
 Nawozy mineralne
1)
Gl.o niskiej zawartości
Gl. o wysokiej zawartości
P2O5 kg/ha
100-120
40-60
K2O kg/ha
140-180
90-120
Nawozy te zwykle stosuje się razem przed orką lub po orce w czasie uprawy przed
siewem.
2) N - dawka mocno zależy od przedplonu
- po motylkowych – niska, do 100 kg/ha; jesienią przed siewem nie stosować –
całość wiosną; dawkę dać 1-razowo w nawozach wolnodziałających przed
ruszeniem weget., lub podzielić (1/2 dawki przed ruszeniem weget., a ½ 2
tygodnie od ruszenia weget. – faza intensywnego wzrostu łodygi i pąkowania)
- po zbożowych – dawka 180-200 kg.ha N; jesienią mała dawka~40-50 kg N/ha
(nie wykorzysta większych dawek; nadmierny rozwój jesienią prowadzi do
wymarzania), wiosną ~150 kg N/ha można podzielić na:
a) 75 kg przed ruszeniem weget.; 75 kg w drugim terminie (jak po
motylkowych); w formie sypkiej (1-wsza dawka; 2.może być dolistnie)
b) 50 kg przed ruszeniem weget.; 50 kg w drugim terminie; 50 kg przy pełnym
pąkowaniu [1-wsza dawka- nawóz sypki; a 2 i 3 – dolistnie w formie roztworu]
Im wcześniejszy oprysk tym stężenie ( 10-15%) może być większe, w trzecim terminie
mniejsze (5%) – u zbóż analogicznie.
W czasie rozpuszczania mocznika  się temp. – rozpuszczać w wodzie nieco podgrzanej lub
odczekać (u zbóż analogicznie).
3) Mg – 45-60 kg MgO/ha
4) S - zależy od rejonów:
a) uprzemysłowione – (dużo S w powietrzu) – może działać szkodliwie; nawozy
podstawowe, w których jest dodatkiem (siarczan, superfosfat)
~50-75 kg SO3 /ha
Małe zapotrzebowanie na S przed ruszeniem weget. i po kwitnieniu.
 Materiał siewny – ciemne, drobne, okrągłe nasiona ( .................... – utrzymują zdolność
kiełkowania; może być z zeszłego roku); musi być zaprawiony (gł. na mokro) przeciwko
chorobom grzybowym i szkodnikom i 2 w 1.
gł.tym, które pojawiają się jesienią
Prasikol, Chinook, zaprawa Marshal
Sarfun, zaprawa nasienna T, Funaben T.
Przeciwko skzodnikom i chorobom (2 w 1) – Cruiser, Super Hamai(?)
SIEW
 Termin siewu – krótki
PL N (NE) trzeba siać wcześniej – 15-20 VIII
PL środkowa i SW – 20-25 VIII (30 VIII)
Siew do 5 IX może dać dobre efekty, gdy jest długa, ciepła jesień
 Gęstość (ilość) wysiewu - można ze wzoru, ale MTZ 4-5g (nasiona mało zróżnicowane)
-> po siewie na 1m2 80-100 roślin [tyle kg ile wynosi MTZ w kg przy db warunkach i db
uprawie roli ~4-5 kg/ ha]
W praktyce ~ 6-7 kg/ha
Ostatecznie wiosną po całkowitym przerzedzeniu 60-80 roślin/m2.
Zbyt gęsto - rzepak wybiegnięty.
 Rozstawa rzędów
- tylko mechaniczna uprawa 30-40 cm
- obecnie zalecana co 20 cm
 Przykrycie – 0,5 – 1,0 cm
PIELĘGNOWANIE
1)
MECHANICZNE – opielanie międzyrzędowe; na terenach NE PL  płytkie
obsypywanie przed zimą -----> przy szerokiej rozstawie
- przy wąskiej i szerokiej rozstawie – bronowanie broną lekką nie później niż 3 tyg. Po
wschodach przy zbyt gęstym rzepaku skośnie do rzędów, wiosną- brona ciężka skośnie do
rzędów przed ruszeniem weget. (może dojść do zakażeń chorobami + szkodniki) przy
optymalnej wilgotności gl.
2)
CHEMICZNE
a) zwalczanie chwastów – opryski do gl. przed siewem rzepaku i po jego siewie, ale
przed wschodami

Na 2-liścienne przed siewem – Alatrif, Treflon (rumianowate-Devrinol)

Po siewie do gl. + po wschodach (f.1-2 liści) Butisan

2-liścienne wiosną – Lontrel (rumianowate), Galera

1-liścienne – jesienią (3-5 liści) lub wiosną, Fusilade super, Pantera
b) Najważniejsze choroby rzepaku ozimego:
1) sucha zgnilizna kapustnych (Phoma lingam) – szyjka korzeniowa + system
korz.; sprzyja jej wyst.  wilgotność (gł. PL NW)
2) zgnilizna twardzikowa (Sclerotinia sclerotiorum) – od poł. V; nasada liści,
łodygi.
3) Czerń krzyżowych (Alternaria Brassiceae) – sprzyja ciepła wilgotna pogoda;
wszystkie części roślin, gł. – łuszczyn
4) Szara pleśń (Botrytis cinerea) – gł. na roślinach zainfekowanych lub
uszkodzonych; wszystkie części roślin
Fungicydy: - 1 oprysk jesienią, wiosną (przeważnie) – sucha zgnilzna, szara pleśń,
czerń krzyżowych
Preparaty siarkowe, Spartak, Robra, Tiowol.
2 oprysk od początku kwitnienia do opadania pierwszych płatków kwiatowych zgnilizna twardzikowa, szara pleśń, czerń krzyżowych. (Spartak, Robra, Tiowol)
c) szkodniki – jesnienne:
1. pchełka – przy suchej, ciepłej pogodzie;
2. chowacz galasówek – syst.korzeniowy młodych roślin [zgrubienia
u wiśni]
zaprawianie na szkodniki jesienne (więc nie potrzeba oprsyków)
- wiosenne:
1. chowacz brukwiaczek - łodydze pod kwiatostanem, zniekształcenia
łodygi
Chowacze łodygowe
2. chowacz 4-zębny – w ogonkach liściowych  do podstawy łodygi
(~połamane)
3. słodyszek rzepakowy – żeruje w pąkach kwiatowych (max szkody)
i kwiatach; wyst. przy ciepłej pogodzie
Szkodniki łuszczynowe: (też wiosenne)
4.chowacz podobnik – otwory w łuszczynach
5. pryszczarek kapustnik – składa jaja w otworach
Preparaty: -  dawka + szybkie działanie + szybki rozkład
 PYRETROIDY – oprysk wieczorny; ( Patriot, Poleci), Ripcarol, Decis Pirimor,
Karate, Bullolock(?), opryski sygnalizuje ochrona roślin – ale gł. b.wczesną wiosną
(słodyszek rzepakowy- koniec pąkowania)
ZBIÓR – „małe żniwa” (zbiór jęczmienia i rzepaku)
- przygotowanie przed zbiorem ( nie dojrzewa równomiernie)
- zbiór – 1-lub 2- etapowy
1) zbiór 2-etapowy – kosi się roślinę na pokosy z pozostawieniem wyższej
ścierni w fazie żółtej (lekko brunatne/żółte łuszczyny; nasiona o konsystencji woskowej; po
wysuszeniu młócenie z podbieraczem pokosu kombajnem.
Ten zbiór – wcześniejsze usunięcie roślin z pola (przed dużymi żniwami) +