Mass media w edukacji

Granda Aleksandra, Granda Tomasz
Gdynia
2
Mass media w edukacji
Rola mass mediów w edukacji człowieka
Jest niewidzialna siła, która kieruje życiem milionów ludzi. Oddziaływuje na nasze myśli, wolę,
uczucia, wyobraźnię. Budzi w nas entuzjazm lub zapala gniew. Porywa do działania lub skłania
do bierności. Tą siłą są mass media, czyli środki masowego przekazu. W watykańskiej instrukcji
"Aetatis novae" czytamy: "Potęga środków masowego przekazu jest tak wielka, że wpływają nie
tylko na to jak ludzie myślą, ale także, o czym myślą. Dla wielu rzeczywistością jest to, co środki
przekazu uznają za rzeczywiste. Wszystko, czemu nie poświęcają uwagi wydaje się pozbawione
znaczenia."
Środki
masowego
przekazu
nazywane
"czwartą
władzą",
we współczesnej rzeczywistości są pierwszą władzą. Są one nie tylko narzędziem informacji
ale przede wszystkim narzędziem kreowania rzeczywistości, sterowania życiem jednostek,
grup społecznych i ogromnych mas ludzkich. Środki masowego przekazu mogą być
dobrodziejstwem, mogą umacniać tradycyjne wartości w sferze rodziny, kultury, religii, mogą
jednak propagować przemoc, pornografię, kłamstwo. Wśród mass mediów wyróżnia się media
tradycyjne (prasę, radio, książkę) oraz media alternatywne (telewizję satelitarną, Internet) a także
w szerszym ujęciu miejsca i obiekty kultu, pamięci narodowej, najcenniejsze zabytki sztuki.
Coraz częściej pojawia się również pojęcie multimedia, które oznacza "technikę łączenia w
jednym audiowizualnym przekazie różnych typów informacji, głównie dźwięku, obrazu,
animacji i tekstu, uzyskiwanymi dzięki wykorzystaniu najnowszej techniki komputerowej[1].
Dzięki interakcyjnym możliwościom multimedia zajmują ważną pozycję w procesie edukacji,
umożliwiając uczącemu się skorzystanie z "wielokodowego" przepływu informacji. Złożony
proces tworzenia wiedzy realizowany jest, według Morbitzera[2], za pomocą trzech kodów:
obrazowego, werbalnego i abstrakcyjnego. W rozwoju jednostki ludzkiej kodem pierwotnym jest
kod obrazowy, w późniejszym okresie kod werbalny, a wreszcie abstrakcyjny, gdy język stanie
się narzędziem operacji myślowych.
Fundamentalnym postulatem efektywnej pracy z multimediami jest harmonia miedzy tymi
trzema rodzajami kodów. Tymczasem edukacja multimedialna zbyt mocno akcentuje kody
obrazowe, w odróżnieniu od tradycyjnej, która koncentrowała się na werbalizmie. Stąd ogromna
rola nauczyciela, który powinien przywrócić równowagę kodów reprezentacji wiedzy poprzez
"dostarczenie uczącym się osobom oferty aktywizującej pozostałe kody i zapewniającej
generowanie płynnych przejść między nimi"[3], tak, aby informacja przekształciła się w wiedzę.
Media stały się nieodłącznym elementem życia nieomal każdego człowieka, "...skutecznym
narzędziem przeobrażeń cywilizacyjnych i kulturowych poprzez ofertę przeróżnych przekazów
medialnych wywołujących nieustanne zmiany norm, wartości, wzorów zachowań, poszukiwań
naukowych, artystycznych i technicznych"[4]. Media przyczyniły się do przemian pozytywnych,
ale i licznych zagrożeń społecznych. Właściwe zrozumienie możliwości i roli mediów przez
młodych ludzi jest bardzo ważnym zadaniem edukacyjnym, a od skuteczności tego procesu
zależy efektywne wykorzystanie przekazów medialnych we wszystkich aspektach życia
społecznego i kulturalnego. Takie działanie daje również gwarancję eliminacji zjawisk
niepożądanych. Gwałtowny rozwój nowości technologicznych powodujący przeobrażanie
się społeczeństwa industrialnego w społeczeństwo informacyjne stawia nowe wymogi przed
systemem oświaty. Współczesna edukacja powinna przygotować ucznia do życia w tym
społeczeństwie. Wzrastająca rola mediów i ich powszechność sprawiają, że zaczynają one
odgrywać dominującą rolę w procesie wychowania. Wiedza o mediach, czyli edukacja medialna,
1
powoli staje się wszechobecna na wszystkich poziomach edukacji współczesnego człowieka.
Obok tradycyjnych medialnych środków dydaktycznych pojawiły się multimedia, spośród
których szczególne uznanie zdobyły encyklopedie, słowniki, leksykony, programy
do
nauki języków obcych itp. Atrakcyjna forma multimediów umożliwia daleko idącą
indywidualizację procesu uczenia się i realizację różnych form nauczania na odległość. Coraz
częściej media umożliwiają pracę i zakupy bez wychodzenia z domu. Wiedza o mediach staje się
wyjątkowo istotnym elementem wykształcenia młodego człowieka, gdyż "...różne media są
integralnym składnikiem każdego jednostkowego otoczenia"[5]. Kształtowanie kompetencji
komunikacyjnych ucznia zaowocuje świadomością negatywnego wpływu niektórych przekazów
medialnych. Wynikiem tego procesu będzie skierowanie uwagi odbiorcy na przekazy
wartościowe, zawierające społecznie pozytywne treści
i elementy kultury elitarnej.
Pozwoli uchronić młodego człowieka przed konsekwencjami przyjęcia mimetycznego stylu
odbioru mediów, skierowanego na przekazy proste, a wręcz prymitywne. Jak wskazuje M.
Walczak[6] upowszechnienie właśnie tego stylu doprowadziło
do kryzysu rozumienia, a
w konsekwencji do uzależnienia od mediów. Mass media, zagospodarowując bowiem w głównej
mierze czas wolny odbiorców, decydują o popularnym charakterze współczesnej kultury. Jak
twierdzi J. Skrzypczak,[7] ich odbiór spowodował znaczny spadek czytelnictwa książek i
frekwencji w placówkach kultury. Korzystanie z przekazów kultury elitarnej należy dziś do
rzadkości,
coraz
rzadziej
chodzimy
do
teatru
czy
muzeum.
Z analizy danych statystycznych wynika, że nakłady książek i broszur (poza rokiem 1990)
ulegają systematycznemu obniżeniu i np. w 1997 roku (93,7 mln egzemplarzy) były mniejsze niż
w 1960 roku (115,6 mln egzemplarzy). Zmienia się również koniunktura w
ostatnim czasie największą popularnością cieszą się podręczniki szkolne i lektury oraz pozycje,
które traktuje się jako rodzinną inwestycję, a więc słowniki, poradniki, encyklopedie.
Badania czytelnictwa krajowego wykazują, że prawie połowa dorosłych Polaków
nie
czyta książek w ogóle. Zwiększa się natomiast tendencja czytelnictwa magazynów na niekorzyść
dzienników. Jednocześnie wzrosła także liczba abonentów telewizyjnych.
Rola mediów w całościowej globalnej edukacji społeczeństwa jest znacząca. Zadanie
wychowania i kształcenia młodego pokolenia media publiczne realizują przede wszystkim
poprzez ofertę programów edukacyjnych. Jak podaje W. Sonczyk[8], w 1996 roku audycje
edukacyjne i poradnicze stanowiły 8,9% ogółu programów telewizji publicznej, a widowiska
i spektakle teatralne zaledwie 1,6%. Jeszcze bardziej niekorzystnie wypadła struktura audycji
radiowych, gdzie programy edukacyjne i poradnicze stanowiły 3,6% wszystkich emitowanych
programów. Tymczasem misja TVP SA jako nadawcy publicznego rozumiana jest przez
odbiorców jako "dostarczanie rzetelnej i wiarygodnej informacji (53% badanych) oraz
emitowanie treści edukacyjnych i oświatowych, połączonych z pozytywnym wpływem
na zachowania i postawy społeczne (36% badanych)"[9]. Przytoczone wyniki sugerują,
że oczekiwania odbiorców telewizji publicznej w odniesieniu do funkcji edukacyjnej
i wychowawczej są znacznie większe.
Goban-Klas [10], mówiąc o funkcji mediów w społeczeństwie, podkreśla, że powinny one
między innymi wypełniać następujące obowiązki:
a) działać dla dobra odbiorców, którym służą;
b) pełnić rolę edukacyjną i wyrażać to, co najlepsze z dorobku kulturowego.
Życie w społeczeństwie informacyjnym, obok niezaprzeczalnych pozytywów, przede wszystkim
szybkiego przepływu informacji i dostępu do baz danych, niesie ze sobą ogromne zagrożenia.
Jednym z podstawowych skutków rosnącej liczby środków komunikowania jest ogromna ilość
informacji, które dla przeciętnego odbiorcy stają się wręcz szumem informacyjnym. W natłoku
ważnych i nieistotnych przekazów użytkownik musi dokonać selekcji materiału. Stąd
konieczność świadomego, selektywnego i dogłębnego wyboru najbardziej wartościowych i
istotnych pozycji tak, aby w gąszczu informacji odbiorca mógł dokonać właściwego wyboru,
informacja "...ma bowiem swoją wartość tylko wtedy, gdy jest dostępna tam, gdzie jest
2
potrzebna, gdzie jest potrzebna dla tego, komu jest potrzebna i dla celu, dla którego jest
niezbędna"[11].
Edukacja medialna poprzez zamierzone i celowe działania nauczycieli powinna, zatem zmierzać
do kształtowania pozytywnych postaw wobec mediów. Jedną z nich jest postawa krytyczna,
która angażując intelekt, "wyklucza naiwny stosunek do treści publikowanych
w
mediach, uległość wobec cudzych opinii i treści propagandowych, zakłada zaś znajomość
głównych mechanizmów działania mediów, dystans emocjonalny wobec odbieranych
komunikatów oraz czerpanie informacji z wielu źródeł i porównywanie ich (ocenianie
wiarygodności)"[12]. Wśród pożądanych postaw wymienia się również postawę selektywności,
która zakłada przemyślany wybór odbieranych treści, poprzez uświadamianie dzieciom
konsekwencji jej braku, np. niepotrzebnej straty czasu. Edukacja medialna powinna również
dążyć do kształtowania postawy twórczej aktywności, która ma stanowić alternatywę wobec
biernego odbioru mediów. Nieprzemyślane, zbyt długie korzystanie z przekazów medialnych
powoduje spadek aktywności społecznej człowieka i zmiany zachodzące w jego psychice oraz
sposobie postrzegania świata. Do najczęściej występujących zalicza się zmniejszenie wrażliwości
słuchowej – młodzi ludzie potrafią oglądać, jednak nie potrafią słuchać innych osób i rozmawiać
z nimi. Technika utrudnia bowiem proces integracji międzyludzkiej, stwarzając jedynie
możliwość kontaktów pośrednich, które nie uczą bycia z ludźmi. W rezultacie młody człowiek
czuje się jeszcze bardziej samotny. Niepokojącym symptomem są również trudności w
koncentracji i pamięciowym opanowywaniu tekstu. Zbyt długie przebywanie w świecie mediów
może doprowadzić także do rozwoju stanów lękowych, poczucia wyobcowania i bezsilności
człowieka wobec rzeczywistości, w której żyje. M. Walczak[13], opisując wpływ telewizji na
świadomość ludzi, podkreśla, że "...powstające wyobrażenia są fragmentaryczne i niepowiązane
ze sobą, co nie stanowi dobrego podłoża do jednostkowych analiz i syntez"[14]. Konsekwencją
tego jest przepaść pomiędzy przyśpieszonym rozwojem fizycznym a opóźniającym się
dojrzewaniem emocjonalnym i umysłowym kolejnych roczników dzieci i młodzieży.
U wielu użytkowników mediów pojawia się również niebezpieczne zjawisko fascynacji
wirtualną rzeczywistością zwłaszcza, gdy dają one szansę interaktywności. Nowe techniki
multimedialne, łącząc dźwięk, obraz trójwymiarowy, a nawet dotyk, stwarzają takie wrażenie
realności, że powrót do świata rzeczywistego staje się problemem. Często młody człowiek
utożsamia się z wirtualnym bohaterem, gdyż nie potrafi dostrzec granicy między światem
fantastycznym a realnym. Ta "narkotyzująca funkcja najnowszych mediów zasługuje na baczną
uwagę, gdyż może skłonić do nieświadomego zmienienia dżojstika na kij baseballowy"[15].
Skutkiem częstego oglądania scen agresji i przemocy pojawia się również akceptacja dla takich
zachowań i stępienie wrażliwości, określane mianem znieczulicy społecznej.
Coraz częściej pojawiają się także głosy o zjawisku uzależnienia od techniki elektronicznej, które
określa się jako dataholizm. Szczególnym rodzajem dataholizmu jest uzależnienie od Internetu,
czyli netoholizm. S.Taboł[16] wśród objawów tego uzależnienia wymienia: utrzymywanie
kontaktów z ludźmi tylko przez Internet, utratę zainteresowania innymi formami aktywności,
zmianę języka, brak kontroli czasu spędzanego w sieci. W celu "odciągnięcia młodzieży od
codziennego, długiego przesiadywania przed szklanym ekranem, należałoby tworzyć
alternatywne kanały komunikacji międzyludzkiej"[17]. Równie niebezpieczny wydaje się wzrost
znaczenia mediów w dziedzinie wychowania młodego człowieka, odbywający się kosztem
rodziny. Bardzo często rola rodziców sprowadza się do zaspokajania potrzeb materialnych
dziecka, brak natomiast codziennych kontaktów emocjonalnych z dzieckiem. Media wypełniają
czas przeznaczony na zabawę, rozmowę, dyskusję. Edukacją medialną powinni więc zostać
objęci także rodzice, po to, by mogli od najmłodszych lat kierować rozwojem dziecka, wskazując
bajki, programy i filmy wzbogacające wiedzę i osobowość dziecka. Ta nowa rola rodziców jest
podyktowana obecnością w eterze stacji komercyjnych, które emitują bajki pełne agresji i
okrucieństwa oraz mało wartościowe seriale, bardzo chętnie oglądane przez dzieci. Niewielką
pomocą są także oznaczenia programów telewizyjnych, gdyż często zdarza się, że w zależności
3
od stacji, ten sam program jest różnie zaklasyfikowany. Dla dobra dziecka rodzic powinien, więc
wspierać pedagoga w działaniach, nad którymi ten nie może sprawować kontroli.
Dostrzegając możliwe zagrożenia ze strony mediów, nie należy zapominać o ogromnych
korzyściach płynących ze świadomego i przemyślanego korzystania z przekazów medialnych.
Taki sposób traktowania mediów może przyczynić się do "bardziej systematycznego
i krytycznego uświadamiania sobie świata"[18] i być źródłem rozwoju własnej osobowości.
Media umożliwiają studentowi poznanie i zrozumienie zjawisk o charakterze globalnym (toczące
się wojny, zagrożenia cywilizacyjne itp.). Spełniają również ważną rolę w upowszechnianiu
osiągnięć kultury różnych narodów.
Ogromne znaczenie mediów obserwuje się także w popularyzacji produktów kultury, takich jak:
książki, kasety, CD ROM-y. Do najbardziej rozpowszechnionych, obok CD ROM-ów, należą
właśnie książki, które "za pomocą Globalnej Pajęczyny przedstawić można najwszechstronniej i
najciekawiej"[19]. Stąd coraz większa popularność księgarni internetowych. Dzięki mediom
kreuje się również imprezy masowe, np. sportowe czy muzyczne. Media, zatem zostały włączone
w proces szeroko rozumianej edukacji kulturalnej. Aby stały się w głównej mierze źródłem
pożądanej aktywności społecznej młodych ludzi, konieczna jest dobrze przemyślana i
zaplanowana edukacja czytelnicza i medialna, obejmująca różne poziomy kształcenia.
Mass media, są urządzeniami lub instytucjami, za pomocą, których kieruje się pewne treści do
bardzo licznej i zróżnicowanej publiczności. Media, bo tak w skrócie bywają nazywane środki
masowe, pełnią olbrzymią rolę w życiu dorosłego człowieka, można je scharakteryzować
następująco:
 Są ważnym i nieustannie rozwijającym się sektorem życia zbiorowego, rodzajem
działalności gospodarczej (niekiedy mówi się o „przemyśle informacyjnym”, „przemyśle
rozrywkowym” lub show businessie). Dostarczają pracy różnym kategoriom specjalistów,
wytwarzają poszukiwane produkty kulturalne. Są wielkimi instytucjami, które wykształciły swe
wewnętrzne zasady działania, a zarazem są powiązane z wieloma innymi instytucjami.
 Media to jeden z instrumentów władzy społecznej, narzędzie kontroli, zarządzania
społecznego, mobilizacji i pobudzania innowacyjności, która może być substytutem siły
fizycznej lub zalet materialnych.
 Środki masowe stanowią forum, na którym sprawy powszechne – zarówno
narodowe, jak i międzynarodowe – mogą być publicznie prezentowane i roztrząsane.
 Stymulują rozwój kultury, zarówno w jej aspekcie symbolicznym, artystycznym jak
obyczajowym i normatywnym, promują nowe tendencje, np. w sztuce, modzie i obyczajach.
 Media stały się dominującym źródłem kształtowania indywidualnej wyobraźni szerokich
rzesz odbiorców, a to znaczy praktycznie całego społeczeństwa.
Mass media tworzą podstawę systemu komunikowania się w kulturze masowej
i w wysokim stopniu określają jej charakter. Ich rozwój w Polsce z powodów politycznych
i ustrojowych podlegał innym mechanizmom niż w krajach zachodnich. Chociaż początki
polskich środków masowego przekazu sięgają okresu międzywojennego, zwłaszcza gdy chodzi
o prasę, próg umasowienia np. radia został przekroczony dopiero po wojnie, a telewizji
w połowie lat 60.
Rola mass mediów w życiu społecznym, a w tym i edukacji wciąż rośnie. To one kształtują nasze
upodobania i postawy. W zasadzie telewizja jest najbardziej aktywnym medium masowym.
Może ona skutecznie podejmować problemy o globalnym znaczeniu edukacyjnym.
W problemach współczesnego świata (m.in. Ekologia, wyżywienie, zdrowie), uczyć zrozumienia
dla innych kultur, kształtować postawy patriotyczne, dostarczać informacji z różnych dziedzin
wiedzy, rozwijać zainteresowania, realizować wymagania edukacyjne. Również wirtualna
rzeczywistość stworzona za pomocą technik komputerowych niesie wiele zalet i zagrożeń.
Wirtualna rzeczywistość dostarcza doświadczeń wyobrażeniowych na gromadzenie
i przyswajanie wiadomości. Rozwija wyobraźnię twórczą, pozwala snuć przypuszczenia
4
i przewidywania, inspiruje marzenia i rozwija fantazje dziecka. Kształtuje pamięć wzrokową
i słuchową.
Dlatego też role mediów we współczesnej edukacji trzeba widzieć nie tylko w aspekcie
niesamowitych możliwości i stwarzania ogromnych szans, ale również w aspekcie
niebezpieczeństw, zwłaszcza wychowawczych i społecznych. Istnieje, więc potrzeba nauczania
ludzi posługiwania się mediami, jako narzędziami pracy intelektualnej, przygotowania uczniów
już na poziomie szkoły podstawowej do właściwego i krytycznego odbioru wykorzystywaniu
komunikatów medialnych.
Media służą dziś nie tylko informowaniu o świecie, w którym żyjemy czy jego wyjaśnianiu.
Stały się, szczególnego rodzaju placem zabaw, gdzie odbiorcy gromadzą się,
bo chcą
być zabawiani. Stały się nieodłączną częścią rzeczywistości. Ta wszechobecność ma wpływ na
jednostki i określone społeczności, nie tylko organizując życie, ale prowadząc też
do
powstawania zmian w sferze intelektualnej, emocjonalnej i społecznej.
Przypisy:
[1]POPULARNA encyklopedia mass mediów red. J. Skrzypczak Poznań 1999 s. 303
[2]WALCZAK M. Media w edukacji współczesnego człowieka Cz. 1 "Poradnik Bibliotekarza" 2003 nr 1 s. 12
[3] MORBITZER J. O multimediach okiem pedagoga "Poradnik Bibliotekarza" 2001 nr 6 s. 2
[4] Tamże s. 2
[5] WALCZAK M. dz. cyt. s. 12
[6] Tamże s. 13
[7] Tamże s. 13
[8] POPULARNA encyklopedia mass mediów dz. cyt. s. 310
[9] SONCZYK W. Media w Polsce. Zarys problematyki Warszawa 1999 s. 138
[10] Tamże s. 152-153
[11] GLOBAN-KLAS T. Media i komunikowanie... dz. cyt. s. 158
[12] MORBITZER J. dz. cyt. s. 3
[13] NOWAKOWSKA-BURYŁA I. Postawy dzieci wobec mediów "Edukacja Medialna" 2003 nr 1 s. 33
[14] WALCZAK M. Wirtualny świat telewizji Cz. 2 "Poradnik Bibliotekarza" 2003 nr 2 s. 14
[15] Tamże s.14
[16] GOBAN-KLAS T. Media i komunikowanie... dz. cyt. s. 303
[17] TABOŁ S.Cyberuzależnienia "Edukacja Medialna" 2003 nr 1 s. 27-28
[18] IZDEBSKA J. Młodzież-media elektroniczne. Nowa przestrzeń edukacyjna "Edukacja Medialna" 2003 s. 26
[19] WALCZAK M. Wirtualny... dz. cyt. s. 14
[20] FROŁOW J. Jak nowe media wpływają na czytelnictwo? "Poradnik Bibliotekarza" 2002 nr 12 s.10
5