bezpieczeństwo i higiena pracy w rolnictwie
advertisement
BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY W ROLNICTWIE – PRZEGLĄD DOROBKU I REKOMENDACJE DLA POLITYKI W TYM ZAKRESIE Warszawa 2008 Materiał opracowany w Instytucie Medycyny Wsi w Lublinie na zlecenie Departamentu Doradztwa, Oświaty Rolniczej i Nauki MRiRW I SPIS TREŚCI Str. I. Analiza dorobku w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w ……………2 gospodarstwach rolnych. 1. Uwarunkowania prawne w zakresie bhp w rolnictwie indywidualnym ……...…….2 2. Przegląd i ocena instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych inicjatyw, …..………..6 programów działań w zakresie bhp w rolnictwie indywidualnym w Polsce 3. Analiza i ocena zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie ……..……17 rolnym wydanych jako zalecenia na podstawie Ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników II. Uwarunkowania stanu zdrowia rolników indywidualnych, przyczyny …………..22 występowania chorób zawodowych oraz wypadków w gospodarstwie rolnym. 1. Zagrożenia wywołane przez czynniki biologiczne - pyły ……..……22 2. Zagrożenia dla zdrowia wywołane przez choroby odzwierzęce ….……….52 3. Zagrożenia wywołane przez czynniki chemiczne …..………70 4. Zagrożenia dla zdrowia i życia dzieci i młodzieży wynikające z miejsca …..……..114 ich zamieszkania oraz angażowania do prac rolnych 5. Psychoprofilaktyka wypadkowa …..……..128 6. Zmiany w układzie mięśniowo-szkieletowym u rolników związane z ..………..139 ich pracą – przyczyny, zapobieganie 7. Choroby skóry najczęściej występujące u mieszkańców wsi ……..…..150 8. Profilaktyka chorób nowotworowych …..……..163 9. Najczęstsze przyczyny i okoliczności wypadków przy pracy w ……..…..171 gospodarstwach rolnych III. Rekomendacje dla polityki rządu w zakresie bhp w rolnictwie ………....181 indywidualnym. IV. Nowe zasady ochrony zdrowia i życia w gospodarstwach rolnych ………....185 Magdalena Florek Zakład Zdrowia Publicznego Instytut Medycyny Wsi w Lublinie I. ANALIZA DOROBKU W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY W GOSPODARSTWACH ROLNYCH 1. Uwarunkowania prawne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie indywidualnym (przegląd przepisów UE, konwencji i zaleceń MOP, przepisów krajowych). Polskie rolnictwo indywidualne to specyficzny sektor gospodarki pod względem obowiązku stosowania przepisów bhp, jak również ich egzekwowania przez odpowiednie instytucje. Do połowy lat 70-tych XX w. rolnicy indywidualni nie byli objęci żadnym prawodawstwem z zakresu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy. Pierwsze akty prawne odnoszące się do kwestii ubezpieczenia rolników skutkowały przyznaniem rolnikom prawa do emerytury i renty oraz bezpłatnej opieki medycznej (Ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin z 1977r, Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i ich rodzin z 1982r.). Jednakże istotnym aktem prawnym dla kwestii bhp w rolnictwie stała się dopiero Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z 20 grudnia 1990r., powołująca Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Instytucja ta w zakresie swojej działalności, poza kwestiami związanymi ze sferą ubezpieczeń społecznych, ma również za zadanie prowadzenie działań mających na celu ochronę zdrowia rolnika w związku z wykonywaną pracą, promowanie bezpiecznej pracy, a przez to ograniczanie wypadków przy pracy i rolniczych chorób zawodowych. Działania ustawowe KRUS sprowadzają się przede wszystkim do prewencji i promocji bhp wśród rolników, gdyż ustawa nie dostarcza instrumentów prawno-restrykcyjnych, umożliwiających egzekwowanie bezpiecznej pracy przez rolników, a jedynie pozwala zachęcać, motywować, zalecać określone działania. Tylko Art.10 ust.2 daje możliwość odmowy udzielenia jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy w sytuacji, gdy poszkodowany rolnik „spowodował wypadek 2 umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa”, a zatem w sytuacji rażącego łamania zasad bhp. Rolnicy, jako osoby samozatrudniające się w swych gospodarstwach indywidualnych, nie podlegają Kodeksowi Pracy obowiązującemu w polskim ustawodawstwie. W związku z powyższym, możliwość egzekwowania przepisów bhp przez Państwową Inspekcję Pracy, nie mieści się w zakresie działalności tejże instytucji. Pomimo braku obligatoryjności i dobrowolności stosowania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przez rolników tworzone są uregulowania prawne odnoszące się do pracy w rolnictwie, w celu zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia samych rolników. Wśród wielu wprowadzonych uregulowań znajdują się między innymi: 1) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dn.7.10. 1997r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie –Dz.U.1997 nr 132 poz. 877., 2) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dn.12.01. 1998r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze ciągników, maszyn, narzędzi i urządzeń technicznych stosowanych w rolnictwie - Dz.U.1998 nr 12 poz.51., 3) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dn.28.09. 2001r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze zwierząt gospodarskich - Dz.U.2001 nr 118 poz.1268. ze zmianami- Dz.U.2005 nr 256 poz.2149 , 4) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dn.24.06. 2002r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych i organiczno-mineralnych –Dz.U.2002 nr 99 poz.896 ze zmianami - Dz.U.2005 nr 88 poz.752. 5) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dn.13.05.2004r. w sprawie wykazu substancji aktywnych, których stosowanie w środkach ochrony roślin jest zabronione –Dz.U.2004 nr 130 poz.1391. ze zmianami - Dz.U.2004 nr 254 poz.2553. 6) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn.22.04.2005r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. - Dz.U.05.81.716. 7) Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5.08.2005r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne. - Dz.U.05.157.1318. 3 8) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30.12.2004r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych. Dz.U.05.11.86. 9) Ustawa z dnia 11 marca 2007 o ochronie zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych –Dz.U.07.69.625 z późniejszymi zmianami. 10) Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001- Prawo ochrony środowiska – t.j. Dz.U.08.111.150 Warto podkreślić, że wszystkie akty prawne wydane w 2004 r. i później uwzględniają wytyczne dyrektyw Wspólnoty Europejskiej i obecnie UE. Poza krajowymi przepisami w zakresie bhp w rolnictwie istotne znaczenie, dla poszerzania działań w celu ochrony zdrowia i życia rolników, mają konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP). Polska jest jej członkiem od chwili powstania (1919r.). Podstawowym aktem prawnym uchwalanym przez Konferencję Ogólną MOP są konwencje – akty normatywne prawa międzynarodowego. Są one wiążące dla państw członkowskich po ich ratyfikacji. Polska w sumie ratyfikowała 89 konwencji. Obecnie obowiązuje 36 konwencji. Drugim rodzajem aktów prawnych są zalecenia – nie wymagają one ratyfikacji przez państwa członkowskie, a przez to nie rodzą zobowiązań, co do ich respektowania w prawie krajowym. Najistotniejsze konwencje MOP, odnoszące się bezpośrednio do kwestii bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie to: 1) Konwencja nr 10 z 1923r. w sprawie wieku dopuszczania dzieci do pracy w rolnictwie (zrewidowana w 1973r. przez Konwencję nr 138 dotyczącą najniższego wieku dopuszczenia do zatrudnienia); 2) Konwencja nr 184 z 2001r. dotycząca bezpieczeństwa i zdrowia w rolnictwie. Polska ratyfikowała Konwencję nr 10, obecnie obowiązującą w zrewidowanej wersji jako Konwencja nr 138. Konwencja nr 184 nie została ratyfikowana prze Polskę. Traktuje ona o bhp w rolnictwie, które MOP definiuje jako „czynności rolnicze i leśne, prowadzone w przedsiębiorstwach rolniczych.” W myśl tej definicji, niniejszej Konwencji, „rolnictwo” nie obejmuje m.in., gospodarowania na własne utrzymanie się, a zatem nie dotyczy wielu gospodarstw indywidualnych, typowych dla polskich warunków. Wśród zaleceń MOP, odnoszących się do bhp w rolnictwie znajdują się: 1. Zalecenie nr 31 dotyczące zapobiegania wypadkom przy pracy z 1929 r. 4 (Konferencja Ogólna MOP wskazuje w nim na konieczność stosowania przepisów bhp zapobiegających wypadkom nie tylko w przedsiębiorstwach przemysłowych, kopalniach, na budowach, ale także w rolnictwie, z koniecznością uwzględnienia specyfiki pracy i zagrożeń w tym sektorze gospodarki). 2. Zalecenie nr 192 dotyczące bezpieczeństwa i zdrowia w rolnictwie z 2001 r. (zalecenie to wskazuje na konieczność sformułowania zasad bhp w rolnictwie - rozumianym jako przedsiębiorstwa rolnicze, prowadzenia monitoringu zagrożeń w nim występujących oraz stworzenia systemu kontroli bezpieczeństwa, zdrowia zawodowego rolników, jak też środowiska pracy. Istotnym faktem jest, że znaczącą część zalecenia nr 192 jej twórcy poświęcili także rolnikom pracującym na własny rachunek ( pkt-y: 12, 13, 14, 15). Założeniem tej części aktu prawnego jest nakłonienie państw członkowskich MOP by przy użyciu swego ustawodawstwa i przepisów krajowych określiły prawa i obowiązki rolników pracujących na własny rachunek w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia w rolnictwie. Należy podkreślić, że szczegółowe wytyczne w tej kwestii dotyczące m.in.: rejestrowania wypadków, chorób zawodowych, formułowania zaleceń, tworzenia ośrodków doradztwa, prowadzenia szkoleń nt. bezpiecznej pracy w gospodarstwie rolnym oraz zagrożeń wynikających z wykonywania pracy w rolnictwie są od lat realizowane w Polsce. Wejście Polski w 2004r. w struktury Unii Europejskiej spowodowało, że Polska jako kraj członkowski stopniowo wprowadza i realizuje przepisy Wspólnoty Europejskiej odnoszące się do bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie. Należy jednak podkreślić, że prawodawstwo UE w zakresie bhp (m.in. Dyrektywa 91/414/EWG dotycząca wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin; Dyrektywa 98/24/WE w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miejscu pracy; Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy; Dyrektywa 2002/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (wibracją); Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem)) skierowane jest przede wszystkim do zakładów pracy (przemysłowych, usługowych), producentów rolnych, osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach rolniczych, a więc objętych przepisami Kodeksu Pracy, oraz do 5 producentów maszyn i urządzeń rolniczych (spełnianie kryteriów na znak bezpieczeństwa CE). Przeniesienie przepisów zawartych w Dyrektywach WE w sposób bezpośredni na grunt polskiego rolnictwa indywidualnego nie jest możliwe. Dlatego szereg instytucji pracuje nad ich dostosowaniem do warunków polskich, by mogły być one przyswojone i wypełnione przez rolnika prowadzącego własne gospodarstwo rolne, uwzględniając jego specyfikę. Wdrażanie przepisów odbywa się w sposób stopniowy, ewolucyjny wraz ze zmianami strukturalnymi i techniczno-technologicznymi, jakie zachodzę w polskim rolnictwie. 2. Przegląd i ocena instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych inicjatyw, programów działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie indywidualnym w Polsce. Sektor rolnictwa indywidualnego w Polce należy do nietypowych działów gospodarki. Specyfika zatrudnienia poprzez samozatrudnienie połączone z tytułem własności gospodarstw rolnych, ogranicza ingerencję instytucji państwowych zajmujących się nadzorowaniem przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Jednakże mając na uwadze troskę o stan zdrowia społeczeństwa oraz poprawę warunków pracy i życia osób pracujących w rolnictwie indywidualnym podejmowane są liczne inicjatywy o charakterze wychowawczym, edukacyjnym, prewencyjnym, profilaktycznym. W większości są to działania instytucjonalne, do których obligują zapisy ustawowe i statutowe. Ważną rolę w tym zakresie odgrywają również te instytucje, których działania ukierunkowane są na ochronę zdrowia ludności wiejskiej, jak też dbające o poprawę bezpieczeństwa technicznych środków używanych w produkcji rolnej. Wiodącą rolę w tym zakresie pełnią: Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Państwowa Inspekcja Pracy, Instytut Medycy Wsi, Centralny Instytut Ochrony Pracy oraz niektóre uczelnie wyższe. Warto podkreślić, że niejednokrotnie te właśnie instytucje są inicjatorami, pomysłodawcami pozainstytucjonalnych działań na rzecz bhp w społecznościach wiejskich. KASA ROLNICZEGO UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO (KRUS) Artykuł 63 Ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników zobowiązuje Kasę do prowadzenia wszechstronnej działalności prewencyjnej, której celem jest zwiększenie bezpieczeństwa i 6 higieny pracy wykonywanej przez rolników indywidualnych, a przez to zapobieganie ich wypadkom przy pracy rolniczej oraz rolniczym chorobom zawodowym. Prewencyjna działalność KRUS przebiega dwutorowo – są to działania skierowane bezpośrednio do rolnika oraz działania skutkujące zmianami prawnymi, w celu zminimalizowania ryzyka wystąpienia zagrożeń dla zdrowia i życia rolnika. Działania ukierunkowane na edukację rolnika to m.in. 1) prowadzenie nieodpłatnych (dobrowolnych) szkoleń i instruktaży dla ubezpieczonych w KRUS na temat zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym, 2) upowszechnianie wśród ubezpieczonych wiedzy o zagrożeniach wypadkami przy pracy rolniczej i chorobami zawodowymi oraz zasad ochrony zdrowia i życia. Pełny program szkoleń prowadzonych przez inspektorów KRUS wśród rolników obejmuje kilka bloków tematycznych: - informacje o KRUS i podstawowe problemy związane z ubezpieczeniem społecznym rolników - zagrożenia zdrowia i życia rolników; - zasady bezpiecznej pracy z maszynami i urządzeniami rolniczymi - zasady bezpiecznej pracy przy obsłudze zwierząt; - bezpieczeństwo pracy na wysokości, zagłębieniach i zbiornikach; - zasady bezpiecznej pracy ze środkami chemicznymi; - bezpieczne użytkowanie instalacji i urządzeń elektrycznych; - udzielanie pierwszej pomocy poszkodowanym w wypadkach. 3) organizacja pozaszkoleniowych form popularyzacji wiedzy o zagrożeniach i zasadach bhp w rolnictwie – olimpiady, konkursy, quizy oraz dla dzieci konkursy plastyczne, literackie, fotograficzne itp. 4) organizacja pokazów m.in. środków ochrony indywidualnej, bezpiecznego użytkowania pił, wymiany osłon w wałach przegubowo-teleskopowych. 5) współorganizowanie (wspólnie z PIP, MRiRW, ANR i innymi partnerami społecznymi – Ogólnopolskiego Konkursu na Bezpieczne Gospodarstwo Rolne. 6) wydawanie własnych lub zakup, i rozpowszechnienie materiałów popularyzatorskich z zakresu bhp w rolnictwie w postaci: - ulotek (m.in.: Pilarki tarczowe, Zabezpiecz się przed upadkiem, Wypadki w gospodarstwach rolnych, Zapobieganie przewróceniu się ciągnika, Wały przegubowoteleskopowe), 7 - broszur (m.in.: Ochrona zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym, Wyroby oznaczone Znakiem Bezpieczeństwa KRUS, Wyroby zwiększające bezpieczeństwo pracy w gospodarstwie rolnym, Bezpieczna obsługa maszyn i urządzeń w gospodarstwie rolnym), - książeczek dla dzieci (m.in.: Jak bezpiecznie pomagać rodzicom w gospodarstwie rolnym, Dozwolone od lat 16-tu czyli niebezpieczne prace w gospodarstwie rolnym, Niebezpieczeństwa w gospodarstwie rolnym, Zagrożenia podczas pracy i zabawy dzieci w gospodarstwie rolnym), - kalendarzy dla rolników, - filmów (np.: Użytkowanie ciągników rolniczych, Piły tarczowe i szlifierki, Wały przegubowo-teleskopowe, Podwórze i obejście gospodarskie, Ochrona roślin i nawożenie, Czy tak musiało być?), - plakatów, plansz. Poza inicjatywami, mającymi na celu poprawę warunków bhp, skierowanymi bezpośrednio do rolników i ich rodzin, KRUS podejmuje także inne działania. Są to między innymi: 1) analizowanie przyczyn wypadków i chorób zawodowych; 2) podejmowanie starań o produkcję i dystrybucję bezpiecznych środków stosowanych w rolnictwie oraz sprzętu i odzieży ochronnej dla rolników; 3) nadawanie przez Prezesa KRUS (od 1995r.) maszynom i urządzeniom o ponadstandardowym poziomie bezpieczeństwa - Znaku Bezpieczeństwa KRUS oraz wyróżnienia targowego „Dobrosław” wyrobom zwiększającym bezpieczeństwo pracy w gospodarstwie rolnym; 4) kwestionowanie jakości wyrobów i usług dla rolnictwa, których wadliwość lub źle świadczona usługa była wyłączną lub główną przyczyną wypadków przy pracy rolniczej. Wybrane publikacje KRUS, w zakresie bhp w rolnictwie: 1. Program szkolenia rolników indywidualnych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Materiał pomocniczy dla wykładowców opracowany przez IMW w Lublinie. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 1993. 2. Zagrożenia zdrowia w środowisku wiejskim. Materiały pomocnicze dla szkolących w zakresie higieny życia i pracy na wsi (red. M. Latalski). Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 1993. 8 3. Zbiór aktów prawnych dotyczących działalności Kasy w zakresie prewencji i rehabilitacji (wg stanu prawnego na dzień 1 stycznia 1994r.). Materiały pomocnicze dla pracowników KRUS. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 1994. 4. Bezpieczna obsługa maszyn i urządzeń w gospodarstwie rolnym. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 1993. 5. Bezpieczna praca ze zwierzętami w gospodarstwie rolnym. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 1995. 6. Bezpieczna praca na wysokości, w wykopach i zbiornikach w gospodarstwie rolnym. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 1995. 7. Zasady ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 1996. 8. „Niebezpieczne prace w gospodarstwach rolnych dozwolone od lat 16”. Broszurka dla dzieci, KRUS, Warszawa 1998. 9. „Jak bezpiecznie pomagać rodzicom w gospodarstwie rolnym”. Broszurka dla dzieci, KRUS, Kielce 1999. 10. Marciniak – Sroka J., Salwińska – Ciećkiewicz B.: Alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych. Orzecznictwo lekarskie, KRUS, Kraków 1999. 11. Ubezpieczenia w rolnictwie. Materiały i studia. Kwartalnik, KRUS, Warszawa (wydawane od roku 1999) 12. „Dozwolone od lat 16- stu, czyli niebezpieczne prace w gospodarstwie rolnym”. Broszurka dla dzieci, KRUS, Kielce 2001. 13. Wyroby oznaczone znakiem bezpieczeństwa. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 2003. 14. Pył występujący w rolnictwie jest niebezpieczny. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 2004. 15. Bezpieczna praca z chemicznymi środkami ochrony roślin. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 2004. 16. Chorób odzwierzęcych można się ustrzec. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 2004. 17. Klasyfikacja prac rolniczych według narażenia rolnika na działanie pyłu – zalecenia profilaktyczne. Prewencja i rehabilitacja, KRUS, Warszawa 2004. 18. Zagrożenia podczas pracy i zabawy dzieci w gospodarstwie rolnym. Broszurka dla dzieci, KRUS, Cieszyn. 19. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS – wydawnictwo coroczne, Warszawa Ponadto KRUS przygotował kilkanaście krótkich filmów monotematycznych na temat bezpiecznej pracy ze zwierzętami, ciągnikami, różnymi maszynami do wykorzystania jako materiał poglądowy w trakcie szkoleń rolników. PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY (PIP) Zakres działania i uprawnień PIP określa ustawa z 13 kwietnia 2007r. Zgodnie z jej zapisami kompetencje pracowników PIP nie obejmują nadzoru nad bezpieczeństwem i higieną pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Jednocześnie zgodnie z 9 zapisaniami ustawowymi Państwowa Inspekcja Pracy ma za zadanie inicjowanie przedsięwzięć na rzecz ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym. PIP prowadzi wielokierunkową działalność prewencyjną, skierowaną do rolników indywidualnych, której celem jest poprawa bezpieczeństwa i higieny ich pracy. Wśród podejmowanych działań znajdują się między innymi: 1. Publikowanie wydawnictw poświęconych omawianej problematyce. 2. Popularyzacja wiedzy z zakresu bhp w rolnictwie w postaci rozmaitych inicjatyw: a/ wykłady dla uczniów szkół rolniczych, b/ pogadanki dla dzieci ze szkół wiejskich, c/ konkursy wiedzy i konkursy plastyczne dla dzieci i młodzieży wiejskiej, których celem jest uświadomienie młodemu pokoleniu zagrożeń związanych z pracami w gospodarstwie rolnym, często poprzedzone pogadankami na tematy bhp, d/ organizacja punktów informacyjno-doradczych na targach rolnych, pokazy bezpiecznych maszyn, narzędzi, e/ publikacje prasowe, audycje radiowe i TV, dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie indywidualnym, audycje radiowe i TV. 3. Wizytacje w gospodarstwach indywidualnych. Inspektorzy PIP corocznie wizytują ok. 10 tys. gospodarstw rolnych i miejsc wykonywania prac polowych, zwracając szczególną uwagę na stan techniczny maszyn i urządzeń używanych podczas prac w gospodarstwie rolnym. Przedmiotem zainteresowania podczas prowadzonych wizytacji jest również udział dzieci w pracach rolniczych, szczególnie tych niebezpiecznych dla ich zdrowia i życia. Celem tych wizytacji jest wskazanie rolnikom ewentualnych nieprawidłowości i zagrożeń. Działania te mają jedynie charakter doradczy, nie mogą skutkować nałożeniem kary rolnikowi. Państwowa Inspekcja Pracy podejmuje również wspólnie z KRUS, MRiRW, ANR działania na rzecz bhp w rolnictwie indywidualnym. Do najbardziej rozpropagowanych należy ogólnopolski konkurs pod nazwą „Bezpieczne Gospodarstwo Rolne”. PIP wspólnie z KRUS organizuje pokazy bezpiecznej obsługi ciągników i agregowanych maszyn, a także innych maszyn i urządzeń używanych w rolnictwie (np. pił łańcuchowych, opryskiwaczy). Wieloletnim partnerem PIP jest Międzynarodowe Stowarzyszenie Bezpieczeństwa Socjalnego (ISSA). Współpraca inspekcji z ISSA obejmuje m.in. problematykę bhp w sektorze rolniczym. Warto dodać, że Główny Inspektor Pracy w 1994r. powołał Komisję ds. Bezpieczeństwa i Higieny Pracy w Rolnictwie. W skład Komisji wchodzą przedstawiciele 10 wielu instytucji: PIP, KRUS, IMW, MRiRW, OSP (Ochotniczej Straży Pożarnej), KR (Kółek Rolniczych), ROP (Rady Ochrony Pracy) oraz wybranych uczelni. Aktualnie Komisji przewodniczy Pani Dyrektor ds. Społecznych Departamentu Doradztwa, Oświaty Rolniczej i Nauki MRiRW - Elżbieta Karnafel-Wyka. Wybrane publikacje PIP, w zakresie bhp w rolnictwie: 1. Raport o stanie ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym, PIP, Warszawa 1996. 2. Stempski R.: Bezpieczeństwo pracy w zagrodzie wiejskiej, PIP, Warszawa 1998. 3. Stempski R.: Bezpieczeństwo pracy w rolnictwie, PIP, Warszawa 2000. 4. Stempski R.: Bezpieczeństwo pracy w rolnictwie indywidualnym, PIP, Warszawa 2005 5. Serwański Z.: Bezpieczeństwo dzieci w gospodarstwie rolnym, PIP, Warszawa 2000. 6. Serwański Z.: Bezpieczna eksploatacja urządzeń elektrycznych, PIP, Warszawa 2002 7. Serwański Z.: Pracuj bezpiecznie! Poradnik dla rolników, PIP, Warszawa 8. „Przygoda na wsi – zobacz co Ci zagraża”, Broszurka dla dzieci, PIP, Warszawa 2007. 9. „Jak bezpiecznie zachowywać się na wsi”. Broszurka dla dzieci, PIP, Warszawa. 10. Ulotki pt.: „Uwaga azbest – ważne informacje dla rolników”, „Rolnik – zawód niebezpieczny”, „Zanim ruszysz w drogę…”, „Jakich prac nie mogą wykonywać dzieci na wsi”, „Pilarki łańcuchowe w gospodarstwie rolnym”. CENTRALNY INSTYTUT OCHRONY PRACY – PAŃSTWOWY INSTYTUT BADWCZY (CIOP-PIB) CIOP-PIB jest placówką naukowo-badawczą, której przedmiotem działania są badania naukowe i prace rozwojowe prowadzące do nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych w zakładach pracy w dziedzinie bezpieczeństwa, higieny pracy i ergonomii oraz wykonywanie innych zadań szczególnie ważnych dla osiągnięcia celów polityki społeczno-gospodarczej państwa w tej dziedzinie. CIOP-PIB koncentruje się przede wszystkim na pracy w zakładach objętych przepisami Kodeksu Pracy. Nie mniej jednak problematyka bhp w rolnictwie indywidualnym jako znaczącej gałęzi gospodarki narodowej jest też uwzględniana w strategiach podejmowanych działań. Prowadząc w latach 1995-2001 działania naukowe w ramach Strategicznego Programu Rządowego (SPR-1) „Bezpieczeństwo i ochrona człowieka w środowisku pracy” zwrócił uwagę na konieczność uwzględnienia problematyki zagrożeń zdrowia i życia osób pracujących w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Realizacja tego modułu projektu została zlecona Instytutowi Medycyny Wsi w Lublinie, aczkolwiek była koordynowana przez CIOP. 11 Wydawnictwa CIOP ukierunkowane na bhp w rolnictwie to: 1. Bezpieczeństwo i higiena pracy w małych zakładach przetwórstwa owocowo – warzywnego. Poradnik, CIOP, Warszawa 1998. 2. Bezpieczeństwo i higiena pracy przy pracach polowych. Poradnik, CIOP, Warszawa 1999. 3. Bezpieczeństwo i higiena pracy przy chowie trzody chlewnej. Poradnik, CIOP, Warszawa 1999. 4. Bezpieczeństwo i higiena pracy w zagrodzie rolniczej. Poradnik, CIOP, Warszawa 1999. 5. Bezpieczeństwo i higiena pracy przy chowie bydła. Poradnik, CIOP, Warszawa 1999. 6. Dąbrowski A.: Bezpieczne użytkowanie przenośnych pilarek do drewna z piłą łańcuchową., CIOP, Warszawa 1999. 7. Karski H.: Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym w gospodarstwie rolnym, CIOP, Warszawa 1999. 8. Bargieł H., Baszczyński K., Kotarbińska E.: Środki ochrony indywidualnej do stosowania w rolnictwie, CIOP,Warszawa 1999. 9. Nazimek T., Surgiewicz J.: Zagrożenia chemiczne w rolnictwie, „ Zaprawa nasienna T zawiesinowa”, CIOP, Warszawa 1999. 10. Serwański Z., Myrcha K., Pośniak M.: Bezpieczeństwo i higiena pracy w gospodarstwach sadowniczych, CIOP, Warszawa 1999. 11. Bugajska J., Gacek W., Skowroń J.: Pierwsza pomoc w gospodarstwie wiejskim, CIOP, Warszawa 2002. INSTYTUT MEDYCYNY WSI (IMW) Instytut Medycyny Wsi w Lublinie jest placówka naukową i usługowo-leczniczą o zasięgu ogólnokrajowym. Od ponad 57 lat pracuje na rzecz szeroko pojętej ochrony ludności wiejskiej i poprawy warunków higieniczno-sanitarnych na wsi, ze szczególnym uwzględnieniem warunków osób pracujących w rolnictwie. Prowadzone badania podstawowe i prace badawczo-rozwojowe ukierunkowane są na poprawę bezpieczeństwa pracy i ochronę zdrowia pracowników rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego, a od początku lat 90-tych rolników indywidualnych. Od początku funkcjonowania Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Instytut Medycyny Wsi stał się jego partnerem w działalności na rzecz ochrony zdrowia rolników. Na zlecenie KRUS Instytut opracował kompleksowy „Program ochrony zdrowia i życia rolników”, którego wdrożeniowym efektem w zakresie bhp było między innymi: - ustanowienie w 1995r. przez Prezesa KRUS w porozumieniu z Przewodniczącym Rady Ubezpieczenia Społecznego Rolników, Ministrem Zdrowia i Opieki Zdrowotnej, Ministrem Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej –„Zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym”, 12 - przyjęcie i wydanie „Programu szkolenia rolników indywidualnych w zakresie bhp, wg którego inspektorzy KRUS prowadzą szkolenia w terenie, - prowadzenie szkoleń inspektorów KRUS w zakresie zagadnień dotyczących wypadków, zatruć i chorób zawodowych oraz zasad ergonomicznej i bezpiecznej pracy w rolnictwie. Pracownicy IMW byli ponadto pomysłodawcami i autorami : - wykazu „Szczególnie niebezpiecznych prac i czynności, których nie należy powierzać dzieciom do lat 15 w gospodarstwach rolnych (wydanego i podpisanego przez KRUS, Głównego Inspektora Pracy i Ministra Rolnictwa), - „Koncepcji systemu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad ludnością rolniczą z uwzględnieniem warunków pracy i bytowania” (opracowanej z inicjatywy Głównego Inspektora Pracy i Ministra Zdrowia), - „Systemu popularyzacji wiedzy z zakresu bezpieczeństwa pracy i ergonomii obejmującego rolników indywidualnych i ich rodziny” (opracowanego w ramach Strategicznego Programu Rządowego (SPR-1) „Bezpieczeństwo i ochrona człowieka w środowisku pracy”). - „Programu i materiałów dydaktycznych do nauczania bhp w szkołach rolniczych” oraz „Programu nauczania bhp w szkołach podstawowych” (w ramach SPR-1) - Materiałów dydaktycznych z zakresu bhp w rolnictwie dla wykładowców Ośrodków Doradztwa Rolniczego (w ramach SPR-1), - Materiałów popularyzujących wiedzę z zakresu bhp w rolnictwie (ulotki, broszury, poradnik BHP w indywidualnym gospodarstwie rolnym z kalendarium na 2001r.). Należy podkreślić, że Instytut Medycyny Wsi, jeszcze przed wejściem Polski w struktury UE, podjął się opracowania zestawu uregulowań prawnych umożliwiających wdrożenie do prawa krajowego dyrektywy UE dotyczącej biologicznych czynników w środowisku pracy. IMW (dla Ministra Rolnictwa, w ramach SPR-1) opracował 2 projekty Rozporządzeń zgodnych z dyrektywami UE, w sprawie: BHP przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin i nawozów mineralnych oraz BHP przy obsłudze zwierząt gospodarskich. Wśród inicjatyw podejmowanych przez Instytut, których celem jest poprawa bezpieczeństwa i higieny pracy w gospodarstwach indywidualnych, była działalność szkoleniowa inspektorów KRUS i PIP, nauczycieli ponadpodstawowych szkół o profilu rolniczym, a także samych rolników. Mając na uwadze specyfikę polskiego rolnictwa indywidualnego, zmiany w nim zachodzące Instytut corocznie od 1994r. organizuje wspólnie z PIP i Centralą KRUS forum dyskusyjne nad problemami bhp w rolnictwie, na cyklicznych seminariach „Ergonomii, 13 bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie”. Od kilku lat mają one charakter międzynarodowy. Problematyka dotychczasowych seminariów to: 1. Ergonomia i higiena pracy w rolnictwie (1994r.) 2. Wypadkowość w rolnictwie (1995r.) 3. Zagrożenia chemiczne w rolnictwie (1996r.) 4. Zagrożenia biologiczne w rolnictwie (1997r.) 5. Zagrożenia fizyczne w rolnictwie (1998r.) 6. Choroby zawodowe i parazawodowe w rolnictwie (1999r.) 7. Obciążenie fizyczne i psychiczne pracą w rolnictwie (2000r.) 8. Aktualny stan ergonomii w rolnictwie – potrzeby na przyszłość (2001r.) 9. Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne w rolnictwie (2002r.) 10. Problemy ludzi starszych i niepełnosprawnych w rolnictwie (2003r.) 11. Skażenie środowiska pracy i bytowania w rolnictwie (2004r.) 12. Chemiczne zagrożenia w rolnictwie – stan aktualny i perspektywy (2005r.) 13. Wypadki w rolnictwie – dynamika zmian w ostatniej dekadzie (2006r.) 14. Stres w pracy i życiu rolnika – jego skutki zdrowotne (2007r.) 15. Rozpoznanie i sposoby ograniczania ryzyka chorób układu mięśniowoszkieletowego, związanych z pracą w rolnictwie (2008r.). Efektem upowszechniającym osiągnięcia każdego seminarium jest monografia zawierająca naukowe opracowania poszczególnych wystąpień. Wśród bardzo ważnych inicjatyw podjętych przez Instytut, mających na celu promocję bezpiecznej pracy w rolnictwie, są działania ukierunkowane na dzieci i młodzież wiejską, a zatem potencjalnych przyszłych rolników. Poza wykazem „Szczególnie niebezpiecznych prac i czynności, których nie należy powierzać dzieciom do lat 15 w gospodarstwach rolnych”, została opracowana i opublikowana monografia pt. „Zagrożenia zdrowia dzieci angażowanych do prac w rodzinnym gospodarstwie rolnym” oraz „Zasady udziału dzieci w pracach rodzinnego gospodarstwa rolnego”. Przedstawiciel IMW – dr S. Lachowski uczestniczy w działaniach Biura Rzecznika Praw Dziecka mających na celu intensyfikację działań na rzecz ochrony zdrowia i życia dzieci wiejskich. Instytut jest również współtwórcą Programu pt. „Ograniczenie wykluczenia społecznego oraz wyrównanie szans dzieci z terenów wiejskich i małych miast poprzez tworzenie sieci świetlic środowiskowych w wybranych gminach na terenach wschodnich Polski” realizowanego i inicjowanego przez wiele instytucji (m.in. firmę farmaceutyczną GlaxoSmithKline, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Chrześcijańskich Organizacji Wiejskich, IMW). W ramach 14 działalności świetlic realizowane są m.in. zajęcia nt. bezpieczeństwa dzieci w środowisku wiejskim (bezpieczna droga do szkoły; bezpieczeństwo w domu i zagrodzie rolniczej; zasady pomocy rodzicom w pracach rolnych). Instytut jest twórcą wielu publikacji odnoszących się do kwestii bhp w rolnictwie, m.in.: 1. Warunki pracy i profilaktyka medyczna w rolnictwie, leśnictwie i przemyśle rolno – spożywczym (red. M. Latalski), PZWL, Warszawa 1987. 2. Zagórski J., Bujak F., Jastrzębska J.: Wstępna ocena zagrożeń zawodowych w rolnictwie indywidualnym na podstawie wybranych typów gospodarstw rolnych, IMW, Lublin 1996. 3. Zagrożenia zdrowotne i wypadkowość w rolnictwie ( red. J. Zagórski, S. Lachowski ), IMW, Lublin 1998. 4. Toś – Luty S., Chodorowska G.: Zapobieganie chorobom zawodowym skóry u producentów chmielu, IMW, Lublin 1999. 5. Dutkiewicz J.: Co rolnik powinien wiedzieć o zagrożeniach biologicznych w środowisku pracy i wywoływanych przez nie chorobach, IMW, Lublin 1999. 6. Bujak F.: Program nauczania BHP w szkołach średnich o profilu rolniczym, IMW, Lublin 1999. 7. Materiały dydaktyczne dla nauczycieli ponadpodstawowych szkół o profilu rolniczym z zakresu BHP (red. F. Bujak), IMW, Lublin 1999. 8. Skórska Cz.: Jak ustrzec się przed chorobami wywołanymi przez pyły organiczne?, IMW, Lublin 1999. 9. Śpiewak R.: Jak ustrzec się przed chorobami skóry w rolnictwie?, IMW, Lublin 2000. 10. Materiały dydaktyczne z zakresu BHP w rolnictwie dla wykładowców ośrodków doradztwa rolniczego, Podręcznik i foliogramy (red. F. Bujak), IMW, Lublin 2000. 11. Przeciwdziałanie chorobom wynikającym z obciążeń fizycznych u rolników (red. F. Bujak), IMW, Lublin 2006 12. Cisak E., Chmielewska – Badora J., Zwoliński J.: Profilaktyka chorób przenoszonych przez kleszcze w środowisku pracy leśników i rolników, IMW, Lublin 2007. Warte podkreślenia jest to, że wszystkie omawiane instytucje jednoczą swe wysiłki w celu poprawy warunków bhp w rolnictwie, nawiązując współpracę naukową, tworząc wspólnie programy wdrożeniowe, realizując rozmaite przedsięwzięcia. Ponadto w obrębie województw lub powiatów tworzone są Komisje ds. BHP w Rolnictwie. W ich skład wchodzą najczęściej przedstawiciele instytucji związanych z szeroko rozumianą działalnością rolniczą. Głównym ich zadaniem jest popularyzacja wiedzy z zakresu bhp, ze szczególnym ukierunkowaniem na młodzież i dzieci zamieszkujące tereny wiejskie. Działanie na rzecz bezpieczeństwa podczas wykonywania prac w rolnictwie pozostają także w sferze działalności naukowej uczelni wyższych. Duże osiągnięcia w tej dziedzinie mają: Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie oraz Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie. 15 UNIWERSYTET PRZYRODNICZY we WROCŁAWIU, a w szczególności Zakład Eksploatacji Maszyn Rolniczych Instytutu Inżynierii Rolniczej, prowadzi działalność naukową dotyczącą ergonomii i bhp w rolnictwie. Głównym obszarem zainteresowań naukowych w tej dziedzinie jest wypadkowość w produkcji rolniczej i tworzenie założeń do komputerowego wspomagania rejestracji i analiz wypadków w rolnictwie indywidualnym, a także profilaktyka wypadkowa i promocja bezpiecznej pracy podczas eksploatacji maszyb rolniczych. Istotnym wkładem w popularyzację wiedzy z zakresu bhp w rolnictwie jest organizowanie szkoleń dla kadry KRUS i PIP oraz samych rolników, głównie na temat technicznych uwarunkowań wypadkowości w rolnictwie. UNIWERSYTET ROLNICZY w KRAKOWIE, w tym przede wszystkim Katedra Eksploatacji Maszyn, Ergonomii i Podstaw Rolnictwa Wydziału Agroinżynierii swoje działania naukowo-popularyzatorskie koncentruje na projektowaniu ergonomicznych rozwiązań dotyczących technicznych środków produkcji rolnej oraz analizie wpływu postępu technicznego w rolnictwie na zmniejszenie zjawiska wypadkowości wśród rolników indywidualnych. UNIWERSYTET PRZYRODNICZY w LUBLINIE Wydział Inżynierii Produkcji – swoje działania naukowe prowadzi m.in. w zakresie analizy rozwoju i efektywności mechanizacji w gospodarstwie rolnym, badaniach doskonalenia konstrukcji narzędzi i maszyn uprawowych w aspekcie ergonomii, jak również bezpieczeństwa ich użytkowania. Ponadto podobnie jak w dwóch wymienionych już Uniwersytetach, wśród działań naukowych znajdują się również badania nad technologicznymi przyczynami wypadków w rolnictwie. Efekty prac naukowych znajdują swoje praktyczne zastosowanie w postaci patentów, wzorów użytkowych, jak też bardzo licznych ekspertyz (128) dla Instytutu Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa (IMBER). Nadzór nad działaniami w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie pełni Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Do jego kompetencji należy również inicjowanie różnych działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Poza instytucjonalnymi działaniami na rzecz poprawy bezpieczeństwa i higieny w rolnictwie indywidualnym, wynikającymi z działalności statutowej tych instytucji, 16 podejmowane są również inicjatywy pozainstytucjonalne. W bardzo wyraźny sposób włączają się w nie organizacje funkcjonujące w obrębie społeczności lokalnych. Są to między innymi Ochotnicze Straże Pożarne (w ramach współpracy z KRUS jej członkowie szkoleni są w sposobie udzielania przedlekarskiej pierwszej pomocy (tworzony jest system ratownictwa przedmedycznego w rejonach wiejskich), Koła Gospodyń Wiejskich, Sołtysi. Ich przedstawiciele często stają się liderami społeczności wiejskich, którzy organizują przedsięwzięcia prewencyjne inicjowane przez Powiatowe Komisje ds. BHP w Rolnictwie, przy wsparciu partnerów wchodzących w skład tychże Komisji. Przedsięwzięcia te są realizowane przy różnych okazjach – dożynki, festyny, zawody, konkursy, spotkania społeczności lokalnej. Forma i zakres tych działań zależą od pomysłowości i zdolności organizacyjnych liderów. Reasumując, należy podkreślić, że działania instytucjonalne i pozainstytucjonalne dotyczące bhp w rolnictwie odgrywają bardzo dużą rolę w prewencji wypadkowej, jak również profilaktyki chorób zawodowych. Wg statystyk KRUS stale maleje liczba wypadków w rolnictwie indywidualnym (np. 1993r. – odnotowano 65 936 wypadków, w 2003r. – 52556, a w 2006r. – 32 564 zdarzeń wypadkowych). Bez wątpienia istotny wpływ na taki stan rzeczy ma rosnąca świadomość rolników na temat zagrożeń związanych z wykonywaną przez nich pracą. Nie mniej jednak nie zmienia to faktu, że efektywność podejmowanych inicjatyw jest wciąż niezadowalająca. Wskaźnik wypadkowości w rolnictwie indywidualnym pozostaje wciąż wyższy od wskaźnika wypadkowości dla pracujących poza rolnictwem. Wskazuje to na konieczność wzmożenia i rozszerzenie działań edukacyjnych w sferze bezpiecznej pracy w gospodarstwach rolnych, a także zobligowania rolników do stosowania zasad bhp poprzez usankcjonowania prawne. 3. Analiza i ocena zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym wydanych jako zalecenia na podstawie art. 63 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990r. Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 roku nakłada na Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego obowiązek prowadzenia działalności na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej i rolniczym chorobom zawodowym. W szczególności, artykuł 63, ustęp 2 w/w Ustawy mówi: Prezes Kasy w porozumieniu z Radą 17 Rolników, ministrem właściwym do spraw zabezpieczenia społecznego, ministrem właściwym do spraw rozwoju wsi oraz ministrem właściwym do spraw zdrowia określa zasady ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym. Zasady te są zaleceniami dotyczącymi wyposażenia gospodarstwa, zabezpieczenia osób pracujących oraz sposobu wykonywania czynności związanych z działalnością rolniczą, ustanowionymi w celu zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej i rolniczym chorobom zawodowym. W związku z tym w 1994 roku Instytut Medycyny Wsi w Lublinie na zapotrzebowanie KRUS opracował Program ochrony zdrowia i życia rolników, który był podstawą do ustanowienia przez Prezesa KRUS w 1995 roku Zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym. Zasady te dotyczą sześciu najważniejszych rodzajów czynności wykonywanych przez rolników, a mianowicie: przy użytkowaniu ciągników, maszyn, urządzeń i narzędzi rolniczych; przy użytkowaniu urządzeń i instalacji elektrycznych; w transporcie rolniczym; przy stosowaniu środków ochrony roślin; przy obsłudze zwierząt oraz przy pracach na wysokości lub w zagłębieniach. Ponadto Zasady zawierają rozdział pt.: Postępowanie w razie wypadku. W roku 1998 dołączono również Wykaz prac i czynności szczególnie niebezpiecznych, których nie należy powierzać dzieciom do lat 15 w gospodarstwach rolnych. Wspomniane zasady ukierunkowane są na ochronę zdrowia osób pracujących w gospodarstwach rolnych i dostosowane są do obecnego prawa obowiązującego w Polsce. Wejście Polski w struktury UE wymusza dostosowanie polskich przepisów prawa do ustawodawstwa unijnego. Proces zmian prawnych przebiega stopniowo. W przyszłości (2011r.) Polska ma dostosować działalność gospodarstw rolnych do wytycznych UE uwzględniając podjęte decyzje w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (rozporządzenie Rady (WE) nr 2012/2006 z dnia 19 grudnia 2006r.). Zgodnie z tym rozporządzeniem otrzymywanie płatności przez rolników (i ich wysokość) wg nowych zasad powiązane będzie z obowiązkiem spełnienia przez gospodarstwo określonych przepisami wymogów. Jest to tzw. zasada wzajemnej zgodności (cross-compliance). Minimalne wymagania dotyczą: - ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami wynikającymi z prowadzonej w gospodarstwie działalności; - wytwarzania produktów rolniczych w sposób nie zagrażający zdrowiu ludzi i zwierząt (produkcja roślinna i zwierzęca); - zapewnienia warunków dobrostanu zwierząt; - użytkowania gruntów w sposób nie pogarszający ich jakości. 18 Większość zasad wzajemnej zgodności cross-compliance odnosi się do sposobu prowadzenia upraw roślinnych, hodowli i chowu zwierząt w sposób zapewniający otrzymanie „zdrowych” produktów wysokiej jakości przy jednoczesnym zachowaniu czystości środowiska naturalnego oraz dbałości o dobrostan hodowanych zwierząt. Realizacja tych zaleceń ma odbywać się zgodnie z zasadami bhp. Wśród zasad bhp w sposób bezpośredni skierowanych do rolników są między innymi te dotyczące stosowania środków ochrony roślin. Mają one charakter bardziej rygorystyczny, aniżeli te utworzone zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami - wydawane dotychczas przez Prezesa KRUS. Zasady wzajemnej zgodności nakładają na rolników posiadanie rozległej wiedzy i kwalifikacji m.in. w zakresie bezpiecznej obsługi zwierząt, stosowania nawozów, wielkości i sposobu zagospodarowania budynków gospodarskich.. Wymagania wzajemnej zgodności cross-compliance są tworem komplementarnym w stosunku do propagowanych przez KRUS Zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwach rolnych. Zawarte w nich wytyczne stanowią wspólną platformę dla nowo tworzonych zasad, uwzględniających aktualne przepisy prawa i stan wiedzy naukowej. Realizacja omawianych wymagań w gospodarstwach rolnych bez wątpienia w sposób pośredni służy zdrowiu człowieka (dbałość o wytworzenie zdrowej żywności i ekologię środowiska naturalnego). Natomiast zasady ochrony zdrowia tworzone przez KRUS odnoszą się bezpośrednio do tych czynności wykonywanych przez rolników, które najczęściej mogą skutkować wypadkiem lub zachorowaniem. Traktując gospodarstwo rolne jako miejsce pracy, a zarazem miejsce bytowania rolnika i jego rodziny, należy poszerzyć zakres opracowywanych zasad mających na celu ochronę zdrowia, nie zawężając ich głównie do sfery wypadkowej i tylko do dobrostanu człowieka pracującego, lecz również „dobrostanu” otaczającej go flory i fauny. Badania przeprowadzone przez IMW w Lublinie wykazały, że choroby układu mięśniowoszkieletowego należą do najczęściej zgłaszanych problemów zdrowotnych przez osoby pracujące w gospodarstwach rolnych. Natomiast wśród chorób zawodowych u rolników (wg statystyk KRUS z 2006r.) dominuje borelioza (choroba roznoszona przez kleszcze), choroby górnych dróg oddechowych oraz choroby skóry. Istotnym problemem zdrowotnym mieszkańców wsi, podobnie jak mieszkańców miast, są także choroby nowotworowe. Stąd wydaje się koniecznym sformułowanie i rozpropagowanie zasad ochrony zdrowia, których stosowanie mogłoby zmniejszyć ryzyko wystąpienie wspomnianych chorób lub/i skutkować wczesnym ich wykryciem, jak np. w przypadku chorób nowotworowych. 19 Efektywność dotychczas propagowanych zasad, jak i tych nowo formułowanych może być zapewniona tylko w sytuacji stosowania się rolników do zaleceń, a nie jedynie ich znajomości. Jak już wielokrotnie podkreślano, aktualnie respektowanie Zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym przez rolników jest dobrowolne. Wynika to z faktu, że rolnicy indywidualni jako osoby samozatrudniające się nie podlegają przepisom Kodeksu Pracy. Zdecydowanie inna sytuacja jest w przypadku gospodarstw rolnych zatrudniających pracowników. Podlegają one przepisom prawa pracy, także w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Zgodnie ze zmianami w Kodeksie Pracy obowiązującymi od 1 stycznia 2008r. – Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy (Art.207),a przestrzeganie przepisów i zasad bhp jest podstawowym obowiązkiem pracownika (Art.211). Po stronie pracodawcy leży zapewnienie osobom przyjmowanym do pracy wstępnych badań lekarskich oraz badań okresowych (Art.229), a także szkolenia wstępnego z zakresu bhp oraz szkoleń okresowych w tym zakresie (Art.2373,4). Zgodnie z Art.23711 – „Pracodawca zatrudniający więcej niż 100 pracowników tworzy służbę bezpieczeństwa i higieny pracy, pełniącą funkcje doradcze i kontrolne w zakresie bhp, zaś pracodawca zatrudniający do 100 pracowników powierza wykonanie zadań służby bhp pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy. Pracodawca posiadający ukończone szkolenie niezbędne do wykonywania zadań służby bhp może sam wykonywać zadania tej służby, jeżeli: zatrudnia do 10 pracowników lub zatrudnia do 20 pracowników i jest zakwalifikowany do grupy działalności, dla której ustalono nie wyższą niż trzecią kategorię ryzyka w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych”. Podleganie przepisom Kodeksu Pracy skutkuje nadzorowaniem, kontrolowaniem przestrzegania przepisów prawa pracy przez PIP. W przypadku łamania przepisów na pracodawcę nakładane są kary. Przeniesienie przepisów bhp zawartych w Kodeksie Pracy w sposób bezpośredni i natychmiastowy na grunt rolnictwa indywidualnego budzi wiele zastrzeżeń. Spotyka się również z dużym oporem ze strony rolników oraz Krajowego Związku Kółek i Organizacji Rolniczych. Wiązałoby się ono z dużymi nakładami finansowymi na niezbędne inwestycje, by gospodarstwo spełniało stawiane wymogi w zakresie bhp. Dużą wątpliwość budzi również kwestia udziału w pracach gospodarstwa członków rodzin właściciela, którzy nie są zatrudniani na umowę o pracę (często są to prace dorywcze), w sytuacji, gdy k.p. wyraźnie mówi o obowiązku przestrzegania przepisów bhp przez pracodawców i pracowników. 20 Jednocześnie Resort Pracy czyni starania, aby rolnicy i członkowie ich rodzin pracujący w indywidualnych gospodarstwach byli objęci przepisami k.p. Wówczas PIP zyskałaby prawo do kontrolowania gospodarstw rolnych pod kątem bhp. Realizacja tych starań mieściłaby się w zakresie projektu strategii na rzecz bhp w latach 2008-2012, dzięki której rząd chce ograniczyć liczbę wypadków w rolnictwie. Naszym zdaniem takie szersze uprawnienia mogłyby pozostać w gestii firmy ubezpieczeniowej (aktualnie KRUS) wzorem innych krajów UE. Instytut Medycyny Wsi od kilku lat zwraca uwagę na konieczność objęcia rolników profilaktyczną opieką medyczną, ale przy jednoczesnym respektowaniu podstawowych praw obywatelskich wynikających z poszanowania prywatności i swobodnego dysponowania własnością. Co prawda, wydana w 2003 roku Ustawa o służbie medycyny pracy przewiduje, że rolnicy indywidualni mogą korzystać z usług służb medycyny pracy – ale na zasadzie dobrowolności i na własny koszt. Oznacza to praktycznie pozbawienie ich profilaktycznej opieki medycznej, jako że w mentalności polskiego rolnika ciągle nie mieści się uznanie potrzeby opłacania usług medycznych w chwili, kiedy nie są one wymuszone chorobą, a które gwarantują zapisy Konstytucji RP (Art.68). Dotychczasowa działalność naukowo-badawcza Instytutu Medycyny Wsi pozwoliła na przygotowanie, przy znacznym zaangażowaniu i zainteresowaniu ze strony KRUS, propozycji wieloletniego programu, pt.: Opieka profilaktyczna nad ludnością wiejską. Wprowadzenie tego programu pozwoliłoby na: • zapewnienie rolnikom indywidualnym obligatoryjną, profilaktyczną opiekę zdrowotną w związku z wykonywaną przez nich pracą; • wdrożenie systemu bezpiecznej pracy oraz ustawowych form nadzoru nad warunkami pracy. Mając na względzie sytuację prawną indywidualnych gospodarstw rolnych (tytuł własności), ich specyfikę oraz konieczność podjęcia prawnych uregulowań w sferze objęcia rolników profilaktyczną opieką lekarską i zobligowania ich do przestrzegania przepisów bhp, należałoby dokonać zapisów ustawowych specyficznych dla tej tylko kategorii zawodowej. 21 II. UWARUNKOWANIA STANU ZDROWIA ROLNIKÓW INDYWIDUALNYCH, PRZYCZYNY WYSTĘPOWANIA CHORÓB ZAWODOWYCH ORAZ WYPADKÓW W GOSPODARSTWIE ROLNYM Czesława Skórska Zakład Biologicznych Szkodliwości Zawodowych Instytut Medycyny Wsi w Lublinie ZAGROŻENIA WYWOŁANE PRZEZ CZYNNIKI BIOLOGICZNE – PYŁ ORGANICZNY I NIEORGANICZNY 1. Definicja pyłu Pył nazywany przez rolników potocznie kurzem zauważany jest przede wszystkim w postaci zabrudzenia rąk, twarzy, ubrania oraz jako pył osiadły na sprzętach. Natomiast pył, który jest wdychany podczas pracy nie jest zauważany mimo podrażnienia spojówek oczu, czy zaczopowanie śluzówki nosa. Pył ten w rzeczywistości stanowi zagrożenie dla zdrowia człowieka. W większości przypadków objawy chorobowe wywoływane przez pył rolniczy nie występują zaraz po pracy, ale zwykle dopiero w kilka godzin po pracy. Wdychanie pyłu podczas pracy to bezpośredni kontakt z organizmami żywymi i składnikami gleby występującymi w pyle, które działają szkodliwie na organizm człowieka. Biologiczne czynniki szkodliwe w środowisku pracy to takie mikro- i makro- organizmy występujące w środowisku pracy oraz takie struktury i substancje wytwarzane przez te organizmy, które wywierając szkodliwy wpływ na organizm ludzki mogą być czynnikami etiologicznymi chorób pochodzenia zawodowego. Należą do nich zarówno mikro- i makro-organizmy będące przyczyną chorób alergicznych i toksycznych, jak też drobnoustroje wywołujące choroby zakaźne. 2. Skład pyłu rolniczego • Fizyczne i chemiczne składniki pyłu. W pyle rolniczym znajdują się stałe elementy roślinne, cząstki mineralne pochodzenia glebowego, cząstki metalu pochodzące z pracujących urządzeń mechanicznych, cząstki chemiczne pochodzące z rozsiewanych nawozów i pestycydów oraz zanieczyszczenia 22 pośrednio dostające się do gleby pochodzące ze spalin maszyn rolniczych i samochodów, cząstek odpadów przemysłowych i zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego. Zawiera on cząstki o różnej wielkości (jest dyspersyjny). Znajduje się w nim dużo małych cząstek o rozmiarach mniejszych od 5 μm przedostających się w czasie oddychania wprost do pęcherzyków płucnych. O tych cząstkach mówi się, że jest to frakcja respirabilna – najbardziej niebezpieczna dla układu oddechowego rolników gdyż ma zdolność przenikania wgłęb płuc. W rozprzestrzenianiu się czynników szkodliwych w rolnictwie, największe znaczenie ma droga powietrzna (aerogenna) polegająca na wdychaniu aerozolu pyłowego lub kropelkowego, który zawiera duże ilości drobnoustrojów, toksyn i alergenów. Czynniki te, działają drogą powietrzną również na skórę i spojówki. Kontakt bezpośredni przez skórę ma także istotne znaczenie, gdyż tą drogą przedostaje się do ustroju ludzkiego wiele toksyn i alergenów roślinnych i zwierzęcych, powodując miejscową reakcję zapalną skóry Biologiczne czynniki szkodliwe mogą rozprzestrzeniać się również przez wodę, glebę oraz przez krwiopijne stawonogi. • Biologiczne czynniki szkodliwe występujące w pyle rolniczym. Badania środowiskowe połączone z oceną stanu zdrowia rolników przeprowadzane w ostatnich latach w kraju i zagranicą ujawniły, że głównym biologicznym czynnikiem szkodliwym pyłów rolniczych są drobnoustroje (bakterie Gram-ujemne , termofilne promieniowce, grzyby pleśniowe) i endotoksyny, które w zależności od jakości produkcji, sposobu składowania i warunków przerobu występują w dużym przedziale od 0,5 - 1 000 000,0 tys. cfu/ m3(Tabela 1). Oceniając narażenie na aerogenne drobnoustroje w poszczególnych środowiskach pracy zauważamy, że jest ono największe podczas wykonywania prac rolniczych (106- 109 tys. cfu /m3) przede wszystkim podczas rozładunku surowców, zadawania pasz oraz w spichrzach zbożowych, wytwórniach pasz, magazynach podczas przeładunku spleśniałego surowca, a także w hodowli drobiu i chlewniach. Wysoki stopień narażenia ( w zakresie 105- 106 tys. cfu/m3 ) odnotowano przy wykonywaniu większości prac rolniczych. Równie wysoki, stwierdzono w oborach dla bydła, wylęgarniach, przy suszeniu i czyszczeniu ziół, międleniu lnu. Wśród drobnoustrojów najliczniej występowały : termofilne promieniowce z gatunku Thermoactinomyces vulgaris i Streptomyces albus ; pałeczki Gram-ujemne z gatunku Pantoea agglomerans, Alcaligenes faecalis, Acinetobacter calcoaceticus ; ziarniaki Gram-dodatnie z rodzajów 23 Stephylococcus i Streptococcus oraz grzyby pleśniowe z gatunków Aspergillus fumigatus, Aspergillus clavatus, Asprgillus flavus, oraz rodzaje Penicillium sp. i Alternaria sp.. Udział frakcji respirabilnej tzn. cząstek o rozmiarach mniejszych od 5 μm. zawiera się w granicach 40-98%, a drobnoustrojów w stosunku do ogólnej liczby w granicach 4050% . Z badań wynika, że głównym czynnikiem szkodliwym pyłów rolniczych są drobnoustroje rozwijające się na zamoczonych i źle przechowywanych produktach, (bakterie Gram-ujemne wytwarzające endotoksyny, termofilne promieniowce, grzyby pleśniowe), które w zależności od jakości produkcji, sposobu składowania i warunków przerobu występują w gospodarstwach w dużych ilościach. Obecność ich w pyłach rolniczych może wykazywać w stosunku do osób narażonych zawodowo działanie: zakaźne, alergizujące, toksyczne, drażniące i rakotwórcze. Długotrwałe oddziaływanie tych czynników może prowadzić do powstawania chorób o podłożu zawodowym. Priony, wirusy i bakterie występują w organizmach zwierzęcych i roślinnych lub na ich powierzchni. Po przedostaniu się do środowiska zewnętrznego przenikają do wody, ścieków, gleby, odpadów, występują także w ściółce, nawozie, pyle drzewnym i powietrzu. Priony wywołują u ludzi (zakaźne gąbczaste zwyrodnienie mózgu) chorobę Creutzfeldta_Jacoba oraz u zwierząt (gąbczaste zwyrodnienie mózgu u bydła BSE) „chorobę szalonych krów” i tzw. „trzęsawkę” u owiec.. Wirusy - wśród wirusów wywołujących ospopodobne choroby skóry i grypopodobne zakażenia rolników należy wymienić wirusy odzwierzęce występujące u przeżuwaczy: wirus niesztowicy, wirus ospy krów, wirus guzków dojarek, wirus pęcherzykowatego zapalenia jamy gębowej bydła i wirus pryszczycy. Wirus rzekomego pomoru drobiu powoduje u hodowców drobiu ostre zapalenie spojówek. Wirus wścieklizny stanowi zagrożenie dla osób zawodowo narażonych na ukąszenie przez chore zwierzęta między innymi leśnicy, którzy narażeni są ponad to na zakażenie wirusem kleszczowego zapalenia mózgu. Wirus ten przenoszony jest w Polsce przez kleszcze z rodzaju Ixodes i Dermacentor. Jednym ze sposobów zapobiegania tej chorobie jest zastosowanie szczepień ochronnych. Bakterie należące do riketsji i chlamydii są częstą przyczyną chorób odzwierzęcych u rolników hodowców. Riketsja gorączki Q występuje u bydła, owiec, gryzoni i kleszczy. Do zakażenia dochodzi drogą powietrzno-pyłową poprzez wtarcie drobnoustroju przez uszkodzony naskórek. 24 Zarazek choroby ptasiej (Chlamydia psittaci) występuje u ptaków dzikich i hodowlanych: kur, kaczek, gęsi, gołębi i papug. Chlamydia psittaci wywołuje u hodowców chorobę zwaną papuzicą lub ornitozą . Zakażenie następuje drogą powietrzną poprzez wdychanie aerozolu pyłowego lub kropelkowego zanieczyszczonego wydalinami ptaków, powodując śródmiąższowe zapalenie płuc z wysoką gorączką. Bakterie - Spośród bakterii, pałeczki Gram-ujemne odgrywają szczególnie ważną rolę w patologii zawodowej rolników. Niektóre gatunki mogą być przyczyną zawodowych chorób zakaźnych, przeważnie odzwierzęcych, a uważane za nieszkodliwe saprofity pałeczki Gramujemne bytujące na powierzchni roślin i zwierząt, stanowią w świetle najnowszych badań, jedną z najważniejszych przyczyn chorób układu oddechowego wywołanych przez pyły organiczne, wydzielając do środowiska chorobotwórcze endotoksyny i alergeny. Występujące w pyłach organicznych pałeczki Gram-ujemne pochodzenia roślinnego mogą być przyczyną chorób alergicznych (alveolitis allergica, astma oskrzelowa), a także wytwarzają endotoksynę bakteryjną, która może wywoływać choroby o podłożu immunotoksycznym, takie jak ODTS, Wśród tych pałeczek szczególne znaczenie chorobotwórcze ma gatunek Pantoea agglomerans, który występuje pospolicie na powierzchni wielu roślin zwłaszcza na ziarnie zbóż. W ostatnich latach dostarczono wiele dowodów na to, że Pantoea agglomerns stanowi częstą przyczynę alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych (alveolitis allergica) u rolników i osób zawodowo narażonych (np. młynarze, pracownicy elewatorów) na wdychanie pyłu zbożowego. Pałeczki te wytwarzają również endotoksynę o wysokim stopniu aktywności biologicznej. Wykazano, że pałeczki Gram-ujenne z gatunku Alcaligenes faecalis również mogą być przyczyną alveolitis allergica u rolników narażonych na pył jęczmienny i z siana. Bakterie te stanowią też przyczynę zawodowych chorób płuc u osób pracujących z ziołami, u których obserwowano patologiczne objawy ze strony układu oddechowego, takie jak duszność i kaszel, w wyniku wdychania pyłu w czasie pracy. Szczególnie częste w pyle z drobiu i w chlewni ziarniakowate pałeczki Gram-ujemne Acinetobacter calcoaceticus są potencjalnym czynnikiem zagrożenia zawodowego tej grupy rolników. Badania epidemiologiczne pracowników zakładów drobiarskich potwierdziły związek pomiędzy stopniem ekspozycji na Acinetobacter calcoaceticus a odpowiedzią immunologiczną (w teście precypitacji w żelu) na alergen tych bakterii. 25 Endotoksyna bakteryjna - występuje w zewnętrznej warstwie ściany komórkowej bakterii Gram-ujemnych, która uwypukla się w wielu miejscach i następnie łatwo uwalnia ją do środowiska zewnętrznego w postaci malutkich od 30 do 50 nm owalnych cząsteczek. W pyłach organicznych występują one w tej postaci i wraz frakcją respirabilną wnikając w głąb płuc. Ryzyko ekspozycji na endotoksynę zwiększa fakt, że substancje te mogą występować w pyle w dużych ilościach po wyschnięciu i śmierci bakterii. Endotoksyna wytwarzana przez bakterie Gram-ujemne nie jest tak silną trucizną, jak toksyny wytwarzane przez niektóre bakterie beztlenowe (np. toksyna jadu kiełbasianego), które spożyte w minimalnych dawkach z pokarmem mogą zabić człowieka Stanowi ona jednak poważne zagrożenie dla rolników (niektórzy naukowcy uważają, że bodaj największe spośród wszystkich czynników biologicznych) z innego powodu: wdychana wraz z pyłem łatwo dostaje się w głąb pęcherzyków płucnych i tam “oszukuje” komórki systemu odpornościowego człowieka zmuszając je do nadmiernej produkcji zwykle pożytecznych substancji białkowych. W rezultacie tych zaburzeń, system odpornościowy człowieka obraca się przeciw własnym tkankom i powoduje procesy zapalne w płucach, a w konsekwencji duszność, gorączkę, dreszcze i wiele innych objawów. Endotoksyny, które w zależności od jakości produkcji, sposobu składowania surowców, warunków przerobu i czystości gospodarstwa występują w dużych ilościach w pomieszczeniach - zagrażają zdrowiu. Promieniowce - Za główną przyczynę wywołującą alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (alveolitis allergica) tak zwane płuco rolnika uważa się termofilne promieniowce, zwłaszcza Sascharopolyspora rectivirgula i Thermoactinomyces vulgaris. Te nitkowate bakterie rozwijają się w wilgotnych paszach, szczególnie sianie, w którym nastąpił proces samozagrzewania do temperatury 55-70o C. Do uczulenia dochodzi podczas pracy z przegrzaną paszą, w wyniku wdychania pyłu z zarodnikami promieniowców. Termofilne promieniowce z rodzaju Thermomonospora rozwijają się również w kompoście do hodowli pieczarek i jak się przypuszcza mogą być przyczyną chorób układu oddechowego u osób, które mają zawodowy kontakt z tymi kompostami. Grzyby niższe (pleśnie) - wśród grzybów można wydzielić dwie grupy. Jedną stanowią tak zwane "grzyby polowe" rozwijające się na roślinach, drugą "grzyby przechowalniane". Grzyby należące do pierwszej grupy (np. Alternaria spp., Cladosporium spp., Verticillium 26 lecanii, Didymella exitilis) wytwarzają w okresie letnim duże ilości zarodników, które mogą być przyczyną chorób alergicznych (alergiczny nieżyt nosa, astma, zapalenie spojówek) u rolników wykonujących prace w polu. Większe zagrożenie dla zdrowia stanowią "grzyby przechowalniane" głównie z rodzajów Aspergillus i Penicillium rozwijające się na składowanych surowcach roślinnych i zwierzęcych w warunkach podwyższonej temperatury i wilgotności. Obfity rozwój grzybów pleśniowych w paszach wiąże się z wydzielaniem do powietrza dużej liczby zarodników, stwarzając dla rolników zagrożenie alveolitis allergica i ODTS. U rolników narażonych na wdychanie dużych ilości zarodników Aspergillus fumigatus (np. przy opróżnianiu silosu z kiszonką), mogą w wyniku ekspozycji wystąpić objawy alveolitis allergica, astmy zawodowej, ale również grzybicy płuc (aspergillozy). Aspergillus fumigatus wytwarza również mikotoksyny i może być przyczyną ODTS. Podobne właściwości chorobotwórcze wykazują również liczne inne gatunki z rodzaju Aspergillus i Penicillium np. Aspergillus flavus, A. glaucus, A. niger, A. terreus, Penicillium glabrum, P. casei. Często występujący w pyle zbożowym gatunek Aspergillus candidus wykazuje silne właściwości antygenowe i może być przyczyną ODTS, zwłaszcza u osób młodych. Aspergillus flavus i Aspergillus parasiticus posiadają zdolność wytwarzania aflatoksyn - trujących metabolitów pleśni, zwanych mikotoksynami Trzeba zrobić wszystko, aby przechowywana dla zwierząt pasza nie zapleśniała. Zapleśniałe pasze są zagrożeniem dla zdrowia ludzi i zwierząt • zapleśniałą paszę należy zniszczyć, • pomieszczenie należy zdezynfekować Mikotoksyny -są to trujące substancje nielotne, wytwarzane przez grzyby. Do tej pory opisano ponad 100 rodzajów mikotoksyn, wśród których największe zagrożenie stanowią: aflatoksyny - wytwarzane przez Aspergillus flavus i Aspergillus parasiticus, 27 ochratoksyna A - wytwarzana przez Aspergillus alutareus. Natomiast glukany, których rola w potogenezie chorób układu oddechowego nie jest dostatecznie poznana są stałymi składnikami ściany komórkowej grzybów, mogą być również wytwarzane przez niektóre bakterie (np..Alcaligenes faecalis). Mikotoksyny przedostające się do organizmu ludzkiego drogą pokarmową wykazują działanie toksyczne, rakotwórcze, teratogenne i mutagenne. Często wywołują zmiany potologiczne w wątrobie, nerkach, układzie nerwowym, płucach. Rola mikotoksyn jako czynnika zagrożenia zawodowego związanego z wdychaniem pyłów organicznych nie jest jeszcze w pełni poznana. Inne metabolity wytwarzane przez grzyby, to lotne substancje (alkohole, aldehydy, kwasy) o właściwościach toksycznych i rakotwórczych. Substancje te nadają często pomieszczeniom porażonym przez pleśnie charakterystyczną woń. Uważane są za jedną z przyczyn objawów chorobowych jak: bóle głowy i oczu, podrażnienie śluzówki nosa i gardła, nudności i zmęczenie. Zespół ten opisany jest jako "syndrom chronicznego zmęczenia", w którym rolę etiopatologiczną przypisuje się również innym związkom wytwarzanym przez pleśnie: mikotoksyny i glukany. Grzyby wyższe (podstawczaki) hodowane jako grzyby jadalne np. boczniak ostrygowy (Pleurotus ostreatus), ma zarodniki o silnych właściwościach alergizujących, których wdychanie może być przyczyną alveolitis allergica i astmy zawodowej. Ponadto stwierdzono, że grzyb ten wytwarza toksyny białkowe, które mogą wzmagać efekt patogenny. Zarodniki pasożytujących na zbożu podstawczaków: rdzy źdźbłowej (Puccinia graminis) oraz głowni (Ustilago )i śnieci (Tilletia) uważane są za ważne alergeny zawodowe, mogące wywołać astmę, alergiczne zapalenie spojówek, alergiczny nieżyt nosa u rolników i młynarzy. Pyłki kwiatowe traw, chwastów, warzyw i drzew stanowią częstą przyczynę pyłkowicy zwanej "katarem siennym", astmy i u rolników skórnego wyprysku powietrzno-pochodnego. Alergeny roztoczy (Acarina) porażających składowane produkty rolne (zboża, siano, zioła, nasiona, suszone owoce) to wydaliny i ich części ciała. Według niektórych autorów są one częstą przyczyną astmy i alergicznego nieżytu nosa u rolników i magazynierów. Szczególną rolę odgrywają tu cztery gatunki roztoczy "przechowalnianych": Odżywiające się naskórkiem ludzkim drobne roztocze z gatunków: Dermatophagoides pteronyssinus i Dermatophagoides 28 farinae uważane są za główne źródło alergenu powodującego uczulenie na kurz domowy i ryzyko wystąpienia (przy dużej koncentracji) klinicznych objawów astmy. Alergeny owadów to podobnie jak w przypadku roztoczy, wydaliny i cząstki ciała owadów żerujących na zmagazynowanych produktach. Wołek zbożowy (Sitophilus granarius) lub mącznik młynarek (Tenebrio molitor) mogą uwalniać w dużych ilościach do powietrza alergeny i wywoływać choroby alergiczne układu oddechowego u rolników. Silnymi alergenami mogącymi wywoływać astmę oskrzelową są substancje wytwarzane przez karaluchy i prusaki. Alergeny kręgowców uwalniają się do powietrza w postaci cząstek naskórka, sierści, kału oraz w kroplach śliny, mleka lub moczu. U rolników najczęściej stwierdza się uczulenie na alergeny naskórka i sierści krów, które występują w powietrzu obór. Astmę oskrzelową pochodzenia zawodowego stwierdzono również u hodowców trzody chlewnej w wyniku uczulenia na mocz świń u robotników wyrabiających pędzelki z sierści różnych zwierząt. Opisano również postać alveolitis allergica u kuśnierza uczulonego na sierść lisa. Hodowcy ptaków, narażeni są na wdychanie pyłów zawierających alergizujące cząstki pierza, naskórka i wydalin ptaków. Znaną jednostką chorobową jest "płuco hodowcy ptaków" będącą formą alveolitis allergica powstałą w wyniku uczulenia na białko ptasie. Choroba ta występuje najczęściej u hodowców gołębi i papużek a także u osób mających zawodowy kontakt z kurami, kaczkami, indykami i bażantami. Występujące w pyłach rolniczych czynniki biologiczne jak bakterie, grzyby pleśniowe i promieniowce rozwijające się na zamoczonych i źle przechowywanych produktach, mogą wykazywać w stosunku do osób narażonych zawodowo działanie: zakaźne, alergizujące, toksyczne, drażniące i rakotwórcze. Długotrwałe oddziaływanie tych czynników może prowadzić do powstawania chorób o podłożu zawodowym. 3. Chorobotwórcze działanie pyłu rolniczego Do najczęstszych chorób wywołanych przez pyły organiczne należą: 29 • Choroby płuc • Choroby górnych dróg oddechowych alergiczny nieżyt nosa, pyłkowica, po drażnienie błon śluzowych; • Alergiczne lub toksyczne choroby skóry określane jako fitodermatozy wywołane przez alergeny i toksyny znajdujące się w liściach, łodygach i kwiatach roślin uprawnych: pokrzywka, wyprysk kontaktowy; • Zapalenie spojówek o podłożu alergicznym lub toksycznym. • • Choroby zakaźne i inwazyjne. Nowotwory górnych dróg oddechowych Choroby zawodowe mogą powstawać w wyniku alergizującego lub toksycznego działania czynników znajdujących się w pyle. Choroby wywołane przez pyły organiczne Alergiczne: • • • • alveolitis allergica astma oskrzelowa, alergiczny nieżyt nosa, alergiczne zapalenie skóry i spojówek. Immunotoksyczne: • • • • syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym (ODTS), bisynoza, zapalenie skóry, syndrom chorego domu, 4. Charakterystyka zawodowych chorób układu oddechowego u rolników. • Alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (płuco rolnika) Najbardziej znaną podjednostką jest "płuco rolnika". Głównym źródłem chorobotwórczego alergenu są termofilne promieniowce z gatunków Micropolyspora faeni i Thermoactinomyces vulgaris. Są to nitkowate bakterie rozwijające się w przemoczonych paszach, w których następuje proces samozagrzewania to temp. 55-70 C. Do uczulenia dochodzi podczas pracy z przegrzaną 30 paszą, w wyniku wdychania pyłu z zarodnikami tych promieniowców. Przyczyną innych form alveolitis allergica mogą być:- grzyby pleśniowe z rodzaju Aspergillus, Penicillium, i Cryptostroma. - częste w pyłach organicznych pełeczki Gram-ujemne np: Pantoea agglomerans, Alcaligenes faecalis, Acinetobacter calcoaceticus.- alergeny białkowe znajdujące się w cząstkach wydalin, pierza i naskórka hodowanych ptaków (gołębie, kury, kaczki, indyki, (papużki), które wywołują specyficzną formę alveolitis allergica, (znaną jako "płuco hodowców ptaków". Wdychane alergeny reagują z wytworzonymi w rezultacie wcześniejszego kontaktu przeciwciałami oraz uczulonymi limfocytami, inicjując proces prowadzący do wytworzenia rozległych zmian zapalnych w pęcherzykach płucnych i uwolnienie enzymów powodujących zniszczenie tkanki płucnej i zwłóknienie. Do objawów w stadium ostrym należą: duszność, kaszel, płytki oddech i gorączka, występujące po upływie 4-5 godzin od kontaktu z alergenem. W stadium przewlekłym choroby występuje narastająca duszność, krwioplucie, złe samopoczucie i spadek ciężaru ciała Do uczulenia dochodzi podczas rozrzucania zakażonego drobnoustrojami siana lub innej paszy, w celu wysuszenia jej. Ta k ą p a s z ę n a l e ż y z n i s z c z y ć ! . Można zachorować! ZWIERZĘTA TEŻ MOGĄ ZACHOROWAĆ. • Astma oskrzelowa Astma występuje najczęściej u osób genetycznie predysponowanych tak zwanych "atopików". W odpowiedzi na wdychane alergeny dochodzi do wytworzenia swoistych przeciwciał (reagin), reakcji antygen-przeciwciało i uwolnienia przez komórki płucne mediatorów (histamina, leukotrieny, prostoglandyny) powadujących reakcję skurczową oskrzeli z wydzieleniem śluzu, która objawia się napadem astmatycznym. Przyczyną astmy oskrzelowej pochodzenia zawodowego u rolników i leśników są najczęściej:- wysokocząsteczkowe alergeny roślinne występujące w pyłach z rozdrobnionych roślin uprawnych, mące i pyle drzewnym; substancje wytwarzane przez grzyby pleśniowe; - 31 wydaliny i cząstki ciała porażających składowane produkty rolne roztoczy i owadów "przechowalnianych"- pyłki kwiatowe roślin uprawnych i drzew owocowych;- alergeny obecne w kale, moczu, naskórku i sierści zwierząt inwentarskich zwłaszcza krów i świń. • Syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym (ODTS). Choroba ta, przypomina pod względem występujących objawów takich jak gorączka, dreszcze, ucisk w klatce piersiowej, kaszel, ból głowy, bóle mięśniowe, nudności stadium ostre alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych. Nie jest to jednak choroba alergiczna a immunotoksyczna. Najważniejszym znanym czynnikiem wywołującym ODTS jest endotoksyna bakteryjna. Znajduje się ona jak już wiemy w zewnętrznej warstwie ściany komórkowej bakterii Gram-ujemnych. U około 10 – 15% rolników narażonych na pyły stwierdza się tę chorobę. Często jedynymi objawami zgłaszanymi przez rolników są stany podgorączkowe, gorączka z dreszczami, bez objawów ze strony układu oddechowego i bez radiologicznych cech charakterystycznych dla alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych. Objawom tym mogą towarzyszyć bóle mięśniowe, bóle głowy, ogólne rozbicie i ucisk w klatce piersiowej. U pracujących występują one po ośmiu do 12 godzin po pracy. Te ostre, krótkotrwałe (ok. 3 dni) objawy z charakterystyczną gorączką, złym samopoczuciem i bólami mięśniowymi bardzo przypominają objawy grypy lub przeziębienia. Zostało udowodnione, że endotoksyny mogą wywierać istotny wpływ na organizm człowieka powodując między innymi: głębokie zaburzenia w funkcjonowaniu układu naczyniowego kończące się często wstrząsem i śmiercią, zaburzenia metabolizmu węglowodanowego i tłuszczowego, zmiany enzymatyczne i hormonalne, gorączkę i zaburzenia w humoralnych i komórkowych mechanizmach immunologicznych. W przypadku, gdy endotoksyna dostaje się do organizmu drogą wziewną, głównym obiektem jej działania są makrofagi płucne. Endotoksyna powoduje wzrost tempa metabolizmu makrofagów i ich zdolności fagocytarnych, a także wydzielanie przez te komórki licznych substancji o silnym działaniu biologicznym, czego końcowym efektem jest występowanie ostrych odczynów zapalnych, skurczu oskrzeli i zaburzeń w wymianie gazów w obwodowych częściach płuc. Uważa się, że efektami inhalacji endotoksyn są różnorodne objawy: kaszel, duszność, ból w klatce piersiowej, skurcz oskrzeli, gorączka, bóle mięśniowe Niektóre badania epidemiologiczne i eksperymentalne wykazały liniową zależność między 32 poziomem endotoksyn w środowisku pracy, a spadkiem parametrów czynnościowych układu oddechowego u narażonych pracowników. Źródłem endotoksyn zanieczyszczających pyły i powietrze w środowisku pracy jest w przypadku pyłów roślinnych najczęściej wspomniana wyżej pałeczka Pantoea agglomerans, natomiast w przypadku pyłów pochodzenia zwierzęcego - pałeczki jelitowe (Enterobacteriaceae) oraz bakterie z rodzajów Acinetobacter i Alcaligenes. Jeśli po pracy, przy której występował pył organiczny rolnik odczuwał takie dolegliwości – powinien koniecznie zgłosić się do lekarza!! • Przewlekłe zapalenie oskrzeli i przewlekła obturacyjna choroba płuc (POCHP) W etiologii przewlekłego zapalenia oskrzeli pył organiczny nie stanowi najważniejszego czynnika ryzyka. Główne znaczenie ma tu palenie tytoniu i czynniki genetyczne. Zaobserwowano jednak, że narażenie na pył organiczny może wpłynąć na zwiększenie zapadalności na tę chorobę. Objawy przewlekłego zapalenia oskrzeli i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc należą do najczęściej występujących u ludzi narażonych na pył organiczny. Wykazano zależność między intensywnością ekspozycji i czasem jej trwania, a stopniem upośledzenia czynności układu oddechowego. Patogeneza przewlekłego zapalenia oskrzeli u osób narażonych na pył organiczny nie jest dostatecznie poznana. Inhalacja pyłu organicznego powoduje napływ komórek zapalnych do płuc. Nie wiadomo jednak, które ze składników pyłów organicznych są odpowiedzialne za te mechanizmy. Diagnostyka kliniczna i środowiskowa przewlekłego zapalenia oskrzeli o podłożu zawodowym obejmuje wiele czynników przyczynowych. Podstawowe znaczenie ma dokładny wywiad. Badanie radiologiczne nie wykazuje zwykle typowych zmian. Istotna jest natomiast ocena czynnościowa funkcji układu oddechowego - natężonej pojemności życiowej (FVC) i natężonej objętości wydechowej pierwszosekundowej (FEV1), oraz testy drobnych dróg oddechowych, przedstawiające najczęściej zmiany typu obturacyjnego. Postępowanie kliniczne jest takie same, jak w przypadku wszystkich chorych z przewlekłym zapaleniem oskrzeli. Duże znaczenie ma szeroko pojęta profilaktyka. • Bisynoza Bisynoza jest chorobą układu oddechowego powstającą w wyniku narażenia na wdychanie pyłu bawełny, lnu i konopi. Istotą jej jest zwężenie drobnych dróg oddechowych, powstające w 33 wyniku wyzwolenia w tkance płucnej endogennej histaminy. Do czynników etiologicznych zalicza się endotoksynę bakteryjną i taninę z bawełny. Choroba występuje u ok. 10% narażonych pracowników, a główne jej objawy to: podrażnienie dróg oddechowych, suchy kaszel, gorączka, ucisk w klatce piersiowej, pojawiające się zwykle pod koniec dniówki roboczej i po dniu wolnym od pracy (poniedziałki) - stąd jej nazwa - “gorączka poniedziałkowa”. Podstawą rozpoznania jest wywiad zawodowy i obecność charakterystycznych objawów podmiotowych. Jako uzupełnienie wykonać należy badanie czynnościowe układu oddechowego - za znamienne uważa się obniżenie natężonej pojemności wydechowej pierwszosekundowej (FEV1) pod koniec dniówki roboczej o ponad 200 ml. Objawom bisynozy można zapobiegać stosując intal i leki przeciwhistaminowe. 5. Znaczenie badań powietrza w środowisku pracy. Powietrze jest głównym środowiskiem rozprzestrzeniania się pyłów organicznych. Prace wykonywane przez rolnika wymagają stałego kontaktu z roślinami lub surowcami roślinnymi. Hodowla zwierząt kręgowych stanowi podstawę gospodarki żywieniowej człowieka, będąc jednocześnie dla ponad trzech milionów osób formą aktywności zawodowej. Po bliższej analizie powietrza środowiska pracy rolnika okazuje się, że powodować może wśród narażonych osób szereg schorzeń o wyraźnie zawodowym charakterze. Intensyfikacja metod produkcji rolnej ujawniła w ostrym wymiarze skutki ekspozycji na zawarte w pyle organicznym czynniki o działaniu alergizującym i drażniącym. Wynikiem tego jest wzrost zainteresowania metodami badania stopnia zanieczyszczenia powietrza przez te czynniki. Wielu autorów uważa, że badania te są niezbędne w celu ustalenia stopnia narażenia w środowisku pracy oraz określenia norm, czyli dopuszczalnej zawartości drobnoustrojów i toksyn drobnoustrojowych w powietrzu, oraz identyfikacji zawodowych czynników ryzyka. Do oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza należy zastosować: • Oznaczenie całkowitego stężenia pyłu w powietrzu (wskaźnik ogólnego zapylenia) • Określenie liczby drobnoustrojów w powietrzu oraz skład mikroflory. • Oznaczenie ilościowe substancji toksycznych (endotoksyny, mikotoksyn). ZASADY OCHRONY ZDROWIA ROLNIKA PRZED ZAGROŻENIEM PYŁOWYM W ŚRODOWISKU PRACY 34 Podstawowe znaczenie w ochronie zdrowia rolnika przed szkodliwym działaniem pyłów ma jego świadome działanie, poparte wiedzą na temat chorobotwórczego działania czynników szkodliwych w nim występujących. Ograniczenie poziomu narażenia pracujących na działanie pyłu polega między innymi na ograniczeniu ilości pyłu. • Profilaktyka techniczna Zmniejszenie narażenia rolnika na działanie pyłu powinno zmierzać w trzech kierunkach: 1. Usuwanie pyłu emitowanego bezpośrednio w miejscu jego powstawania i z przestrzeni oddechowej. 2. Izolowanie źródeł pyłu od pracującego rolnika. 3. Izolowanie rolnika od strefy zapylonej. Usuwanie pyłu z pomieszczeń gospodarczych polega głownie na zastosowaniu różnych systemów wentylacyjnych. Najprostszym systemem i najczęściej stosowanym jest wentylacja grawitacyjna zapewniająca odpowiednia wymianę powietrza w porze chłodnej przy dużej różnicy temperatur powietrza na zewnątrz i w pomieszczeniu. W porze ciepłej przy wyrównanych temperaturach wentylacja taka przestaje działać. Zastępuje ją wówczas otwarcie drzwi i okien. Dobre warunki wewnątrz pomieszczeń niezależnie od pory roku zapewniają mechaniczne systemy wentylacyjne nawiewne, wywiewne, nawiewno-wywiewne oraz mieszane – połączone systemy wentylacji naturalnej i wymuszonej. Systemy wentylacji wymuszonej są szczególnie wskazane w dużych pomieszczeniach inwentarskich (kurniki, obory, chlewnie). Usuwanie pyłu w miejscu jego intensywnego powstawania w pomieszczeniu gospodarskim tj. paszarnia, stodoła, magazyn zbóż ma istotne znaczenie dla bezpieczeństwa zdrowotnego rolnika. Do tego celu służą urządzenia wentylacji miejscowej składające się z przenośnej ssawy odciągowej połączonej giętkim przewodem wentylacyjnym z agregatem zasysającym powietrze. Tego typu urządzenia powinny mieć zastosowanie przy urządzeniach do czyszczenia ziarna, ziół, międlenia lnu, mieszaniu pasz, przy śrutownikach, młocarniach, pilarkach do drewna, przy przeładunku suchych materiałów sypkich. Sprawnie działające, nowoczesne systemy wentylacyjne, z instalacjami odciągowymi obniżającymi stężenie pyłu i zawartych w nim szkodliwych czynników biologicznych należy zaliczyć do najskuteczniejszych środków profilaktycznych. Istotny wpływ na redukcję stężenia bioaerozoli. Techniką rokującą duże nadzieje w przyszłości jest usuwanie szkodliwego pyłu z powietrza metodą mgielną ("fogging"), polegającej na rozpylaniu płynu wytrącającego szkodliwy pył z powietrza budynków gospodarskich. Tak na przykład w Szwecji osiągnięto 35 skuteczną redukcję zapylenia w chlewniach poprzez rozpylanie 10 % wodnego roztworu oleju rzepakowego. Do redukcji zapylenia przyczynia się również uszczelnianie przewodów transportujących surowiec, a także instalowanie osłon przy maszynach czyszczących i młócących, emitujących duże ilości pyłu. Rzeczą ważną jest wyeliminowanie przestarzałych maszyn, które przyczyniają się do rozwoju i rozsiewania szkodliwych czynników biologicznych w miejscu pracy. Przykładem mogą być tu niektóre maszyny sortujące nasiona, powodujące częste uszkodzenia surowca. W uszkodzonych miejscach rozwijają się grzyby o właściwościach alergizujących i toksycznych, stwarzające zagrożenie zdrowotne. Podczas pracy ciągnikiem lub maszynami samojezdnymi konieczna jest izolacja osoby pracującej od strefy wysokiego zapylenia podczas prac polowych. Bezpieczne i higieniczne warunki pracy zapewnia kabina pyłoszczelna, klimatyzowana z nawiewem świeżego filtrowanego powietrza. • Stosowanie indywidualnych środków ochronnych (ochron osobistych) Do ochrony układu oddechowego przed pyłami można stosować sprzęt filtrujący w postaci masek, półmasek, respiratorów klasy P1, P2 i P3. Rolę izolatora od strefy zapylonej spełnia sprzęt ochrony indywidualnej przystosowany do ochrony układu oddechowego przed najdrobniejszymi zanieczyszczeniami powietrza. Takim nowoczesnym środkiem, skutecznie chroniącym układ oddechowy przed alergizującym i toksycznym pyłem, są zasilane bateryjnie respiratory nowej generacji z wymuszonym przepływem powietrza (klasy P3), wychwytujące najbardziej niebezpieczne, drobne cząstki o średnicy 0,3 μm. Respiratory te, produkowane m.in. we Włoszech, Wielkiej Brytanii i USA, są stosowanie z powodzeniem od szeregu lat w krajach Zachodniej Europy i Północnej Ameryki do zabezpieczenia rolników przed pyłem zawierającym szkodliwe czynniki biologiczne. Oprócz doskonałego działania ochronnego, zaletą tych respiratorów jest komfort oddychania w czasie pracy nieprzerwanie nawiewanym pod maskę świeżym powietrzem. Znane od dawna maski z pochłaniaczami muszą być bardzo szczelne, aby skutecznie wychwycić drobne cząstki aerozolu biologicznego, stanowiące największe zagrożenie. W związku z tym, że oddychanie w takich maskach jest utrudnione, a dłuższa praca bardzo uciążliwa, można zalecać ich stosowanie tylko przy wykonywaniu krótkich prac połączonych z bardzo dużą ekspozycją na pył i drobnoustroje. Warto jednak pamiętać, że przy braku respiratorów skutecznie wychwytujących niebezpieczne cząstki pyłu, pewne znaczenie mają nawet bardzo proste osłony twarzy, jak proste półmaski lub w ostateczności nawet wilgotne 36 chusteczki. Chociaż nie chronią one skutecznie płuc, zapobiegają one zaczopowaniu przez pył nosa i gardła, stwarzając większy komfort oddychania i w pewnym stopniu chroniąc błony śluzowe górnych dróg oddechowych przed drażniącym działaniem pyłu. Podobną funkcję spełniają szczelne okulary ochronne (gogle) chroniące śluzówki oczu osób wrażliwych, a także lekkie, a zarazem szczelne kombinezony chroniące skórę przed wywołaną przez pył alergiczną reakcją zapalną, objawiającą się najczęściej zaczerwieniem, swędzeniem, a niekiedy również występowaniem pęcherzy. • Profilaktyka technologiczna Ograniczenie narażenia na pyl stwarzają możliwości technologiczne zmierzające do redukcji zapylenia przy pracach w obejściu. Stosowanie w żywieniu zwierząt pasz granulowanych i półpłynnych prowadzi do znacznego obniżenia zapylenia podczas przygotowania paszy i karmienia zwierząt. Skutecznym rozwiązaniem jest wprowadzenie linii technologicznych przygotowujących mieszanki paszowe, co zmniejsza zapylenie i ogranicza czas narażenia rolnika na pył. Zdalne sterowanie przenośników taśmowych i stosowanie transportu pneumatycznego umożliwia przebywanie rolnika poza strefą dużego zapylenia. Przyczyną zagrażających rolnikowi alergicznych i immunotoksycznych chorób układu oddechowego są najczęściej drobnoustroje (bakterie, grzyby pleœniowe) i szkodniki (rozkruszki, owady) rozwijające się na ziarnie zbóż i innych surowcach roślinnych, bardzo ważne dla ochrony naszego zdrowia jest zapewnienie odpowiednich warunków zbioru i składowania tych surowców. Działania te są korzystne nie tylko dla ochrony zdrowia pracowników, ale również dla zapewnienia odpowiedniej jakości wytwarzanej żywności i pasz. Obejmują one: 1. Zapobieganie rozwojowi drobnoustrojów i roztoczy w składowanych surowcach: a) Szybki zbiór zboża i siana z pól, zapobiegający zamoknięciu i samozagrzewaniu, sprzyjającemu rozwojowi drobnoustrojów wywołujących alergiczne choroby płuc. Wśród nich szczególnie niebezpieczne są nitkowate bakterie z grupy termofilnych promieniowców, wywołujące chorobę okreœlaną jako “płuco rolnika. b) Suszenie przemokniętych pasz za pomocą wentylatorów, lub przenośnych suszarni. Ten prosty środek został uznany za najskuteczniejsze zabezpieczenie przeciw występowania "płuca rolnika" w tych rejonach Szwajcarii, gdzie duża ilość opadów sprzyja występowaniu 37 tej choroby. Jeżeli nie wysuszymy mokrego siana, lub innych pasz, może dojść do jego zagrzania i wytworzenia niebezpiecznych alergenów, które później, podczas wytrząsania siana lub zadawania go zwierzętom, uwalniają się wraz z pyłem w ogromnych ilościach do powietrza strefy oddechowej i wdychiwane są do płuc, powodując alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (“płuco rolnika”) u ludzi i podobne choroby płuc u bydła i koni. Takie przegrzane siano ma równocześnie znacznie niższą wartość odżywczą dla karmionych nim zwierząt i powoduje spadek ich produkcyjności. A zatem, lepiej taką szkodliwą paszę po prostu spalić w trosce o własne zdrowie i dla polepszenia wyników ekonomicznych gospodarstwa. c) Właściwe przechowywanie surowców roślinnych (zboża, siana, tytoniu i innych surowców) w warunkach niskiej temperatury i wilgotności. Właściwe przechowywanie zapobiega rozwojowi bakterii, pleśni i rozkruszków, co zabezpiecza rolników pracujących później z tymi surowcami przed wdychiwaniem dużych ilości chorobotwórczych alergenów i toksyn. Warto nadmienić, że przestrzeganie tej podstawowej zasady ma również duże znaczenie dla ochrony zdrowia ludzi i zwierząt spożywających przechowywane produkty, a także zapobiega poważnym stratom ekonomicznym, jakie ponosimy wskutek zakwalifikowania naszych zbiorów do niższej kategorii. d) Stosowanie nowych technologii przechowywania pasz w atmosferze dwutlenku węgla (CO2) w hermetycznych silosach lub przechowywania i konserwacji pasz objętościowych sporządzając sianokiszonki w postaci bel wykonanych za pomocą pras zwijających, a następnie owiniętych specjalna folią. Pasza taka, zwana często siano-kiszonką, utrzymuje się w stanie świeżym, mało się pyli i zawiera znacznie mniej drobnoustrojów, niż pasze przechowywane tradycyjnie. Niektóre silosy mają zsypy wprost do koryt zwierząt w pomieszczeniach hodowlanych, co bardzo redukuje narażenie pracowników hodowli. Wprowadzenie omawianej technologii na terenie Czech i Słowacji przyczyniło się do obserwowanej w tych krajach tendencji spadkowej zawodowych chorób płuc u rolników. 2. Niszczenie drobnoustrojów i rozkruszków metodami chemicznymi i fizycznymi. Te działania nie mogą obniżać wartości odżywczej produktów, ani tym bardziej stwarzać ryzyka zatruć dla ludzi i zwierząt. Do konserwacji pasz stosuje się najczęściej kwas propionowy, dobre wyniki daje też dodawanie mikostatyków systemem aerozolowym, hamujące rozwój grzybów toksynotwórczych. Konserwanty powodują obniżenie pH paszy, hamując rozwój mikroorganizmów (bakterii, grzybów pleśniowych). W przewodzie pokarmowym zwierząt środowisko 38 kwaśne sprzyja redukcji bakterii chorobotwórczych i namnażaniu korzystnej mikroflory a dodatek kwasów organicznych może sprzyjać wydzielaniu niektórych enzymów w tym proteolitycznych poprawiając trawienie niektórych składników paszy. Aby skutecznie chronić paszę przed rozwojem pleśni stosować można dawki konserwantów, zależnie od wilgotności i temperatury – im większa wilgotność tym zalecane jest stosowanie większej ilości preparatu. • Profilaktyka zdrowotna Korzystanie z fachowej opieki lekarskiej Jeżeli po pracy połączonej z narażeniem na pył rolnik odczuwa dolegliwości, takie jak: duszność, kaszel, ucisk w klatce piersiowej, dreszcze, podwyższoną temperaturę ciała, bóle mięśniowe i ogólne osłabienie, powinien bezzwłocznie zgłosić się do lekarza rejonowego. Niekiedy objawy pojawiają się w krótkim czasie od rozpoczęcia pracy w zapylonym środowisku i wówczas łatwo jest ustalić związek przyczynowy. W zależności od rodzaju i nasilenia tych wczesnych objawów, lekarz rozpozna najprawdopodobniej podrażnienie błon śluzowych, alergiczny nieżyt nosa, a niekiedy astmę oskrzelową. W przypadku alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych wymienione objawy występują z reguły dopiero po upływie 48 godzin od pracy w zapylonym środowisku, a zatem jeżeli na przykład rolnik narażony był na wdychanie dużych ilości pyłu podczas młócenia zboża pomiędzy godziną 14-15 po południu, odczujemy objawy dopiero późnym wieczorem, około godziny 21. Zawsze więc, przy odczuwaniu po południu lub wieczorem objawów przypominających zwykłą grypę, przypomnieć należy sobie, jaką pracę wykonywano wcześniej tego dnia. Jeżeli występuje pewność, że występowanie tych objawów wiąże się z poprzednim narażeniem na pył, trzeba o tym powiedzieć swojemu lekarzowi. Lekarze pracujący na wsi posiadają wiedzę o zawodowych chorobach rolników, ale w nawale pracy mogą podawane przez rolników objawy uznać za grypę, przeziębienie, lub inną pospolitą chorobę. Wspomnienie o możliwym związku z narażeniem na pył, pomoże to lekarzowi w doborze właściwego, pomocnego leczenia. Niekiedy alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych rozwija się podstępnie, bez charakterystycznych napadów duszności i innych objawów. Wówczas rozpoznaje się chorobę na ogół w stanie zaawansowanym, najczęściej wówczas, gdy lekarz stwierdzi zmiany w obrazie rentgenowskim płuc. Ponieważ zmiany te mogą upodabniać się do zmian gruźliczych, ważne jest, aby rolnik przypominał lekarzowi, że pracujemy często w narażeniu na pył. 39 Kiedy pojawią się objawy chorobowe, a zwłaszcza zmiany w płucach i trudności w oddychaniu, należy bezwzględnie zrezygnować z prac połączonych z narażeniem na pył, przez zmianę charakteru produkcji gospodarstwa, albo też przez zamianę pracy z innym członkiem rodziny, który jest mniej podatny na działanie pyłu. Lekarze z całego świata są zgodni co do tego, że unikanie narażenia na pył jest najlepszym środkiem leczniczoprofilaktycznym w przypadku zawodowych chorób układu oddechowego u rolników. Zawodowo narażeni na czynniki biologiczne rolnicy powinny mieć zapewnioną stałą i fachową opiekę ze strony lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej i lekarzy przemysłowych znających problematykę czynników biologicznych. Narażeni rolnicy i zatrudnieni pracownicy rolni winni być poddawani badaniom wstępnym, okresowym (przesiewowym) i bieżącym (okazyjnym), uwzględniającym ukierunkowany wywiad i w zależności od potrzeb: badania spirograficzne, radiologiczne, laryngologiczne, dermatologiczne oraz testy immunodiagnostyczne. W ostatnich latach zanotowano wzrost zainteresowania lekarzy przeprowadzaniem badań diagnostycznych u rolników, nastąpił również wzrost rozpoznawania i orzekania chorób zawodowych układu oddechowego o podłożu alergicznym i immunotoksycznym u ludzi narażonych na wdychanie pyłów organicznych. W rozpoznawaniu tych chorób obok bardzo ważnego wywiadu środowiskowego o pracy zawodowej i narażeniu na rodzaj czynnika biologicznego, występujących objawów chorobowych związanych z pracą (Tabela 2), badań klinicznych, znaczenie diagnostyczne mają: test precypitacji metodą podwójnej dyfuzji w żelu agarowym, test skórny (Tabela 3 i 4), test prowokacji wziewnej (inhalacyjny), badanie popłuczyn oskrzelowo-pęcherzykowych (BAL) oraz testy enzymatyczne ELISA. Zawodowe choroby układu oddechowego u rolników są obecnie coraz bardziej dostrzegane przez służbę zdrowia, można mieć zatem nadzieję, że rolnicy spotkają się z fachową i troskliwą opieką medyczną, która pozwoli szybko powrócić do zdrowia. W przypadku zaawansowanej choroby, istnieją podstawy do leczenia szpitalnego i sanatoryjnego. Gdy zmiany chorobowe naszego układu oddechowego są poważne i nieodwracalne, możemy starać się o rentę z tytułu choroby zawodowej • Oświata zdrowotna 40 Propagowanie wiedzy na temat związku, jaki może zachodzić pomiędzy wdychaniem pyłu organicznego w miejscu pracy, a chorobami płuc, ma podstawowe znaczenie zapobiegawcze. Sytuacja w zakresie oświaty zdrowotnej wśród rolników w Polsce nie jest zadowalająca. Rolnicy nie są wystarczająco poinformowani na temat zagrożenia zdrowotnego związanego z narażeniem na pył organiczny. Zagraniczne badania wykazały, że rolnicy, którzy zdają sobie sprawę z zagrożenia, jakie przedstawia kontakt z pyłem ze spleśniałego surowca, rzadziej chorują na “płuco rolnika” i inne choroby wywołane przez pył. Sytuacja ta wymaga podjęcia działań w zakresie oświaty rolników jak i dzieci i młodzieży w szkołach. Oświata zdrowotna może być prowadzona różnymi metodami. Najczęstszymi jej formami są: kursy, wykłady, pogadanki, projekcje filmów i kaset wideo, lektura książek, broszur i ulotek, quizy i konkursy z nagrodami, audycje radiowe i telewizyjne. Dużą rolę mają także indywidualne rozmowy między rolnikami.. W przekroju całego problemu chorób układu oddechowego wywołanych przez wdychanie pyłów organicznych, oświata zdrowotna jest najtańszym, a zarazem niezwykle skutecznym środkiem profilaktycznym. Wiedza zdobyta w szkole na lekcji, później zastosowania przez młodych rolników w gospodarstwie, pozwoli estetyczniej, wygodniej oraz bezpieczniej żyć i pracować, wyrównując standardy życia na wsi i w mieście. Kontakt z pyłami organicznymi mają rolnicy i ich dzieci od wczesnego dzieciństwa, a szczególnie tam gdzie zabudowa gospodarstwa wymuszała zabawę i pracę w gospodarstwie w obrębie tradycyjnego zamkniętego czworoboku. Obecnie, zaleceniem powinno być, aby w obejściu gospodarskim było wydzielone specjalne miejsce, w którym mogłyby bawić się dzieci. Miejsce to powinno być odgrodzone wysokim parkanem od części roboczej gospodarstwa, po którym chodzą zwierzęta i poruszają się maszyny rolnicze. Plac do zabawy powinien być wyposażony tak, aby zachęcać dziecko do stałego przebywania na nim. Zieleń w zagrodzie nie tylko podnosi jej wygląd estetyczny, ale jest także doskonałą izolacją sanitarną osłaniającą źródło nieczystości i tłumiącą hałas,. Zieleń świadczy również o kulturze gospodarza. Różnobarwne ozdobne ogródki, krzewy i drzewa uzupełniają kształt zagrody i dodają uroku. Szkodliwe czynniki biologiczne występujące w pyle rolniczym działają również na młody organizm dziecka. Codzienne, nawet krótkotrwałe, przebywanie dziecka w zabudowaniach gospodarczych początkowo nie musi dawać zauważalnych objawów chorobowych. Chociaż czasami mogą to być zakażenia drobnoustrojowe: nosa, gardła, oskrzeli, kaszel, katar, zakażenia układu pokarmowego, wysypka alergiczna na skórze, to rodzice zupełnie nie łączą tych chorób z faktem przebywania lub pracy dzieci w zabudowaniach gospodarskich. Długotrwałe przebywanie dziecka (lub intensywna ekspozycja) w narażeniu na czynniki biologiczne może prowadzić do alergizacji ustroju, co w przyszłości u dorosłej osoby może przekładać się na częstszą potencjalnie możliwość powstawania chorób zawodowych układu oddechowego. O występującym narażeniu dzieci 41 wiejskich na alergeny środowiskowe świadczą często stwierdzane w badaniach surowicy krwi przeciwciała precypitujące z alergenami drobnoustrojowymi (np. Pantoea agglomerans, Aspergillus fumigatus, Candida albicans) występującymi w gospodarstwie, oraz bardzo częste reakcje dodatnie z alergenami ptasimi (kura, kaczka, gołębie)(Tabela 5 i 6). Alergiczne choroby układu oddechowego występujące u dzieci wiejskich takie jak np. astma oskrzelowa mogą być wynikiem wczesnego kontaktu z aerozolem biologicznym występującym w gospodarstwie. Choroby te wymagają często leczenia szpitalnego i sanatoryjnego. Najlepszym sposobem zapobiegania tym chorobom jest ograniczenie kontaktu dziecka z alergenami środowiskowymi. Wiedzę na temat zagrożenia pyłem organicznym powinien posiadać przede wszystkim lekarz wiejski, pielęgniarka środowiskowa, nauczyciel szkoły wiejskiej, i powinni mówić o tym dzieciom (już w klasach I – III, w kształceniu zintegrowanym) oraz rodzicom na zebraniach szkolnych, szczególnie o dbałości o zdrowie, higienę własną i otoczenia oraz bezpieczeństwo w gospodarstwie. Nauczyciele klas starszych uczący przedmiotów w bloku przyrodniczym, powinni ten temat uwzględnić w programie lekcji biologii. Szczególną rolę mają nauczyciele szkół rolniczych kształcący młode pokolenie przyszłych rolników uczulając uczniów na poznanie: 1. Wybranych szkodliwych czynników biologicznych występujących podczas wykonywania różnych prac w rolnictwie. 2. Uświadomienie możliwości wystąpienia chorób zawodowych układu oddechowego i skóry, jako skutek zdrowotny narażenia na czynniki biologiczne występujące w pyłach organicznych. Wiedza ta, ma uświadomić uczniom: ♦ Występowanie szerokiego spektrum oddziaływania różnych czynników biologicznych zawartych w pyłach. ♦ Potrzebę zabezpieczenia organizmu przed ich działaniem. ♦ Przekonanie o konieczności przestrzegania zaleceń z zakresu ochrony zdrowia w kontakcie z pyłami organicznymi oraz nakłonienie młodych rolników do stosowania nowoczesnych technologii ograniczających emisję pyłów.; ♦ Zrozumienie znaczenia ochrony własnego zdrowia w pracy zawodowej i być może wymusi stosowani przez młodych rolników ochron indywidualnych (maski, półmaski, rękawice, kombinezony). Częstość występowania chorób zawodowych układu oddechowego wywołanych przez wdychanie pyłów organicznych podczas pracy jest duża. 42 (http://www.krus.gov.pl/zadania-krus/prewencja/choroby-zawodowe-rolnikow/statystykachorob-zawodowych.)Załącznik nr 8 (Zestawienie chorób zawodowych rolników, powodujących wypłatę odszkodowań w latach 2002-2006). Ogółem w 2006 r. odnotowano 35 przypadków, w tym astma oskrzelowa (22), alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych (8) i alergiczny nieżyt nosa (5) oraz alergiczne kontaktowe zapalenie skóry (8). Tylko większe perspektywy rozwoju technologicznego polskiego rolnictwa, automatyzacja procesu pracy może spowodować spadek zachorowań. • W celu poprawy obecnej niekorzystnej sytuacji zdrowotnej rolników należy: 1. Promować zachowanie zdrowotne rolników uwzględniając choroby układu oddechowego wywoływane przez bioaerozole poprzez szkolenia (prasa, radio, telewizja) oraz instytucje związane ze środowiskiem wiejskim i z ochroną zdrowia rolnika (KRUS, ODR, organizacje samorządowe i rządowe). 2. Uwzględnić problematykę narażenia zdrowotnego na bioaerozole w programach szkół wiejskich i rolniczych oraz w programach kształcenia instruktorów doradztwa rolniczego. Należy ograniczać wczesny kontakt dziecka z alergenami środowiskowymi (również dla zwiększenia bezpieczeństwa poprzez zalecenie odgrodzenia części roboczej gospodarstwa od części mieszkalnej. 3. Poszerzać wiedzę na temat zagrożenia pyłem organicznym lekarzy wiejskich, pielęgniarki środowiskowej, nauczycieli szkoły wiejskiej. Nauczyciele powinni mówić dzieciom (już w klasach I – III, w kształceniu zintegrowanym) oraz rodzicom na zebraniach szkolnych, szczególnie o dbałości o zdrowie, higienę własną i otoczenia oraz bezpieczeństwie w gospodarstwie. 4. Zachęcać rolników indywidualnych i przedsiębiorstwa rolne do codziennego stosowania środków ochrony indywidualnej oraz nagradzać gospodarstwa inwestujące w zainstalowanie urządzeń wentylacyjnych i nowoczesnych technologii zabezpieczających przed pyłem. 5. Objąć rolników polskich opieka medyczną z zakresu medycyny pracy oraz uwzględniając Dyrektywę Unii Europejskiej 90/679/EWG o ochronie pracowników przed biologicznymi czynnikami szkodliwymi uwzględnić ochronę rolników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi występującymi w pyłach rolniczych. Literatura 43 1. Burrell R., Rylander R.: A critical review of the role of precipitins in hypersensitivity pneumonitis. Eur. J. Respir. Dis. 1981, 62, 332-343. 2. Dutkiewicz J., Umiński J., Mołocznik A., Majczakowa W., Hołobut W., Dutkiewicz E., Wasilkowski J., Badora A Skórska C., Krysińska -Traczyk E., Pomorska K., Kuś L.: Ocena warunków pracy i stanu zdrowia pracowników zakładów drobiarskich III. Wylęgarnie i brojlernie. Med. Wiejska 1974, 9, 85-99. 3. Dutkiewicz J.: Exposure to dust-borne bacteria in agriculture. I. Enviromental studies. Arch. of Environ. Health 1978, 33, 250-259. 4. Dutkiewicz J.: Exposure to dust-borne bacteria in agriculture . II. Immunological surwey. Arch. of Environ. Health.1978, 33, 260-270. 5. Dutkiewicz J., Spychalski L., Klecha I., Smerdel-Skórska C., Krysińska-Traczyk E., Kobus Dynak Z.: Przypadki zbiorowych zachorowań młodzieży na skutek pracy ze zbożem. I. Badania środowiskowe i mikrobiologiczne. Med. Wiejska 1981, 16, 121 131. 6. Dutkiewicz J., Krysińska-Traczyk E., Skórska C., Dutkiewicz E., Babicz W.: Mikroflora powietrza jako czynnik narażenia zawodowego w magazynach nasiennych. Med. Wiejska 1983, 18, 215-225. 7. Dutkiewicz J., Jabłoński L.: Biologiczne szkodliwości zawodowe. PZWL, Warszawa 1989 r. 8. Edwards J.H., Bacer J.T., Deves B.H.: Precypitin test negative farmer,s lung- activation of the alternative pathway of complement by molddy hay dusts. Clin. Allergy, 1974, 4, 379-388. 9. Emunuel D.A., Wenzel F.J., Lawton B.R.: Pulmonary mycotoxicosis. Chest, 1975, 67, 293-297. 10.Emanuel D.A., Wenzel F.J.: Farmer,s lung: clinical, pathologic and immunologic study of twenty four patients. Am. J. Med.., 1964, 37, 392-401. 11.Golec M., Skórska C., Mackiewicz B., Dutkiewicz J.: Health effects of exposure to thyme dust in a group of thyme farmers. Ann. UMCS. 2003, 1.84. s 195-203. 12.Kuś L.: Alergiczne zapalenia pęcherzyków płucnych w wyniku ekspozycji na alergeny występujące w pyle zbożowym w świetle własnych badań klinicznych i doświadczalnych. Med. Wiejska 1980, 15, 73-80 13.Kuś L., Fąfrowicz B., Dutkiewicz J., Zyśko M., Respond D.: Badania alergologiczne i kliniczne pracownic zakładów zielarskich wykazujących objawy patologiczne po kontakcie z pyłem w środowisku pracy. W: “Sympozjum: Postępy Alergologii i Immunologii Klinicznej, Kraków, 28-30.11.1985”, s.164. 14.Milanowski J.: Próba identyfikacji czynnika przyczynowego alveolitis allergica”w wybranej grupie chorych przy zastosowaniu metod immunologicznych Pneumon. Pol. 1988, 56, 100-105. 15.Mołocznik A.: Próba oceny zagrożenia pyłowego w zakładach przemysłu rolnospożywczego i drzewnego. Med. Wiejska 1980, 15, 123-133. 16.Pepys J., Jenkins P.A., Festenstein G.N., Gregory P.H., Lacey M.E., Skinner F.A.: Fermer,s lung: thermophilic actinomycetes as a source of “farmer,s lung hay” antigen. Lancet 1963, 11, 607-611. 17.Pepys J., Jenkins P.A.: Precipitin (F.L.H.) test in farmer,s lung. Thorax 1965, 20, 2135. 18.Rylander R.: Organic dust and lung reactionr - exposure characteristics and mechanisms for disease. Scand. J. Work Environ. Health 1985, 11, 199-206. 44 19.Rylander R.: Lung diseases caused by organic dust in the farm erviromment. Am. J. Med. 1986, 10, 221-227. 20.Salvaggio J.E.: Recent advances in pathogenesis of allergic alveolitis. Clin. Exp. Allergy, 1990, 20, 137-146. 21.Spychalski L., Dutkiewicz J., Umiński J., Smerdel-Skórska C., Chmielewska-Badora J., Dutkiewicz E., Klecha I., Kuś L.: Przypadki zbiorowych zachorowań młodzieży na skutek pracy ze zbożem. II. Badania kliniczne i immunologiczne. Med. Wiejska 1981, 16, 205 22.Skórska C.: Mikroflora powietrza w nowoczesnym zakładzie wylęgowym . Med. Wiejska 1986, 21, 211-216. 23.Skórska C.: Badania nad aktywnością biologiczną endotoksyn Acinetobacter calcoaceticus. Mad. Wiejska 1988, 23, 203-208 24.Skórska C.: Ocena skutków inhalacji zwierząt doświadczalnych alergenem otrzymanym z bakterii Acinetobacter calcoaceticus, dokonana metodami immunologicznymi. Med. Wiejska 1991, 26, 140-149. 25.Skórska C., Milanowski J., Dutkiewicz J., Fąfrowicz B.: Endotoksyny bakteryjne Alcaligenes faecalis i Erwinia herbicola czynnikami narażenia zawodowego w rolnictwie. Pneumonol. Alergol. Pol., 1996, 64 (Suppl. 1) , 9-18. 26.Skórska C., Mackiewicz B., Góra A., GolecM.,Dutkiewicz J..: Health effects of exposure to inhalation of organic dust in hop farmers. Ann. UMCS. 2003, 1.84. s 459-465. 27.Umiński J., Dutkiewicz J., Chmielewska J.,Cisak E., Durda M., Dutkiewicz E., Smerdel-Skórska. C., Krysinska-Traczyk E., Roman J.: Reaktywność immunologiczna i stan zdrowia załóg nowoczesnych kombinatów drobiarskich. Med. Wiejska 1982, 17, 217 - 228. 28.Wenzel F. J., Gray R.L., Roberts E.C, Emanuel D.A.: Serologic studies in fermer,s lung. Precipitins to the thermophilic actinomyces. Am. Rev. Respir. Dis. 1974, 109, 464-468. 29.Zagrożenia Zdrowia Dzieci Angażowanych do Prac w Rodzinnym Gospodarstwie Rolnym (Red. Lachowski S., Zagórski J.). IMW 1999. 45 Tabela 1. Zawartość drobnoustrojów w powietrzu w środowisku pracy zanieczyszczonym pyłami organicznymi Środowisko pracy lub stanowisko Zadawanie paszy Opróżnianie silosów Wytwórnia grzybni pieczarek Obory dla bydła Ilość drobnoustrojów w powietrzu wyrażona w tys. cfu/m3 40,0-13.700,0 100,0-1.000.000,0 2.957,0 119,0 -341,0 Chlewnie dla trzody 600,3-1.483,8 Wylęgarnia piskląt 113,9-627,0 Brojlernie Hodowla niosek 172,8-7.751,5 1.440,0-5.640,0 Zakłady pierzarskie 15,8-313,5 Elewatory zbożowe Magazyny płaskie 32,7-726,4 577,9-1.984,0 Młyny zbożoweczyszczarnia 189,4 Wytwórnia pasz 1.567,5-1.721,0 Słodownia 87,0-3.256,7 Zakłady nasienne Zakłady zielarskie 91,4-11.032,4 40,6-627,4 Drobnoustroje Aspergillus umbrosus Thermoactinomyces vilgaris Termofilne promieniowce Penicillium citrinum Staphylococcus aureus, Streptomyces albus Staphylocaccus, Enterobacteriaceae, Acinetobacter, Alcaligenes, Penicillium Acinetobacter, Staphylococcus aureus, Streptococcus faecalis Staphylococcus, Bakterie Gramujemne Staphylococcus pałeczki Gram-ujemne Bacillus subtilis, Staphylococus,Penicillium Pantoea agglomerans, Aspergillus Pantoea agglomerans ,Streptomyces albus Pantoea agglomerans, Streptmyces albus, Aspergillus fumigatus, Staphylococcus Erwinia herbicola, Aspergillus, Staphylococcus Rhodococcus, Pałeczki Gramujemne, Aspergillus clavatus Staphylococcus, Penicillium, Alcaligenes faecalis, Streptomyces albus, Bacillus subtilis 46 Tabela 2 Reaktywność niektórych populacji zawodowych na alergeny Drobnoustrojowe występujące w powietrzu środowiska pracy. Grupa zawodowa Rolnicy Zastosowany alergen Odsetek reakcji dodatnich test skórny test precypitacji Pantoea agglomerans Micropolyspora faeni Aspergillus fumigatus 19,2% 15,5% 35,5 - 35,7% 12,0 - 30,2% 4,0 - 7,7% Micropolyspora faeni Pantoea agglomerans Aspergillus fumigatus Streptomyces albus Alcaligenes faecalis 27,3% 45,5% 18,2% 36,4% 9,1% 36,4% 9,1% Rolnicy pracujący przy omłotyach zbóż Micropolyspora faeni Pantoea agglomerans Aspergillus fumigatus Alcaligenes faecalis 23,1% 18,5% 32,3% 4,6% 32,3% 23,1% 41,5% Rolnicy pracujący przy turbinowaniu lnu Micropolyspora faeni Pantoea agglomerans Aspergillus fumigatus Alcaligenes faecalis 19,6% 7,8% 15,7% Rolnicy pracujący na kombajnie 36,4% Pantoea agglomerans Micropolyspora faeni Aspergillus Penicillium Alternaria 57,1% 17,5% 5,9% - 78,0% 14,0 - 47,5% 9,0 - 29,0% 2,0% 56,9% 35,3% 25,4% 25,5% 1,0 - 17,6% 0,3 - 5,0% 0 - 6,7% 2,4% Pantoea agglomerans 19,6% 26,9% Pantoea agglomerans Rhodococcus Aspergillus clavatus 34,4% 8,7% 52,2% 13,0% 6,3 - 11,0% Pracownicy zakładów zielarskich Alcaligenes faecalis 41,2% 23,3% Pracownicy kombinatów drobiarskich Staphylococcus epidermidis, Corynebacterium xerosis, 31,2% 8,3% 66,4% 2,5% 11,7% 1,6 - 14,3% Pracownicy spichrzów zbożowych Młynarze Pracownicy słodowni Saccharopolyspora rectivirgula Acinetobacter calcoaceticus 47 Tabela 3. Odczyn precypitacji w żelu z alergenami, wyrażony jako liczby i odsetki reakcji dodatnich. ANTYGEN Saccharopolyspora rectivirgula Streptomyces albus Pantoea agglomerans Acinetobacter calcoaceticus Aspergillus fumigatus Penicillium citrinum Candida albicans Białko kurze Białko kacze Białko baranie Białko królika Białko gołębia Dzieci Choroby układu oddechowego 0,4% 1/226 1,3% 3/226 15,0% 34/226 3,1% 7/226 4,9% 11/226 1.3% 3/226 30,5% 69/226 4,9% 11/226 8,0% 18/226 12,4% 28/226 4,9% 11/226 26,9% 61/226 48 Tabela 4. Odczyn precypitacji w żelu z antygenami występującymi w rolnictwie., wyrażony jako liczby i odsetki reakcji dodatnich. Antygeny Młodzież szkół rolniczych 1,8% Saccharopolyspora rectivirgula Thermoactinomyces vulgaris 0,2% Streptomyces albus Arthrobacter globiformis Pantoea agglomerans 0 0 13,1% 8/440 1/440 58/440 Acinetobacter calcoaceticus 1,1% 5/440 Aspergillus fumigatus 0,2% 1/440 Penicillium citrinum 0,7% 3/440 Alternaria alternata Bacillus subtilis 0 0 3,4% 15/440 Alcaligenes faecalis Białko kurze 0,7% 3/440 49 Tabela 5. Odczyn precypitacji w żelu z antygenami z antygenami drobnoustrojowymi u rolników. Procent reakcji dodatnich Antygeny Rolnicy przy uprawie zboża Rolnicy w hodowli 5,3 Saccharopolyspora rectivirgula Thermoactinomyces vulgaris 6,6* Streptomyces albus 3,9* Rolnicy łącznie 0 Rolnicy przy uprawie chmielu, lnu i ziół 1,7 2/120 0,8 1/120 10,8* 13/120 0,8 1/120 54,2 65/120 9,2 11/120 25,8 31/120 * 3,3 4/120 0 0,4 0 4/76 4,0 5/76 12,0* 3/76 Arthrobacter globiformis Pantoea agglomerans 6/50 0 0 32,9 40,0 25/76 Acinetobacter calcoaceticus 7,9 20/50 10,0 6/76 Aspergillus fumigatus Penicillium citrinum 21,1 * 2/50 5/50 4,0 16/76 9,2 * 2/50 16,0 7/76 8/50 Aspergillus candidus 6,6* Alternaria alternata 0 0 0,8 Bacillus subtilis 0 0 1,7 40,8*** 38,0*** 21,7*** 2,4 0 6/246 3,2 0 8/246 8,9* 0 22/246 0,4 0 1/246 44,7 12.0 110/246 8,9 6/50 6.0 22/246 19,9 7,7 * 3/50 8.0 49/246 4/50 0 19/246 2,0 5/76 0 5/246 1/120 Alcaligenes faecalis Grupa kontrolna 0 1/246 0,8 2/120 30,9*** 31/76 19/50 26,/120 * - znamienność różnic pomiędzy grupą rolników a grupą kontrolna * = p < 0,05, ** = p < 0,01*** = p < 0,001 0 2/246 8.0 76,/246 4/50 Tabela. 6. Liczba osób podających objawy chorobowe związane z wykonywaną pracą podczas pracy w narażeniu na pyły organiczne Liczba osób Liczba osób Liczba osób Liczba osób Liczba osób podających Objawy chorobowe podających objawy podających objawy podających objawy podających objawy (%) objawy, (%) w stosunku do związane z pracą (%) żniwiarze (%) hodowcy (%) rośł. przemysłowe Łącznie dla trzech grup wszystkich badanych Suchy kaszel 20 (58,8%) 10 (58,8%) 26 (38,8%) 56 (47,5%) 56 (22,7%) Kaszel z odkrztuszaniem 2 (5,9%) 0 5 (7,5%) 7 (5,9%) 7 (2,8%) Duszność 15 (44,1%) 10 (58,8%) 18 (26,9%) 43 (36,4%) 43 (17,4%) Ucisk w klp. 8 (23,5%) 4 (23,5%) 21 (31,3%) 33 (27,9%) 33 (13,4%) Zaczopowanie nosa 5 (14,7%) 3 (17,6%) 31 (46,3%) 39 (33,0%) 39 (15,8%) Rzężenie w klp. 0 2 (11,8%) 2 (2,9%) 4 (3,4%) 4 (1,6%) Chrypka 5 (14,7%) 5 (29,4%) 19 (28,4%) 29 (24,6%) 29 (11,7%) Podwyższona temp. 1 (5,9%) 14 (20,9%) 15 (12,7%) 15 (6,1%) ciała 0 Dreszcze 0 1 (5,9%) 19 (28,4%) 20 (16,9%) 20 (8,1%) Nudności 3 (8,8%) 1 (5,9%) 3 (4,4%) 7 (5,9%) 7 (2,8%) Wymioty 0 0 0 0 0 Bóle głowy 4 (11,8%) 1 (5,9%) 26 (38,8%) 31 (26,3%) 31 (%) Ogólne złe 2 (5,9%) 3 (17,6%) 28 (41,8%) 33 (27,9%) 33 (13,4%) samopoczucie Pocenie 3 (8,8%) 1 (5,9%) 0 4 (3,4%) 4 (1,6%) Bóle stawowo mięśniowe 2 (5,9%) 0 1 (1,5%) 3 (2,5%) 3 (1,2%) Bóle całego ciała 1 (2,9%) 0 0 1 (0,8%) 1 (0,4%) Uczucie zmęczenia 12 (35,3%) 3 (17,6%) 17 (25,4%) 33 (27,9%) 33 (13,4%) Świąd 3 (8,8%) 2 (11,8%) 12 (17,9%) 17 (14,4%) 17 (6,9%) Wysypka 1 (2,9%) 0 9 (13,4%) 10 (8,5%) 10 (4,0%) Pieczenie oczu 5 (29,4%) 26 (38,8%) 31(26,3%) 31(12,6%) 51 Liczba podających objawy na ogólną liczbę badanych (%) 34/76 (44,7%) 17/50 (34,0%) 67/121 (55,4%) 118/247 (47,8%) 247 Liczba badanych 52 Ewa Cisak Zakład Biologicznych Szkodliwości Zawodowych Instytut Medycyny Wsi w Lublinie ZAGROŻENIA DLA ZDROWIA WYWOŁANE PRZEZ CHOROBY ODZWIERZĘCE Rozpowszechnienie zoonoz w Polsce i na świecie Wśród szkodliwych czynników biologicznych występujących w rolniczym środowisku pracy najliczniejszą grupę stanowią patogeny wywołujące choroby odzwierzęce. Według nomenklatury WHO choroby odzwierzęce (zoonozy) są to choroby zakaźne i inwazyjne, przenoszone bezpośrednio lub pośrednio ze zwierząt kręgowych na człowieka i w ograniczony sposób rozprzestrzeniające się między ludźmi. Autorzy amerykańscy (Hubbert i wsp.) w wykazie dotyczącym występowania chorób odzwierzęcych na wszystkich kontynentach wymieniają około 200 czynników etiologicznych zoonoz (wirusy, riketsje, bakterie, grzyby, pierwotniaki, robaki i stawonogi) z czego w naszych warunkach klimatycznych, sanitarno-higienicznych i socjalnych znaczenie ma około 100 gatunków. Coraz bliższy kontakt człowieka ze środowiskiem, gdzie znajdują się źródło, rezerwuar i przenosiciele (wektory) zarazków wywołujących zoonozy sprawia, że w ciągu kilku ostatnich lat pojawiły się "nowe" zoonozy, na które szczególną uwagę zwracają m.in. Anusz oraz Dutkiewicz i wsp. Według tych autorów „nowe” patogeny (np. priony, wirusy, bakterie), określane są jako tzw. Emerging pathogens i mogą występować jako czynniki zagrożenia zawodowego w środowisku pracy rolnika. W związku z tym w ciągu ostatnich lat poszerzono znacznie wiedzę na temat ryzyka zakażeń w środowisku wiejskim czynnikami chorobotwórczymi przenoszonymi przez kleszcze (krętki Borrelia burgdorferi, bakterie Anaplasma phagocytophilum wywołujące ludzką anaplazmozę granulocytarną, bakterie z rodzaju Bartonella, pierwotniaki z rodzaju Babesia). W ostatnich kilkunastu latach wykazano, że choroby transmisyjne (borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu) mają charakter chorób zawodowych u pracowników leśnictwa i u rolników, uprawiających grunty w pobliżu obszarów leśnych. Należy nadmienić, że w Polsce zachorowania na boreliozę mają tendencję wzrostową, w roku 2005 zarejestrowano ponad 4 tysiące przypadków tej choroby, a w roku 2006 ponad 6 52 tysięcy (17,5 na 100 000 mieszkańców) oraz, że borelioza jest najczęstszą zawodową chorobą zakaźną (316 przypadków w roku 2006). Ludzka anaplazmoza granulocytarna wywołana przez bakterie Anaplasma phagocytophilum jest chorobą trudną do rozpoznania ze względu na mało charakterystyczne objawy chorobowe przypominające grypę (wysoka temperatura, bóle głowy, złe samopoczucie, pocenie się, kaszel, bóle stawowo-mięśniowe). Inne objawy, takie jak nudności, bóle brzucha, biegunka oraz zapalenie płuc z zaburzeniem oddychania lub niewydolność nerek czy objawy neurologiczne obserwuje się u nielicznych pacjentów. Babeszjoza wywołana przez pierwotniaki z rodzaju Babesia atakuje głównie psy powodując takie objawy jak: wygasająca gorączka (będąca efektem rozpadu erytrocytów i uwalniania pirogenów), anemia, apatia, utrata apetytu, żółtaczka, wymioty. Choroba u ludzi przypomina swymi objawami malarię (wysoka temperatura, nadmierna potliwość, zmiany w erytrocytach). Babeszjozę obserwuje się częściej u ludzi starszych, z niedoborami immunologicznymi, a także u osób po splenektomii. Większość przypadków babeszjozy pozostaje jednak utajona. Bakterie z rodzaju Bartonella przedostają się do organizmu człowieka podczas ssania krwi przez zakażonego stawonoga. Po wniknięciu do erytrocytów bakterie te mnożą się przez podział. Zakażone erytrocyty eliminowane są w sposób naturalny w czasie krążenia krwi, a obecność w nich bakterii Bartonella nie powoduje z reguły ich obumierania. Bakterie Bartonella wywołują zakażenia człowieka o różnych objawach. Najczęściej jest to choroba kociego pazura wywołana przez Bartonella henselae charakteryzująca się miejscowym, przewlekłym powiększeniem węzłów chłonnych. Innymi chorobami mogącymi wystąpić w środowisku pracy rolnika mogą być tularemia i gorączka Q. Można je, podobnie jak bartonelozę zaliczyć do chorób okazjonalnie przenoszonych przez kleszcze, gdyż mogą one występować niezależnie od obecności kleszczy w środowisku. Źródłem zakażenia bakteriami Francisella tularensis są głównie zające, drobne gryzonie leśne i polne, zwierzęta domowe i dzikie ptactwo. Objawy kliniczne tularemii to: wysoka temperatura sięgająca 40oC, powiększenie węzłów chłonnych, bóle głowy, wysypka, wymioty, zapalenie spojówek. Jeśli zarazek wniknie drogą oddechową (np. poprzez wdychanie pyłu zanieczyszczonego kałem zakażonych gryzoni), może wystąpić śródmiąższowe zapalenie płuc. Głównym rezerwuarem i źródłem zakażeń Coxiella burnetii są zwierzęta domowe, a zwłaszcza owce, kozy i bydło. Jak podaje literatura, kleszcze stanowią ważne ogniwo 53 krążenia C. burnetii w przyrodzie. Rzadko jednak dochodzi do zakażenia człowieka riketsjami gorączki Q na skutek pokłucia przez kleszcze, natomiast pylisty kał zakażonego kleszcza, który wnika do organizmu przez nos, oczy czy usta może być częstszym źródłem zakażenia dla ludzi. Choroba przebiega głównie w postaci rzekomogrypowej. W niektórych przypadkach dochodzi także do zmian w nerkach, wątrobie, stawach, mięśniu sercowym oraz do objawów ze strony przewodu pokarmowego (np. zapalenia wątroby z żółtaczką). Najgroźniejszym, późnym następstwem gorączki Q jest zapalenie wsierdzia - śmiertelność wynosi wtedy 40%. Choroba może przebiegać również w sposób skąpoobjawowy lub bezobjawowy. Mimo znacznego postępu w walce z chorobami przenoszonymi przez kleszcze, powodują one nadal wiele problemów, także w rolniczym środowisku pracy. Choroby te są często nierozpoznawane bądź z niewiedzy, bądź z braku dostępu do specjalistycznych metod diagnostycznych, które są często wielostopniowe, niepozbawione trudności interpretacyjnych. Z kolei leczenie jest często długotrwałe i bywa nieskuteczne, zwłaszcza przy możliwych koinfekcjach różnymi patogenami przenoszonymi przez kleszcze, które mogą maskować nawzajem objawy chorobowe. W związku z powyższym, profilaktyka tych chorób powinna być jednym z naczelnych zadań specjalistów z zakresu zdrowia publicznego, chorób zakaźnych i zawodowych. W ostatnich latach dokonano oceny zagrożenia niebezpiecznymi wirusami, tzw.hantawirusami, które występują w Azji, Europie, USA i Ameryce Południowej u dzikich gryzoni i stanowią potencjalne zagrożenie dla rolników. W rodzaju Hantavirus wykryto co najmniej 29 genotypów i 22 serotypy i w dalszym ciągu wykrywane są nowe gatunki. Na terenie Eurazji występują 4 zasadnicze typy tego wirusa (HANV, SEOV, DOBV, PUUV). Zakażenie tymi wirusami może być przyczyną m.in. gorączki krwotocznej z zespołem nerkowym (HFRS). W Polsce wykazano obecność przeciwciał przeciwko hantawirusom w surowicy rolnika z terenów Polski wschodniej. Rozpoznano także zagrożenie jakie niesie grypa ptasia wywołana przez wysoko zjadliwy dla człowieka podtyp wirusa grypy - A/(H5N1). Zakażenia tym wirusem dzikich ptaków notowano w krajach europejskich, w tym także w Polsce. Do wirusów ptasiej grypy o wysokiej wirulencji należą również podtypy H7N7 i H7N3, a wirus H7N7 był przyczyną epidemii u osób mających kontakt trzodą w Holandii w roku 2003 i spowodował śmierć lekarza weterynarii. Badania przeprowadzone w ciągu ostatnich lat w USA wykazały zawodowe ryzyko zakażenia wirusem grypy świń (A/H1N1, A/H1N2, A/H3N1, A/H3N2) u hodowców trzody chlewnej. 54 W ciągu ostatnich kilkunastu lat wykazano, że jest wielce prawdopodobne, że priony (zakaźne cząsteczki zmutowanego białka) wywołujące u bydła BSE (gąbczaste zwyrodnienie mózgowe) mogą być zakaźne dla ludzi i być przyczyną choroby Creutzfeldta-Jacoba (CJD). W Wielkiej Brytanii wykazano znamiennie częstsze występowanie CJD u hodowców bydła mlecznego w porównaniu z resztą populacji, co może sugerować istnienie ryzyka zawodowego tej choroby. Do chorób odzwierzęcych mających charakter chorób zawodowych należy toksoplazmoza, wywołana przez pierwotniaka Toxoplasma gondii. Jest to choroba szczególnie niebezpieczna w postaci wrodzonej oraz u osób z nieprawidłowo funkcjonującym układem immuologicznym. W badaniach przeprowadzonych przez Instytut Medycyny Wsi wykazano, że rolnicy, służba weterynaryjna (inseminatorzy) i pracownicy leśnictwa są bardziej narażeni na kontakt z pierwotniakiem T. gondii w porównaniu z osobami mieszkającymi i pracującymi w środowisku miejskim. Stwierdzono także, że rolnicy są bardziej narażeni na zakażenia grzybicze spowodowane grzybami zoofilnymi (Microsporum canis, Trichophyton mentagrophytes, Trichophyton erinacei) w porównaniu z innymi grupami zawodowymi. W środowisku pracy zakażają się głównie od bydła, koni i owiec. Spośród chorób odzwierzęcych występujących w Polsce największa liczba zachorowań w roku 2007 dotyczyła zakażeń pałeczką Salmonella (ponad 11000 przypadków), krętkiem Borrelia burgdorferi (ponad 7000 przypadków), pierwotniakiem T. gondii (ponad 700 przypadków), larwą glisty psiej (ponad 300 przypadków), neuroinfekcji wywołanych wirusem kleszczowego zapalenia mózgu (ponad 200 przypadków) i zarażenia włośniem krętym (prawie 300 zachorowań). Pokaźną grupę stanowiły osoby, które zostały pokąsane przez zwierzęta zakażone (lub podejrzane o zakażenie) wirusem wścieklizny. W roku 2007 szczepieniami przeciwko wściekliźnie objęto 7016 osób. Większość zoonoz wykazała w ciągu ostatnich 10 lat tendencję spadkową. Do takich chorób zaliczyć należy m.in. brucelozę. W ostatnich latach rejestruje się pojedyncze zachorowania na tę zoonozę i mają one charakter głównie choroby zawodowej. 55 Źródła chorób odzwierzęcych Bezpośredni kontakt rolników ze zwierzętami będącymi rezerwuarem zoonoz występuje w czasie wykonywania takich czynności jak: pielęgnacja, dojenie, strzyżenie, pomoc przy zabiegach położniczych, wywóz padłych zwierząt, ubój z konieczności, ściąganie skór i ich obróbka, prace przy rozbiorze tusz poubojowych. Szczególne zagrożenie w gospodarstwie rolnym stanowią zwierzęta chore, które wydzielają i wydalają szkodliwe czynniki biologiczne z moczem, kałem czy wodami płodowymi. Dużą rolę odgrywają także zwierzęta, które uległy zakażeniom bezobjawowym i są nosicielami patogenów wydalanych do środowiska zewnętrznego (np. pałeczka Salmonella). Zarazki i pasożyty wywołujące choroby odzwierzęce są szeroko rozpowszechnione w produkcji roślinnej i w trakcie wykonywania rozmaitych czynności z zakresu produkcji rolnej. Mogą znajdować się w powietrzu, glebie, wodzie, gnojowicy, kompoście, ściekach jak również na powłokach i w narządach wewnętrznych zwierząt oraz licznych roślinach i produktach roślinnych, produktach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego (mięso, przetwory mięsne, mleko, sierść, wełna, skóry). Kontakt z nimi może stanowić źródło zakażenia (lub zarażenia). W mięsie i jego przetworach mogą znajdować się pałeczki Brucella, prątki gruźlicy (Mycobacterium bovis), priony powodujące gąbczaste encefalopatie, włoskowce różycy, cysty tkankowe pierwotniaka T. gondii, larwy włośnia krętego (Trichinella spiralis) a także wągry tasiemców (nieuzbrojonego - Taenia saginata i uzbrojonego - Taenia solium). W mleku i jego przetworach można stwierdzić obecność szeregu chorobotwórczych dla człowieka drobnoustrojów, takich jak: pałeczki Salmonella, pałeczki Brucella, prątki gruźlicy bydlęcej, wirusy wścieklizny, wirusy kleszczowego zapalenia mózgu, formy rozwojowe toksoplazm. Jaja ptasie mogą zawierać takie patogeny jak: pałeczki Salmonella, prątki gruźlicy, zarazki ornitozy, postacie rozwojowe toksoplazm. Na skórze, włosiu i sierści zwierząt mogą występować: laseczki wąglika, pałeczki Brucella, pałeczki tularemii, pałeczki Salmonella, laseczki tężca, grzyby powierzchniowe, riketsje gorączki Q. 56 Drogi transmisji zarazków wywołujących zoonozy Do zakażenia zarazkami wywołującymi choroby odzwierzęce dochodzi najczęściej poprzez kontakt bezpośredni ze zwierzętami, produktami pochodzenia zwierzęcego, a także z przedmiotami służącymi do pielęgnacji zwierząt i w trakcie zabiegów weterynaryjnych dokonywanych na zwierzętach. Na kontakt z patogenami wywołującymi choroby odzwierzęce narażeni są przede wszystkim rolnicy, hodowcy zwierząt, służby weterynaryjnozootechniczne, pracownicy przetwórstwa produktów pochodzenia zwierzęcego (rzeźnicy, pracownicy kombinatów drobiarskich, garbarze itp.), pracownicy eksploatacji lasu i myśliwi. Zakażenie nimi może nastąpić drogą oddechową, pokarmową, poprzez skórę i błony śluzowe. Drogą oddechową przenoszone są m.in. prątki Mycobacterium bovis, riketsje Coxiella burnetii wywołujące gorączkę Q, laseczki wąglika (Bacillus anthracis) czy pałeczki tularemii (Francisella tularensis). Drogą pokarmową przenoszone są priony wywołujące chorobę Creutzfelda-Jacoba, bakterie Salmonella, bakterie z rodzaju Brucella, wirusy kleszczowego zapalenia mózgu, formy rozwojowe pierwotniaka T. gondii. Drogą skórną wnikają do organizmu krętki Borrelia burgdorferi wywołujące boreliozę z Lyme, laseczki tężca (Clostridium tetani), wirusy wścieklizny, bakterie z rodzaju Bartonella powodujące chorobę kociego pazura, bakterie Erysipelothrix rhusiopathiae wywołujące różycę. Zagrożenia mikroorganizmami wywołującymi choroby odzwierzęce w gospodarstwie rolnym w zależności od rodzaju pracy W trakcie prac przy sprzęcie zbóż, ich transporcie oraz omłotach rolnicy narażeni są na szereg drobnoustrojów wywołujących zoonozy, np. baterie z rodzaju Leptospira, bakterie Borrelia burgdorferi, wirusy kleszczowego zapalenia mózgu, riketsje gorączki Q, formy rozwojowe pierwotniaka T. gondii wywołującego toksoplazmozę. W hodowli bydła należy się liczyć z możliwością występowania około 60 gatunków chorobotwórczych patogenów wywołujących choroby odzwierzęce. Z najczęściej występujących zarazków należy wymienić takie jak: pałeczki Brucella, pałeczki Salmonella, prątki gruźlicy bydlęcej, riketsje gorączki Q, zarodniki tężca, przetrwalniki wąglika, postacie rozwojowe toksoplazm, wirusa wścieklizny, grzyby pochodzenia odzwierzęcego. Poważną rolę mogą tu również odgrywać kleszcze będące wektorem wirusów kleszczowego zapalenia mózgu, boreliozy i innych wymienionych powyżej chorób transmisyjnych. 57 W hodowli trzody chlewnej może wystąpić ponad 40 gatunków zarazków i pasożytów będących przyczyną zoonoz. W naszych warunkach do najczęstszych zalicza się: pałeczki Salmonella, bakterie wywołujące różycę, formy rozwojowe włośnia krętego, pierwotniaka Toxoplasma gondii, tasiemca bąblowcowego, tasiemca uzbrojonego oraz wirusa wścieklizny. Poważnym zagrożeniem dla hodowców trzody chlewnej mogą być występujące u świń paciorkowce Streptococcus suis, które wywołują u ludzi zapalenie opon mózgowordzeniowych, stawów, płuc a także głuchotę. W hodowli drobiu bezpośredni kontakt rolnika z drobiem stwarza ryzyko zachorowania na chorobę ptasią (ornitozę), salmonellozy odzwierzęce, toksoplazmozę czy ptasią grypę. ZASADY PROFILAKTYKI I ZWALCZANIA CHORÓB ODZWIERZĘCYCH 1. Likwidacja rezerwuaru zwierzęcego zoonoz (bruceloza, gruźlica, wścieklizna, BSE, ptasia grypa). 2. Usprawnienie nadzoru weterynaryjnego nad importowanymi zwierzętami i ich produktami (badania w kierunku włośnicy, wąglika, BSE, gorączki Q, brucelozy, ornitozy). 3. Prowadzenie szczepień ochronnych wśród zwierząt (wścieklizna, różyca). 4. Stosowanie odpowiedniej dezynfekcji pomieszczeń hodowlanych i sprzętu, zwłaszcza przy podejrzeniu istnienia choroby odzwierzęcej. 5. Zwalczanie gryzoni na obszarach ognisk chorób odzwierzęcych (wścieklizna, leptospiroza, borelioza, kleszczowe zapalenie mózgu, tularemia). 6. Ograniczenie zapylenia w pomieszczeniach gospodarskich oraz udoskonalenie wentylacji i urządzeń wentylacyjnych (w przypadku ryzyka zakażeń ornitozą, gorączką Q, tularemią). 7. Doskonalenie technologii oczyszczania ścieków, używanie w pracach rolnych osadów ściekowych odpowiadających normom higienicznym. 8. Prawidłowe opatrywanie ran i skaleczeń w czasie pracy rolnej w celu zapobieżenia zakażeniom przyrannym (wścieklizna, tężec, różyca, toksoplazmoza). 9. Stosowanie odzieży ochronnej i środków ochrony osobistej, tj.: • Wkładanie masek w przypadku wykonywania czynności połączonych z dużą ekspozycją na pyły roślinne i zwierzęce. 58 • Zakładanie rękawic gumowych, gumowych butów, gumowych fartuchów i okularów ochronnych przy pracach ze zwierzętami podejrzanymi o zakażenie (zarażenie) patogenami wywołującymi zoonozy lub o nosicielstwo. Dotyczy to zwłaszcza prac związanych z udzielaniem pomocy porodowej zwierzętom podejrzanym o zakażenie bakteriami z rodzaju Brucella, a także przy pracach przy rozbiórce tusz zwierzęcych w celu uchronienia się przed zachorowaniem na takie choroby jak: różyca, wąglik, bruceloza, tularemia, toksoplazmoza. Kobiety w ciąży i dzieci nie powinny w żadnym wypadku uczestniczyć w takich czynnościach. 10. Unikanie spożywania produktów pochodzenia zwierzęcego (mleko, mięso) poddanych niedostatecznej obróbce termicznej zapobiega zachorowaniom m.in. na kleszczowe zapalenie mózgu, włośnicę, toksoplazmozę, gruźlicę odzwierzęcą. 11. Systematyczne wykonywanie badań (monitoring) środowiska pracy i rezerwuaru zwierzęcego (badania mikrobiologiczne, serologiczne). W profilaktyce brucelozy podstawę stanowią okresowe (dwukrotnie w ciągu roku) badania serologiczne bydła po ukończeniu 6 miesiąca życia oraz natychmiastowa likwidacja zwierząt serologicznie dodatnich. 12. Przeprowadzanie okresowych badań lekarskich wśród osób z rolniczego środowiska pracy. 13. Przeprowadzanie szczepień przed i/lub poekspozycyjnych wśród pracowników rolnictwa (kleszczowe zapalenie mózgu, tężec, wścieklizna). 14. Uwzględnianie wymogów bhp podczas projektowania wszystkich pomieszczeń w gospodarstwie rolnym. 15. Szybkie powiadamianie służb weterynaryjnych o pojawieniu się zmian zapalnych czy wypadaniu sierści (zakażenia grzybicze), unikanie bezpośredniego kontaktu z takimi zwierzętami oraz odizolowanie chorych zwierząt od zdrowych osobników. 16. Szerzenie oświaty zdrowotnej wśród osób posiadających gospodarstwa role. Oświata zdrowotna, głównie instruktaż (w postaci broszur ulotek, plakatów filmów, prelekcji) dotyczący np. stosowania odzieży ochronnej czy szybkiego i prawidłowego opatrywania ran i skaleczeń) jest jednym z najtańszych sposobów profilaktyki, a wpojenie odpowiednich nawyków wśród rolników może ich zabezpieczyć przed zachorowaniem na zoonozy. 59 Jak wspomniano we wstępie w ostatnich latach zwrócono szczególną uwagę na zagrożenie środowiska wiejskiego takimi chorobami jak choroby przenoszone przez kleszcze, wąglik, ptasia grypa czy gąbczaste zwyrodnienie mózgowe (BSE u bydła i choroba Creutzfeldta-Jacoba – CJD u ludzi). W związku z tym poniżej przedstawiono sposoby profilaktyki tych chorób, jak również wymieniono akty prawne dotyczące profilaktyki gruźlicy u bydła, brucelozy, wścieklizny, salmoneloz, gorączki Q, tularemii, ptasiej grypy, pryszczycy. Zapobieganie i zwalczanie BSE i CJD obejmuje: 1. Karmienie bydła paszami naturalnymi, tj. zastąpienie mączek mięsno-kostnych (szczególnie nieznanego pochodzenia) zamiennikami roślinnymi 2. Poddawanie utylizacji w wysokiej temperaturze padłego bydła 3. Zakaz eksportu bydła, wołowiny i przetworów mięsnych z krajów, w których wystąpiła choroba „szalonych krów” 4. Obserwacja bydła i zgłaszanie do służb weterynaryjnych przypadków podejrzenia o BSE (zwłaszcza ze strony układu nerwowego) 5. Badanie w kierunku BSE wszystkich sztuk bydła z grup zwiększonego ryzyka zachorowania. 6. Obligatoryjne badanie bydła powyżej 30 miesiąca życia, które padło lub zostało poddane ubojowi. 7. Unikanie spożywania mięsa wołowego od zwierząt powyżej 30 tygodnia życia, które nie było badane na obecność choroby prionowej Parlament Unii Europejskiej i Rada wydała rozporządzenie ustanawiające zasady dotyczące zapobiegania, kontroli i zwalczania niektórych przenośnych gąbczastych encefalopatii z dnia 22 maja 2001 r. nr 999/20011, które następnie było wielokrotnie nowelizowane. Rozporządzenie UE w sprawie BSE nr 999/2001 obejmuje: • Określenie statusu BSE (5 kategorii) • Program zapobiegania (żywienie, postępowanie z materiałem szczególnego ryzykaSRM). 1 • Środki eliminacji. • Przepisy handlowe. Dz. UE L 147 z 31.05.2001 r. 60 W profilaktyce ptasiej grypy należy: 1. Unikać kontaktu z wszelkim ptactwem niezależnie od jego stanu zdrowia (zwłaszcza tam, gdzie występują duże skupiska drobiu, kurnik, fermy). 2. Poddawać obróbce termicznej (powyżej 70 ºC) mięso drobiowe i jaja. 3. W przypadku stwierdzenia na danym terenie zakażenia ptaków wirusem ptasiej grypy wprowadzić zakaz sprzedaży ptactwa na targowiskach, organizowania targów, wystaw (pokazów) ptaków. Dopuszczalne jest przebywanie ptaków na otwartej przestrzeni, ale w miejscu ogrodzonym, zabezpieczającym kontakt z innymi ptakami. 4. W przypadku podejrzenia zakażenia ptaków wirusem ptasiej grypy istnieje obowiązek niezwłocznego poinformowania ze strony posiadaczy ptactwa służb weterynaryjnych. 4. Pojemniki zawierające karmę dla ptaków zabezpieczyć przed dostępem dzikich ptaków. 5. Unikać czyszczenia pomieszczeń gospodarskich wodą spoza gospodarstwa, a także nie poić taką wodą drobiu. Regulacje prawne dotyczące epidemii ptasiej grypy: • Postępowanie w związku z epidemią grypy i ptasiej grypy zawarte jest w załączniku nr 1 (pkt.19) do ustawy z dnia 6 września 2001 (art.2 pkt.5) o chorobach zakaźnych • Przepisy zawarte w ustawie z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia i zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt2 Profilaktyka zakażeń laseczką wąglika jest ściśle związana z nadzorem weterynaryjnym chorych zwierząt i obejmuje, tj.: 1. Niszczenie zwłok padłych zwierząt (spalanie, zakopywanie na głębokość, co najmniej 2 metrów). 2. Ewentualne biotermiczne odkażanie nawozu pod nadzorem lekarza weterynarii. 3. Osoby narażone na kontakt środowiskowy z zakażonym materiałem zwierzęcym powinny być poddane szczepieniom ochronnym. W USA i w Wielkiej Brytanii wyprodukowano szczepionki przeciwko wąglikowi dla osób potencjalnie narażonych na kontakt z przetrwalnikami wąglika. Szczepionki te nie są dostępne w Polsce i nie są zalecane do rutynowych szczepień. W zwalczaniu wąglika obowiązuje Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 maja 2005 r.3 Rozporządzenie to reguluje sposób i tryb zwalczania wąglika. 2 Dz. U. 2004, nr 69, poz. 625. 61 W profilaktyce wścieklizny należy uwzględnić: 1. Możliwość przeprowadzenia szczepień przedekspozycyjnych osób z grup ryzyka (służba weterynaryjna, hodowcy zwierząt, pracownicy eksploatacji lasu) w dniach: 0, 7, 28 i dawką przypominającą co 2 lata (szczegółowych informacji dotyczących szczepień przed i po ekspozycyjnych ludzi przeciwko wściekliźnie udzielają działy epidemiologii stacji sanitarno-epidemiologicznych). 2. Prawidłowe opatrywanie ran po pogryzieniu, podrapaniu, poślinieniu przez każde zwierzę domowe lub dzikie, a także o jak najszybszym poddaniu się szczepieniom po powstaniu podejrzenia o zakażenie wirusem wścieklizny. 3. Masowe szczepienia psów, kotów oraz zwierząt dzikich (Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 30 grudnia 2002 r. w sprawie szczepień lisów wolnożyjących przeciwko wściekliźnie4. Również w profilaktyce zakażeń laseczką tężca istnieje możliwość szczepień profilaktycznych osób dorosłych z grup wysokiego ryzyka, którym zaleca się przyjmowanie dawek przypominających anatoksyny przeciwtężcowej w odstępach 8-letnich po szczepieniu podstawowym lub szczepienie podstawowe według schematu zalecanego przez producenta szczepionki. Jak wspomniano, toksoplazmozę zaliczono do chorób o charakterze zawodowym u osób z rolniczego środowiska pracy. Zapobieganie toksoplazmozie w tym środowisku polega m.in. na: 1. Prawidłowym opatrywaniu ran i skaleczeń. 2. Nie spożywaniu mięsa (wieprzowego) poddanego niedostatecznej obróbce termicznej, w którym mogą znajdować się formy rozwojowe Toxoplasma gondii jak również na dokładnym myciu produktów warzyw uprawianych w ogródkach przydomowych, gdyż mogą one być zanieczyszczone kałem kocim, w którym mogą być obecne oocysty pierwotniaka T. gondii. Podstawę zwalczania brucelozy stanowią: 1. Okresowe badania serologiczne oraz natychmiastowa likwidacja zwierząt serologicznie dodatnich. 3 4 Dz. U. 2005, nr 88, poz. 750. Dz. U. 2003, nr 8, poz.100 62 2. Poddawanie obróbce termicznej mleka i mięsa. 3. Stosowanie odzieży ochronnej podczas udzielania pomocy porodowej zwierzętom. 4. Przestrzeganie regularnego wykonywania badań profilaktycznych. Sposób postępowania w przypadku wystąpienia podejrzenia lub stwierdzenia brucelozy bydła w stadzie określany jest Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie zwalczania brucelozy5, które określa szczegółowo czynności powiatowego lekarza weterynarii mające na celu potwierdzenie lub wykluczenie tej zoonozy. Do czynności związanych z profilaktyką gruźlicy u bydła zaliczyć należy: 1. Dochodzenie epidemiologiczne w przypadku podejrzenia lub wystąpienia choroby. 2. Badanie kliniczne zwierząt. 3. Izolacja chorych zwierząt od reszty stada. 4. Badanie poubojowe. Przepisy prawne opracowane pod kątem profilaktyki zakażeń prątkiem gruźlicy bydlęcej zawarte są w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 listopada 2004 r. w sprawie zwalczania gruźlicy u bydła6, które określa szczegółowy sposób i tryb zwalczania gruźlicy u bydła, w tym sposób i tryb postępowania przy podejrzeniu i/lub stwierdzeniu gruźlicy u bydła, a także wygaszaniu ognisk gruźlicy u bydła. W zwalczaniu tularemii, podobnie jak w przypadku innych chorób odzwierzęcych, ważną rolę odgrywa: 1. Współpraca służby zdrowia ze służbą weterynaryjną oraz służbami bhp w rolnictwie i leśnictwie. 2. Sprawne i systematyczne zwalczanie gryzoni w gospodarstwach i na polach (ważne jest także, aby padłe zające były badane w kierunku tularemii). 3. Przestrzeganie zasad bezpieczeństwa pracy zarówno w pracy na roli (przy omłotach, siewach) jak i w lesie. Rozpoznanie ognisk tularemii jest możliwe tylko w ramach właściwej współpracy wszystkich wymienionych wyżej służb (Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 kwietnia 2006 r. w sprawie współdziałania między organami Państwowej Inspekcji Sanitarnej, 5 6 Dz.U. 2005, nr 79, poz. 690 Dz.U. 2004, nr 258, poz. 2585 63 Inspekcji Weterynaryjnej oraz Inspekcji Ochrony Środowiska w zakresie zwalczania chorób zakaźnych)7. Profilaktyka zachorowań na gorączkę Q polega głównie na: 1. Eliminacji chorych zwierząt, przestrzeganiu zasad sprawnego nadzoru weterynaryjnego w czasie sprowadzania zwierząt z zagranicy. 2. Odkażaniu importowanych skór i wełny. 3. Zwalczaniu kleszczy i gryzoni w pomieszczeniach hodowlanych. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 27 sierpnia 20038 w sprawie wykazu zoonoz, procedur ich monitorowania oraz sposobów postępowania w przypadku wystąpienia chorób lub wykrycia biologicznych czynników chorobotwórczych reguluje przepisy prawne związane m.in. z zapobieganiem gorączce Q. Przecięcie dróg szerzenia się salmonelloz obejmuje: 1. Zabezpieczenie miejsca pobytu zwierząt przed zakażeniem pałeczkami Salmonella poprzez systematyczną dezynsekcję i deratyzację pomieszczeń hodowlanych, punktów skupów, rzeźni. 2. Prawidłowe unieszkodliwianie nawozu. 3. Ochrona zwierząt przed zakażeniem od zwierząt wprowadzanych z zewnątrz. 4. Ochrona przed zakażeniem pasz i wody używanej podczas uboju i poubojowej obróbki mięsa. Działania dotyczące profilaktyki niektórych serotypów pałeczek Salmonella w stadach niosek gatunku kura (Gallus gallus) powinny być prowadzone w oparciu o instrukcję Głównego Lekarza Weterynarii zgodną z załącznikiem do ustawy nr 3 z dnia 11 marca 2004 roku o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt na podstawie załącznika I do rozporządzenia (WE) Nr 2160/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 listopada 2003 r. w sprawie zwalczania salmonelli i innych określonych odzwierzęcych czynników chorobotwórczych przenoszonych przez żywność9. Wprawdzie pryszczyca, ostra choroba zakaźna zwierząt parzystokopytnych rzadko występuje u ludzi jako zoonoza, charakteryzując się łagodnym przebiegiem, to celowym jest 7 Dz.U. 2006, nr 73, poz. 516. Dz. U. 2003, nr 166, poz.1617. 9 Dz. U. UE L 325 z 12.12.2003. 8 64 zapoznanie się z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 sierpnia 2004 r. w sprawie szczegółowego sposobu i trybu zwalczania pryszczycy10. Rozporządzenie to o czynnościach związanych z objęciem nadzoru nad gospodarstwem rolnym przez powiatowego lekarza weterynarii w przypadku podejrzenia lub wystąpienia pryszczycy. W ciągu ostatnich lat wypracowano wiele metod, mających na celu zapobieganie zachorowaniom na choroby transmisyjne. Działania zapobiegające zachorowaniom na choroby przenoszone przez kleszcze można podzielić na działania środowiskowe (zwalczanie kleszczy i ich rezerwuaru w środowisku naturalnym) i działania zapewniające ochronę osobistą osobom narażonym na zaatakowanie przez kleszcze. Podstawową rolę w profilaktyce chorób transmisyjnych przypisać należy czynnościom związanym z ochroną osobistą osób eksponowanych na kleszcze (np. rolników). Profilaktyka osobista chorób przenoszonych przez kleszcze obejmuje: 1. Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych (kzm). 2. Stosowanie odpowiedniej odzieży i indywidualnych środków ochrony osobistej. 3. Unikanie spożywania surowego mleka (krowiego, koziego, owczego) i jego przetworów. w którym mogą być obecne wirusy kleszczowego zapalenia mózgu. 4. Stosowanie repelentów (środków odstraszających kleszcze) w czasie wykonywania prac na otwartej przestrzeni. 5. Szybkie i prawidłowe usuwanie kleszczy z powierzchni ciała. Środowiskowe zwalczanie kleszczy może napotykać na liczne trudności. Poniżej podano przykłady działań zmierzających do redukcji liczebności kleszczy w środowisku naturalnym i ograniczenia ich rozprzestrzeniania. Są to: 1. Systematyczne koszenie trawy wokół pomieszczeń gospodarskich i na łąkach. 2. Usuwanie zarośli i chwastów rosnących wokół ogrodzeń zabudowań gospodarskich. 3. Wycinanie krzaków i zarośli na skraju lasu, stanowiących dogodne siedlisko kleszczy. koszenie trawy w tych miejscach. 10 Dz. U. 2004, nr 180, poz.1864. 65 4. Ograniczanie aktywności gryzoni poprzez uszczelnianie ścian budynków gospodarskich i wszelkich ubytków w budynkach. 66 Polskie akty prawne dotyczące ochrony przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi w środowisku pracy: • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy, oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Stanowi ono wdrożenie do prawa polskiego dyrektywy Wspólnoty Europejskiej nr 2000/54/WE • Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych wymagań weterynaryjnych w handlu zwierzętami z dnia 3 czerwca 2004 r (Dz. U.2004, nr 142, poz.1512 ze zmianami). • Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 27 sierpnia 2003 r. w sprawie wykazu zoonoz, procedur ich monitorowania oraz sposobów postępowania w przypadku wystąpienia chorób lub wykrycia biologicznych czynników chorobotwórczych (Dz. U. 2003, nr 166, poz.1617). • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 kwietnia 2006 r. w sprawie współdziałania między organami Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Inspekcji Weterynaryjnej oraz Inspekcji Ochrony Środowiska w zakresie zwalczania chorób zakaźnych (Dz. U. 2006, nr 73, poz. 516). • Ustawa Sejmu z dnia 11 marca 2004 o ochronie zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt. • Ustawa Sejmu z dnia 7 czerwca 2002 o zmianie ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U 2002, nr 112, poz.976). • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 grudnia 2007 zmieniające rozporządzenie w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. 2007, nr 241 poz.1772). 67 Literatura 1. Anusz Z. Zapobieganie i zwalczanie zawodowych chorób odzwierzęcych. Wyd. ART., Olsztyn, 1995. 2. Choroby zakaźne i pasożytnicze, red. Z. Dziubek, PZWL, Warszawa, 1996. 3. Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce (lata 2006, 2007), Państwowy Zakład Higieny, Instytut Naukowo-Badawczy - Zakład Epidemiologii, Główny Inspektorat Sanitarny Departament Przeciwepidemiczny, Warszawa, 2007, 2008. 4. Choroby zawodowe i parazawodowe w rolnictwie. Praca zbiorowa pod red. J. Zagórskiego, Wyd. Instytut Medycyny Wsi w Lublinie, Lublin, 2000. 5. Cisak E., Chmielewska-Badora J., Zwoliński J., Dutkiewicz J.: Profilaktyka chorób przenoszonych przez kleszcze w środowisku pracy leśników i rolników. Instytut Medycyny Wsi, Lublin, 2007. 6. Cisak E., Chmielewska-Badora J., Mackiewicz B., Dutkiewicz J.: Prevalence of antibodies to Coxiella burnetii among farming population in Eastern Poland. Ann. Agric. Environ. Med., 2003, 10, 265-267. 7. Cisak E.: Choroby przenoszone przez kleszcze jako przyczyna chorób zawodowych pracowników leśnictwa i rolnictwa, w: Problemy Higieny Pracy, Wyd. Polskie Towarzystwo Higieniczne, Zielona Góra, 2003. 8. Cisak E.: Gorączka Q jako choroba zawodowa. Medycyna Ogólna, 2003, 9, 213-217. 9. Directive 2000/54/EC of European Parliament and of the Council of 18 September 2000 of the protection of workers from risk related to exposure to biological agents at work (seventh individual directve within the meaning of Article 16 (1) of Directive 89/39/EEC, Brussels 2000. 10. Dutkiewicz J., Śpiewak R., Jabłoński L., Szymańska J.: Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego, klasyfikacja, narażone grupy zawodowe, pomiary, profilaktyka, Wyd. ad punctum, Lublin, 2007. 11. Hubbert W.T., McCuloch W.F., Schnurrenberger P.R.: Diseases transmitted from animals to man. Ed. 6th Charles C. Thomas Publisher Springfield (Illinois, USA), 1975. 12. Magdzik W. (red.) Choroby zakaźne i pasożytnicze. Zapobieganie i zwalczanie. PZWL, Warszawa, 1986. 13. Medycyna pracy w praktyce lekarskiej, red. Z. Byczkowska, L. Dawydzik, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi, Łódź, 1999. 68 14. Niemczuk K.: Gorączka Q jako choroba zawodowa, Wyd. Państwowy Instytut Weterynaryjny w Puławach, Puławy, 2005. 15. Prokopowicz D.: Choroby przenoszone przez kleszcze, Wyd. Fundacji Buchnera, Warszawa, 1995. 16. Skażenie środowiska pracy i bytowania w rolnictwie. Praca zbiorowa pod red. L. Soleckiego. Wyd. Instytut Medycyny Wsi w Lublinie, Lublin, 2005. 17. Stafford K.C.: Tick management handbook (bulletin No 1010), The Connecticut Agricultural Experiment Station, South Windsor, 2007. 18. Stan zakaźnych chorób zwierzęcych - raporty miesięczne, Główny Inspektorat Weterynarii, Warszawa. 19. Tick-borne encephalitis (TBE) and its immunoprophylaxis, Immuno AG, Vienna, 1997. 20. Umiński J.: Toksoplazmoza jako choroba zawodowa. Wiad. Parazytol., 1985, 2,105-109. 21. Vanderhoof-Forschner K: Everything you need to know about Lyme disease and other tick-borne disorders, John Wiley and Sons Co., New York, 1997. 22. Wilczyńska U., Szeszenia-Dąbrowska N., Szymczak W.: Choroby zawodowe stwierdzone w Polsce w roku 2006, Medycyna Pracy, 2007, 58, 193-203. 23. Zagrożenia biologiczne w rolnictwie, praca zbiorowa pod red. J. Dutkiewicz, Wyd. Instytut Medycyny Wsi w Lublinie, Lublin, 1998. 24. Zakażenia-obraz kliniczny, rozpoznanie, leczenie, red. D. Prokopowicz. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok, 2002. 69 Teresa Nazimek, Waldemar A. Turski, Hanna Badach Zakład Toksykologii Instytut Medycyny Wsi ZAGROŻENIA WYWOŁANE PRZEZ CZYNNIKI CHEMICZNE Chemiczne środki ochrony roślin (pestycydy) Dla potrzeb żywieniowych wymagana jest coraz skuteczniejsza ochrona roślin i plonów przed patogenami i szkodnikami. We współczesnej ochronie roślin podstawowe znaczenie mają preparaty chemiczne. Chemiczna ochrona roślin wymaga celowego wprowadzania substancji chemicznej w stężeniach i ilościach określanych potrzebami agrotechnicznymi. Należy jednak pamiętać, że to są substancje toksyczne. Jednym z głównych niebezpieczeństw związanych ze stosowaniem środków ochrony roślin jest ich toksyczność, brak selektywnego działania, oraz łatwość przenikania do organizmów stałocieplnych przez przewód pokarmowy, drogi oddechowe i nieuszkodzoną skórę. Środki ochrony roślin mogą powodować zatrucia ludzi i organizmów pożytecznych. Nieumiejętne przeprowadzanie zabiegów chemizacyjnych w uprawie roślin może stwarzać zagrożenie skażenia powietrza, gleby, wody oraz produktów żywnościowych i paszowych. Dlatego oprócz doboru odpowiednich preparatów chemicznych, ważną rolę spełnia technika wykonywanego zabiegu na uprawach roślin. Podczas wykonywania zabiegów chemizacyjnych, większość środków ochrony roślin jest rozpryskiwana nad polami uprawnymi, plantacjami i lasami, z czego tylko około 20% pozostaje na roślinie a reszta zalega w glebie, co stanowi istotne zagrożenie dla środowiska. Dlatego stosowanie aktywnych biologicznie chemicznych środków ochrony roślin, a także trwałość wielu substancji powodują znaczne zanieczyszczenie środowiska naturalnego. Niektóre substancje biologicznie czynne mają także zdolność do kumulowania się w narządach oraz tkankach ludzi, co może być przyczyną poważnych zaburzeń w stanie zdrowia całej populacji. Bardzo istotną kwestią jest racjonalne stosowanie środków ochrony roślin, gwarantujące uzyskanie jak największych korzyści przy najmniejszym zagrożeniu dla środowiska i zdrowia człowieka. Jedną z podstawowych zasad bezpiecznej pracy jest posiadanie przez wykonujących 70 zabiegi chemizacyjne, odpowiedniego do pełnionej funkcji zasobu wiedzy o działaniu chemicznych środków ochrony roślin, posiadanie pełnej świadomości zagrożenia wynikającego z kontaktu z substancjami szkodliwymi dla zdrowia oraz znajomości metod przeciwdziałania ewentualnym niekorzystnym skutkom. Równie istotne jest poznanie problematyki pracy ze środkami ochrony roślin, procesów produkcyjnych i czynności wykonywanych na poszczególnych stanowiskach oraz wynikających z tego zagrożeń dla zdrowia człowieka i środowiska. Określenie „pestycyd” jest stopniowo eliminowane, ponieważ kojarzy się ono z czymś niebezpiecznym zarówno dla człowieka, jak i dla środowiska. We wszystkich aktach prawnych dotyczących ochrony roślin funkcjonuje nazwa środek ochrony roślin. Głównym aktem prawnym obowiązującym w Polsce jest ustawa o ochronie roślin (Dz. U z 2008 r. Nr 133, poz. 849). Ustawa wdraża regulacje unijne objęte Dyrektywą Rady 91/414/EWG z dnia 15 lipca 1991 r. dotyczącą wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin. Oto niektóre definicje zawarte w ustawie o ochronie roślin: • środki ochrony roślin - substancje aktywne lub preparaty zawierające jedną lub więcej substancji aktywnych, w postaci dostarczonej użytkownikowi, przeznaczone do: a) ochrony roślin, produktów roślinnych lub przedmiotów przed organizmami szkodliwymi lub zapobiegania występowaniu tych organizmów, b) wpływania na procesy życiowe roślin w inny sposób niż składnik pokarmowy, w tym regulator wzrostu, c) zabezpieczenia produktów roślinnych, jeżeli te substancje lub preparaty nie są objęte odrębnymi przepisami, d) niszczenia niepożądanych roślin, e) niszczenia części roślin lub hamowania, lub zapobiegania niepożądanemu wzrostowi roślin; • pozostałości środków ochrony roślin - jedną lub większą liczbę substancji aktywnych znajdujących się w roślinach lub produktach roślinnych, jadalnych produktach zwierzęcych, lub na tych roślinach, lub produktach roślinnych, jadalnych produktach zwierzęcych, lub gdziekolwiek w środowisku, stanowiące wynik stosowania środka ochrony roślin, w tym również jego metabolitów oraz produktów rozpadu lub reakcji; 71 • substancje aktywne - substancje lub mikroorganizmy, łącznie z wirusami, o działaniu ogólnym lub specyficznym na organizmy szkodliwe lub rośliny, lub części roślin, lub produkty roślinne; • preparat - mieszanina lub roztwory, składające się z dwu lub większej liczby substancji, z których co najmniej jedna jest substancją aktywną, przeznaczone do stosowania jako środek ochrony roślin; • okres karencji - czas, który powinien upłynąć od dnia zastosowania środka ochrony roślin do dnia zbioru roślin lub produktów roślinnych przeznaczonych do konsumpcji; • okres prewencji - czas, po zastosowaniu środka ochrony roślin, w którym człowiek i zwierzęta nie powinni stykać się ani przebywać w pobliżu miejsc, także w obiektach, w których zastosowano środek ochrony roślin”. Podział środków ochrony roślin Znanych jest kilka klasyfikacji środków ochrony roślin, opartych na różnych kryteriach podziału wynikających z odmiennych potrzeb i celów. Najczęściej spotykanymi są podziały w zależności od: • przeznaczenia, • budowy chemicznej, • toksyczności, • form użytkowych. Przeznaczenie Podział środków ochrony roślin w zależności od przeznaczenia wynika z potrzeb użytkownika (Tab. I) 72 Tabela I. Podział środków ochrony roślin według przeznaczenia Grupa I. Środki do zwalczania szkodników zwierzęcych (zoocydy) Podział w grupach 1. owadobójcze (insektycydy) 2. gryzoniobójcze (rodentycydy) 3. mięczakobójcze (moluskocydy) 4. nicieniobójcze (nematocydy) 5. larwobójcze (larwicydy) 6. mszycobójcze (aficydy) 7. roztoczobójcze (akarycydy) 8. niszczące jaja owadów (owicydy) 9. środki wabiące (atraktanty) 10. środki odstraszające (repelenty) II. Środki grzybobójcze (fungicydy) III. Środki chwastobójcze (herbicydy) IV. Regulatory wzrostu 1. odlistniające (defolianty) 2. wysuszające rośliny (desykanty) 3. usuwające kwiaty (defloranty) V. Środki bakteriobójcze (bakteriocydy) Budowa chemiczna Pod względem chemicznym środki ochrony roślin stanowią ogromną grupę związków o różnej budowie i właściwościach. Obecnie wyróżnia się kilkanaście podstawowych grup związków. Do najważniejszych należą: • pochodne kwasów fosforowych • pochodne kwasu ditiokarbaminowego • pochodne kwasów aryloalkanokarboksylowych • pochodne triazyny • pochodne kwasu karbaminowego • pochodne nitrofenoli • pochodne mocznika • pyretroidy syntetyczne • węglowodory chlorowane Węglowodory chlorowane zostały stopniowo wycofane ze stosowania ze względu na ich trwałość w środowisku. Niektóre z nich umieszczone są na liście tzw. trwałych zanieczyszczeń organicznych (ang. Persistent Organic Pollutants). 73 W Polsce sprawy substancji aktywnych, których stosowanie w środkach ochrony roślin jest zabronione, regulowane są kolejnymi rozporządzeniami Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (Dz. U. z 2004 r. Nr 130, poz. 1391 z późn. zm.). Toksyczność Miarą szkodliwego wpływu środków ochrony roślin na organizmy żywe jest określenie tzw. toksyczności w oparciu o wartość dawki letalnej (LD50). Jest to dawka substancji, która powoduje śmierć połowy badanych zwierząt laboratoryjnych. Tabela II. Zasady klasyfikacji środków ochrony roślin w zakresie toksyczności Określenie toksyczności Bardzo toksyczne T+ Toksyczne T Szkodliwe Xn Pozostałe Toksyczność ostra Toksyczność ostra Toksyczność ostra doustna środka skórna środka (szczur inhalacyjna środka (szczur) LD50 lub królik) LD50 (szczur) LC50(4h)(mg/l) (mg/kg masy ciała) (mg/kg masy ciała) ≤ 25 ≤ 50 25<LD50≤ 200 50<LD50≤ 400 200<LD50≤2000 400<LD50≤2000 >2000 >2000 ≤0,25 aerozole ≤0,50 gazy i pary 0,25<LC50≤1 aerozole 0,50 <LC50≤2 gazy i pary 1<LC50≤5 aerozole 2<LC50≤20 gazy i pary >5 aerozole >20 gazy i pary Toksyczność ostra - zdolność substancji do wywoływania efektu toksycznego po jego podaniu do organizmów w dawce jednorazowej lub po jednorazowym narażeniu. LD50 - statystycznie obliczona, na podstawie wyników badań, ilość substancji chemicznej, która powoduje śmierć 50% organizmów badanych po jej podaniu w określony sposób. LC50 - statystycznie obliczone stężenie substancji chemicznej w medium środowiskowym powodujące śmierć 50% organizmów danej populacji w określonych warunkach. Zasady klasyfikacji środków ochrony roślin w zakresie ich toksyczności dla ludzi, pszczół oraz organizmów wodnych precyzuje załącznik nr 3 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na dopuszczenie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania (Dz. U. z 2002 r. Nr 24, poz. 250 z późn. zm.). Klasyfikacja środka ochrony roślin pod względem stwarzania przez niego zagrożeń dla 74 zdrowia człowieka podawana jest jako jedna z jedenastu informacji w rejestrze środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu zezwoleniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Toksyczność preparatów decyduje o sposobach postępowania z tymi środkami podczas produkcji, dystrybucji i użytkowania. Forma użytkowa Środki ochrony roślin produkowane są w formie preparatów zawierających jako główny składnik substancje aktywne, powodujące niszczenie określonych organizmów szkodliwych. Oprócz substancji aktywnych, preparaty te zawierają ciekłe lub stałe substancje pomocnicze. Są to rozpuszczalniki, nośniki stałe (np. talk) i inne substancje dodatkowe. Środki ochrony roślin dostępne są na rynku jako różnorodne ciekłe i stałe formy użytkowe. Załącznik nr 4 powyższego rozporządzenia przedstawia kody form użytkowych środka ochrony roślin (załącznik z kodami zawiera także rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 czerwca 2004 r. w sprawie wymagań dotyczących treści etykietyinstrukcji stosowania środka ochrony roślin (Dz.U. z 2004 Nr 141, poz. 1498 z późn. zm.). Fragment załącznika: Tabela III. Wybrane kody form użytkowych środka ochrony roślin Kod Rodzaj formy użytkowej Opis Granule z powłoką ochronną lub powłoką mającą na celu kontrolowane uwalnianie substancji aktywnej Zawiesina kapsuł w cieczy przeznaczona do Zawiesina kapsuł rozcieńczania wodą przed zastosowaniem Płynna jednorodna forma użytkowa do Koncentrat dyspergujący stosowania jako zawiesina cząstek stałych Proszek do opylania Proszek do stosowania przez opylanie. Proszek do suchego Proszek do bezpośredniego zastosowania na zaprawiania nasion nasiona Płynna jednorodna forma użytkowa do Koncentrat do sporządzania stosowania jako emulsja po rozcieńczeniu emulsji wodnej wodą Jednorodna ciecz gotowa do stosowania Ciecz ultraniskoobjętościowa aparaturą (ULV) (ULV) CG Granule kapsułowane CS DC DP DS EC UL Rejestr środków ochrony roślin 75 Na podstawie art. 47 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (Dz. U z 2008 r. Nr 133, poz. 849) prowadzony jest rejestr środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu zezwoleniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, zawierający m.in. następujące informacje: datę ważności i numer zezwolenia na dopuszczenie środka ochrony roślin do obrotu, nazwę środka ochrony roślin, producenta środka, rodzaj środka, zawartość, nazwę oraz producenta substancji aktywnej wchodzącej w skład danego środka, informacje dotyczące klasyfikacji środka ochrony pod względem stwarzania przez niego zagrożeń zdrowia człowieka, pszczół i organizmów wodnych, informacje o dopuszczeniu środka ochrony roślin do stosowania w strefach ochronnych ujęć wody oraz na terenie uzdrowisk, otulin parków narodowych i rezerwatów przyrody. Rejestr jest ogólnodostępny i publikowany na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi w postaci dokumentu programu Microsoft Excel. Rejestr z dnia 21.11.2008 r. zawiera 827 preparatów. Wpływ na środowisko i człowieka Skutki stosowania środków ochrony roślin dla środowiska Podstawowym źródłem obecności środków ochrony roślin w środowisku jest ich celowe stosowanie w ochronie roślin. Drugie źródło stanowi magazynowanie preparatów zbędnych, tj. takich, które straciły swoje walory użytkowe, lecz nadal zachowują aktywność biologiczną, oraz składowanie opakowań po preparatach z resztkami substancji. Kolejnym źródłem zanieczyszczenia środowiska środkami ochrony roślin jest przemysł wytwarzający te środki, a zwłaszcza ścieki zakładów produkujących pestycydy. Ścieki skażone środkami ochrony roślin powstają również w wyniku mycia aparatury chemizacyjnej oraz w punktach 76 zaprawiania nasion. Chemiczne środki ochrony roślin wprowadzone do środowiska podlegają różnym przemianom. W wyniku tych procesów następuje krążenie środków ochrony roślin w środowisku i skażenie wszystkich jego elementów. Schemat obiegu środków ochrony roślin przedstawia ryc. 1. OBIEG PESTYCYDÓW W ŚRODOWISKU ATMOSFERA DESZCZ MIEJSCE STOSOWANIA PESTYCYDÓW ROŚLINY ZWIERZĘ RZEKI GLEBA JEZIORA MORZA CZŁOWIEK WODY GRUNTOWE I PITNE Rycina 1. Obieg pestycydów w środowisku Środkami ochrony roślin skażone są wszystkie ekosystemy środowiska – powietrze, woda, w tym woda pitna i gleba. Pośrednio przedostają się one do roślin, organizmów zwierząt dziko żyjących i hodowlanych, a w konsekwencji także do żywności. Występowanie zatruć środowiskowych środkami ochrony roślin jest uzależnione od ich trwałości i związanego z nią czasu zalegania w środowisku (persystencji). Ponadto od możliwości i zdolności do przemieszczania i wytwarzania zamkniętego cyklu obiegu w przyrodzie. Zdolność zalegania w glebie i wodzie jest zależna głównie od właściwości fizykochemicznych poszczególnych związków oraz wrażliwości na działanie czynników 77 atmosferycznych. Czynniki te decydują o wydajności i czasie, w jakim przebiegają procesy naturalnego zanikania. Najdłuższy czas persystencji, wynoszący od kilku do kilkunastu lat, wykazują insektycydy chlorowane. Większość innych, powszechnie stosowanych insektycydów i herbicydów także zalega w środowisku ale ich czas persystencji jest znacznie krótszy. Oprócz bezpośredniego zagrożenia pozostałościami, np. w żywności, stwarza to możliwość ich przemieszczania się wewnątrz i między ekosystemami. Typowym tego przykładem są wyniki badań rozmieszczenia masowo stosowanego w latach sześćdziesiątych a obecnie zakazanego DDT w poszczególnych elementach środowiska, którego stężenie może w wyniku kumulacji ulegać zwielokrotnieniu (np. ryby, ptaki żywiące się rybami a także człowiek). Niekorzystne działania środków ochrony roślin na zdrowie człowieka Jednym z głównych niebezpieczeństw związanych ze stosowaniem środków ochrony roślin jest ich toksyczność, brak selektywnego działania, oraz łatwość przenikania do organizmów stałocieplnych przez przewód pokarmowy, drogi oddechowe i nieuszkodzoną skórę. Środki ochrony roślin mogą powodować zatrucia ludzi i organizmów pożytecznych. Dotyczy to nie tylko dawek wystarczająco dużych, by przy jednorazowym wchłonięciu wywołać zatrucie ostre. Niebezpieczne jest także działanie dawek małych, które w wyniku długotrwałego kontaktu mogą powodować odległe skutki zdrowotne. Analizując możliwości szkodliwego działania środków ochrony roślin na ludzi, należy rozróżniać dwa rodzaje narażenia: 1. Narażenie ogólne, które obejmuje całą populację zamieszkującą dany obszar. Jest to narażenie wynikające z ogólnego skażenia środowiska, a głównym jego ogniwem są środki spożywcze zawierające pozostałości środków ochrony roślin. Źródłem tego narażenia może być także woda oraz powietrze. 2. Narażenie zawodowe, które obejmuje ludzi zatrudnionych głównie w rolnictwie na różnych stanowiskach pracy związanych ze stosowaniem środków ochrony roślin lub pracujących na terenie plantacji, na których stosowano je uprzednio. Narażeni zawodowo są także pracownicy zatrudnieni przy produkcji i dystrybucji środków ochrony roślin. Narażenie zawodowe jest narażeniem nakładającym się na narażenie ogólne. Źródłem tego narażenia jest sam zabieg chemizacyjny. Z badań przeprowadzonych w Instytucie Medycyny Wsi w Lublinie wynika, że w 78 procesie stosowania środków ochrony roślin do prac o dużym zagrożeniu dla człowieka należą: • rozcieńczanie koncentratów przy sporządzaniu cieczy do zabiegów ochrony roślin, • zaprawianie ziarna ręczne lub przy użyciu niektórych typów zaprawiarek, • wykonywanie zabiegów ochrony roślin, szczególnie w uprawach wysokich, • wykonywanie zabiegów ochrony roślin w szklarniach. Z medycznego punktu widzenia wyróżnia się trzy podstawowe kategorie niekorzystnego działania środków ochrony roślin na zdrowie człowieka: 1. Zatrucia ostre – wywołane działaniem dużej dawki jednorazowej. Zatrucia ostre są to przeważnie zatrucia zawodowe, powstające podczas wykonywania czynności roboczych lub zatrucia przypadkowe związane z nieprawidłowym przechowywaniem preparatów. Ponadto zdarzają się zatrucia samobójcze i zbrodnicze. 2. Zatrucia przewlekłe – powstające w wyniku kumulacji rzeczywistej lub czynnościowej będącej następstwem działania małych dawek wielokrotnych. Zatrucia przewlekłe związane są ze spożywaniem środków zanieczyszczonych pozostałościami środków ochrony roślin przekraczającymi dopuszczalne normy. Mogą być także wynikiem długotrwałego kontaktu z małymi dawkami, zalegających w środowisku życia i pracy. 3. Skutki odległe, które dzielone są na: • genotoksyczne (mutagenne, teratogenne, rakotwórcze), • neurotoksyczne (ośrodkowe, obwodowe), • immunotoksyczne, • embriotoksyczne, • wpływające na gospodarkę hormonalną, • wpływające na procesy enzymatyczne. Ponadto od kilkunastu lat opisywany jest chroniczny stan objawiający się występowaniem wieloukładowego zespołu dolegliwości po narażeniu na znikomo niskie dawki lub stężenia różnorodnych substancji chemicznych, do których zalicza się także środki ochrony roślin 79 występujące w środowisku. W kontekście zjawiska wieloczynnikowej nadwrażliwości chemicznej, występowanie środków ochrony roślin w środowisku i ich długotrwałe działanie może stanowić istotny element wpływający na stan zdrowia ludności zamieszkującej tereny rolnicze. Wnikanie środków ochrony roślin do organizmu człowieka może nastąpić przez: • skórę i błony śluzowe, • układ oddechowy, • układ pokarmowy. Narażenie przez skórę może nastąpić w wyniku opryskania, rozsypania lub rozlania środków ochrony roślin w trakcie sporządzania cieczy użytkowych lub napełniania zbiorników aparatury, w czasie stosowania, ale również w czasie dystrybucji i transportu. Narażenie przez skórę występuje także w wyniku kontaktu z roślinami i plonami traktowanymi uprzednio środkami ochrony roślin oraz w czasie czyszczenia lub naprawy aparatury. Przenikanie przez skórę zanieczyszczoną nimi w czasie czynności roboczych należy do najistotniejszych dróg narażenia pracowników stykających się ze środkami ochrony roślin, ze względu na łatwość przenikania przez skórę, długotrwałe zaleganie na powierzchni skóry i dużą powierzchnię wchłaniania. Drogą oddechową wchłaniane są substancje w przypadku kontaktu związanego ze stosowaniem środków ochrony roślin. Mogą one być wdychane podczas sporządzania cieczy użytkowych, napełniania zbiorników aparatury oraz podczas wykonywania zabiegów chemizacyjnych. Drogą pokarmową najczęściej wnikają do organizmu człowieka środki ochrony roślin w formie skażonej żywności lub pomyłkowego zażycia. Środki ochrony roślin mogą przedostawać się do układu pokarmowego także poprzez przypadkowe zabrudzenie ust lub w czasie jedzenia i picia podczas pracy z pestycydami, mimo że obowiązuje zakaz spożywania posiłków w czasie pracy ze środkami ochrony roślin. Najbardziej charakterystyczną cechą narażenia na środki ochrony roślin pracowników rolnictwa jest różnorodność związków chemicznych stosowanych równocześnie lub zmiennie co kilka dni. Mechanizmy toksycznego działania środków ochrony roślin na organizm człowieka, objawy zatrucia i sposoby leczenia zatruć opisane zostały szczegółowo w podręcznikach 80 toksykologii: • Podstawy toksykologii. Kompendium dla studentów szkół wyższych. Praca zbiorowa. WNT 2008. • Toksykologia środowiska – Aspekty chemiczne i biochemiczne. Red. E. Manahan Stanley, PWN 2007. • Toksykologia współczesna. Red. W. Seńczuk. PZWL, Warszawa 2005. • Toksykologia. Red. W. Seńczuk. PZWL, Warszawa 2002. • Alergologia i toksykologia kliniczna w środowisku wiejskim. Cezary Pałczyński, Marta Kieć-Świerczyńska. IMP Łódź 2000. Działania profilaktyczne i zapobieganie zagrożeniom Ograniczenie niekorzystnego wpływu środków ochrony roślin na człowieka możliwe jest przez wdrożenie odpowiednich działań profilaktycznych. We wszystkich działaniach należy pamiętać o podporządkowaniu się dyrektywie Unii Europejskiej: „Ochrona ludzi i zwierząt, jak również środowiska, ma pierwszeństwo przed poprawą poziomu produkcji rolnej”, która ma także swoje odzwierciedlenie w preambule Ustawy o ochronie roślin. Generalnie, zmniejszenie bezpośredniego zagrożenia zdrowia ludzi w związku ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin może być osiągnięte za sprawą: • mniejszego zużycia chemicznych środków ochrony roślin na rzecz wprowadzania metody biologicznej, programów integrowanych, hodowli odpornościowych; • wprowadzania do sprzedaży bardziej selektywnych chemicznych środków ochrony roślin, stanowiących mniejsze zagrożenie dla ludzi i środowiska; • systematycznej poprawy jakości aparatury stosowanej w ochronie roślin; • wiedzy rolników nt. bezpiecznego stosowania i przechowywania chemicznych środków ochrony roślin; • ograniczenia używania samolotów do wykonywania zabiegów ochrony roślin; • szkolenia lekarzy rodzinnych w zakresie niekorzystnego oddziaływania środków ochrony roślin na człowieka i podstawowych zasad ich stosowania w gospodarstwach rolnych o różnej specyfice. W codziennej praktyce stosowania środków ochrony roślin zmniejszenie zagrożeń można osiągnąć przez: • prawidłowe przechowywane środków ochrony roślin na terenie gospodarstw; 81 • prawidłowe stosowanie środków ochrony roślin w uprawach zgodnie z zaleceniami i zasadami bezpiecznej pracy; • prawidłowe pozbywanie się resztek niezużytej cieczy użytkowej oraz mycie aparatury stosowanej do zabiegu chemizacyjnego; • zwracanie uwagi na inne uprawy oraz zbiorniki wodne znajdujące się w pobliżu chronionych upraw; • rygorystyczne przestrzeganie karencji; • postępowanie zgodnie z obowiązującymi aktami prawnymi dotyczącymi środków ochrony roślin. Poniżej przytoczono artykuły 67 i 68 z Ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin. Dz. U z 2008 r. Nr 133, poz. 849: „Art. 67. Zabrania się: 1) sprzedaży środków ochrony roślin: a) osobom nietrzeźwym lub niepełnoletnim, b) po upływie terminu ich ważności, c) w opakowaniach zastępczych, d) przy zastosowaniu automatów lub samoobsługi, w handlu okrężnym, e) w pomieszczeniach, w których jest prowadzona sprzedaż żywności lub pasz, f) w opakowaniach, na których nie została zamieszczona aktualna etykieta-instrukcja stosowania, g) osobom nieposiadającym aktualnego zaświadczenia o ukończeniu szkolenia, o którym mowa w art. 66 ust. 1, w przypadku środków ochrony roślin zaliczanych do bardzo toksycznych lub toksycznych dla człowieka; 2) podawania informacji niezgodnych z etykietą-instrukcją stosowania. Art. 68. 1. Można stosować wyłącznie środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu oraz zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania, ściśle z podanymi w niej zaleceniami, oraz w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia zdrowia człowieka, zwierząt lub środowiska. 2. Zabiegi środkami ochrony roślin wykonuje się z uwzględnieniem stosowania w pierwszej kolejności metod biologicznych, agrotechnicznych, hodowlanych lub integrowanej ochrony roślin”. Przy zakupie środków ochrony roślin należy zwrócić uwagę na trwałość i szczelność 82 opakowania, a także na czytelność etykiety na opakowaniu. Etykieta-instrukcja, która jest podstawowym źródłem wiedzy dla użytkownika z zakresu i metody stosowania danego środka zawiera 28 informacji. Oto niektóre z nich: • określenie rodzaju środka, jego przeznaczenie i sposób działania; • zwroty ustalone zgodnie z kryteriami określonymi w przepisach o substancjach i preparatach chemicznych, wskazujące rodzaj zagrożenia stwarzanego przez środek będący preparatem niebezpiecznym w rozumieniu tych przepisów; • znaki ostrzegawcze oraz napisy określające ich znaczenie, ustalone zgodnie z kryteriami określonymi w przepisach o substancjach i preparatach chemicznych (Ryc 2); • międzynarodowe umowne znaki ostrzegawcze (piktogramy) podane w załączniku do rozporządzenia (Ryc. 3); • zakres i terminy stosowania środka, jego dawki, warunki rolnicze i środowiskowe, w których środek ten może być stosowany; • sposób sporządzania cieczy użytkowej; • okres karencji i okres prewencji. 83 Rycina 2. Międzynarodowe symbole i objaśnienia dla środków ochrony roślin (czarne symbole na pomarańczowym tle) 84 Rycina 3. Międzynarodowe umowne znaki ostrzegawcze (piktogramy) Objaśnienia: 1 - Koncentrat w formie płynnej do rozcieńczania 2 - Koncentrat w formie stałej do rozcieńczania 3 - Środek gotowy do użycia 4 - Nosić odpowiednie rękawice ochronne 5 - Nosić ochronę twarzy 6 - Myć ręce pod bieżącą wodą 7 - Nosić fartuch ochronny 8 - Nosić obuwie ochronne / Nogawki spodni wykładać na obuwie 9 - Nosić maskę ochronną 10 - Nosić izolujący aparat oddechowy 11 - Nosić kombinezon ochronny 12 - Środek szkodliwy dla ryb 13 - Środek szkodliwy dla zwierząt 14 - Przechowywać pod zamknięciem, chronić przed dziećmi 85 Przepisy dotyczące etykiety środków ochrony roślin regulowane są w Polsce przez rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 czerwca 2004 r. w sprawie wymagań dotyczących treści etykiety-instrukcji stosowania środka ochrony roślin (Dz.U. z 2004 r. Nr 141, poz. 1498 z późn. zm.). Jeśli środek ochrony roślin przewożony jest w samochodzie, nie wolno w nim przewozić równocześnie dzieci, środków spożywczych czy pasz. Miejsce przewozu powinno być wyłożone folią (worki foliowe, torby plastikowe), którą należy przechowywać w miejscu przechowywania środków ochrony roślin. W pomieszczeniu tym należy także przechowywać trwałe lub przeznaczone do zniszczenia puste opakowania po preparatach. Środków ochrony roślin nie należy przechowywać w garażach, w szczególności usytuowanych w budynkach mieszkalnych. Wszystkie preparaty muszą być przechowywane w oryginalnych, nieuszkodzonych, zamkniętych szczelnie opakowaniach, opatrzonych w nieuszkodzoną etykietę. W razie uszkodzenia i konieczności przeniesienia zawartości do opakowania zastępczego, należy także przenieść etykietę lub dokładnie opisać zawartość opakowania. Należy unikać opakowań po środkach spożywczych, zwłaszcza z ciemnego szkła, np. po piwie czy winie lub napojach chłodzących. Ten sposób przechowywania ciągle jest przyczyną przypadkowych zatruć ostrych. Zasadą jest, aby wszystkie prace związane z chemicznymi środkami ochrony roślin wykonywali dorośli zdrowi mężczyźni. Nie wolno wykonywać tych czynności dzieciom i młodzieży ze względu na wrażliwość młodego organizmu na działanie toksyn, a także mniejsze w tym wieku poczucie odpowiedzialności. Przepisy te regulowane są w Polsce przez następujące akty prawne: • rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom (Dz.U. z 1996 r. Nr 114, poz. 545 z późn. zm.), • rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 roku w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudnienia przy niektórych z tych prac (Dz.U. z 2004 r. Nr 200, poz. 2047 z późn. zm.). W czasie przygotowywania cieczy użytkowej, w czasie zabiegów chemizacyjnych we wszystkich uprawach, a szczególnie w uprawach wysokich, w czasie wykonywania zabiegów w szklarniach należy używać środków ochrony indywidualnej zgodnie z zaleceniami na etykietach. 86 Poniżej przedstawiono przykładowe zestawy środków ochrony indywidualnej zalecane przy różnych pracach ze środkami ochrony roślin. Przy pracach chemizacyjnych z preparatami bardzo toksycznymi i toksycznymi, takich jak: • przygotowanie cieczy użytkowych – kombinezon wodoszczelny, rękawice ochronne, buty gumowe, okulary gogle, półmaska z pochłaniaczem, nakrycie głowy; • opryskiwanie na polu roślin niskich, podlewanie roślin – kombinezon ochronny, rękawice ochronne, buty gumowe, nakrycie głowy; • opryskiwanie sadów i chmielników – kombinezon wodoszczelny, rękawice ochronne, buty gumowe, okulary gogle, nakrycie głowy (kapelusz rybacki), półmaska; • wysiewanie granulatu – kombinezon ochronny, buty gumowe; • napełnianie zbiorników siewnika granulatem – kombinezon ochronny, okulary gogle, półmaska, rękawice ochronne, buty gumowe. Przy pracach chemizacyjnych z preparatami szkodliwymi, takich jak: • przygotowanie cieczy użytkowych, opryskiwanie i podlewanie upraw wysokich, zaprawianie ziarna – kombinezon np. z włókniny polipropylenowej, okulary gogle, rękawice ochronne, buty gumowe; • opryskiwanie na polu upraw niskich – kombinezon jw. rękawice ochronne, buty gumowe; • wysiewanie granulatów – kombinezon jw., buty gumowe; • napełnianie zbiorników siewnika granulatem – kombinezon jw., okulary gogle, rękawice ochronne, buty gumowe. Wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin określa w następujący sposób rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych i organicznomineralnych (Dz.U. z 2002 r. Nr 99, poz. 896 z późn. zm.): „§ 2. Pracowników podejmujących prace związane ze stosowaniem oraz magazynowaniem środków ochrony roślin lub nawozów informuje się o: 87 1) sposobach zabezpieczeń przed powstaniem zagrożeń wynikających ze stosowania i magazynowania środków ochrony roślin lub nawozów oraz o wpływie czynników szkodliwych na zdrowie lub życie ludzi, 2) miejscu, czasie i sposobie stosowania oraz magazynowania środków ochrony roślin lub nawozów, 3) zawartości apteczek, 4) sposobach udzielania pierwszej pomocy w razie wystąpienia zatrucia, 5) miejscu i sposobie pobierania wody do zbiorników opryskiwaczy lub rozlewaczy nawozów, 6) rodzaju stosowanych przez pracowników środków ochrony roślin, ze wskazaniem ich toksyczności, 7) wymaganiach dotyczących rodzaju i sposobu użytkowania środków ochrony indywidualnej, 8) sposobie postępowania z niezużytymi środkami ochrony roślin i nawozami, cieczami roboczymi oraz z pustymi opakowaniami, 9) sposobie mycia oraz czyszczenia pojazdów i sprzętu po zakończonej pracy, 10) sposobie postępowania w razie powstania zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzi oraz dla środowiska, 11) metodach postępowania podczas przechowywania oraz transportu środków ochrony roślin lub nawozów.” Polskie Stowarzyszenie Ochrony Roślin (PSOR) podjęło inicjatywę zorganizowania Systemu Odbioru Opakowań po Środkach Ochrony Roślin. System zakłada, że: ∗ sprzedawcy nakładają kaucję na podlegające zwrotowi opakowania środków ochrony roślin toksycznych i bardzo toksycznych dla ludzi, pszczół i organizmów wodnych (zgodnie ze wskazaniem etykiety – instrukcji stosowania preparatu), ∗ rolnicy po przygotowaniu cieczy uzytkowej trzykrotnie płuczą opakowania (wlewając popłuczyny do zbiornika opryskiwacza), ∗ czyste i wysuszone opakowania zwracają w punktach sprzedaży, które posiadają zezwolenie na zbieranie odpadów o kodzie 15 01 10 . System odbioru i unieszkodliwiania opakowań po środkach ochrony roślin regulują ustawy: 88 - ustawa o ochronie roślin z dnia 18 grudnia 2003 r. (Dz. U z 2008 r. Nr 133, poz. 849), - ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. (Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz. 628 z późn. zm.), - ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych. (Dz.U. z 2001 r. Nr 63, poz. 638 z późn. zm.). Ryciny 2 i 3 są ilustracją do tekstu o etykiecie na str.9 Plik ryc 2 i 3 Rycina. 2. Międzynarodowe symbole i objaśnienia dla środków ochrony roślin (czarne symbole na pomarańczowym tle) Źródło: Załącznik nr 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 marca 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na dopuszczenie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania. (Dz. U. z 2002 r. Nr 24, poz. 250 z późn. zm.). Rycina 3 Międzynarodowe umowne znaki ostrzegawcze (piktogramy) Źródło: Załącznik w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 września 2004 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie wymagań dotyczących treści etykietyinstrukcji stosowania środka ochrony roślin (Dz.U. z 2004 r. Nr 202, poz. 2074). NAWOZY 89 Nawozy należą do podstawowych środków produkcji stosowanych we współczesnym rolnictwie. Ich głównym zadaniem jest dostarczanie roślinom łatwo i szybko przyswajalnych składników pokarmowych, a w następstwie zwiększenie plonów. Nawozy można podzielić na grupy o wspólnych cechach jakościowych wynikających z ich pochodzenia: nawozy organiczne, nawozy mineralne i nawozy niekonwencjonalne. W opracowaniu omówiono nawozy mineralne. W Polsce zużycie nawozów mineralnych pod koniec lat trzydziestych wynosiło ok. 5 kg NPK /ha a w roku 1963 osiągnęło poziom 40 kg NPK/ha. Szybki wzrost zużycia nastąpił w latach 1964-1976, do 193 kg NPK/ha. Poziom ten utrzymał się do końca lat osiemdziesiątych a następnie nastąpił spadek zużycia związany z urynkowieniem cen nawozów i zmianami restrukturyzacyjnymi w kraju. W latach 1990/1991 zużycie nawozów było na poziomie 95 kg NPK/ha (nawozy wapniowe 139 kg/ha) a w latach 1998/99 wynosiło 87,4 kg NPK/kg (nawozy wapniowe 104,2 kg/ha). Zużycie nawozów mineralnych pod zbiory 2006 roku wynosiło 123,3 kg NPK na 1 ha użytków rolnych i było wyższe o 20,4% niż w roku 2005. Największy wzrost nastąpił w grupie nawozów fosforowych (o 35,8%) i potasowych (o 28,8%), co z punktu widzenia agrotechnicznego było bardzo korzystne przy najniższym wzroście w grupie nawozów azotowych (o 11%). Tak wysoki wzrost nawożenia mineralnego był efektem dopłat bezpośrednich do obszaru, które skłaniają rolników do inwestowania w plonotwórcze środki produkcji. Wzrost nawożenia nastąpił głównie w gospodarstwach indywidualnych, osiągając w 2006 roku poziom 125,1 kg NPK/ha; w gospodarstwach uspołecznionych zużycie nawozów wyniosło natomiast 76,8 kg NPK /ha. Mimo wysokiego wzrostu nawożenia ogółem regionalne zróżnicowanie zużycia między województwami jeszcze się pogłębiło. W woj. podkarpackim wynosiło ono 61,3 kg/ha NPK, podczas gdy w woj. kujawsko-pomorskim 182,3 kg/ha. 90 Zużycie nawozów mineralnych w indywidualnych gospodarstwach rolnych w Polsce w rocznym cyklu produkcyjnym 2004/05, w przeliczeniu na czysty składnik wg GUS wynosiło (R.S., 2007): Nawozy W tysiącach ton W kg/ha użytków rolnych azotowe 895 56,3 fosforowe 324 20,4 potasowe 409 25,7 wapniowe 1456 91,5 Nawozy mineralne Nawozy mineralne są to nawozy uzyskiwane w drodze procesów chemicznych lub przerobu surowców mineralnych, w tym nawozy wapniowe i wapniowo-magnezowe (stosowane głównie do regulacji odczynu gleby). Nawozy mineralne zawierają jeden lub więcej podstawowych składników oraz niewielkie domieszki soli, często nie mających znaczenia nawozowego. W glebie ulegają rozpuszczeniu i dysocjacji do form jonowych, które są pobierane i przyswajane przez rośliny. Typy nawozów mineralnych: • Nawozy azotowe • Nawozy potasowe • Nawozy azotowo-fosforowe (NP) • Nawozy azotowo-potasowe (NK) • Nawozy fosforowo - potasowe (PK) • Nawozy azotowo-fosforowo-potasowe (NPK) • Nawozy zawierające głównie wapń, magnez lub siarkę • Nawozy zawierające tylko jeden mikroelement • Stałe i ciekłe mieszanki nawozów mikroelementowych • Nawozy zawierające azot (N), fosfor (P), potas (K) lub wapń (Ca), magnez (Mg), sód (Na), siarkę (S) lub z dodatkiem mikroelementów stosowane doglebowo • Nawozy zawierające azot (N), fosfor (P), potas (K) lub wapń (Ca), magnez (Mg), sód (Na), siarkę (S) lub z dodatkiem mikroelementów stosowane dolistnie • Nawozy wapniowe • Nawozy wapniowo-magnezowe 91 Zagrożenia zdrowotne związane z nawożeniem mineralnym Podstawowymi składnikami nawozów mineralnych są związki nieorganiczne, które nie powinny stanowić dla człowieka zagrożenia. Działanie szkodliwe może być: • b e z p o ś r e d n i e - wpływ na człowieka, który ma bezpośredni kontakt z nawozem w czasie jego magazynowania, transportu i stosowania; • p o ś r e d n i e - poprzez skażenie środowiska substancjami toksycznymi: metalami ciężkimi oraz nadmierną ilością związków azotowych; W czynności nawożenia występują także czynniki mechaniczne, które stwarzają poważne zagrożenia wypadkami. Bezpośrednie działanie szkodliwe nawozów mineralnych Grupą ludzi, którzy mają bezpośredni kontakt z nawozami mineralnymi, są pracownicy transportu, magazynów oraz wszyscy stosujący je w rolnictwie i ogrodnictwie. Największe zagrożenie działaniem szkodliwym stwarzają formy pyliste. Podczas wykonywania różnych operacji technologicznych związanych ze stosowaniem nawozów (zwłaszcza formy pylistej) powstają niejednokrotnie duże ilości pyłu. Dopuszczalne stężenie pyłów nietoksycznych w powietrzu wynosi wg normy NDS 10 mg/m3. Z różnych pomiarów wykonywanych przez Instytut Medycyny Wsi w Lublinie i Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa w Warszawie wynika, że stężenia pyłu w powietrzu w czasie stosowania nawozów w formie pylistej przekraczają tę normę. Pyły nietoksyczne w dużych stężeniach mogą działać drażniąco na drogi oddechowe, narząd wzroku i skórę człowieka. W drogach oddechowych wywołują stany nieżytowe nosa, gardła i oskrzeli. Na skórze u osób szczególnie wrażliwych mogą powstawać zaczerwienienia, uczucie swędzenia i pieczenia. Niebezpieczne są zapalenia spojówek wywołane drażniącym działaniem pyłu. Działanie drażniące w czasie stosowania mogą wykazywać także płynne nawozy wieloskładnikowe. Zawarte w nich mieszaniny wielu różnych substancji mogą u ludzi wrażliwych na nie wywoływać zaczerwienienie i pieczenie skóry oraz podrażnienie górnych 92 dróg oddechowych. Potencjalne zagrożenie stanowi saletra amonowa ze względu na jej właściwości zapalne a nawet wybuchowe. W warunkach złego przechowywania istnieje realna możliwość takiego wybuchu. Niebezpieczne mogą być nawozy wapniowe i wapniowo-magnezowe tlenkowe. Zawarty w nich tlenek wapnia łącząc się z wodą tworzy wodorotlenek wapniowy. W czasie reakcji wydzielane jest ciepło, co może powodować oparzenia. Na działanie tego nawozu najbardziej narażona jest wilgotna skóra i błony śluzowe, ale działanie drażniące może dotyczyć także skóry suchej. Na skórze i błonach śluzowych pod wpływem związków wapnia powstają drobne nadżerki, a następnie piekące rany, nacieki i bardzo trudno gojące się owrzodzenia. Wdychanie pyłu nawozów wapniowych powoduje podrażnienia dróg oddechowych i prowadzi do nieżytu oskrzeli. Na działanie tych związków najbardziej wrażliwe są oczy. Oparzenia spojówek tworzą trudno gojące się rany, a w sytuacjach ekstremalnych może dojść do trwałego uszkodzenia wzroku. Podczas dolistnego stosowania płynnego nawozu - roztworu saletrzanowo- mocznikowego (RSM) przy dużym rozdrobnieniu kropli cieczy dochodzi do wysokich stężeń związków azotowych w powietrzu. Przy wdychaniu ich przez człowieka może dojść do podwyższenia poziomu związków azotowych we krwi. Pośrednie szkodliwe skutki stosowania nawozów mineralnych Można tu mówić o skutkach dwojakiego rodzaju: 1. O skażeniu gleby metalami ciężkimi (arsen, kadm, ołów, rtęć), a w następstwie nadmiernym ich pobieraniu przez rośliny i dalej przez człowieka w pokarmach. 2. O przeazotowaniu gleby i niepożądanej kumulacji związków azotowych w roślinach. Metale ciężkie w postaci różnego rodzaju zanieczyszczeń występują we wszystkich nawozach mineralnych. Pochodzą one z surowca użytego do produkcji nawozów, a często ich źródłem jest też proces technologiczny. Jednakże większość nawozów mineralnych zawiera niewielkie ilości metali ciężkich, które nie mają istotnego znaczenia jako źródło skażenia gleby. Należą tu przede wszystkim syntetyczne nawozy azotowe, jak saletra amonowa i mocznik, oraz wysokoprocentowe nawozy potasowe. Wyjątek pod tym względem stanowią natomiast nawozy fosforowe i wieloskładnikowe zawierające fosfor, szczególnie jako nośnik 93 stosunkowo dużej ilości kadmu. Obowiązujące aktualnie rozporządzenie z 2008 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o nawozach i nawożeniu określa dopuszczalną wartość arsenu, kadmu, ołowiu i rtęci w nawozach mineralnych (Dz. U. Nr 119, poz.765). Przeazotowanie środowiska jest najczęściej wynikiem nieprawidłowego nawożenia upraw nawozami azotowymi. Skutkiem przeazotowania gleby są zmiany w składzie chemicznym roślin, w tym zawartości związków azotowych: azotanów i azotynów, a także wymywanie ich do wód gruntowych. Azotany, jako naturalne źródło azotu dla roślin, są zawsze obecne w częściach jadalnych. Problem powstaje, gdy ich stężenie osiąga nadmiernie wysoki poziom. Azotany są względnie mało toksyczne dla człowieka. Jednak pod wpływem flory bakteryjnej przechodzą w glebie, roślinach i w ustroju człowieka w 10-krotnie bardziej toksyczne azotyny. Prawną podstawę ograniczania zanieczyszczenia wód przez rolnictwo w Unii Europejskiej stanowi Dyrektywa 91/676/EEC, w sprawie ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzące ze źródeł rolniczych, wydana przez Radę Wspólnot Europejskich w 1991 r., powszechnie nazywana Dyrektywą Azotanową. Polska, w ramach dostosowywania krajowych przepisów prawnych do obowiązujących w Unii, przetransponowała przepisy Dyrektywy Azotanowej do ustawy - Prawo wodne, z dnia 27 kwietnia 200l r. (Dz.U. 2001, Nr 115, poz.1229 z późn. zm.). Przepisy ustawy o nawozach i nawożeniu zezwalają na wprowadzanie do obrotu tylko nawozów sprawdzonych pod względem ich wartości użytkowej i składu chemicznego (w niektórych przypadkach także stanu sanitarnego) wpływającego na jakość plonu i środowisko, które prawidłowo stosowane nie są szkodliwe dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz środowiska. Z mocy samej ustawy do obrotu mogą być wprowadzane nawozy już wcześniej sprawdzone i poznane. Należą do nich objęte Polskimi Normami nawozy wapniowe i wapniowomagnezowe oraz nawozy mineralne będące przedmiotem swobodnego handlu w krajach UE. Są one wyszczególnione w załączniku do ustawy, który jest odpowiednikiem załącznika do dyrektywy Rady 76/116/EEC z dnia 18 grudnia 1975 r. w sprawie uzgodnienia regulacji prawnych państw członkowskich dotyczących nawozów. 94 Działania profilaktyczne i zapobieganie zagrożeniom Ryzyko zawodowe podczas stosowania nawozów mineralnych można ograniczyć przez: - właściwy dobór rodzaju nawozu, jego formy, technologii stosowania, terminu, - zapoznanie się z treścią i przestrzeganie instrukcji stosowania i przechowywania nawozu która zawiera: 1) nazwę nawozu, 2) informację o zakresie, dawce, sposobie i terminach stosowania nawozu oraz sposobie sporządzania cieczy użytkowej dla nawozów stosowanych w postaci płynnej, 3) informację o sposobie przechowywania nawozu, 4) pouczenie o koniecznych środkach ostrożności z uwagi na ochronę zdrowia ludzi, zwierząt oraz środowiska, - prawidłową organizację pracy, a przede wszystkim właściwą technologię pracy polegającą na pełnym zmechanizowaniu prac przeładunkowych, właściwym składowaniu (zwłaszcza saletry amonowej) oraz stosowaniu odpowiednich urządzeń podczas rozsiewania na polach czy podlewania i zraszania roślin, - stosowanie nowoczesnych maszyn (bezpiecznych w obsłudze, wyposażonych w odpowiednie osłony, zapobiegających np. pyleniu), - mechanizację wszystkich czynności podczas nawożenia, która nie tylko obniża wydatek energetyczny, ale przede wszystkim ogranicza bezpośredni kontakt człowieka z chemicznymi składnikami nawozów mineralnych, - stosowanie odpowiednich środków ochrony indywidualnej. W czasie prac w kontakcie z wapnem nawozowym konieczne jest zakładanie odzieży roboczej chroniącej skórę, a także ochron oczu (okulary lub gogle), rękawic tekstylno-skórzanych, butów. Przy dużym zapyleniu wskazane jest stosowanie ochron dróg oddechowych. Literatura 1. Badach H., Majczakowa W., Nazimek T., Turski W.A.: Ocena zagrożeń czynnikami niebezpiecznymi, szkodliwymi i uciążliwymi przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych w gospodarstwach rolnych. U. 95 21/MP/2002, IMW, Lublin, 2002. 2. Majczakowa W.: Substancje chemiczne w środowisku pracy w rolnictwie. Zagrożenia człowieka przy różnych czynnościach roboczych i zapobieganie im. W: Materiały dydaktyczne z zakresu bhp w rolnictwie dla wykładowców Ośrodków Doradztwa Rolniczego. Red. F. Bujak, IMW, Lublin, 2000. 3. Nazimek T.: Chemiczne środki ochrony roślin – wiadomości ogólne. W: Ryzyko zdrowotne stosowania pestycydów – problemy teoretyczne i praktyczne. Monografia IMW red. S. Toś-Luty, Lublin, 2001. 4. Nazimek T.: Chemiczne czynniki zagrożenia zawodowego w rolnictwie, ich klasyfikacja w świetle Dyrektyw UE. W: Problemy Higieny Pracy, nr 11, 2003, s. 3147. 5. Nazimek T., Badach H., Turski W.A.: Chemiczne środki ochrony roślin i zabiegi chemizacyjne oraz ich wpływ na środowisko i człowieka. Rozdział w monografii, Lublin, 2008 (w druku). 6. Monografia Instytutu Medycyny Wsi Chemiczne zagrożenia w rolnictwie – stan aktualny i perspektywy. Red. T. Nazimek i L. Solecki, IMW, Lublin, 2006. 7. Turski W.A.: Charakterystyka toksykologiczna pestycydów – wybrane problemy. W: Zagrożenia chemiczne w rolnictwie. Monografia IMW, red. K. Pomorska, Lublin 1997. 8. Turski W.A.: Zadanie 11 II (SPR-1) Opracowanie roboczego projektu rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych (zgodnego z dyrektywami WE). U. 12/99/W, IMW, Lublin, 1999. 9. Zagórski J., Jastrzębska J.: Zagrożenia zawodowe w rolnictwie indywidualnym. Charakterystyka zagrożeń w wybranych typach gospodarstw według polskiej klasyfikacji działalności. IMW, Lublin, 2002. Załączniki: 1. Wybrane akty prawne - ochrona roślin i nawozy 2. Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu i magazynowaniu chemicznych środków ochrony roślin i nawozów mineralnych Załącznik nr 1. Wybrane akty prawne - ochrona roślin i nawozy Ustawa z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin. Dz. U z 2008 r. Nr 133, poz. 849. 96 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 marca 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na dopuszczenie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania. Dz. U. z 2002r. Nr 24, poz. 250); z późn. zm. Dz. U. 2003, Nr 18, poz 162, Dz.U. 2004 nr 16 poz. 162. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 czerwca 2004 r. w sprawie wymagań dotyczących treści etykiety-instrukcji stosowania środka ochrony roślin. Dz. U. z 2004 r. Nr 141, poz. 1498; z późn. zm.: Dz. U. z 2004 r. Nr 202, poz. 2074. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 maja 2004 r. w sprawie wykazu substancji aktywnych, których stosowanie w środkach ochrony roślin jest zabronione. Dz. U. z 2004 r. Nr 130, poz. 1391; z późn. zm.: Dz. U. z 2004 r. Nr 254, poz. 2552 i 2553; Dz.U. z 2005 r., Nr 139, poz. 1169; Dz. U. z 2006 r., Nr 127, poz. 891; Dz. U. z 2006 r., Nr 135, poz. 956; Dz.U. 2007 nr 144 poz. 1009, Dz.U. z 2008 r., Nr 95, poz. 605. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 listopada 2001 r. w sprawie przeprowadzenia badań opryskiwaczy. Dz.U. 2001 nr 137 poz. 1544. Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 grudnia 2005 r. w sprawie wykazu jednostek organizacyjnych upoważnionych do przeprowadzania badań opryskiwaczy. M.P. 2006 nr 2 poz. 32 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. Dz.U. 1996 nr 114 poz. 545; z późn. zm.: Dz.U. 2002 nr 127 poz. 1092. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac. Dz.U. 2004 nr 200 poz. 2047; z późn. zm.: Dz.U. 2005 nr 136 poz. 1145, Dz.U. 2006 nr 107 poz. 724. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych i organiczno-mineralnych. Dz.U. 2002 nr 99 poz. 896; z późn. zm.: Dz.U. 2005 nr 88 poz. 752. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. Dz.U. 2001 nr 62 poz. 628; z późn. zm.: Dz.U. 2001 nr 100 poz. 1085, Dz.U. 2002 nr 143 poz. 1196, Dz.U. 2003 nr 7 poz. 78, Dz.U. 2004 nr 116 poz. 1208, Dz.U. 2005 nr 90 poz. 758, Dz.U. 2005 nr 175 poz. 1458, Dz.U. 2006 nr 63 poz. 441. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych. Dz.U. 2001 nr 63 poz. 638; ); z późn. zm.: Dz.U. 2004 nr 11 poz. 97. Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu. Dz.U. 2007 nr 147 poz. 1033. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 czerwca 2008 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o nawozach i nawożeniu. Dz. U. Nr 119, poz. 765. 97 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 kwietnia 2008 r. w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania. Dz. U. Nr 80, poz. 479. Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych. (Dz. U. z 2001 r. Nr 11, poz. 84; z późn. zm. z 2001 r. Nr 100, poz. 1085, Nr 123, poz. 1350, Nr 125, poz. 1367, z 2002 r. Nr 135, poz. 1145, Nr 142, poz. 1187 i z 2003 r. Nr 189, poz. 1852. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne. Dz.U. 2001 nr 115 poz. 1229; ); z późn. zm.. Dz.U. 2001 nr 154 poz. 1803, Dz.U. 2002 nr 233 poz. 1957, Dz.U. 2002 nr 238 poz. 2022, Dz.U. 2003 nr 165 poz. 1592, Dz.U. 2003 nr 228 poz. 2259, Dz.U. 2005 nr 130 poz. 1087, Dz.U. 2005 nr 239 poz. 2019, Dz.U. 2005 nr 267 poz. 2255. Przepisy Unii Europejskiej dotyczące ochrony roślin Dyrektywa Rady z dnia 15 lipca 1991 roku nr 91/414/EWG dotycząca wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin. Dyrektywy Komisji Europejskiej w sprawie włączenia określonych substancji aktywnych do załącznika nr 1 do dyrektywy Rady 91/414/EWG. Rozporządzenia, Dyrektywy oraz Decyzje Komisji Europejskiej w sprawie niewłączenia określonych substancji aktywnych do załącznika nr 1 do dyrektywy Rady 91/414/EWG oraz cofnięcia zezwoleń dla środków ochrony roślin zawierających określone substancje aktywne. Rozporządzenia Komisji Europejskiej dotyczące przeglądu substancji aktywnych na potrzeby dopuszczenia ich do stosowania w środkach ochrony roślin. Decyzje Komisji Europejskiej w sprawie uznania kompletności dokumentacji przedłożonej z wnioskiem o dopuszczenie tzw. "nowej" substancji aktywnej do stosowania w środkach ochrony roślin. 98 Załącznik 2. ZASADY BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY PRZY STOSOWANIU I MAGAZYNOWANIU CHEMICZNYCH ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN ORAZ NAWOZÓW MINERALNYCH ZASADY OGÓLNE W tekście przedstawiono zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu i magazynowaniu chemicznych środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych, zwanych dalej nawozami. Pod pojęciem “praca przy stosowaniu i magazynowaniu chemicznych środków ochrony roślin i nawozów” rozumie się: - - magazynowanie poza hurtowymi i detalicznymi punktami sprzedaży, rozcieńczanie, napełnianie, mieszanie, przewożenie i stosowanie na uprawy chronione, wszelkie czynności wykonywane w kontakcie z otwartymi pojemnikami z chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami oraz wszelkimi narzędziami, urządzeniami i pojemnikami, w których znajdują się chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy oraz ich pozostałości, czyszczenie, regulowanie i wykonywanie drobnych napraw narzędzi, urządzeń i maszyn, na których lub w których znajdują się chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy oraz ich pozostałości, asystowanie przy wykonywaniu zabiegu z użyciem środka ochrony roślin lub nawozu i przebywanie w odległości nie większej niż 50 m od miejsca ich stosowania, wszelkie inne prace wykonywane na terenie, na którym stosowano lub są stosowane chemiczne środki ochrony roślin i nie upłynął wymagany okres prewencji lub pomiary 99 - stężenia chemicznych środków ochrony roślin, wskazują na ich obecność w znaczących ilościach, w powietrzu lub na powierzchni roślin, postępowanie z odpadami powstałymi po zastosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów. Omówione w tekście zasady mają zastosowanie: - do osób, które stosują chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy albo są narażone na działanie chemicznych środków ochrony roślin w uprawach chronionych, - do osób, które zatrudniają pracowników stosujących chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy albo zatrudniają pracowników, którzy są narażeni na działanie chemicznych środków ochrony roślin w uprawach chronionych. 1. Należy stosować wyłącznie chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy dopuszczone do obrotu i stosowania na podstawie odrębnych przepisów. 2. Chemiczne środki ochrony roślin i nawozy należy stosować w sposób celowy, zgodnie z etykietą – instrukcją stosowania oraz w sposób zgodny z zasadami dobrej praktyki rolniczej. 3. Wszelkie prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin oraz nawozów należy wykonywać w taki sposób, żeby nie stanowiły zagrożenia dla zdrowia ludzi, zwierząt i środowiska. 4. Prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów mogą być wykonywane przez osoby, które odbyły badania lekarskie przeprowadzone przez uprawnionego lekarza medycyny i posiadają ważne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do wykonywania pracy na określonym stanowisku oraz odbyły odpowiednie przeszkolenie i posiadają ważne świadectwo ukończenia szkolenia w zakresie stosowania tych środków. Środki ochrony roślin zaliczane do bardzo toksycznych lub toksycznych dla człowieka mogą nabywać wyłącznie osoby, które ukończyły szkolenie w zakresie stosowania środków ochrony roślin i posiadają aktualne zaświadczenie o ukończeniu tego szkolenia. MAGAZYNOWANIE 1. Chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy należy przechowywać w miejscach i pomieszczeniach do tego przeznaczonych, które spełniają wymagania bezpieczeństwa, stosownie do rodzaju i właściwości magazynowanych w nich materiałów. 2. Pomieszczenia zamknięte przeznaczone do składowania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów powinny być wyposażone w: - środki ochrony zbiorowej i indywidualnej odpowiednie do przechowywanych chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów i występujących zagrożeń, - system wentylacji uruchamiany od zewnątrz magazynu, który należy uruchomić zawsze przed wejściem do magazynu, - apteczki pierwszej pomocy w zatruciach chemicznymi środkami ochrony roślin, - tablicę informacyjną zawierającą nazwę, adres i numer telefonu najbliższego ośrodka 100 leczenia zatruć lub oddziału toksykologii, najbliższej stacji pogotowia ratunkowego, innej placówki służby zdrowia lub lekarza medycyny. 3. Magazyn chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów powinien być zamykany i od strony zewnętrznej trwale oznakowane w widoczny sposób znakiem odpowiednim dla rodzaju składowanych w nim chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów. 4. W magazynie chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy wyodrębnić zamykane pomieszczenia: - do przechowywania chemicznych środków ochrony roślin zaliczanych do bardzo toksycznych i toksycznych dla ludzi, - do gromadzenia niepełnowartościowych chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów, pustych opakowań po chemicznych środkach ochrony roślin lub nawozach oraz innych odpadów (np. zużyta odzież ochronna, zużyte środki ochrony indywidualnej, filtry, wkłady itp.) zanieczyszczonych chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami, przeznaczonych do likwidacji. 5. Chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy należy przechowywać w oryginalnych opakowaniach, oznakowane etykietą-instrukcją stosowania środka ochrony roślin producenta. 6. W przypadku konieczności zmiany opakowania, opakowanie zastępcze powinno być szczelne i odporne na działanie środka oraz oznaczone tak, jak oryginalne. 7. W magazynie chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów niedopuszczalne jest: a) palenie tytoniu oraz spożywanie posiłków i napojów poza przeznaczonymi do tego celu pomieszczeniami, b) przechowywanie: - artykułów żywnościowych, - odzieży i przedmiotów osobistego użytku, - nasion i ziaren zbóż nie zaprawionych chemicznymi środkami ochrony roślin, - pasz dla zwierząt, - paliw i materiałów łatwopalnych. 8. Nawozy sprzedawane bez opakowania: a) stałe, z wyjątkiem nawozów zawierających azotan amonowy, mogą być przechowywane luzem, na nieprzepuszczalnym podłożu, pod zadaszeniem lub szczelnie przykryte materiałem wodoszczelnym chroniącym przed wilgocią i opadami atmosferycznymi, b) płynne należy przechowywać w szczelnych, przystosowanych do tego zbiornikach. TRANSPORT 1. Załadunek i rozładunek chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy przeprowadzać zgodnie z instrukcją odpowiednią dla określonego materiału w taki sposób, żeby nie stwarzać zagrożeń dla bezpieczeństwa osób wykonujących te czynności. 101 2. Przy przeładunku tych materiałów luzem należy stosować odpowiednie dla wykonywanej czynności środki ochrony zbiorowej i indywidualnej. 3. Podczas transportowania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów z magazynu na miejsce ich stosowania oraz nie zużytych chemicznych środków ochrony roślin i nawozów oraz opakowań po nich z miejsca ich stosowania do magazynu należy zabezpieczyć je przed pyleniem, rozsypaniem, wylaniem i zamoknięciem a w szczególności przed kontaktem z osobami je transportującymi oraz wydostawaniem się ich poza środek transportu. 4. Środek transportu, którym przewożone są chemiczne środki ochrony roślin, powinien być wyposażony w apteczkę pierwszej pomocy w zatruciach środkami ochrony roślin. 5. Niedopuszczalny jest przewóz osób, zwierząt i materiałów wymienionych w punkcie 9.b. pojazdami, na których znajdują się chemiczne środki ochrony roślin, nawozy lub opakowania po nich. 6. Po zakończeniu transportu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów pojazdy wykorzystywane do tego celu należy oczyścić z pozostałości tych środków. STOSOWANIE Można stosować wyłącznie środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu oraz zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania, ściśle z podanymi w niej zaleceniami, oraz w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia zdrowia człowieka, zwierząt lub środowiska. Zabiegi środkami ochrony roślin wykonuje się z uwzględnieniem stosowania w pierwszej kolejności metod biologicznych, agrotechnicznych, hodowlanych lub integrowanej ochrony roślin. Zabiegi przy użyciu środków ochrony roślin w produkcji rolnej i leśnictwie mogą być wykonywane przez osoby, które ukończyły szkolenie w zakresie stosowania środków ochrony roślin i posiadają aktualne zaświadczenie o ukończeniu tego szkolenia. 1. Przed przystąpieniem do prac związanych ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów, a) osoby wykonujące te prace winny być dokładnie poinformowane o: - miejscu, czasie i sposobie stosowania chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu, miejscu i sposobie pobierania wody do zbiornika opryskiwacza lub rozlewacza nawozu, rodzaju stosowanego chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu, w tym o rodzaju składnika czynnego i jego toksyczności, wymaganiach dotyczących rodzaju i sposobu użycia środków ochrony indywidualnej, objawach zatrucia i zasadach udzielania pierwszej pomocy w zatruciach, postępowaniu z pozostałościami chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu, cieczy roboczej oraz pustymi opakowaniami, sposobie czyszczenia użytkowanego sprzętu, 102 - postępowaniu w sytuacjach awaryjnych, stwarzających zagrożenie dla życia lub zdrowia pracowników. b) należy: - sprawdzić szczelność i prawidłowość działania narzędzi, urządzeń i maszyn używanych przy ich stosowaniu, sprawdzić szczelność i sprawność środków ochrony indywidualnej, usunąć wszelkie usterki a zużyte elementy wymienić na nowe. 2. Chemiczne środki ochrony roślin i nawozy należy stosować w taki sposób, żeby ruch powietrza nie znosił stosowanych środków na wykonujących te prace. 3. Przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin bardzo toksycznych i toksycznych należy zapewnić kontakt wzrokowy lub głosowy z osobą wykonującą te prace: - nie rzadziej niż co 2 godziny, jeśli prace wykonywane są na przestrzeni otwartej, - w sposób nieprzerwany, jeśli prace wykonywane są w pomieszczeniu zamkniętym. 4. Przy przygotowywaniu cieczy użytkowej zawierającej chemiczny środek ochrony roślin należy zachować szczególną ostrożność, a w szczególności nie dopuścić do: wdychania pyłu lub oparów stężonego chemicznego środka ochrony roślin, zabrudzenia skóry lub błon śluzowych stężonym chemicznym środkiem ochrony roślin i rozsypania lub rozlania stężonych chemicznych środków ochrony roślin poza naczynia lub urządzenia służące do wykonania zabiegu ochrony roślin. - Czynność tę należy wykonywać: w przeznaczonym do tego miejscu, stosując środki ochrony indywidualnej, używając przeznaczonych do tego celu narzędzi. 5. Narzędzia służące do przygotowywania cieczy roboczej zawierającej chemiczny środek ochrony roślin powinny być: - trwale oznakowane w widoczny sposób odpowiednim znakiem, określonym w odrębnych przepisach jako materiał toksyczny, - w czasie użytkowania zabezpieczone przed osobami postronnymi, - przechowywane w zamkniętym pomieszczeniu razem ze środkami ochrony roślin. 6. Niedopuszczalne jest używanie tych narzędzi do wykonywania innych czynności. 7. Prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy wykonywać sprzętem sprawnym technicznie, dla którego upoważniona jednostka wydała odpowiednie zaświadczenie. Środki ochrony roślin stosuje się sprzętem sprawnym technicznie, który użyty zgodnie z przeznaczeniem zapewnia skuteczne zwalczanie organizmów szkodliwych i nie spowoduje zagrożenia zdrowia człowieka, zwierząt lub środowiska. Badania sprawności technicznej opryskiwaczy powinny być przeprowadzane w odstępach czasu nie dłuższych niż 3 lata. 103 8. Podczas stosowania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów sprzęt używany do tego celu należy zabezpieczyć przed osobami postronnymi. 9. Niedopuszczalne jest pozostawianie chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów w sprzęcie po skończonej pracy. 10. Po skończonej pracy niewykorzystane chemiczne środki ochrony roślin oraz opakowania po zużytych środkach powinny być niezwłocznie zwrócone do magazynu, a następnie producentowi, sprzedawcy lub importerowi. 11. Niedopuszczalne jest pozostawianie, zakopywanie lub spalanie pustych opakowań po chemicznych środkach ochrony roślin poza wyznaczonymi miejscami. Każda etykieta – instrukcja stosowania środka ochrony roślin zawiera informacje o sposobie przechowywania środków i postępowania z opróżnionymi opakowaniami po środkach. 12. Niedopuszczalne jest wykonywanie pracy związanej ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów przez osoby będące pod wpływem: - alkoholu, - środków odurzających, - leków przeciwwskazanych dla kierowców. 13. W czasie wykonywania pracy związanej ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów niedopuszczalne jest: - spożywanie posiłków lub napojów, - palenie tytoniu. 14. Spożywanie posiłków i napojów oraz palenie tytoniu przez osoby stosujące chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy dopuszczalne jest wyłącznie w czasie przerw w pracy po uprzednim zdjęciu wierzchnich środków ochrony indywidualnej oraz umyciu rąk, twarzy i przepłukaniu jamy ustnej czystą wodą. 15. Spożywanie posiłku powinno odbywać się w przeznaczonym do tego pomieszczeniu, a w terenie otwartym miejsce na posiłek powinno być wolne od chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów, oddalone co najmniej o 50 metrów od miejsca ich stosowania i znajdować się po stronie przeciwnej do kierunku wiatru. 16. Po zakończeniu pracy związanej ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy całe ciało umyć w ciepłej, najlepiej bieżącej wodzie z mydłem i kilkakrotnie przepłukać jamę ustną czystą wodą. ŚRODKI OCHRONY INDYWIDUALNEJ 1. Przy pracach przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy używać środki ochrony indywidualnej odpowiednie do rodzaju chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu, sposobu jego stosowania i wykonywanej czynności. 2. Osoba wykonująca prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony 104 roślin lub nawozów winna mieć zapewnione odpowiednie, szczelne, sprawne i czyste środki ochrony indywidualnej. 3. Osoba wykonująca prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów jest zobowiązana do używania wymaganych środków ochrony indywidualnej podczas wykonywania tych prac. 4. Środki ochrony indywidualnej nie muszą być używane jeżeli osoba wykonująca te czynności pozostaje przez cały czas w szczelnie zamkniętej kabinie, gdzie nie stwierdza się obecności chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów. 5. Osoba wykonująca prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów powinna mieć zapewnione miejsce, gdzie nie ma chemicznych środków ochrony roślin, do: - przechowywania odzieży osobistej, przechowywania odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej, do zakładania i zdejmowania odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej. 6. Odzież własną oraz odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej osób wykonujących prace przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy przechowywać oddzielnie, najlepiej w przeznaczonych tylko do tego celu oddzielnych szafach lub w oddzielonych od siebie trwale częściach szafy. 7. Każda osoba wykonująca prace przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów powinna mieć własną szafę na odzież własną oraz odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej. 8. Miejsce przeznaczone do zmiany odzieży powinno znajdować się: a) dla osoby mającej kontakt z otwartym pojemnikiem zawierającym stężony chemiczny środek ochrony roślin - w bezpośredniej bliskości miejsca sporządzania cieczy roboczej, b) dla pilota wykonującego prace przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów - na lądowisku, c) dla innych osób - w odległości nie większej niż możliwa do przebycia w ciągu 15 min (30 min) od miejsca stosowania chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu. 9. Odzież ochronna i środki ochrony indywidualnej przeznaczone do użytkowania przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów, nie powinny być używane do innych celów ani zabierane do pomieszczeń mieszkalnych. 10. Jeżeli przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów wymagane jest używanie okularów ochronnych, każda osoba wykonująca prace przy ich stosowaniu, przez cały czas trwania czynności w kontakcie z chemicznym środkiem ochrony roślin lub nawozem, powinna mieć zapewniony natychmiastowy dostęp do czystej wody, której jakość i ilość wystarcza do awaryjnego przemycia oczu. CZYSZCZENIE ODZIEŻY I ŚRODKÓW OCHRONY INDYWIDUALNEJ 1. Jeśli odzież robocza lub środki ochrony indywidualnej będą ponownie używane, należy je oczyścić po każdym dniu używania, zgodnie z dołączoną instrukcją opracowaną 105 przez producenta. 2. Jeśli nie ma takiej instrukcji, do czyszczenia należy użyć ciepłej wody i detergentu. 3. Czyszczenie odzieży roboczej lub środków ochrony indywidualnej oraz wszelkiej innej odzieży zanieczyszczonej chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami powinno odbywać się w specjalnie urządzonej do tego celu pralni wyposażonej w urządzenia mechaniczne do prania i odstojniki na ścieki. 4. Niedopuszczalne jest pranie odzieży zanieczyszczonej chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami z inną odzieżą. 5. Jeżeli czyszczenie odbywa się poza wyspecjalizowanymi placówkami, osoby czyszczące odzież ochronną i środki ochrony indywidualnej używaną przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy poinformować o tym: - że odzież lub środki ochrony indywidualnej mogą być zanieczyszczone chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami i, jeśli to możliwe, wyszczególnić jakimi, jakie jest potencjalne niebezpieczeństwo szkodliwego działania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów stanowiących zanieczyszczenie odzieży i środków ochrony indywidualnej, jakie są sposoby zapobiegania szkodliwemu działaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów stanowiących zanieczyszczenie odzieży i środków ochrony indywidualnej, jakie są sposoby prawidłowego czyszczenia odzieży i środków ochrony indywidualnej zanieczyszczonych chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami. 6. Przy mechanicznym czyszczeniu odzieży ochronnej i środków ochrony indywidualnej należy: - unikać bezpośredniego kontaktu z zanieczyszczoną odzieżą, a w szczególności unikać zetknięcia z najbardziej zanieczyszczonymi powierzchniami, którymi najczęściej są powierzchnie zewnętrzne, najpierw dokładnie spłukać czyszczoną odzież, jednorazowo prać niewielkie ilości odzieży, prać mechanicznie używając detergentu i ciepłej wody o temperaturze zgodnej z instrukcją prania odzieży, używać maksymalnej ilości wody na cykl prania, dwukrotnie spłukać używając ciepłej wody, jeżeli czyszczona odzież jest średnio lub bardzo zanieczyszczona powtórzyć cykl prania dwukrotnie, po zakończeniu prania odzieży zanieczyszczonej chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami dokładnie oczyścić pralkę uruchamiając pełny cykl prania bez odzieży z użyciem gorącej wody i detergentu co najmniej jeden raz. 7. Oczyszczoną odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej należy niezwłocznie wysuszyć lub rozwiesić do suszenia w miejscu przewiewnym. 8. Nie dopuszcza się suszenia odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej w pomieszczeniach mieszkalnych. 9. Nie dopuszcza się użytkowania niewysuszonej odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej. 106 OZNAKOWANIE TERENU 1. Na terenie gospodarstwa lub zakładu, w którym stosowane są chemiczne środki ochrony roślin, w centralnym miejscu, łatwo dostępnym dla wszystkich pracujących w nim osób, należy umieścić czytelną informację zawierającą następujące dane: - lokalizacja miejsca, na którym zostanie zastosowany lub został zastosowany chemiczny środek ochrony roślin, nazwa chemicznego środka ochrony roślin oraz nazwa zawartej w nim substancji biologicznie czynnej i jej numer identyfikacyjny CAS, data i godzina zastosowania chemicznego środka ochrony roślin, czas trwania okresu prewencji, nazwa, adres i numer telefonu najbliższego ośrodka leczenia zatruć lub oddziału toksykologii, nazwa, adres i numer telefonu najbliższego pogotowia, innej placówki służby zdrowia lub lekarza medycyny. 2. Wymienione informacje należy podać przed zastosowaniem chemicznego środka ochrony roślin i pozostawić stale w widocznym miejscu co najmniej do 30 dnia po upływie czasu prewencji lub, jeśli nie obowiązywał okres prewencji, co najmniej do 30 dnia po użyciu środka. 3. Poza wywieszeniem informacji, o planowanym zastosowaniu chemicznego środka ochrony roślin należy poinformować osoby wykonujące prace inne niż związane ze stosowaniem tych środków, o: - lokalizacji miejsca, na którym zostanie zastosowany lub został zastosowany chemiczny środek ochrony roślin, dacie i godzinie zastosowania chemicznego środka ochrony roślin, wymaganym czasie trwania okresu prewencji odpowiednim dla zastosowanego środka, ograniczeniu wstępu na teren, na którym będzie stosowany lub został zastosowany środek, rodzaju i sposobie użycia środków ochrony indywidualnej w przypadku konieczności wstępu na teren, na którym zostały zastosowane chemiczne środki ochrony roślin. 4. Teren, na którym zastosowane zostaną chemiczne środki ochrony roślin należy oznakować bezpośrednio przed ich zastosowaniem. 5. Teren powinien być oznakowany tak długo aż przestanie istnieć sytuacja, której on dotyczy ale nie krócej niż przez cały czas trwania okresu prewencji a oznakowanie powinno być usunięte w ciągu 3 dni po upływie okresu prewencji. 6. Znaki ostrzegawcze powinny być zgodne z odpowiednim oznakowaniem określonym odrębnymi przepisami. 7. Liczba i umiejscowienie znaków powinny być odpowiednie do wielkości terenu, a także do stopnia zagrożenia lub niebezpieczeństwa. 8. Znaki należy umieścić na granicy terenu, w widocznym miejscu, przy wszystkich 107 zazwyczaj używanych wjazdach i wejściach na teren stosowania chemicznych środków ochrony roślin. 9. Znaki bezpieczeństwa powinny być instalowane na wysokości i w miejscu odpowiednim do linii wzroku, z uwzględnieniem jakichkolwiek przeszkód na tej linii. 10. Znaki bezpieczeństwa powinny być wykonane z materiałów odpornych na warunki atmosferyczne. 11. W zależności od potrzeb, znaki muszą być czyszczone, konserwowane, sprawdzane, naprawiane i wymieniane tak, aby zapewnić zachowanie ich dobrej jakości i czytelności. 12. Wstęp na teren oznakowany jest wzbroniony tak długo, jak długo ustawione są znaki ostrzegawcze. 13. Na teren, na którym są stosowane lub zostały zastosowane chemiczne środki ochrony roślin i nie upłynął wymagany czas prewencji lub stwierdza się obecność chemicznych środków ochrony roślin w powietrzu lub na powierzchni roślin, w razie konieczności dopuszcza się wstęp tylko osób przeszkolonych do pracy z chemicznymi środkami ochrony roślin i wyposażonych w odpowiednie środki ochrony indywidualnej. 14. Do osób tych mają zastosowanie przepisy takie, jak do osób wykonujących prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin. 15. Obowiązek oznakowania terenu i wystawienia tablic informacyjnych oraz ich konserwacji spoczywa na posiadaczu terenu, jeśli nie zatrudnia on pracowników lub na pracodawcy. AWARIE I NAPRAWY 1. W przypadku rozsypania lub rozlania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów w czasie przechowywania, przewożenia lub stosowania, należy je ostrożnie zebrać wraz ze skażonym podłożem jeśli jest ono sypkie, zebrane resztki umieścić w szczelnym opakowaniu, a skażone miejsce przekopać lub spłukać wodą. 2. Czynności te należy wykonywać używając w razie potrzeby środków ochrony indywidualnej odpowiednich do sytuacji i stosowanego chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu. 3. Poza wyznaczonymi miejscami przeznaczonymi do naprawy sprzętu używanego do stosowania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów, po wyłączeniu napędu i zmniejszeniu ciśnienia w urządzeniach ciśnieniowych mogą być wykonywane tylko doraźne naprawy tego sprzętu. 4. Naprawy i inne czynności regulacyjne mogą być wykonane tylko przez osobę przeszkoloną, a jeżeli w sprzęcie znajduje się chemiczny środek ochrony roślin lub nawóz albo ich pozostałości, osoba ta powinna być wyposażona w odpowiednie środki ochrony indywidualnej, jeżeli są one wymagane przy pracy z tym chemicznym środkiem ochrony roślin lub nawozem. 5. W przypadku konieczności wykonania naprawy sprzętu używanego do stosowania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów w warsztacie remontowym, sprzęt ten należy dokładnie oczyścić od zewnątrz i od wewnątrz z pozostałości chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu za pomocą przystosowanej do tego myjni z odstojnikiem na ścieki. 108 - 6. Filtr lub pochłaniacz respiratora należy wymienić jeżeli: jest mechanicznie uszkodzony, jest zapchany lub znacznie narasta opór przy oddychaniu, stwierdza się przykry zapach, smak lub inne działanie drażniące, jeżeli upłynął termin przydatności podany przez producenta, po każdym dniu roboczym, jeżeli nie ma innych przepisów lub wskazań. 7. Uszkodzone lub zużyte filtry, pochłaniacze i inne części lub elementy zanieczyszczone chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami, które nie będą ponownie używane, należy zabezpieczyć przed kontaktem z osobami postronnymi, przechowywać razem z pustymi opakowaniami po chemicznych środkach ochrony roślin lub nawozach a następnie przekazać do zniszczenia zgodnie z odrębnymi przepisami. ZATRUCIA 1. W razie wystąpienia awarii lub bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia osób wykonujących prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy niezwłocznie wstrzymać prace i podjąć działania mające na celu usunięcie tego zagrożenia. 2. W pomieszczeniach zamkniętych należy niezwłocznie uruchomić wentylację a osoby przebywające w tych pomieszczeniach powinny je opuścić. 3. W przypadku wystąpienia objawów wskazujących na możliwość zatrucia chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami podczas ich stosowania, należy: - udzielić poszkodowanemu pierwszej pomocy, zgodnie z zasadami postępowania opisanymi w instrukcji dołączonej do środka ochrony roślin lub nawozu albo według ogólnych zasad postępowania w zatruciach, niezwłocznie przewieźć poszkodowanego do najbliższego ośrodka leczenia zatruć lub oddziału toksykologii, albo powiadomić o zatruciu najbliższą stację pogotowia ratunkowego, inną placówkę służby zdrowia lub lekarza medycyny. 4. Lekarza medycyny lub innego pracownika służby zdrowia badającego osobę z objawami zatrucia chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami należy szczegółowo poinformować o nazwie i składzie środka, który mógł być przyczyną zatrucia, jak również o okolicznościach i czasie ewentualnego zatrucia oraz czasie wystąpienia pierwszych objawów. 5. Wskazane jest przekazanie lekarzowi medycyny lub innemu pracownikowi służby zdrowia instrukcji dołączonej do chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu a w szczególności tej jej części, w której jest mowa o objawach zatrucia i sposobie leczenia. INNE 1. Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu materiału siewnego zawierającego chemiczne środki ochrony roślin są takie same, jak dla występującego w nim chemicznego środka ochrony roślin. 2. Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy łącznym stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin i nawozów są takie same, jak dla każdego z tych składników 109 oddzielnie. Od 2011 roku będą obowiązywały zasady wzajemnej zgodności „cross- compliance” dla gospodarstw rolnych. Minimalne wymagania wzajemnej zgodności (cross-compliance) dla gospodarstw rolnych. Przewodnik dla doradców. Centrum Doradztwa Rolniczego. Stan prawny grudzień 2007 roku. Zapisy dotyczące środków ochrony roślin przedstawione są tam w następujący sposób: „….Środki ochrony roślin Składowanie środków ochrony roślin oraz opakowań i odpadów opakowaniowych Niewłaściwe przechowywanie środków ochrony roślin oraz opakowań i odpadów opakowaniowych po tych środkach może doprowadzić do skażenia wód podziemnych. Dlatego należy przechowywać je w sposób zabezpieczający przed przedostaniem się substancji szkodliwych do gleby i dalej wód podziemnych. Środki ochrony roślin i opakowania po wykorzystanych środkach powinny być przechowywane w wyodrębnionych miejscach zgodnie z etykietą – instrukcją stosowania środka ochrony roślin. Należy stosować wyłącznie środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu. Wykaz dopuszczonych do obrotu środków ochrony roślin znajduje się na stronie internetowej Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (www.minrol.gov.pl/informacje branżowe/produkcja roślinna/ochrona roślin). Zalecenia dotyczące magazynowania środków ochrony roślin: • Niewielkie ilości środków ochrony, można składować w wydzielonych miejscach, np. w zamkniętych szafach lub skrzyniach. Miejsca te należy oznakować napisem „ŚRODKI OCHRONY ROŚLIN”. Zamykane szafy lub skrzynie należy wyposażyć w dno zapobiegające przed przenikaniem do podłoża rozlanych środków. • W miejscu składowania można przechowywać wyłącznie środki ochrony roślin w oryginalnych opakowaniach, oznakowane etykietą-instrukcją stosowania środka ochrony roślin producenta. • Niewykorzystane środki ochrony roślin po zakończonej pracy oraz opakowania po zużytych środkach ochrony roślin należy niezwłocznie umieścić w magazynie środków ochrony roślin lub w innych miejscach do tego przeznaczonych. • Miejsca przechowywania środków należy zabezpieczyć. Zalecenia dotyczące postępowania z opróżnionymi opakowaniami po środkach ochrony roślin wynikają z informacji zawartych na etykiecie-instrukcji stosowanego środka: 110 • • • • Opakowanie po środkach ochrony roślin powinno być dokładnie opróżnione z zawartości. Opakowanie nadające się do mycia należy trzykrotnie przepłukać wodą, a popłuczyny wlać do zbiornika opryskiwacza z cieczą użytkową i zużyć na polu, na którym dokonuje się oprysku z użyciem tego środka. Opróżnione i przepłukane opakowania należy gromadzić w worku foliowym lub plastikowym pojemniku i przechowywać w miejscu z dala od osób niepowołanych oraz żywności i pasz. Opróżnione, oczyszczone i zabezpieczone opakowania należy dostarczyć do punktu sprzedaży środków ochrony roślin, w którym środek był zakupiony, jeżeli obowiązek taki wynika z etykiety-instrukcji stosowania tego środka. Rolnik stosujący środki ochrony roślin powinien: • • • Stosować tylko środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu. Przestrzegać prawidłowych zasad ich przechowywania zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania środka ochrony roślin. Znać zagrożenia, jakie środek chemiczny stanowi dla ludzi, zwierząt i organizmów pożytecznych. Każda etykieta – instrukcja stosowania środka ochrony roślin zawiera informacje o sposobie przechowywania środków i postępowania z opróżnionymi opakowaniami po środkach”… „…. Zdrowotność roślin” Ustalenia dotyczące stosowania środków ochrony roślin Dyrektywa Rady 91/414/EWG oprócz dopuszczania do obrotu środków ochrony roślin reguluje również podstawowe warunki ich stosowania, ponieważ środki te mogą stworzyć ryzyko i zagrożenie dla ludzi, zwierząt i środowiska. W Polsce, regulacje objęte przedmiotową dyrektywą zostały wdrożone ustawą o ochronie roślin. Zgodnie z przepisami ustawy o ochronie roślin można stosować wyłącznie środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu oraz zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania. Wykonując zabiegi ochrony roślin należy w pierwszej kolejności stosować metody biologiczne, agrotechniczne, hodowlane, a tam gdzie jest to możliwe integrowaną ochronę roślin. Gospodarstwa stosujące środki ochrony roślin mają obowiązek przestrzegania między innymi następujących zaleceń: - Osoba wykonująca zabiegi ochrony roślin przy pomocy środków ochrony roślin musi posiadać specjalistyczną wiedzę potwierdzoną zaświadczeniem o ukończeniu szkolenia w zakresie stosowania tych środków. Świadectwo jest ważne przez 5 lat. - Sprzęt do wykonywania zabiegów ochrony roślin musi być sprawny technicznie. Opryskiwacze muszą być badane przynajmniej co trzy lata, a przeprowadzone 111 badanie potwierdzone wydanym, przez jednostkę upoważnioną do przeprowadzania badań, zaświadczeniem oraz znakiem kontrolnym naklejonym na opryskiwacz. - Należy bezwzględnie przestrzegać zaleceń zawartych w etykiecie-instrukcji stosowania preparatu, zwłaszcza stosowania przeciwko określonym organizmom szkodliwym w określonej uprawie roślin i przy zastosowaniu dawki nie przekraczającej maksymalnie dopuszczonej, z zachowaniem innych ograniczeń stosowania mając też na uwadze ochronę pszczół i innych organizmów pożytecznych. - W gospodarstwie zalecane jest aby był magazyn środków ochrony roślin lub wydzielone i zamknięte przed dostępem osób nieupoważnionych miejsce składowania środków ochrony roślin i opakowań po tych środkach. Szczegóły podaje się w etykiecie-instrukcji stosowania środka ochrony roślin. - Ograniczenia i zakazy dotyczące stosowania środków ochrony roślin: Stosowanie niedopuszczonych do obrotu środków ochrony roślin jest zabronione. - Nie wolno stosować dopuszczonych środków ochrony roślin w uprawach i przeciwko organizmom szkodliwym nie wymienionym w etykiecie-instrukcji stosowania. - Przy stosowaniu środka ochrony roślin należy przestrzegać ustaleń związanych z ochroną wód i środowiska przyrodniczego. Dokumentacja Wymogi prawa z zakresu bezpieczeństwa żywności i pasz oraz dyrektywa w sprawie ochrony wód gruntowych przed zanieczyszczeniem przez niektóre substancje niebezpieczne nakładają na rolników stosujących chemiczne środki ochrony roślin obowiązek prowadzenia w formie pisemnej ewidencji wykonywanych w gospodarstwie zabiegów z zastosowaniem środków ochrony roślin, na poszczególnych polach, uprawach, produktach roślinnych, przedmiotach i w obiektach magazynowych. Ewidencja powinna zawierać: - nazwę rośliny, produktu roślinnego lub przedmiotu, - powierzchnię uprawy roślin lub obiektów magazynowych, - powierzchnie, na której są wykonywane zabiegi ochrony roślin oraz terminy ich wykonania, - nazwy stosowanych środków ochrony roślin i ich dawki, - przyczyny zastosowania środków ochrony roślin. Przykładowy sposób prowadzenia ewidencji w Załączniku 13 Ewidencję należy przechowywać co najmniej przez okres 2 lat od dnia wykonania zabiegu. 112 Załącznik 13. Przykładowy sposób prowadzenia ewidencji zabiegów środkami ochrony roślin w uprawie Ewidencja zabiegu środkami ochrony roślin w uprawie, produkcie roślinnym, magazynie lub na przedmiotach. Lp . Powierzchnia Powierzchn Przyczyna Warunki Nazwisko uprawy lub zastosowani Nazwa ia atmosferycz wykonując obiektów zastosowan a środka zastosowan Termin Dawka Uwagi ne ego ego ochrony ia magazynowyc zabiegu środka podczas zabieg roślin środka h, środka zabiegu przedmiotów 113 Stanisław Lachowski Zakład Zdrowia Publicznego Instytut Medycyny Wsi w Lublinie ZAGROŻENIA DLA ZDROWIA I ŻYCIA DZIECI I MŁODZIEŻY WYNIKAJĄCE Z MIEJSCA ICH ZAMIESZKANIA ORAZ ANGAŻOWANIA DO PRAC ROLNYCH Mimo podejmowania licznych działań na rzecz ograniczenia ciężkiej pracy dzieci, szacuje się, że około 250 ml dzieci w wieku 5 do 14 lat na całym świecie jest zmuszonych do takiej pracy1. Poza statystyką pozostaje zjawisko angażowania dzieci do prac nieodpłatnych w sferze usług domowych, w rolnictwie oraz nieformalnych sektorach gospodarki. UNICEF zwraca uwagę na potrzebę większego zainteresowania sytuacją dzieci pracujących w rolnictwie, usługach i produkcji na małą skalę, ponieważ w tych działach gospodarki pracuje zdecydowana większość zatrudnianych dzieci2. W Polsce możliwości zatrudniania dzieci reguluje przede wszystkim Kodeks pracy, Rozporządzenie Rady Ministrów o wykazie prac zabronionych młodocianym, Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ratyfikowane przez Polskę Konwencje MOP. Wszystkie wymienione akty prawne dotyczą możliwości zatrudnienia nieletnich w charakterze pracowników najemnych na podstawie umowy o pracę lub umowy zlecenia. Poza sferą ochrony prawnej pozostają więc dzieci, które angażowane są przez rodziców do pracy we własnych gospodarstwach rolnych lub innych warsztatach rodzinnych. W takich okolicznościach, to głównie od rodziców zależy czy powierzane dzieciom różne prace wpływają pozytywnie na zdrowie dzieci i ich rozwój czy wręcz przeciwnie – stanowią zagrożenie dla ich zdrowia i rozwoju. Badania prowadzone z krajach o wysokim poziomie rozwoju (np. USA) dowodzą, że podstawową motywacją korzystania z pracy dzieci w rodzinnych gospodarstwach rolnych jest społeczny rozwój dziecka3. Podobne tendencje zaobserwowali socjologowie w Polsce na początku lat 80 ubiegłego wieku, twierdząc, że dziecko w rodzinie rolniczej przestało pełnić funkcję taniej siły roboczej4, co nie oznacza, że zjawisko angażowania dzieci do prac w rodzinnych gospodarstwach rolnych nie istnieje. Większość polskich dzieci w wieku poniżej 16 roku życia, żyjących w rodzinach rolniczych, bierze udział w pracach na rzecz 1 A. Admassie. Child labor and scholing in the context of a subsistence rural economy: can they be compatibile. International Journal Development 2003, nr 23 s. 167-168. 2 The State of the World’s Children. Oxford University Press, UNICEF Oxford 1997. 3 J. Kim. L. Zepeda. Factors affecting children participation and amount of labor on family farms. Journal of Safety Research 2004 nr 35, s. 393. 4 L. Dyczewski. Rodzina polska i kierunki jej przemian. OdiSS. Lublin 1981. 114 gospodarstwa5. Ich pomoc w prowadzeniu gospodarstwa rolnego jest ważnym elementem tradycji i kultury rodziny rolniczej. Niezależnie od motywacji powierzania dzieciom prac w rodzinnym gospodarstwie rolnym, wykonywanie tych prac oprócz walorów wychowawczo-socjalizacyjnych, posiada również określoną wartość materialną. Dzieci, uczestnicząc w procesie produkcji rolnej, pomagają rodzicom w wykonywaniu ich zawodu oraz powiększają dochody rodziny. Mimo ewidentnych korzyści z włączania dzieci do prac na rzecz rodzinnego gospodarstwa rolnego, praca dzieci w rolnictwie stwarza wiele zagrożeń, a powierzanie prac niedostosowanych do możliwości dziecka przynosi negatywne konsekwencje dla ich zdrowia i rozwoju6. Zjawisko angażowania dzieci do prac rolnych W latach od 1997 do 2002 w Instytucie Medycyny Wsi w Lublinie zrealizowano pięć projektów badawczych dotyczących udziału dzieci w pracach rodzinnego gospodarstwa rolnego oraz konsekwencji wykonywania tych prac. W roku 2008 rozpoczęto realizację siódmego projektu. Z badań przeprowadzonych wynika, że niemal wszystkie dzieci pochodzące z rodzin rolniczych w różnym zakresie angażowane są do prac w gospodarstwie. Prace rolne wykonuje również znaczna część dzieci wiejskich, których rodzice pracują w zawodach pozarolniczych i nie posiadają własnego gospodarstwa. Dzieci te pomagają w pracach rolnych swoim dziadkom czy innym członkom rodziny lub podejmują prace zarobkowe u sąsiadów. Precyzyjne określenie rodzaju i czasu wykonywania prac rolnych uzyskano na podstawie badań, w których zastosowano metodę dzienniczków wykonywanych prac i innych czynności7. Obserwacje prowadzone w różnych porach roku (56 dni, po 14 dni w każdej porze roku) wykazały, że na każde dziecko w wieku 12-14 lat przypada każdego dnia średnio jedna godzina pracy w gospodarstwie rolnym. Tę ilość czasu należy uznać za stosunkową dużą, ponieważ przy obliczaniu średniej uwzględniono również dni świąteczne oraz dni zimowe, w których aktywność produkcyjna jest mniejsza niemal w każdym gospodarstwie. Ponadto sytuacja poszczególnych dzieci jest dość zróżnicowana. Są takie dzieci, które nie pomagają rodzicom w pracach rolnych (tylko 2,7% ogółu prowadzących dzienniczki), ale są 5 S. Lachowski, F. Bujak, J. Zagórski, B. Lachowska, Postawy rodziców wobec angażowania dzieci do prac we własnym gospodarstwie rolnym. IMW. Lublin 2002, s. 89-97. 6 S. Lachowski. Praca dzieci wiejskich a ich rozwój fizyczny i stan zdrowia. IMW. Lublin 1999. 7 S. Lachowski. Obciążenie dzieci pracą w gospodarstwie rolnym, w: red. F. Bujak, J. Zagórski, Obciążenie fizyczne i psychiczne pracą w rolnictwie, IMW Lublin 2001, s. 58-71. 115 również i takie, które bardzo dużo czasu poświęcają na prace w gospodarstwie i z pewnością są nimi przeciążone (tabela I). Średni czas poświęcany na wykonywanie prac rolnych w okresie prowadzonych obserwacji w przypadku połowy badanych dzieci (49,4%) nie przekroczył jednej godziny dziennie, co należy uznać za niewielki poziom angażowanie tych dzieci. Znaczącą ilość czasu (od 1 do 2 godzin dziennie) na prace rolne poświęcała 1/3 badanych dzieci (35,7%), a 12,2% dzieci (co ósme spośród badanych dzieci) pomagało rodzicom wyjątkowo długo: ich średni czas pracy w ciągu dnia był dłuższy niż 2 godziny. Dzieci angażowane do prac w gospodarstwie rolnym w zbyt długim wymiarze czasu odczuwają często znużenie, zmęczenie, niezadowolenie. Ponadto, taka praca może negatywnie wpływać na ich rozwój i zdrowie. Wydaje się jednak, że większym zagrożeniem jest powierzanie dzieciom prac niedostosowanych do ich możliwości psycho-fizycznych. Zawód rolnika jest uznany za jeden z bardziej niebezpiecznych, a środowisko jego pracy charakteryzuje się występowaniem różnorodnych czynników szkodliwych8. Wiele prac w rolnictwie stwarza duże zagrożenia dla zdrowia i życia osób dorosłych, a tym bardziej są one niebezpieczne i szkodliwe dla dzieci. Z przeprowadzonych badań wśród dzieci w wieku 11-13 lat wynika, że we wszystkich pracach określonych jako niebezpieczne lub szkodliwe dla zdrowia brał udział mniejszy lub większy odsetek badanych dzieci9. Zdecydowana większość dzieci przynajmniej raz w życiu miała kontakt z jedną tego typu pracą, a niektóre spośród nich wykonywały wiele prac niebezpiecznych. Ponad 2/3 dzieci przynajmniej jeden raz jeździło ciągnikiem (71,0%), wyprowadzało na pastwisko lub przyprowadzało do zagrody duże zwierzęta (69,6%) lub nosiło, w ich odczuciu, zbyt ciężkie przedmioty (68,9%). Niewiele mniejszy odsetek dzieci brał udział w obrządku dużych zwierząt hodowlanych (krowy, konie, świnie- 61,0%), paleniu liści lub wypalaniu traw (57,4%), rąbaniu drewna (51,9%), uprawie gleby narzędziami ciągnikowymi. Kontakt z innymi pracami rolnymi o dużym zagrożeniu wypadkowym i zdrowotnym miała mniejsza liczba dzieci, ale należy zwrócić uwagę, że niektóre z nich w sposób szczególny zagrażają zdrowiu i życiu dzieci. Są to np. prace przy uboju zwierząt (27%), stosowaniu nawozów mineralnych (25,2%) i chemicznych środków ochrony roślin (17,2%), koszeniu kosiarką ciągnikową (23,2%). Jednorazowy kontakt z niebezpiecznymi pracami w rodzinnym gospodarstwie rolnym można traktować w kategoriach przypadkowego zdarzenia, które prawdopodobnie znacząco 8 Zagrożenia fizyczne w rolnictwie. Red. L. Solecki. IMW. Lublin 1999. Skażenie środowiska pracy i bytowania w rolnictwie. Red. L. Solecki. IMW. Lublin 2005. 9 S. Lachowski, F. Bujak, J. Zagórski, B. Lachowska, Postawy rodziców wobec angażowania dzieci do prac we własnym gospodarstwie rolnym. IMW. Lublin 2002. 116 nie wpływa na sytuację dzieci w nich uczestniczących, choć i ono może spowodować wypadek o dotkliwych dla dziecka skutkach. Przeprowadzone badania wskazują jednak, że znacząca część dzieci z rodzin rolniczych prace niebezpieczne wykonuje z dużą częstością - 5 razy lub częściej10. Prawie połowa dzieci w wieku 11-13 lat często jeździła ciągnikiem, ponad 1/3 – wyprowadzała zwierzęta na pastwisko lub przeprowadzała je do zagrody, a ¼ badanych dzieci nosiła ciężkie przedmioty lub obrządzała duże zwierzęta (Ryc. 1). Niewiele mniejsza część dzieci często rąbała drewno (21,9%), paliła liście lub wypalała trawę (18,5%), czy też wykonywała prace uprawowe narzędziami ciągnikowymi (18,1%). Wśród badanych dzieci są również i takie, które często są angażowane do wykonywania tak niebezpiecznych prac jak: obsługa sieczkarni (11,3%), ubój zwierząt (8,9%), rozsiewanie nawozów mineralnych (7,4%), cięcie drewna piłą mechaniczną (6,1%) czy też stosowanie chemicznych środków ochrony roślin (5,1%). 10 Duża częstość to wykonywanie przez dziecko danej pracy 5 razy lub częściej. Przyjęcie tej granicy jest uzasadnione tym, że pewne pracy rolne wykonywane są tylko w określonych porach roku, a więc krótkim okresie czasu. 117 43,9 kierowanie ciągnikiem 37,4 wyprowadzanie, przyprowadzanie zwierząt noszenie ciężkich przedmiotów 26,4 obrządek krów, koni, świń 25,7 21,9 rąbanie drewna 18,5 palenie liści, wypalanie traw, ściernisk 18,1 uprawa gleby narzędziami ciągnikowymi naprawa maszyn rolniczych 11,5 cięcie słomy, zielonki w sieczkarni 11,3 sadzenie ziemniaków sadzarką 9,8 ubój zwierząt 8,9 kopanie ziemniaków kombajnem 8,7 rozsiewanie nawozów sztucznych 7,4 koszenie kosiarką ciągnikową 6,9 cięcie drewna piłą mechaniczną 6,1 omłoty młocarnią 5,9 5,1 opryskiwanie roślin środkami chemicznymi 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Ryc.1. Odsetek dzieci często wykonujących prace neibezpieczne 5 razy lub częściej Niekorzystną okolicznością udziału dzieci w pracach rolnych jest wykonywanie tych prac samodzielnie, bez nadzoru osób dorosłych. Taki sposób wykonywania prac niebezpiecznych lub szkodzących zdrowiu stwierdzono również wśród dzieci w wieku 12-14 lat 11. Największy odsetek dzieci wykonywał samodzielnie takie prace jak: noszenie ciężkich przedmiotów (20,5%), jazda ciągnikiem (17,8%), uprawa gleby narzędziami ciągnikowymi (9,4%) oraz obsługa sieczkarni (6,6%). Inne prace wykonywane były wprawdzie przez mniejszy odsetek dzieci, ale skala zagrożeń zdrowotnych związanych ich wykonywaniem była znacznie większa, np. obsługa kosiarki ciągnikowej, stosowanie środków ochrony roślin czy cięcie drewna piłami mechanicznymi. 11 S. Lachowski. Obciążenie dzieci pracą w gospodarstwie rolnym, w: red. F. Bujak, J. Zagórski, Obciążenie fizyczne i psychiczne pracą w rolnictwie, IMW Lublin 2001, s. 63. 118 50 Zagrożenia zdrowia i życia dzieci wykonujących prace rolne Praca a zagrożenia wypadkowe Analiza wyników badań dotyczących skali zjawiska angażowania dzieci do prac rolnych pozwala sądzić, że niektóre dzieci są nadmiernie obciążone pracami rolnymi, a także są zatrudniane do prac niebezpiecznych lub szkodzących zdrowiu, przekraczających ich fizyczne i psychiczne możliwości. Sytuacje te mogą spowodować zaburzenia w rozwoju somatycznym, psychicznym, społecznym dziecka oraz mogą doprowadzić do wypadku, nawet ze skutkiem śmiertelnym. Konsekwencją tych sytuacji są wypadki dzieci przy pracach rolnych. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego do kwietnia 2004 roku przyjmowała zgłoszenia wypadków w rolnictwie z udziałem dzieci poniżej 15 roku życia. W ostatnim roku pełnej statystyki (rok 2003) odnotowano 1397 takich zgłoszeń, w tym 963 zdarzenia (68,9%) uznano za wypadki przy pracy12. Badania Bujaka13 ukazały, że prawie 80 % tych wypadków powoduje trwały uszczerbek na zdrowiu dziecka. Połowa zdarzeń wypadkowych z udziałem dzieci spowodowała stosunkowo niewielkie szkody na zdrowiu – od 1 do 5%. W pozostałych przypadkach dzieci doznały znaczących i trwałych uszkodzeń zdrowotnych w granicach od 6 % do 63%. Obrażenia wypadkowe co trzeciego dziecka były tak poważne, że wymagały leczenia szpitalnego. Z danych KRUS wynika, że wśród dzieci pomagających rodzicom w pracach rolnych zdarzają się również wypadki śmiertelne. Pod koniec lat 90-tych w wypadkach tych traciło życie około 10 dzieci w ciągu roku. Na szczęście, w ostatnich latach liczba wypadków śmiertelnych wśród dzieci zmniejsza się. W roku 2003 odnotowano dwa takie zdarzenia14. Analiza wypadkowości wśród badanych dzieci w zależności od rodzaju wykonywanych prac ukazuje, że istnieje związek pomiędzy zakresem udziału w pracach niebezpiecznych lub szkodzących zdrowiu a skalą wypadków. Takich analiz dokonano na podstawie badań przeprowadzonych w województwie lubelskim wśród dzieci w wieku 12-14 lat15. Co siódme spośród badanych dzieci miało wypadek przy pracy w gospodarstwie rolnym lub domowym, a co dwudzieste uległo zatruciu środkami chemicznymi. Dzieci, które w stopniu dużym i przeciętnym brały udział w pracach niebezpiecznych lub szkodliwych, ulegały znacznie częściej wypadkom niż dzieci, które do tego typu prac były angażowane w stopniu małym lub w ogóle takich prac nie wykonywały. U co trzeciego dziecka, które 12 Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2003 roku. KRUS. Warszawa 2004. 13 F. Bujak. Maszyny rolnicze jako źródło wypadków wśród dzieci. Medycyna Ogólna 1999 nr 2 s. 173-184. 14 Wypadki…. 15 S. Lachowski. Praca dzieci.. s. 66. 119 było ofiarą wypadku, zaangażowanie to oceniono jako duże, podczas gdy wśród dzieci, które nie uległy wypadkowi, duże zaangażowanie do wykonywania prac niebezpiecznych miało miejsce prawie trzykrotnie rzadziej (12,6%) (Ryc.2). zaangażowanie do prac % 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 brak małe przeciętne duże 43,8 43,7 31,3 28,1 17,2 15,6 12,6 7,8 uległy wypadkowi nie uległy wypadkowi Ryc.2. Poziom angażowania dzieci do prac niebezpiecznych lub szkodliwych a wypadki przy pracy Dzieci nie wykonujące prac niebezpiecznych stanowią dwukrotnie większy odsetek w grupie tych, które nie uległy wypadkowi niż wśród dzieci, które miały wypadek przy pracy. Na wypadki w większym stopniu narażone są także dzieci, które w gospodarstwie rolnym mają stałe obowiązki niż te, które wykonują je sporadycznie. Wśród dzieci, które uległy wypadkowi, odsetek mających stałe obowiązki w gospodarstwie rolnym wyniósł 76,6% i był wyraźnie wyższy niż wśród dzieci, które nie miały wypadku (60,8%). Doświadczenia badawcze pozwalają sądzić, że największym problemem rodziców angażujących własne dzieci do prac rolnych jest brak umiejętności dostosowania powierzanych prac do możliwości psycho-fizycznych dziecka. Przykładem niekorzystnych dla dziecka warunków pracy, w aspekcie wymogów bhp i ergonomii, jest z pewnością prowadzenie ciągnika przez dziecko. Tę czynność wykonywały przede wszystkim dzieci wysokie (powyżej 166 cm)16. Mimo, iż średni wzrost w grupie dzieci kierujących ciągnikiem zupełnie samodzielnie bez nadzoru osób dorosłych jest stosunkowo wysoki (159,8 cm), to jednak należy pamiętać, że w grupie tych dzieci są chłopcy i dziewczęta, którzy nie osiągnęli 16 S. Lachowski. Praca dzieci w wieku 12-14 lat w rodzinnym gospodarstwie rolnym a ich rozwój fizyczny, Medycyna Ogólna 2000, nr 3 s. 233-242. 120 145 cm wzrostu. Dla osób o tak niskim wzroście problemem jest nie tylko możliwość dosięgnięcia dźwigni i pedałów, głównie sprzęgła i hamulca, ale również dużą trudność sprawia wciśnięcie tych pedałów w odpowiednim czasie. Dużym problemem jest również ograniczony zakres widoczności. Dziecko niskie jest zwykle lekkie i posiada mniejsze możliwości stabilnego utrzymania się w siedzisku ciągnika. W większym też stopniu niż dzieci o wyższych parametrach budowy ciała i osoby dorosłe, dzieci lżejsze narażone są na szkodliwe działanie wibracji. Czynniki te bezpośrednio oddziałują na sferę biologiczną dziecka, ale również powodują dyskomfort psychiczny, prowadząc do nadmiernego zmęczenia, rozdrażnienia. Praca a zdrowie i rozwój dziecka Zbyt duży wydatek energetyczny spowodowany ciężką pracą fizyczną może spowodować u dziecka zahamowanie rozwoju fizycznego, a udział w pracach niebezpiecznych lub szkodliwych może doprowadzić do nieprawidłowości rozwojowych i negatywnych konsekwencji zdrowotnych. Częściowego potwierdzenia tych przypuszczeń wyniki badań przeprowadzonych wśród mieszkańców lubelskich wsi17. Analiza uzyskanych danych wykazała, że odmienny poziom angażowania dzieci do prac rolnych współwystępuje ze zróżnicowanym stanem ich zdrowia oraz rozwoju fizycznego i intelektualnego. Analiza wybranych wskaźników stanu zdrowia dzieci poświęcających na wykonywanie prac rolnych różną ilość czasu nie potwierdziło przypuszczenia, że czas wykonywanych prac negatywnie wpływa na ich zdrowie18. W podgrupach dzieci angażowanych do pracy w różnym zakresie czasowym wystąpił podobny odsetek dzieci chorych na przewlekłe choroby, cierpiących na inne choroby czy też posiadających wady postawy. Jedynie dokonana przez dziecko samoocena stanu zdrowia jest istotnie odmienna wśród dzieci pomagających rodzicom w różnym wymiarze czasu. Zupełny brak obowiązków współwystępuje z ogólnie lepszą samooceną stanu zdrowia. Własne zdrowie najlepiej oceniają dzieci nie wykonujące żadnych prac w gospodarstwie domowym lub rolnym. Podobne oceny stwierdzono wśród dzieci pracujących najdłużej (więcej niż 3 godziny w ciągu dnia). Istotnie gorsze oceny stanu zdrowia odnotowano w grupie dzieci pracujących „raczej długo” – od 2 do 3 godzin dziennie. Można przypuszczać, że powierzanie dużej ilości czasu na wykonywanie prac wpływa negatywnie na zdrowie dzieci. Jednakże stwierdzenie w 17 18 S. Lachowski. Praca dzieci… S. Lachowski Obciążenie dzieci… 121 grupie dzieci pracujących bardzo długo (więcej niż 3 godziny) dużego odsetka dzieci dobrze oceniających stan swojego zdrowia, sugeruje, że ich dobre samopoczucie może być czynnikiem zachęcającym rodziców do powierzania im prac w tak dużym zakresie. Do podobnych wniosków doprowadziły analizy dotyczące rozwoju fizycznego dzieci w zależności od czasu wykonywanych prac. Postawiono tezę o dwukierunkowym związku między angażowaniem dzieci wiejskich do pracy a ich rozwojem fizycznym. Wyniki badań wskazują wyraźnie, że nadmierne obciążenie pracami współwystępuje z niższymi wskaźnikami rozwoju niektórych dzieci, co oznaczałoby, że nadmierne angażowanie dzieci do prac wywiera negatywny wpływ na ich rozwój19. Jednocześnie lepszy rozwój fizyczny dziecka skłania rodziców do powierzania im większego zakresu obowiązków. Rozwój fizyczny dzieci w większym stopniu jest związany z rodzajem podejmowanych przez nie prac rolnych niż ilością czasu poświęcanego na ich wykonywanie. Z uzyskanych danych wynika, że powierzanie chłopcom prac niebezpiecznych i szkodzących zdrowiu jest ściśle związane z ich rozwojem fizycznym. Zależność ma charakter liniowy – im większy zakres udziału w tego typu pracach, tym wyższy wzrost chłopców je wykonujących (Ryc.3). Takiej zależności nie stwierdzono wśród dziewcząt. Dziewczęta nie angażowane do wykonywania prac niebezpiecznych i szkodliwych oraz te, które są angażowane w stopniu określonym jako mały, raczej duży i duży nie różnią się między sobą wzrostem. Dopiero w przypadku dziewcząt obciążonych tymi pracami w bardzo dużym stopniu, ich wzrost jest istotnie niższy niż pozostałych (średnio o 4 cm). Wyniki tej analizy wskazują, że powierzanie dziewczętom prac niebezpiecznych lub szkodzących zdrowiu, często też ciężkich wiąże się z gorszymi wskaźnikami ich rozwoju fizycznego. 19 S Lachowski. Praca dzieci… 122 164 162 160 158 dziewczęta 156 154 152 chłopcy 150 148 146 144 brak małe raczej duże duże bardzo duże obciażenie pracą Ryc.3. Średni wzrost dzieci w różnym stopniu obciążonych pracami rolnymi niebezpiecznymi lub szkodliwymi Nadmierne obciążenie dzieci pracami rolnymi ma wyraźny związek z ich rozwojem intelektualnym. Zarówno długi czas pracy, jak i angażowanie do prac ciężkich wpływają negatywnie na osiągnięcia szkolne dzieci. Dzieci, które w pracach rolnych uczestniczą nie dłużej niż 0,5 godziny w ciągu dnia uzyskują najwyższą średnią ocen szkolnych - 4,3. Wraz z wydłużaniem się czasu wykonywanych prac dzieci osiągają coraz to niższe oceny. Średnia ocen dzieci najdłużej pracujących wynosi zaledwie 3,7 (różnica pomiędzy średnią ocen w podgrupach wydzielonych ze względu na czas pracy jest istotna statystycznie F=7,743 p<0,001). Bardzo podobną zależność stwierdzono analizując średnią ocen szkolnych dzieci w różnym stopniu obciążonych pracami niebezpiecznymi lub szkodliwymi. Działania profilaktyczne Nieumiejętne angażowanie dzieci do pracy, powierzanie prac nieodpowiednich do ich możliwości czy też prac w niebezpiecznym lub szkodliwym środowisku ma negatywny wpływ na zdrowie dziecka i jego wszechstronny rozwój. Środowisko pracy rolnika charakteryzuje się występowaniem różnorodnych czynników zagrażających życiu i zdrowiu osób pracujących. Czynniki te na młody organizm dziecka oddziałują z większą siłą niż w przypadku osób dorosłych. Negatywne konsekwencje zagrożeń związanych z produkcją rolną w rodzinnych gospodarstwach mogą dotykać nie tylko dzieci bezpośrednio zaangażowane do prac rolnych, ale również osoby przebywające w zagrodzie rolniczej lub w polu w trakcie zabawy czy odpoczynku. Dlatego też zarówno rolnicy jak i ich nieletnie dzieci powinni mieć świadomość istniejących zagrożeń dla zdrowia i życia związanych z produkcją rolną, a rodzice powinni posiadać umiejętności bezpiecznego 123 organizowania prac w gospodarstwie oraz zapewnienia dzieciom bezpiecznych warunków do zabawy odpoczynku czy pracy w zagrodzie rolniczej. Działania w tym zakresie podejmowane są przez różne instytucje, w tym między innymi: KRUS, PIP, Instytut Medycyny Wsi, Rzecznika Praw Dziecka. Wymienione instytucje opracowują i wydają materiały oświatowe i szkoleniowe na temat sposobów zapobiegania zagrożeniom dla zdrowia i życia dzieci związanym z ich zamieszkaniem, pracą, odpoczynkiem czy zabawą w zagrodzie rolniczej. Ponadto organizują bezpośrednie działania wśród dzieci i ich rodziców w formie szkoleń, realizacji programów edukacyjnych, konkursów w celu wskazania na zagrożenia oraz kształtowania bezpiecznych warunków życia i rozwoju dzieci z rodzin rolniczych. Podejmowanie działania nie przynoszą zadawalających efektów z powodu braku skoordynowania inicjatyw różnych instytucji braku systemowych rozwiązań problemu bezpieczeństwa dzieci ze środowisk wiejskich. Wydaje się słuszne podjęcie następujących działań w celu zapobiegania negatywnym konsekwencjom oddziaływania środowiska prac rolnych na życie zdrowie i rozwój dzieci z rodzin wiejskich: 1. Pedagogizacja rodziców na temat: potrzeb dziecka w wieku rozwojowym, obowiązków rodziców wobec dziecka, wynikających aktów prawa krajowego i międzynarodowego. 2. Kształtowanie wśród rolników postawy troski o bezpieczeństwo w zagrodzie rolniczej oraz stworzenie w niej bezpiecznych warunków życia, zabawy i odpoczynku dziecka (porządek; zabezpieczenie maszyn, urządzeń, środków chemicznych; wydzielenie bezpiecznych miejsc do zabawy i odpoczynku dziecka). 3. Wdrożenie do szkół wiejskich programu edukacji dzieci i rodziców na temat bezpieczeństwa dziecka w zagrodzie rolniczej. Taki program został przygotowany i opublikowany przez Instytut Medycyny Wsi na zlecenie i ze środków Ministerstwa Zdrowia w bieżącym roku20. 4. Zorganizowanie w środowisku wiejskim placówek opieki nad dzieckiem w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym, co umożliwi rodzicom podejmowanie prac w rolnictwie bez konieczności pozostawiania dzieci bez właściwej opieki. 20 S. Lachowski, F. Bujak. Bezpieczeństwo dziecka w zagrodzie wiejskiej. Program zajęć w wiejskich szkołach podstawowych i gimnazjach. IMW. Lublin 2008. Bezpieczeństwo dziecka w zagrodzie wiejskiej. Materiały pomocnicze dla nauczycieli. Red. S. Lachowski. IMW. Lublin 2008. 124 5. Zorganizowanie w środowisku wiejskim ośrodków służących rozwijaniu zainteresowań lub umożliwiających aktywne formy spędzania czasu wolnego dzieciom i młodzieży (np. aktualnie tworzone z inicjatywy rządu boiska i obiekty sportowe na terenie niektórych gmin). 6. W systemie polityki rodzinnej państwa należy uwzględnić pomocy rodzinom rolniczym wychowujących dzieci (poniżej 16 roku życia), przeżywającym trudności z powodu np. niskich dochodów, przemocy, alkoholizmu, w których to rodzinach dzieci często są w nadmiernym zakresie angażowane do prac rolnych, przekraczających ich możliwości. W rodzinach rolniczych bezpośrednim zagrożeniem dla zdrowia i życia dzieci jest ich udział w pracach rolnych. Nieumiejętne angażowanie dzieci do prac rolnych wynika najczęściej z braku wiedzy rodziców na temat zagrożeń związanych z wykonywaniem prac rolnych oraz nieznajomości zasad zapobiegania negatywnym konsekwencjom podejmowania tych prac przez dzieci. RODZICE ANGAŻUJĄCY DZIECI DO PRAC WE WŁASNYM GOSPODARSTWIE POWINNI PRZESTRZEGAĆ NASTĘPUJĄCYCH ZASAD: 1. Nie powierzać dzieciom w wieku do 16 lat prac wymienionych w wykazie prac niebezpiecznych, opracowanym z inicjatywy PIP (przy współpracy KRUS Ministerstwa Rolnictwa, Instytutu Medycyny Wsi) w 1998 roku21, a poprawionym i uzupełnionym z inicjatywy Rzecznika Praw Dziecka w roku 200822. 2. Powierzać tylko prace odpowiednie do możliwości psychofizycznych dzieci, uwzględniając nastawienia emocjonalnego dziecka do wykonywanej pracy oraz odczucia zmęczenia, dolegliwości fizycznych i psychicznych spowodowanych pracą. 3. Wykonywać prace wspólnie z dzieckiem lub powierzać prace, które dziecko wykonuje samodzielnie, ale pod opieką lub nadzorem osoby dorosłej. 4. Przed powierzeniem pracy należy przygotować dziecko do bezpiecznego jej wykonywania (wskazać na zagrożenia, nauczyć poprawnego wykonywania pracy). 21 Szczególnie niebezpieczne prace i czynności, których nie należy powierzać dzieciom do lat 15 w gospodarstwie rolnym. W: Zagrożenia zdrowotne i wypadkowość w rolnictwie. Red. J Zagórski, S. Lachowski. IMW. Lublin 1998 s. 150-153. 22 Prace i czynności szczególnie niebezpieczne, których nie należy powierzać dzieciom do lat 15 w gospodarstwie rolnym. Rzecznik Praw Dziecka. http://www.bezpieczne-gospodarstwo.pl 125 5. Wykonując prace rolne wspólnie z dzieckiem osoba dorosła powinna dołożyć wszelkich starań by przestrzegać zasad bhp w celu nauczenia i utrwalenia poprawnych sposobów wykonywania pracy przez dziecko. Literatura 1. Admassie A.. Child labor and scholing in the context of a subsistence rural economy: can they be compatibile. International Journal Development 2003, nr 23 s. 167-168. 2. Bujak F., Maszyny rolnicze jako źródło wypadków wśród dzieci. Medycyna Ogólna 1999 nr 2 s. 173-184. 3. Dyczewski L. Rodzina polska i kierunki jej przemian. OdiSS. Lublin 1981. 4. Kim J. Zepeda L. Factors affecting children participation and amount of labor on family farms. Journal of Safety Research 2004 nr 35, s. 393. 5. Lachowski S. Obciążenie dzieci pracą w gospodarstwie rolnym, w: red. F. Bujak, J. Zagórski, Obciążenie fizyczne i psychiczne pracą w rolnictwie, IMW Lublin 2001, s. 5871. 6. Lachowski S. Obciążenie dzieci pracą w gospodarstwie rolnym, w: red. F. Bujak, J. Zagórski, Obciążenie fizyczne i psychiczne pracą w rolnictwie, IMW Lublin 2001, s. 63. 7. Lachowski S. Praca dzieci w wieku 12-14 lat w rodzinnym gospodarstwie rolnym a ich rozwój fizyczny, Medycyna Ogólna 2000, nr 3 s. 233-242. 8. Lachowski S. Praca dzieci wiejskich a ich rozwój fizyczny i stan zdrowia. IMW. Lublin 1999. 9. Lachowski S., Bujak F., Zagórski J., Lachowska B., Postawy rodziców wobec angażowania dzieci do prac we własnym gospodarstwie rolnym. IMW. Lublin 2002, s. 8997. 10. Prace i czynności szczególnie niebezpieczne, których nie należy powierzać dzieciom do lat 15 w gospodarstwie rolnym. Rzecznik Praw Dziecka. http://www.bezpiecznegospodarstwo.pl. 11. Skażenie środowiska pracy i bytowania w rolnictwie. Red. L. Solecki. IMW. Lublin 2005. 12. Szczególnie niebezpieczne prace i czynności, których nie należy powierzać dzieciom do lat 15 w gospodarstwie rolnym. W: Zagrożenia zdrowotne i wypadkowość w rolnictwie. Red. J Zagórski, S. Lachowski. IMW. Lublin 1998 s. 150-153. 126 13. The State of the World’s Children. Oxford University Press, UNICEF Oxford 1997. 14. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2003 roku. KRUS. Warszawa 2004. 15. Zagrożenia fizyczne w rolnictwie. Red. L. Solecki. IMW. Lublin 1999. 127 Franciszek Bujak Zakład Zdrowia Publicznego Instytut Medycyny Wsi w Lublinie PSYCHOPROFILAKTYKA WYPADKOWA Wśród przyczyn wypadków przy pracy rolników indywidualnych (statystyki KRUS)1 oraz pracowników w zakładach rolnych (statystyki PIP)2 wymienianych w dokumentacjach powypadkowych zdecydowanie przeważają przyczyny z grupy niewłaściwego zachowania poszkodowanych lub innych osób. Zachowania takie wynikają m.in. z: 1. Lekceważenia zagrożeń zewnętrznych, a nie tylko z nieumiejętności ich rozpoznania. 2. Braku zaangażowania osobistego w wykonywanie pracy i braku koncentracji na wykonywanych czynnościach roboczych. 3. Zmęczenia, pośpiechu, stresu i zmniejszonej sprawności psychofizycznej. Dotychczas formułowane i wielokrotnie publikowane „Zasady ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym” koncentrowały się głównie na technicznych aspektach pracy rolnika i apelowały do jego intelektu, a całkowicie pomijały osobowościowe uwarunkowania bezpieczeństwa zawodowego. Znacznie łatwiej bowiem zaproponować zmianę starej, wyeksploatowanej maszyny na nowocześniejszą, bezpieczniejszą; ostrzegać przed konkretnym zagrożeniem, którego sam rolnik jest często świadomy, niż spowodować chęć zmiany nawyków, przyzwyczajeń, stereotypów postępowania w życiu codziennym i zawodowym. Często dopiero tragiczne wydarzenie własne lub najbliższych motywuje do zmiany dotychczasowych sposobów wykonywania pracy, do zmiany stylu życia, rezygnacji z zachowań antyzdrowotnych, poszukiwania poczucia sensu życia, jego wartości i celowości. Wśród wielu wyróżnianych kategorii wypadków przy pracy, znaczącą pozycję, gdy chodzi o liczbę osób poszkodowanych zajmują tzw. nagłe zachorowania. Prawodawstwo polskie pozwala bowiem zaliczyć do wypadków przy pracy niektóre zakłócenia zdrowia, włącznie ze śmiercią, które mają bezpośredni przyczynowo- skutkowy związek z wykonywaną pracą. Na ogół te ujawniające się w czasie pracy dolegliwości kumulowały się przez dłuższy okres czasu jako skutek niewłaściwego stylu życia a więc w sekwencji 1 Coroczne sprawozdania KRUS Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działalność prewencyjna KRUS 2 Giedrojć R. (2007), Kształtowanie się wypadków przy pracy w zakładach rolnych na tle kontroli PIP przeprowadzonych w latach 2003- 2005. w: Wypadki w rolnictwie- dynamika zmian w ostatniej dekadzie. red. F. Bujak, L. Solecki IMW Lublin, s. 33- 45 128 przyczyn wypadku możemy doszukiwać się przyczyn tkwiących w zachowaniu poszkodowanego. Zachowania te mają głębsze, osobowościowe podłoże i ich wpływ na zdrowie jest bardziej ukryty, wewnątrzosobniczy, nieznany często nawet samemu zainteresowanemu, aż do czasu zaistnienia wypadku np. zawału serca, udaru mózgu. W związku z tymi przyczynami zasadniczym elementem profilaktyki wypadkowej powinna stać się zmiana postaw rolników wobec własnego zdrowia, zmiana stylu życia i pracy. Te propozycje oddziaływania na sferę osobowości, a nie tylko intelektupsychoprofilaktyka wypadkowa wśród rolników- obejmować powinny takie obszary jak: 1. Osobiste plany i aspiracje życiowe rolników, czyli organizację pracy i życia. 2. Motywację pracy, zainteresowania, hobby. 3. Postawy zdrowotne, stosunek do zagrożeń życia, radzenie sobie ze stresem. Plany i aspiracje życiowe a zdrowie i wypadki Nic na świecie nie jest w stanie wynagrodzić braku radości z pracy Simon Weil. Decyzja o wyborze zawodu powinna być oparta głównie na zainteresowaniach, ale także na rozeznaniu co do wymagań jakie stawia dany zawód jeśli chodzi o predyspozycje fizyczne, sprawność, siłę, zdolności praktyczne jak również rozeznaniu co do poziomu własnych możliwości3. Brak zainteresowania swoją pracą, praca pod przymusem, brak radości z pracy rodzi frustrację i w dłuższej perspektywie czasowej prowadzi do degradacji psychosomatycznej. Tylko człowiek kochający swą pracę jest szczęśliwy, zdrowy a w konsekwencji sprawniejszy i mniej podatny na błędy w pracy i wypadki. W literaturze epidemiologicznej znana jest prawidłowość zwana „syndromem czarnego poniedziałku” a polegająca na tym, że w poniedziałki między godziną siódmą a dziewiątą rano zdarza się więcej wylewów i zawałów serc niż w jakiejkolwiek inny dzień tygodnia. Sama więc myśl o pójściu do pracy okazuje się śmiertelna. 3 W badaniach prowadzonych wśród uczniów kończących szkoły rolnicze w roku 2001 jedynie 5% z nich deklarowało chęć pozostania na wsi i prowadzenia własnego gospodarstwa rolnego; w powtórzonych badaniach w roku 2007 takich uczniów było już blisko 30%. Bujak F. (w druku) Postawy młodzieży średnich szkół o profilu rolniczym wobec zagrożeń zdrowia i życia w rolnictwie. Analizy porównawcze wyników badań z roku 2001 i 2007. IMW Lublin 129 Niezadowolenie z pracy jest najczęstszą przyczyną ataków serca u ludzi poniżej pięćdziesiątego roku życia- zbierając większe żniwo niż palenie tytoniu, nadciśnienie, podwyższony poziom cholesterolu czy cukrzyca4. W latach osiemdziesiątych w Japonii zaczęto dostrzegać zjawisko zwane karoshi: nagłą śmierć z przepracowania. Odnoszący sukcesy pracownicy padali martwi zwykle tuż po zakończeniu szczególnie trudnego i napiętego terminowo zadania. Każdego roku ten syndrom braku umiaru w pracy pochłaniał w Japonii przeszło dziesięć tysięcy ofiar. Zasługujesz na pracę, która Ci odpowiada, gdyż każda inna prędzej czy później pozbawi Cię zdrowia a może nawet życia. Podejmując się określonego zawodu, wymarzonej pracy, wnosimy określony zestaw naszych oczekiwań, planów, nadziei. Gdy w zetknięciu z konkretną rzeczywistością jest zupełnie inaczej dochodzi do tzw. dysonansu poznawczego. Wewnętrznie sprzeczne impulsy blokują wówczas przede wszystkim chęć działania. Pracę takiego człowieka można porównać do jazdy samochodem z zaciągniętym hamulcem ręcznym. Poczucie obowiązku, odpowiedzialności każe mu wypełniać co do niego należy, ale koszt psychiczny takiego działania jest nieproporcjonalnie wysoki. Osoba pracująca w taki sposób nawet po odpoczynku czuje zmęczenie, a jej sprawność psychofizyczna jest znacznie obniżona. Podejmowanie w tym stanie pracy wielokrotnie zwiększa ryzyko wypadku. Ale samo zainteresowanie pracą nie wystarczy do jej dobrego wykonywania, odnoszenia sukcesów, zadowolenia. Pomimo najlepszych chęci bez odpowiednich predyspozycji, zdolności i zdobytej wprawy, efekty pracy są niewspółmiernie niskie do wkładanego wysiłku i mogą zniechęcać do kontynuacji wykonywanego zawodu. Dobre rozpoznanie swoich możliwości i adekwatne aspiracje uchronią przed narastaniem poczucia przymusu pracy. Zdobywanie wprawy w wykonywaniu wszelkich czynności odbywa się według zaobserwowanych w psychologii i pedagogice zasad i praw uczenia się. Krzywe uczenia się przebiegają podobnie przy różnego typu zadaniach- umysłowych, fizycznych, psychomotorycznych- początkowo poprawa jest szybka, a w miarę powtarzania prób przyrosty są coraz słabsze. Częstym zjawiskiem w trakcie uczenia się jest przecenianie swoich możliwości już po kilku wstępnych etapach nauki. To co się zwykło nazywać brawurą 4 Reinhold B.B. (1999) Toksyczna praca. Rebis Poznań 130 i spotykane jest u młodych, niedoświadczonych kierowców a kończy się często tragicznie, to efekt przeceniania przez nich swych umiejętności jako kierowcy. Umiejętność oceniania swych realnych możliwości ma swe źródło głównie w doświadczeniu życiowym i wychowaniu. Ryzykanctwo, bezkrytyczny optymizm, bezgraniczna wiara w siebie, wiara w przychylność losu niezależnie od okoliczności to cechy nabyte a więc podlegające zmianie w rezultacie zdarzeń wywołujących silne przeżycia emocjonalne. Nawet niegroźny wypadek bezurazowy może być tak silnym bodźcem, że następuje zmiana zachowania na bardziej ostrożne, a więc uwzględniające w większym stopniu prawdopodobieństwo wystąpienia i subiektywną wartość możliwych konsekwencji (psychologiczne prawidłowości podejmowania decyzji5). Z kolei krzywe zmęczenia mają odwrotny przebieg niż krzywe uczenia siępoczątkowo zmęczenie narasta powoli by po osiągnięciu pewnego poziomu szybko rosnąć. Chęć dokończenia rozpoczętej pracy, pomimo zmęczenia często na skutek tego szybkiego narastania zmęczenia i spadku sprawności może skończyć się wypadkiem. Rolnik, organizując swą pracę i planując zajęcia powinien uwzględniać również rodzaj prowadzonej produkcji rolnej. Podjęcie hodowli zwierząt przez osoby nie lubiące, wręcz niechętnie i z obrzydzeniem reagujące na wszelkie kontakty ze środowiskiem życia zwierząt może przesuwać ich uwagę na te nieprzyjemne, negatywne skojarzenia, powodować napięcie emocjonalne lub zachowania agresywne wobec zwierząt, a w konsekwencji prowadzić do nieprzewidywalnych reakcji obsługiwanych zwierząt i poturbowania, przygniecenia, uderzenia czy kopnięcia osoby obsługującej. Z kolei brak zainteresowania uprawą ziemi i pracą z udziałem różnego typu maszyn, urządzeń i narzędzi ręcznych powoduje, że koszt psychiczny tych prac jest bardzo duży. Podjęcie się zajęć nielubianych, niejako wymuszonych okolicznościami zewnętrznymi prowadzić może do wystąpienia objawów chronicznego zmęczenia (CFS- Chronic Fatique Syndrom) z jego psychosomatycznymi objawami, a w efekcie zwiększenia ryzyka wypadkowego. Typowymi objawami chronicznego zmęczenia są: senność, bóle głowy, mięśni, stawów, osłabienie pamięci, uwagi, logicznego myślenia i przewidywania następstw zdarzeń6 . Objawy te mogą prowadzić do błędów w pracy i wzrostu ryzyka wypadkowego. Planowanie winno dotyczyć także wielkości areału poszczególnych upraw. Winien on być adekwatny do możliwości swobodnego prowadzenia pielęgnacji roślin w okresie wegetacji 5 Ros J. (2007) Podejmowanie trafnych decyzji. Zysk i S-ka Poznań Kozak G. (2008) Zespół przewlekłego zmęczenia- choroba ludzi sukcesu? w: Stres w pracy i życiu rolnika- jego skutki zdrowotne. red. F. Bujak, L. Solecki. IMW Lublin 6 131 i ich zbioru. Uchroni to przed spiętrzeniem prac, presją, stresem spowodowanym zaległościami i opóźnieniami w pielęgnacji upraw czy też psuciem się dojrzałych owoców na plantacjach z powodu braku wystarczającej liczby zbieraczy. Uwzględnienie w planowaniu rodzaju i wielkości upraw, ewentualnych uwarunkowań pogodowych pozwala na lepsze radzenie sobie ze stresem w razie, gdy niesprzyjające warunki uniemożliwiają prowadzenie danej produkcji w sposób optymalny i gdy strat finansowych nie da się uniknąć. Pośpiech i spiętrzenie prac można zminimalizować także przez rozplanowanie dnia. Wieloletnie doświadczenie rolnika pozwala w tych planach uwzględnić czas na odpoczynek, posiłek, ewentualne przerwy w pracy wynikające z nieprzewidywalnych trudności np. zepsucia się maszyny, wyłączenia prądu, konieczności załatwienia terminowej sprawy itp. Ważniejsze jest dobre rozeznanie aktualnej sytuacji w gospodarstwie, rozplanowanie zajęć nawet jeśli są to zajęcia rutynowe, wykonywane już wielokrotnie albo codziennie, niż pochopne podejmowanie i przechodzenie od jednych czynności do innych. Planowanie takie ma również ten walor, że pozwala się zastanowić czy można coś zmienić, udoskonalić w dotychczasowym sposobie działania; przeciwdziała rutynie, bezmyślności, dekoncentracji uwagi a więc okolicznościom sprzyjającym błędom w pracy i wypadkom. Poddawanie się „epidemii niedostatku czasu” prowadzi do psychosomatycznych zmian, które ujawniają się w postaci chorób cywilizacyjnych układu krążenia, układu oddechowego lub/i układu pokarmowego. Planowanie zewnętrznych zachowań sprzyja również uporządkowaniu wewnętrznemu co do trybu życia, hierarchii wartości, struktury potrzeb, a więc służy zdrowiu psychicznemu. Na zasadzie sprzężeń zwrotnych, to uporządkowanie wewnętrzne potęguje potrzebę dbania o ład i porządek w obejściu a to jest już bezpośrednio związane z poziomem ryzyka wypadkowego. Z badań psychologicznych T. MacKay7 wynika, że sama deklaracja indywidualna bądź grupowa zmiany swego zachowania wpływa istotnie na zmianę postaw i lepsze opanowanie deklarowanych czynności. Jeśli więc rolnik podejmie się i zwerbalizuje publicznie postanowienie o określonych zmianach na rzecz bezpieczeństwa pracy w swym gospodarstwie możemy oczekiwać pozytywnych efektów takiej deklaracji. 7 MacKay T. (2008), Can psychology change the world? The Psychologist www.thepsychologist.org.uk 132 Przeczy to propozycjom, zgłaszanym przez przedstawicieli różnych instytucji kontrolnych, jakoby kary nakładane na rolnika były skuteczniejsze od metod wzbudzających wewnętrzną motywację dbania a własne bezpieczeństwo. Planowania swego życia, wyrabiania potrzeby dobrej organizacji czasu należy uczyć od najmłodszych lat. Wspólna praca, wypoczynek, zabawa dorosłych i dzieci wyrabia przekonanie, że przy dobrej organizacji na wszystkie te zajęcia jest wystarczająca ilość czasu i znajdzie się odpowiednia pora. Na tym świecie powodzenie odnoszą ci, którzy poszukują odpowiadających im warunków, a jeśli nie mogą ich znaleźć stwarzają je sami. George Bernard Show. Aby stworzyć takie optymalne warunki funkcjonowania: • Określ cel- nie tylko to co zamierzasz osiągnąć (rezultat końcowy), ale także w jaki sposób to zrobisz. • Zaplanuj działania prowadzące do celu, uwzględniając wiele różnych wariantów. • W planach uwzględniaj swoje możliwości i oceniaj je realistyczne. • Kiedy odczuwasz zmęczenie, zniechęcenie pomyśl o „syndromie czarnego poniedziałku”, zastanów się nad zmianą strategii działania- płodozmian w działaniu, tak jak w uprawie gleby, jest korzystny. • Porażka to przegrana bitwa; staraj się wygrać wojnę poznając zasadzki jakie stawia świat przyrody na drodze do realizacji twych planów i aspiracji zawodowych. Motywacja pracy a wypadkowość Zależność pomiędzy poziomem motywacji a liczbą błędów i pomyłek jest krzywoliniowa. Przy zbyt niskiej motywacji, braku zainteresowania liczba pomyłek i błędów jest stosunkowo duża. Wraz ze wzrostem motywacji wykonanie zadania jest coraz lepsze, lecz po przekroczeniu pewnego progu mobilizacji liczba błędów wzrasta. W badaniach eksperymentalnych okazało się ponadto, że im zadanie jest łatwiejsze, rutynowe, wykonywane automatycznie tym poziom pobudzenia motywacyjnego powinien być wyższy dla jego optymalnego wykonania. Przekładając te prawa Yerkesa- Dodsona na potrzeby naszych rozważań o związku motywacji pracy u rolnika z jego bezpieczeństwem, bez dużego 133 ryzyka pomyłki można przyjąć też krzywoliniową zależność. Rolnicy nisko zmotywowani do pracy, wykonując prace monotonne, rutynowe, jakich w rolnictwie nie brakuje będą popełniać więcej błędów niż rolnicy zainteresowani tym co robią, lubiący swą pracę. Jeśli są to prace wykonywane tylko przy użyciu narzędzi ręcznych różnice w poziomie zagrożenia wypadkiem są stosunkowo nieduże, lecz przy pracach wykonywanych z użyciem skomplikowanych maszyn z napędem mechanicznym, wymagających dobrej koncentracji uwagi, koordynacji wzrokowo- ruchowej, szybkich, precyzyjnych ruchów każdy błąd może pociągnąć za sobą sekwencję zdarzeń prowadzących do wypadków i urazów. Również zbyt wysoka motywacja, zbyt duże napięcie emocjonalne i towarzyszący pracy pośpiech zwiększa prawdopodobieństwo popełnienia błędu nawet w pracach niezbyt skomplikowanych, wykonywanych w sposób zautomatyzowany. Błędy i niepowodzenia w działaniu potęgują z kolei niezadowolenie, złość i mogą uruchomić zachowania jeszcze bardziej nieadekwatne do wymagań sytuacji. Przykładem takich samonapędzających się sytuacji może być np. drobne nieporozumienie, urastające do kłótni, przekształcającej się w bójkę o tragicznych konsekwencjach. Znalezienie złotego środka między nadmiernym zaangażowaniem w pracy a realizacją własnych zainteresowań, marzeń, hobby to sztuka życia. Całkowite poświęcenie się pracy (pracoholizm) jak też druga skrajność- szukanie tylko poza pracą sposobów zaspokojenia własnych wewnętrznych potrzeb dla sprawienia sobie przyjemności nie służą rozwojowi i zdrowiu psychicznemu. Motywacja może być wyznaczana różnymi potrzebami. Maslow8 utworzył piramidę potrzeb mającą u swej podstawy potrzeby fizjologiczne (wody, pożywienia, powietrza) a wyżej, ułożone hierarchicznie, potrzeby: bezpieczeństwa, miłości i przynależności, uznania, samorealizacji, wiedzy, estetyki. Praca pozwalająca zaspokoić jedynie potrzeby fizjologiczne, za pośrednictwem otrzymywanego wynagrodzenia, sprawia, że pracownik poszukuje zaspokojenia pozostałych potrzeb poza nią. Staje on wówczas przed trudnymi emocjonalnie wyborami przeżywa wewnętrzne dylematy jak ma w sytuacjach konfliktowych postąpić. Koncentracja na poszukiwaniu rozwiązania a nie na sprawach istotnych dla przebiegu wykonywanych czynności może doprowadzić do zachowań niebezpiecznych zwłaszcza w pracach obarczonych dużym ryzykiem zawodowym. 8 Strelau J. (2007) Psychologia. GWP Gdańsk 134 Zalecenia: • Dla bezpieczeństwa w pracy ważna jest adekwatność poziomu napięcia motywacyjnego do stopnia trudności zadania- im większa trudność tym niższe winno być to napięcie. • Względy finansowe nie powinny być jedynym motywem pracy. • Nawet „duże pieniądze” za pracę nie są w stanie zaspokoić wyższych potrzeb psychicznych. • Praca daje tym większe zadowolenie i satysfakcję im więcej i wyższe potrzeby zaspokaja. Stres w pracy jako przyczyna wypadków Prowadzenie gospodarstwa rolnego w polskich realiach społeczno- ekonomicznych ostatnich lat wymaga wielu zachowań adaptacyjnych do zmieniających się warunków gospodarowania. Ponadto rolnik od zawsze prowadzi „grę z przyrodą”, której wynik nierzadko jest ujemny ze względu na klęski żywiołowe, nieopłacalne ceny produktów rolnych, brak zbytu, straty wywołane chorobami i padnięciem zwierząt (ostatnio ptasia grypa, BSE). Wszystko to ma znamiona sytuacji stresowej i tylko od samego rolnika zależy jak w takich sytuacjach zareaguje- czy będzie je przeżywał jako trudne, zaskakujące, beznadziejne czy też będzie traktował je jako wpisane w ryzyko zawodu. Potencjalnymi źródłami stresu u rolników mogą być9: • brak satysfakcji z pracy (rolnik z przymusu) • ograniczony dostęp do pracy (zbyt małe gospodarstwo, brak możliwości dokupienia ziemi) • dwuzawodowość z konieczności ekonomicznej • konflikty rodzinne na tle podziału obowiązków • konflikty sąsiedzkie • presja czasu, wymuszone tempo pracy • zmienność obciążeń (sezonowość pracy) • niska pozycja społeczna zawodu 9 Bujak F. (2008) Trudne wydarzenia życia i pracy rolników. w: Stres w pracy i życiu rolnika- jego skutki zdrowotne. IMW Lublin 135 • atrybucja zewnętrzna efektów pracy (nieprzewidywalna pogoda, klęski żywiołowe, niestabilność cen płodów) • dysparytet dochodowy rolników • konieczność zmiany profilu produkcji rolnej • przekazanie gospodarstwa następcy lub jego sprzedaż Stres współcześnie traktowany jest, w potocznym rozumieniu, jako ujemne przeciążenie wywołane trudną czy zagrażającą sytuacją, chorobą, postępem cywilizacyjnym. Tymczasem stres jest normalną, biologiczną reakcją każdego żywego organizmu- normalnym fizjologicznym zjawiskiem związanym z procesami życia. Stres sam w sobie nie jest szkodliwy- mobilizuje organizm do walki z trudnościami, bądź do ucieczki przed zagrożeniem. Tym, co może zaszkodzić, jest nieumiejętność radzenia sobie z nim. Im bardziej niekorzystnie oceniamy swoje możliwości poradzenia sobie, tym większy odczuwamy stres. Kluczową rolę odgrywa tu wewnętrzne subiektywne przekonanie, czy jesteśmy w stanie poradzić sobie z pojawiającymi się trudnościami i podjąć skuteczne działanie. Rezygnacja z aktywnej konfrontacji z problemem na rzecz jego pomijania, udawanie, że nie stanowi on dla naszej psychiki wyzwania, a więc radzenie sobie poprzez włączanie mechanizmów obronnych, na dłuższą metę powoduje narastanie stresu. Długotrwały stres prowadzi do różnego rodzaju dolegliwości w obrębie układów krążenia, oddechowego, pokarmowego, nerwowo- psychicznego. Trudności te rzutują na ogólną sprawność psychofizyczną osłabiając zdolność do bezpiecznej i efektywnej pracy. Sprince i inni10 wykazali, że rolnicy z wysokim wskaźnikiem stresu ulegali wypadkom o 65% częściej niż rolnicy, u których stwierdzono wysoką odporność na stres. W badaniach okazało się, że takie zdarzenia stresowe jak zadłużenie gospodarstwa, trudności finansowe wpływają na wzrost wypadkowości. Rozładowanie napięcia stresowego poprzez zażywanie leków, sięganie po papierosy czy alkohol zwiększa częstotliwość wypadków w porównaniu z częstotliwością wypadków u osób niewykazujących takich zachowań jako reakcji na stres. W działaniach prewencyjnych należy więc uwzględnić wyrabianie u rolników umiejętności radzenia sobie ze stresem poprzez aktywność zmierzającą bądź to do likwidacji stresorów bądź rozumowego rozwiązywania trudnych problemów albo też do koncentracji na przeżyciach emocjonalnych celem ich rozładowania. Pomocny tutaj jest drugi człowiek i jego wsparcie społeczne. 136 Nie ma uniwersalnego patentu na radzenie sobie ze stresem. Optymalne zachowanie zakłada posiadanie bogatego repertuaru metod. Coś, co jest skuteczne dla jednej osoby, drugiej w ogóle nie pomaga. Również strategia stosowana z powodzeniem w życiu zawodowym może zawodzić w sferze życia prywatnego. Wśród wielu wskazówek, metod, technik radzenia sobie ze stresem można wymienić takie ogólne zalecenia jak m.in.: • Umiejętne zarządzanie czasem- zachowujemy się tak jakby czas był naszą własnością; my wyznaczamy tempo życia a nie zegar i stojące przed nami zadania; my wyznaczamy sobie czas na odpoczynek, sen, zabawę i pracę. • Myślenie pozytywne- uznajemy swoje sukcesy, osiągnięcia a nie rozpamiętujemy niepowodzeń i porażek; jesteśmy przekonani, że aktywnie kierujemy naszym życiem a nie stanowimy bezwolnego narzędzia, którym bawi się los. • Posiadanie wsparcia społecznego- utrzymujemy przyjacielskie kontakty z ludźmi; wsparcie to nie użalanie się nad sobą przed drugim człowiekiem, lecz świadomość bliskości psychicznej i bycia z sobą nawet bez słów. • Zmiana nastawienia- „nasze życie jest takie jakim uczyniły je nasze myśli” (Marek Aureliusz); mogę popełniać błędy; nie muszę być doskonały; czasami mogę nie mieć racji; nie wszyscy muszą mnie akceptować. • Relaksacja- nauczmy się rozluźniać napięcie mięśni, swobodnie oddychać, dostrzegać piękno przyrody, słyszeć śpiew ptaków, szum morza, kontemplować ciszę. 10 Cież J. (2008 Stres jako przyczyna wypadków w świetlne literatury zagranicznej. w: Stres w pracy i życiu rolnika- jego skutki zdrowotne. IMW Lublin, s. 120-127. 137 Literatura 1. Bujak F., Zagórski J. (red.) (2001) Obciążenie fizyczne i psychiczne pracą w rolnictwie. IMW Lublin 2. Bujak F., Solecki L. (red.) (2008) Stres w pracy i życiu rolnika- jego skutki zdrowotne. IMW Lublin. 3. Bujak F. (2008) Trudne wydarzenia życia i pracy rolników. w: Stres w pracy i życiu rolnika- jego skutki zdrowotne. IMW Lublin, s. 137- 149. 4. Bujak F. (w druku) Postawy młodzieży średnich szkół o profilu rolniczym wobec zagrożeń zdrowia i życia w rolnictwie. Analizy porównawcze wyników badań z roku 2001 i 2007. IMW Lublin 5. Cież J. (2008) Stres jako przyczyna wypadków w świetle literatury zagranicznej. w: Stres w pracy i życiu rolnika- jego skutki zdrowotne. IMW Lublin, s. 120- 127 6. Coroczne sprawozdania KRUS, Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działalność prewencyjna KRUS 7. Giedrojć R. (2007) Kształtowanie się wypadków przy pracy w zakładach rolnych na tle kontroli PIP przeprowadzonych w latach 2003- 2005. w: Wypadki w rolnictwiedynamika w ostatniej dekadzie. red. F. Bujak, L. Solecki IMW Lublin, s. 33-45 8. MacKay T. (2008) Can psychology change the world? The Psychologist www.thepsychologist.org.uk 9. Reinhold B.B., (1999), Toksyczna praca. Rebis Poznań 10. Strelau J. (2007) Psychologia. GWP Gdańsk 138 Franciszek Bujak Zakład Zdrowia Publicznego Instytut Medycyny Wsi w Lublinie ZMIANY W UKŁADZIE MIĘŚNIOWO- SZKIELETOWYM U ROLNIKÓW ZWIĄZANE Z ICH PRACĄ - PRZYCZYNY, ZAPOBIEGANIE Dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego obejmują szerokie spektrum doznań somatycznych doświadczanych głównie podczas pracy, takich jak: dotkliwy ból, ograniczenie ruchomości w stawach (zmniejszenie zakresu ruchów), niekontrolowane napięcie mięśni, mimowolne skurcze mięśni. Nie są to zdarzenia pojawiające się nagle (jak wypadki) lecz narastają one na ogół powoli, długotrwale. Dolegliwości dotyczą określonych stawów, mięśni, ścięgien, wiązadeł, nerwów; niekiedy mają charakter uogólniony, nieprecyzyjnie zlokalizowany; występują w sposób ciągły lub nasilają się w określonych tylko pozycjach, sytuacjach, warunkach. Choroby układu mięśniowo- szkieletowego występują we wszystkich niemal grupach pracowniczych. Co czwarty pracownik w UE skarży się na bóle kręgosłupa lub pleców, a co piąty na bóle mięśni rąk i nóg.1 Największym kosztem jaki ponoszą społeczeństwa nie jest samo leczenie tych chorób ale absencja chorobowa w pracy i wczesna niezdolność do pracy skutkująca przechodzeniem na rentę inwalidzką. W Polsce według ZUS około 15% niezdolnych do pracy to osoby z dolegliwościami układu mięśniowo- szkieletowego, co czyni ten typ chorób trzecią co do częstości przyczyną absencji chorobowej tuż po chorobach psychicznych(16%) i chorobach układu krążenia (21%) 2. Jak wynika z badań przeprowadzonych w IMW na grupie 1397 czynnych zawodowo rolników w wieku 18-60 lat, w strukturze chorób zdecydowanie dominowały choroby układu kostno- stawowego i tkanki łącznej- 26,3%; w zbliżonym odsetku u obu płci (ryc. 1 i 2)3. 1 Jarosz M. J., Głowacka M., Kąkol- Madej A. (2008) Epidemiologia chorób układu mięśniowo-szkieletowego na podstawie danych polskich i europejskich. w: XV Międzynarodowe Seminarium Ergonomii Bezpieczeństwa i Higieny Pracy. Streszczenia referatów. IMW Lublin, s. 7-9 2 j.w. 3 Zagórski J., Jastrzębska J. (2001) System profilaktycznej opieki zdrowotnej nad rolnikami w badaniach 139 W grupie zaś chorób układu kostno- stawowego przeważały choroby kręgosłupa i grzbietu, które rozpoznano u 24,6% badanych, a na drugim miejscu choroby stawów, rozpoznane u 7,5%. Częstość tych chorób dynamicznie wzrastała z wiekiem badanych i w grupie wiekowej 50-60 lat choroby kręgosłupa i grzbietu rozpoznano u 45,6% badanych, a choroby stawów u 19,5% badanych (ryc. 3). W badaniach B. Tryfan4 na choroby reumatyczne uskarżało się 42,4% respondentów ze wsi czynnych rolników i emerytów rolnych. Przyczyną wielu schorzeń w układzie kostno-stawowym i mięśniowo-kostnym u rolników są niekorzystne warunki pracy w rolnictwie, a więc praca w zmiennych warunkach klimatycznych: gorąco – zimno, wilgotno – sucho, wietrznie – bezwietrznie, praca wymagająca dużych wysiłków– dźwiganie, przenoszenie, pchanie, przesuwanie, ładowanie lub zrzucanie znacznych ciężarów; worków, bel słomy, bel siana itp. Wiele prac wykonywanych jest w wymuszonej w silnie pochylonej pozycji: pielenie, sadzenie, dojenie krów, zbiór niektórych owoców, np. truskawek i warzyw– pomidorów, fasolki. Monotonia i powtarzalność (monotypowość) wykonywania wielu z tych czynności dodatkowo potęguje obciążenie niektórych grup mięśni i stawów. Ponadto pracom z udziałem maszyn i narzędzi z napędem towarzyszy na ogół wibracja przenoszona na ręce lub całe ciało, jak np. podczas jazdy ciągnikiem, cięcia drewna piłą łańcuchową, pilarką tarczową, rąbania drewna. Często na skutek wynikających z tych warunków pracy schorzeń i dolegliwości jest orzekana przez komisje lekarskie KRUS całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym i przyznawana z tego tytułu stała lub okresowa renta inwalidzka. Renty stanowią blisko połowę przyznawanych corocznie świadczeń z ubezpieczenia społecznego rolników. Udział rent inwalidzkich w portfelu świadczeń emerytalno- rentowych wahał się od 41,2% w 1999 r. do 23,0% w 2005 r. Spadek liczby rencistów w 2005 roku wynikał głównie ze zmian ustawowych i przeniesienia osób starszych (kobiet powyżej 60 lat i mężczyzn powyżej 65 lat) automatycznie do grupy emerytów i wcale nie oznacza to, że ich stan zdrowia wynikający z pracy w rolnictwie uległ radykalnej poprawie. O złej kondycji zdrowotnej rolników może też świadczyć duże zainteresowanie rentami strukturalnymi z przyczyn zdrowotnych. W badaniach B. Tryfan5 w zależności od regionu, od 10% do 52% rolników podało jako powód chęci przejścia na rentę strukturalną: „zdrowia nie mam”. pilotażowych. Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia. 2(10), s. 16-35. 4 Tryfan B. (2004) Ochrona zdrowia rolników w Europie. Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia. 3-4 (23-24), s. 131-139 5 Tryfan B. (2004) Solidarność międzygeneracyjna a wymiana pokoleń. Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia. 1(21), s. 5-27 140 Ryc. 1. Struktura rozpoznanych chorób [źródło: Zagórski, Jastrzębska 2001) 18,6 19,4 Ch. metaboliczne 2,4 Nerw ice 4 1,8 1,6 Ch. układu nerw ow ego 12 11,4 Ch. oka 2,1 1,2 Ch. ucha 12,3 Ch.układu krążenia Ch.układu oddechow ego 7 Ch. układu traw iennego 4,5 Ch. skóry 3 16,4 Mężczyźni 8 Kobiety 6,4 3,7 25,8 26,6 Ch. układu kostno- staw ow ego 2,6 2,6 Ch. układu moczow o- płciow ego Urazy 0,6 3,7 0,6 1,7 Inne 0 5 10 15 20 25 30 % rozpoznań 141 Ryc. 2. Struktura rozpoznanych chorób według płci [źródło: Zagórski, Jastrzębska 2001) C h. krę go s ł. i grzbie tu 45 ,6 Otyłoś ć 34 ,3 Upoś le d z. widze nia 26 Ch. na dc iś n ie nio wa 24 ,9 C h. s ta wów 50-59 la t 1 9,5 C h. żył 17,2 Ch. nie dokrw. s e rca 10,7 C h. krę go s ł. i grzbie tu 29,2 Otyłoś ć 2 3,4 Upoś le d z. widze nia 40-49 la t 16,4 9,7 C h. s ta wów 8,6 C h. żył Ch. na dc iś n ie nio wa 8 1 9,6 C h. krę go s ł. i grzbie tu Otyłoś ć 15 ,7 30-39 la t 9,2 Upoś le d z. widze nia C h. żył 6 C h. ta rczycy 5,8 C h. ukł. o dde c howe go 5,8 d o 29 la t 1 0,4 Otyłoś ć C h. krę go s ł. i grzbie tu 7 ,4 Upoś le dze nie widze nia 6 ,5 4,3 C h. ta rczycy 0 % 10 20 30 40 50 Ryc. 3. Częstość występowania wybranych chorób w grupach wiekowych [źródło: Zagórski, Jastrzębska 2001) Do przeciążenia mięśni i stawów dochodzi również z powodu otyłości lub nadwagi zwłaszcza u osób mało aktywnych, z charakterystycznym zwiotczeniem mięśni brzucha, pasa lędźwiowo- biodrowego, mięśni karku, mięśni klatki piersiowej. Podnoszenie nawet nieznacznych ciężarów i we właściwy sposób przez osoby otyłe dodatkowo zwiększa koszt 142 energetyczny wysiłku, a przy słabszych mięśniach nacisk na stawy, krążki międzykręgowe kręgosłupa jest znacznie większy. Utrzymanie prawidłowej wagi ciała i dobrej kondycji fizycznej jest podstawowym warunkiem obniżenia ryzyka dolegliwości ze strony układu mięśniowo- szkieletowego. Praca rolnika często wykonywana jest w naturalnych warunkach pogodowych, na otwartej przestrzeni. Zwiększony wysiłek podnosi temperaturę ciała, wzmaga pocenie się dlatego ważne jest ubieranie się odpowiednio do pory roku, warunków atmosferycznych, ciężkości pracy. Nagłe oziębienie ciała, zwłaszcza na skutek zaprzestania pracy i przebywania w przeciągu oprócz ryzyka przeziębienia niekorzystnie wpływa na procesy metabolizmu w mięśniach. Tak samo jak rozpoczęcie ciężkiej pracy winno być poprzedzone rozgrzewką w postaci lżejszych prac lub ćwiczeń ruchowych, tak też zakończeniu powinny towarzyszyć zabiegi higieniczne pozwalające na regeneracje organizmu- umycie całego ciała, najlepiej pod bieżącą wodą, uzupełnienie ubytków płynu i pokarmu, wypoczynek w odciążeniu mięśni i stawów zaangażowanych podczas pracy. Miejsce wypoczynku, warunki w jakich się on odbywa a zwłaszcza psychiczne nastawienie mają istotny wpływ na rozluźnienie mięśni. Łóżko powinno być dosyć twarde, lecz elastyczne- kręgosłup powinien przylegać do materaca na całej długości tak aby zachowywał naturalne wklęsłości i wypukłości. Wypoczynek czy praca w pozycji siedzącej wymagają również spełnienia wielu warunków dla ich optymalizacji. Wymiary i konstrukcja siedziska powinny spełniać zalecenia ergonomiczne i być dostosowane do wymiarów osoby, jak też rodzaju zajęć. Wysokość powinna odpowiadać długości podudzia aby nacisk mięśni uda na siedzisko był minimalny a cały ciężar spoczywał na stopach swobodnie opartych na podłożu. Długość siedziska powinna być dostosowana do długości uda- podczas maksymalnego wsunięcia się dla podparcia kręgosłupa, ścięgna podkolanowe nie mogą być uciskane i napięte. Nachylenie siedziska ok. 5 stopni do tyłu zapobiega zsuwaniu się z niego do przodu, a nieckowata powierzchnia winna zapobiegać zsuwaniu się na boki. Dobre siedzisko zapewnia podparcie kręgosłupa w części lędźwiowo krzyżowej i swobodne spoczywanie stóp na podłożu. Brak docierających z zewnątrz intensywnych bodźców wzrokowych, słuchowych, zapachowych sprzyja rozluźnieniu i wypoczynkowi. „Wyłączenie się” z bieżących spraw i obowiązków, „bycie z sobą tu i teraz”, poddanie się swobodnej, niczym nieskrępowanej wyobraźni a zarazem wsłuchanie się we własne ciało na zasadzie autorelaksacji psychosomatycznej pozwala wyregulować wiele funkcji biologicznych organizmu i zapobiega pogłębianiu się dolegliwości wynikających z przeciążeń 143 w czasie pracy. Choć na przestrzeni ostatnich kilku dekad mechanizacja, a nawet automatyzacja prac w rolnictwie umożliwiła wyeliminowanie prac najcięższych, to jednak ciągle rolnicy są narażeni na znaczny wysiłek fizyczny, długotrwałe wykonywanie pracy w niewygodnej, wymuszonej pozycji. Nawet podczas kierowanie nowoczesnymi ciągnikami, w których miejsce pracy operatora jest zaprojektowane zgodnie z wszelkimi wymogami ergonomii może dochodzić do dolegliwości w układzie mięśniowo- szkieletowym. Ma to np. miejsce podczas prac polowych na skutek wielogodzinnego przebywania w pozycji siedzącej, konieczności częstych skrętów tułowia w celu obserwacji pracy maszyn współpracujących z ciągnikiem, wibracji przenoszonych na całe ciało z siedziska, na nogi z podłogi, na ręce z kierownicy. Technologiczne zmiany produkcji rolnej zmieniają również obciążenie pracą. Zastosowanie płynnych nawozów organicznych (gnojowicy) wyeliminowało niemal w całości jedną z najcięższych prac fizycznych związanych z załadunkiem obornika; prasowanie wielkogabarytowych bel słomy czy siana niejako naturalnie wyeliminowało ręczny załadunek i rozładunek, a przemysłowe technologie chowu zwierząt- ręczne zadawanie paszy. W dominujących, w polskim rolnictwie indywidualnym, małoobszarowych gospodarstwach, gdzie postęp techniczno- technologiczny jest powolny i nieznaczny, nadal siła mięśni ludzkich jest podstawowym źródłem energii i pracy z wszelkimi konsekwencjami możliwych przeciążeń pracownika6. W gospodarstwach istnieje wiele możliwości technicznych minimalizowania wysiłku fizycznego7. Tak banalna na pozór sprawa jak wymiary trzonków do narzędzi ręcznych może w istotny sposób modyfikować obciążenie wykonywaną z ich zastosowaniem pracą. Ergonomia dopracowała się w tej dziedzinie optymalnych rozwiązań co do długości, grubości uchwytów w zależności od wzrostu pracownika, ciężarów jakie podnosi. W sprzedaży dostępne są wszelkiego typu narzędzia spełniające te ergonomiczne parametry, ale sam rolnik bez nakładów finansowych, we własnym zakresie jest w stanie wykonać takie trzonki do wideł, gracek itp. Jedną z czynności wymagających maksymalnych wysiłków, na ogół w niewygodnej, pochylonej pozycji, jest sprzęganie, agregowanie maszyn z ciągnikiem. Maszyny te po pracy 6 Grzegorczyk K. (2006) Wysiłek fizyczny i obciążenia pracą w rolnictwie- ergonomiczne zasady wykonywania prac. W. Przeciwdziałanie chorobom wynikającym z obciążeń fizycznych u rolników. red. F. Bujak, IMW Lublin, s. 19-32 7 Choina P. (2006) Techniczne aspekty profilaktyki chorób wywołanych przeciążeniami fizycznymi. w: Przeciwdziałanie chorobom wynikającym z obciążeń fizycznych u rolników. red. F. Bujak, IMW Lublin, s. 33-51 144 na ogół są pozostawiane bezpośrednio na ziemi. Podczas dłuższego postoju zapadają się i stawiają dodatkowy opór podczas agregowania. Utwardzenie podłoża, na którym składowane są maszyny pozwala na uniknięcie dodatkowych, zbędnych czynności i wysiłków podczas ich podczepiania. Podobnie sprawne podpory pozwalające na regulację wysokości zaczepów maszyny względem zaczepów ciągnika, sprężyny podtrzymujące dyszel ułatwiają agregowanie i zmniejszają ryzyko wypadkowe związane z koniecznością wchodzenia między ciągnik a maszynę ale też ryzyko urazu układu mięśniowoszkieletowego wskutek podnoszenia znacznych ciężarów. W nowoczesnych ciągnikach i maszynach wyposażonych w tzw. szybkosprzęgi agregowanie nie stwarza takich problemów. Źródłem naruszenia struktur mięśniowo- szkieletowych u rolników bywają też czynności związane z obsługą zwierząt. Nagłe, niespodziewane szarpnięcie przez zwierzę uwięzi trzymanej w ręku przenosi się nie tylko na rozluźnione mięśnie ale też na stawy powodując naprężenia i przemieszczenia. Popchnięcie, przygniecenie, poturbowanie przez zwierzę podczas wchodzenia między głodne zwierzęta w celu zadawania paszy jest także często przyczyną wypadków. Wyposażenie gospodarstw w lekkie, ręczne wózki do przewożenia worków, materiałów sypkich, materiałów płynnych pozwala uniknąć wielu wysiłków związanych z przenoszeniem ciężarów. Dodatkowym warunkiem, który musi być spełniony aby wózki te były przydane jest odpowiednie przygotowanie traktów komunikacyjnych, tak aby były przejezdne, pozbawione progów, wyrw, nierówności i utwardzone. Poruszanie się w obrębie obejścia gospodarskiego nawet bez obciążenia lecz po nierównym terenie- z uskokami, występami, progami, zaczepienie i potknięcie się może doprowadzić do nadwyrężenia a nawet zwichnięcia w stawach kończyn dolnych lub kręgosłupa, naderwania ścięgien lub przyczepów mięśni. Wielokrotne, takie niegroźne z pozoru potknięcia, upadki, stłuczenia mogą doprowadzić do zwyrodnień w obrębie stawów, przyczepów mięśni, ograniczenia ich ruchomości i bólu w trakcie poruszania się. Z tych powodów częstymi zespołami chorobowymi występującymi u rolników są: zapalenie okołostawowe biodra, zapalenie stawu kolanowego, zapalenie przyczepu ścięgna Achillesa, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (zzsk)8 Zadbanie o ład i porządek w obejściu, wyrównanie podwórza, likwidacja progów i nierówności 8 na traktach komunikacyjnych w budynkach gospodarczych i Bujak F. (red.) (2006) Przeciwdziałanie chorobom wynikającym z obciążeń fizycznych u rolników. IMW Lublin 145 inwentarskich pełni ważną rolę w profilaktyce dolegliwości i chorób mięśniowoszkieletowych poprzez likwidację ryzyka naruszenia struktur stawowych i okołostawowych w przypadku potknięcia i upadku. Wiele tych technicznych niedoskonałości w gospodarstwach rolnik może zlikwidować we własnym zakresie, nieznacznym nakładem środków finansowych. Często większą barierą niż braki finansowe jest bariera mentalna- przyzwyczajenia, nawyki, stereotypy. Pokazy ergonomicznych rozwiązań, wystawy sprzętu, czy nawet w dobie technik audio wizualnych, pokaz prezentacji lub slajdów w trakcie szkoleń z przykładami konkretnych rozwiązań technicznych zaczerpniętych od rolników, może zmobilizować zwłaszcza młodych rolników do wprowadzenia zmian we własnym gospodarstwie. O przeciążeniu fizycznym decyduje nie tylko wysiłek dynamiczny i duże wydatkowanie energii ale także wysiłek statyczny, któremu towarzyszy miejscowe, ciągłe napięcie mięśni bez możliwości swobodnego przepływu krwi. Dlatego praca statyczna powinna być przedzielana pracą dynamiczną. Podczas wykonywania wielu prac rolnych (pielenie, gracowanie, zbiór owoców, obsługa maszyn) występuje monotypowość ruchów roboczych angażując w sposób długotrwały i jednorodny określone tylko grupy mięśni. Dla zmniejszenia uciążliwości spowodowanej monotypią ruchów, okresy pracy winny być przedzielone przerwami o czasie nie mniejszym niż 20% czasu pracy. Ponieważ zmiany mięśniowo- szkieletowe, jak wspomniano na wstępie, mają charakter narastający na ogół powoli w sposób często długotrwały, najbardziej narażonymi grupami osób są dzieci i osoby starsze. Dzieci pracujące w gospodarstwach rolnych swych rodziców (patrz S. Lachowski) ale też siedzące po kilka godzin w ławkach szkolnych, dźwigające ciężkie tornistry z książkami, siedzące przy komputerach, przed telewizorami, ze względu na rozwijający się organizm i niedostatecznie ukształtowany układ kostny są szczególnie narażone na różnego typu deformacje i dolegliwości. Profilaktyka w tej dziedzinie powinna być przedmiotem troski szkoły, domu a także samego dziecka. Ruch, umiarkowany, systematyczny wysiłek fizyczny, właściwe odżywianie, zapobieganie nadwadze i otyłości to najistotniejsze warunki właściwego rozwoju i pełnosprawności dziecka i późniejszego życia w dobrostanie fizycznym.. Osoby starsze ze względu na zmiany w strukturze kości (częste odwapnienie, zmniejszenie wytrzymałości na złamanie- osteoporoza), zmiany zwyrodnieniowe w stawach, podczas wysiłku znacznie bardziej narażone są na złamania, przemieszczenia, stany zapalne. 146 Wysiłek, który kilka lub kilkanaście lat wcześniej był pokonywany bez trudu w tych zmienionych warunkach funkcjonowania organizmu może okazać się szkodliwy. Organizm informuje najczęściej o tych zagrożeniach za pośrednictwem bólu. Korzystanie z ogólnodostępnych środków przeciwbólowych pozwala na pozbycie się tych dolegliwości i dalsze wykonywanie pracy, przez co pogłębia się tylko zaburzenie. Przychodnie, gabinety, kliniki rehabilitacyjne przepełnione są pacjentami, którym nie są w stanie pomóc już środki przeciwbólowe a zmiany zwyrodnieniowe są już tak zaawansowane, że jedynym ratunkiem jest zabieg chirurgiczny. Paradoksem osiągnięć współczesnej medycyny farmakologicznej i powszechnego dostępu do chemicznych leków jest wzrost liczby osób cierpiących na dolegliwości bólowe m.in. mięśniowo- szkieletowe. Lepiej zapobiegać niż leczyć, ale gdy już trzeba leczyć, to należy robić to rozważnie i najlepiej pod kierunkiem lekarza specjalisty. ZASADY PROFILAKTYKI • Należy dbać o utrzymanie prawidłowej wagi ciała- nadwaga lub otyłość nadmiernie i bezproduktywnie obciąża mięśnie i stawy zwłaszcza kończyn dolnych i tułowia. • Należy dbać o dobrą kondycję fizyczną, a zwłaszcza o siłę mięśni podtrzymujących kręgosłup- brzucha, grzbietu, lędźwiowo- biodrowe. • Należy zwracać uwagę aby odżywianie dostosować do ciężkości pracy i aby pokarmy zawierały składniki mineralne niezbędne do prawidłowej budowy kości. • Ciężary przenoszone dorywczo przez dorosłych mężczyzn nie powinny przekraczać 50 kg a przez kobiety 20 kg. • Przy pracach powtarzalnych dla mężczyzn dopuszczalny ciężar wynosi 30 kg, dla kobiet- 12 kg. • Obciążenie jednostronne jest mniej korzystne dla układu mięśniowo- szkieletowego niż równomierne rozłożenie dźwiganego ciężaru na obydwie ręce. • Szczególnie niebezpieczne dla kręgosłupa jest wykonywanie skrętów tułowia z obciążeniem, ze względu na możliwość przesunięcia się kręgów względem siebie (kręgozmyk) lub wypadnięcie jądra miażdżystego (popularnie znane wypadnięciem dysku). • Podczas podnoszenia ciężarów należy przestrzegać zasady: prosty kręgosłup, 147 zgięte kolana, ciężar najbliżej ciała. • Rozpoczęcie ciężkiej pracy winno być poprzedzone rozgrzewką w postaci lżejszych prac lub ćwiczeń fizycznych. • Ubranie powinno być dostosowane do warunków pogodowych i ciężkości wykonywanej pracy. • Podczas wykonywania prac w pozycji siedzącej kręgosłup powinien być podparty w części lędźwiowo- krzyżowej a stopy oparte na podłożu. • Należy unikać chodzenia z ciężarem po nierównościach, zwłaszcza przy ograniczonej widoczności podłoża. • Podczas prowadzenia dużych, płochliwych zwierząt na uwięzi nie dopuszczać do niespodziewanych szarpnięć; bacznie obserwować zachowanie zwierzęcia i starać się aby linka lub łańcuch były stale naprężone lecz utrzymywane w sposób umożliwiający jego wypuszczenie w razie potrzeby. • Podczas pracy ciągnikiem z podczepionymi maszynami współpracującymi należy korzystać z zamontowanych i prawidłowo ustawionych lusterek wstecznych a nie skręcać tułowia w celu obserwacji pracy maszyn. • Wibrację przenoszącą się z pracujących urządzeń na ciało należy amortyzować przez rozluźnienie mięśni i swobodne a nie ścisłe przyleganie do źródeł drgań. • Prace monotonne, monotypowe, statyczne należy przeplatać dynamicznym wysiłkiem angażującym inne grupy mięśni. • Należy zadbać o odpowiednią do parametrów swego ciała konstrukcję miejsca wypoczynku umożliwiającą rozluźnienie wszystkich grup mięśni. Literatura 1. Bujak F. (red) (2006) Przeciwdziałanie chorobom wynikającym z obciążeń fizycznych u rolników. IMW Lublin 2. Choina P. (2006) Techniczne aspekty profilaktyki chorób wywołanych przeciążeniami fizycznymi. w: Przeciwdziałanie chorobom wynikającym z obciążeń fizycznych u rolników. red. F. Bujak, IMW Lublin s. 33- 51 3. Grzegorczyk K. (2006), Wysiłek fizyczny i obciążenia pracą w rolnictwieergonomiczne zasady wykonywania prac w: Przeciwdziałanie chorobom wynikającym 148 z obciążeń fizycznych u rolników. red. F. Bujak, IMW Lublin s. 19-32 4. Jarosz M. J., Głowacka M., Kąkol- Madej A. (2008) Epidemiologia chorób układu mięśniowo-szkieletowego na podstawie danych polskich i europejskich. w: XV Międzynarodowe Seminarium Ergonomii Bezpieczeństwa i Higieny Pracy; Streszczenia referatów, IMW Lublin, s. 7-9 5. Tryfan (2004) Ochrona zdrowia rolników w Europie. Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia 3-4 (23-24), s.131-139 6. Tryfan (2004), Solidarność międzygeneracyjna a wymiana pokoleń. Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia 1(21), s. 5-27 7. Zagórski J., Jastrzębska J. (2001), System profilaktycznej opieki zdrowotnej nad rolnikami w badaniach pilotażowych. Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia, 2(10), s.16-35 149 Monika Dudra-Jastrzębska Zakład Fizjopatologii Instytut Medycyny Wsi w Lublinie CHOROBY SKÓRY NAJCZĘŚCIEJ WYSTĘPUJĄCE U MIESZKAŃCÓW WSI Skóra bierze udział w regulacji wielu procesów fizjologicznych i jest „pierwszą linią obrony” układu immunologicznego. Bardzo istotną rolą skóry jest też jej funkcja społeczna. Osoby o zdrowej i zadbanej skórze są lepiej odbierane przez otoczenie. Dlatego też, choroby skóry często powodują znaczne upośledzenie jakości życia i zdolności zarobkowania chorego. Rolnicy to jedna z tych kategoria zawodowych, w których skóra jest szczególnie narażona na szkodliwe czynniki. Osoby pracujące w gospodarstwach rolnych mają kontakt z wieloma szkodliwymi dla skóry substancjami. Ponadto ich skóra jest często narażona na działanie niekorzystnych warunków atmosferycznych, promieniowanie słoneczne, wysokie bądź niskie temperatury. Należy jednak pamiętać, że można się skutecznie chronić przed ich działaniem poprzez odpowiednią higienę pracy i pielęgnację skóry. Gospodarstwo rolne jest miejscem pracy o znacznym nagromadzeniu czynników, które mogą być potencjalnie chorobotwórcze. Wyniki badań prowadzonych w Instytucie Medycyny Wsi wykazały, że dolegliwości skórne związane z wykonywaniem pracy w gospodarstwie odczuwa lub odczuwał co piąty rolnik. Zmiany chorobowe przybierają różnorodną postać, a ich nasilenie jest zróżnicowane. Choroby skóry to istotny problem również z punktu widzenia medycyny pracy, ponieważ należą one do najczęściej rozpoznawanych chorób zawodowych we wszystkich gałęziach gospodarki. Wśród nich najczęściej rozpoznawane jest kontaktowe zapalenie skóry (wyprysk), który stanowi 85-98% wszystkich zawodowych chorób skóry. Ze statystyk prowadzonych w różnych krajach wynika, że ryzyko wystąpienia choroby skóry w rolnictwie jest wysokie (zwykle przewyższa wskaźniki dotyczące innych kategorii zawodowych), np. współczynnik zapadalności na choroby skóry wśród rolników w Finlandii wynosi 1,6 na 1000 osób zatrudnionych w rolnictwie, w USA 2,8. W Polsce natomiast wynosi 0,15 co sugeruje, że dane te nie odzwierciedlają faktycznego stanu. Wg danych KRUS za 2006 r. alergiczne kontaktowe zapalenie skóry było trzecią w kolejności chorobą zawodową wśród rolników (stanowiło jedynie 7% ogółu uznanych chorób 150 zawodowych), po chorobach odzwierzęcych (ponad 50%) oraz chorobach górnych dróg oddechowych (ponad 30%). Choroby skóry najczęściej występujące u rolników 1. Grzybice Zakażenia drożdżakowe Najczęściej wywołane przez grzyby drożdżopodobne z rodzaju Candida. Rozwojowi ich sprzyja częste i długotrwałe narażenie na wilgoć i substancje drażniące. Najbardziej narażone są ręce osób zajmujących się udojem. U chorych obserwujemy obrzęk i zaczerwienienie wałów paznokciowych, niekiedy dochodzi do wtórnej infekcji bakteryjnej i ze zmian sączy się ropa, może również dochodzić do zniekształcenia paznokci. Grzybice stóp Zwiększone ryzyko grzybicy stóp występuje u osób długotrwale noszących obuwie gumowe, ponieważ pot gromadzący się w nieprzepuszczalnym bucie powoduje zmiany na skórze stóp, stwarzając sprzyjające warunki do rozwoju grzybów chorobotwórczych. Na stopach tworzą się ogniska rumieniowo-złuszczające z rozmaicie nasilonym wysiękiem i świądem. Zmianom czasem towarzyszy grzybica paznokci. Grzybice odzwierzęce Rolnicy najczęściej zarażają się nimi od bydła, koni i owiec, jednak głównym rezerwuarem grzybów odzwierzęcych są psy i koty. Patogenne dla człowieka grzyby odzwierzęce, które można znaleźć w środowisku pracy rolnika, należą głównie do rodzaju Trichophyton i Microsporum. Grzybica odzwierzęca może występować jako zakażenie skóry gładkiej lub owłosionej skóry głowy i mieć charakter powierzchowny lub też przybierać formę głębokich nacieków zapalnych i ropnych. 2. Zakażenia bakteryjne skóry. Różyca jest chorobą bakteryjną wywołaną włoskowcem różycy i rozwijającą się najczęściej u osób mających styczność z zakażonym mięsem, drobiem lub rybami. Może ona przybrać jedną z trzech postaci klinicznych: postać skórna ograniczona, postać skórna rozsiana lub postać posocznicowa. Najczęstszą postacią jest postać skórna ograniczona, w której to po kilku dniach od zakażenia, w miejscu wniknięcia zakażenia, najczęściej są to ręce, pojawia się świąd i ból, a następnie tworzy się czerwonosiny naciek Choroba zazwyczaj ustępuje samoistnie po 2-4 tygodniach. Przebycie różycy nie pozostawia odporności. 151 Wąglik wywoływany jest przez laseczkę wąglika i najczęściej atakuje bydło, owce, rzadziej kozy, świnie i konie. Do zakażenia dochodzi w wyniku bezpośredniego kontaktu z chorymi zwierzętami lub materiałem zwierzęcym. Zakażenia u ludzi zdarzają się rzadko, ale właśnie stosunkowo najczęściej u rolników. Bardzo charakterystycznym objawem jest płaski, czarny, okrągły i twardy strup na nacieczonym podłożu, otoczony pęcherzykami i szerzący się obwodowo. Jest to tzw. „czarna krosta”. Zmiana jest niebolesna. Borelioza – to choroba dość często rozpoznawana u rolników zamieszkujących tereny zalesione. Przyczyną choroby są bakterie należące do rodzaju krętków, a przenoszone przez kleszcze. W przebiegu boreliozy możemy wyróżnić 3 okresy, w każdym z nich może dojść do samoistnego wyleczenia lub przejścia choroby w bardziej zaawansowane stadium. W początkowym okresie choroby w miejscu ukłucia przez kleszcza pojawia się rumień przewlekły pełzający. Jest to charakterystyczne obrączkowate ognisko, powstające nagle i szerzące się obwodowo. Choroba, która początkowo ogranicza się do skóry, w przypadku braku leczenia, może zajmować inne narządy, najczęściej układ kostno-mięśniowy, serce, układ nerwowy. W tym okresie może również pojawić się zanikowe zapalenie skóry kończyn, objawiające się początkowo obecnością czerwonych, pasmowatych lub plackowatych plam, a następnie scieńczeniem i atrofią skóry, która staje się cienka i pomarszczona z przeświecająca siecią powierzchownych naczyń. 3. Zakażenia wirusowe skóry Guzki dojarek wywoływane przez wirusa z grupy ospy swoją nazwę zawdzięczają faktowi, że najczęstsza lokalizacja zmian to palce rąk osób zajmujących się udojem. Najczęściej jest to początkowo pojedyncza czerwona grudka powstająca w miejscu kontaktu z zakażonym zwierzęciem. Następnie zmiana rozrasta się i przybiera kształt sinoczerwonego guzka, otoczonego zapalną obwódką z pępkowatym zagłębieniem w części środkowej. Występowanie kilku lub kilkunastu wykwitów jednocześnie zdarza się dość rzadko. Guzki dojarek zanikają samoistnie po 4-6 tygodniach. Z kolei wirus ospy owczej może być przyczyną niesztowicy zakaźnej, choroby dość rozpowszechnionej w regionach masowej hodowli owiec i kóz. Choroba jest wysoce zakaźna i przenosi się zazwyczaj w wyniku bezpośredniego kontaktu z młodymi zwierzętami. Zmiany wielkości od 1 do 3 cm najczęściej są zlokalizowane na rękach i przedramionach. Po około 1-3 tygodniach od zakażenia podobnie jak w przypadku guzków dojarek pojawia się pęcherzyk lub grudka, która następnie przybiera albo postać 152 czerwonego, wrzodziejącego i sączącego guzka, który zasycha w strup albo pęcherza z pępkowatym zagłębieniem. Wykwity po kilku tygodniach ulegają samoistnemu wyleczeniu. 5. Gruźlica skóry Gruźlica skóry u rolników może być wywołana przez prątek bydlęcy. Ogniska chorobowe są najczęściej zlokalizowane na rękach, są pojedyncze. Są to hiperkeratotyczne wykwity, powoli szerzące się obwodowo, z bliznowaceniem w części środkowej. Obecnie jest to stosunkowo rzadko rozpoznawana jednostka. ZASADY ZAPOBIEGANIA ZAKAŻENIOM SKÓRY Prawidłowa higiena skóry: mycie rąk delikatnym mydłem, nie stosowanie do tego celu środków mających inne przeznaczenie (proszki do prania, płyny do naczyń, itp.), przed pracą smarować ręce maścią ochronną, po pracy i po umyciu rąk natłuścić ręce, np. maścią witaminową Brudzące prace należy wykonywać w rękawicach. Odzież (rękawice również) używaną do wykonywania pracy należy prać regularnie. Brudna odzież jest siedliskiem wielu mikroorganizmów chorobotwórczych. Obuwie do pracy powinno być odpowiednio dostosowane. Do prac w otoczeniu suchym powinno ono być skórzane, zamknięte, a skarpety bawełniane. Do prac w terenie podmokłym, obuwie powinno być gumowe z wkładką filcową. Nie wolno nosić przemoczonego obuwia, w przypadku przemoczenia butów, niezwłocznie należy zmienić na suche i obuwie i skarpety. Każda osoba powinna mieć swoją parę obuwia do pracy. Buty używane przez kilka osób to najszybszy sposób zarażenia się grzybicą stóp. W przypadku zauważenia zmian chorobowych na skórze zwierząt, należy unikać styczności ze skórą chorego zwierzęcia, aż do momentu wyleczenia choroby przez weterynarza. 6. Kontaktowe zapalenie skóry Kontaktowe zapalenie skóry może mieć charakter alergiczny, bądź też pojawiać się w wyniku drażniącego działania różnych substancji na skórę. Wyprysk z podrażnienia stanowi ok. 80% przypadków kontaktowego zapalenia skóry, natomiast wyprysk alergiczny pozostałe 153 20%. Obie formy kontaktowego zapalenia skóry, zwłaszcza w przypadkach przewlekłych mogą przedstawiać podobny obraz kliniczny. 6.1. Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry U podłoża alergicznego kontaktowego zapalenia skóry leży reakcja nadwrażliwości typu opóźnionego. Oznacza to, że objawy kliniczne choroby pojawiają się w wyniku kontaktu skóry z jakąś substancją po uprzednim uwrażliwieniu na ową substancję. W fazie początkowej, przy pierwszym kontakcie z alergenem, wnika on w głąb skóry wywołując szereg reakcji, które właśnie prowadzą do uwrażliwienia na dany alergen. Przy kolejnej ekspozycji na tę substancję dochodzi już do manifestacji objawów klinicznych. Klasyczny obraz wyprysku alergicznego przedstawia się jako dobrze odgraniczone, rumieniowe i swędzące wykwity pokryte drobnymi pęcherzykami pojawiające się po kilku godzinach lub dniach w miejscu kontaktu skóry z substancją alergizującą. Skóra osób narażonych na przewlekły kontakt z alergenem może ulec pogrubieniu, złuszcza się i łatwo pęka. U osób uczulonych wystarczy nawet niewielka ilość alergenu do wywołania reakcji zapalnej. Najczęściej u rolników zmiany chorobowe związane z wykonywaną przez nich pracą pojawiają się w obrębie skóry rąk. Najważniejsze alergeny odpowiedzialne za wywołanie tych zmian to: sierść krowy, składniki gumy, pył zboża, słomy, siana, pestycydy lub substancje wydzielane przez rośliny uprawne. W przypadku wyprysku wywołanego uczuleniem na gumę, zmiany chorobowe zlokalizowane są również często na stopach, jako skutek stosowania obuwia gumowego. 6.2. Kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia Kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia spowodowane jest bezpośrednim toksycznym działaniem czynników chemicznych lub fizycznych. Obraz kliniczny tej jednostki chorobowej uzależniony jest od właściwości substancji drażniącej, od predyspozycji osobniczych i od czynników środowiskowych. Do istotnych czynników środowiskowych zaliczamy stężenie i czas działania substancji drażniącej na skórę, temperatury, wilgotności i pH otoczenia. Na przykład niska temperatura powoduje zwiększoną urażalność naskórka, i w konsekwencji zwiększona podatność na drażniące działanie środków chemicznych. Początkowo skóra broni się przed skutkami działania środków drażniących, jednak po pewnym czasie obrona ta jest niewystarczająca i pacjent zaczyna odczuwać dolegliwości. Powstają drobne, swędzące pęcherzyki, skóra staje się zaczerwieniona, pogrubiała i szorstka, 154 łuszczy się, łatwo pęka, co może prowadzić do powstawania bolesnych rozpadlin. Zmiany skórne nasilają się stopniowo i również stopniowo ustępują po zaprzestaniu działania czynników drażniących. Zmiany najczęściej zlokalizowane są na rękach, jednak są sytuacje, w których zmiany pojawiają się również na innych częściach ciała. Dzieje się tak na przykład w powietrznopochodnej odmianie wyprysku, powstającej w wyniku działania lotnych substancji toksycznych na skórę (np. środki ochrony roślin, środki odkażające). Wykwity pojawiają się wtedy również na innych niż ręce odsłoniętych częściach ciała, a także pod ubraniem, kiedy ubranie nasiąknie substancją drażniącą. Bardzo często rozgraniczenie kontaktowego zapalenia skóry z podrażnienia i alergicznego kontaktowego zapalenia skóry jest trudne, a czasem niemożliwe. Część chorych, u których rozpoznano kontaktowe zapalenia skóry z podrażnienia, faktycznie cierpi na niezdiagnozowane alergiczne kontaktowe zapalenie skóry. Ponadto u niektórych pacjentów z kontaktowym zapaleniem skóry z podrażnienia w miarę upływu lat dochodzi do wtórnej alergizacji z powodu zniszczenia ochronnej bariery naskórkowej i przez to łatwiejszej penetracji alergenów. Wśród rolników na kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia najbardziej narażone są osoby zajmujące się udojem, ponieważ praca ich wiążę się z długotrwałym narażaniem skóry na działanie wilgoci, środków myjących i odkażających. ZASADY ZAPOBIEGANIA Prawidłowa higiena skóry: mycie rąk delikatnym mydłem, nie stosowanie do tego celu środków mających inne przeznaczenie (proszki do prania, płyny do naczyń, itp.), przed pracą smarować ręce maścią ochronną, po pracy i po umyciu rąk natłuścić ręce, np. maścią witaminową Nieprawidłowe mycie skóry po pracy może być bardziej szkodliwe od samych zanieczyszczeń. Używanie do mycia silnych środków chemicznych niszczy jej naturalną barierę ochronną, powoduje powstanie podrażnień i może być przyczyną przewlekłego wyprysku. Brudzące prace należy zawsze wykonywać w rękawicach, które należy utrzymywać w czystości (prać) i zmieniać. W przypadku rozpoznania kontaktowego zapalenia skóry, należy unikać bezpośredniego kontaktu z czynnikami, które są przyczyną tego zapalenia, bądź są podejrzane o jego wywołanie. 155 Do oprysków należy zawsze stosować odzież ochronną, a po skończonej pracy należy natychmiast spłukać całe ciało bieżącą wodą, zmienić ubranie i je uprać. W okresach wietrznych, chłodnych i wilgotnych, przed pracą należy natłuścić skórę odsłoniętych części ciała, np. maścią witaminową lub wazeliną. Ubranie powinno być ciepłe, suche i nie powinno krępować krążenia krwi. 7. Pokrzywka Rolnicy stanowią grupę zawodową o podwyższonym ryzyku wystąpienia pokrzywki. Do czynników najczęściej odpowiedzialnych za wystąpienie tych zmian są: sierść zwierząt hodowlanych, zwłaszcza krów, zboża, mąka, niektóre rośliny, środki ochrony roślin, czy guma. Typowy obraz kliniczny to rumień, obrzęk i bąble pokrzywkowe z towarzyszącym świądem, rozwijające się zwykle ok. 30 min. po kontakcie z uczulającą substancją. Właśnie z powodu krótkiego okresu pomiędzy ekspozycją, a pojawieniem się objawów, pacjenci często wiedzą co jest przyczyną zmian skórnych. U osób z pokrzywką o podłożu immunologicznym mogą dodatkowo pojawić się objawy ogólne z rozsianymi zmianami skórnymi, zapaleniem spojówek, objawami ze strony układu pokarmowego, astmą, a w najgorszym wypadku wstrząsem anafilaktycznym, który jest stanem zagrożenia życia. ZASADY ZAPOBIEGANIA Jedynym sposobem zapobiegania występowaniu objawów pokrzywki jest unikanie substancji uczulającej. Ponieważ objawy występują zazwyczaj kilka godzin po kontakcie z tą substancją, chory zazwyczaj wie, co te zmiany może wywoływać. 8. Trądzik Trądzik u rolników może pojawiać się pod wpływem niektórych substancji chemicznych lub czynników środowiskowych. Możemy wyróżnić cztery postacie trądziku zawodowego: trądzik olejowy, trądzik chlorowy, trądzik smołowy, czyli dziegciowy, oraz trądzik mechaniczny. Ponieważ wiele środków ochrony roślin zawiera polichlorowe związki aromatyczne, które mają działanie trądzikotwórcze, najczęstszą postacią spotykaną u rolników jest trądzik chlorowy. Trądzik chlorowy charakteryzuje się przewagą zaskórników otwartych (tzw. czarnych główek) nad zaskórnikami zamkniętymi, które to są bardziej charakterystyczne dla trądziku pospolitego. Zmiany zlokalizowane są na twarzy, zwłaszcza na policzkach i za uszami. W miarę trwania choroby, w cięższych przypadkach może dochodzić do zlewania się 156 pojedynczych wykwitów z tworzeniem cyst i ropni. Skóra staje się zgrubiała i łuszczy się. Zmiany ustępują powoli po zaprzestaniu ekspozycji, w cięższych przypadkach mogą trwać wiele lat. Leczenie jest długotrwałe i trudne, a zmiany skórne mogą się utrzymywać przez długi czas bez kolejnych ekspozycji na związki trądzikotwórcze. ZASADY ZAPOBIEGANIA Unikanie substancji odpowiedzialnej za pojawienie się zmian. 9. Reakcje skórne indukowane światłem słonecznym. Promienie słoneczne (UV) działając na skórę mogą wywoływać wiele różnych reakcji: 9.1. Odczyny w normalnej skórze: Zmiany, które zachodzą w skórze zdrowej pod wpływem UV, mają za zadanie ochronić ją przed skutkami tego promieniowania. Jednak, gdy ekspozycja na słońce jest zbyt intensywna, mechanizmy obronne zawodzą i dochodzi do powstania oparzeń słonecznych, a także do zmian przewlekłych. Niemal każdy zna objawy oparzenia słonecznego. Po ok. 4-6 h od ekspozycji na UV pojawia się rumień i obrzęk, które nasilają się jeszcze przez następne 12-24 h, a po ok. 72 h zaczynają ustępować. W cięższych przypadkach może dojść do powstania pęcherzy i wystąpienia objawów ogólnych, takich jak: ból głowy, gorączka, nudności, wymioty i uczucie rozbicia. Oparzenia słoneczne są szczególnie niebezpieczne u dzieci, ponieważ udowodniono ich związek z późniejszym rozwojem czerniaka. Zwyrodnienie skóry, popularnie nazywane przedwczesnym starzeniem się skóry jest zjawiskiem bardzo częstym u osób związanych z rolnictwem. Spowodowane jest to wieloletnim narażaniem skóry na promieniowanie ultrafioletowe i niekorzystne czynniki atmosferyczne. Skóra, zwłaszcza na odsłoniętych częściach ciała (twarz, kark, ręce), wygląda na znacznie starszą niż wskazuje na to wiek metrykalny. Jest sucha, szorstka, widoczne są liczne zmarszczki i głębokie bruzdy, a także liczne brunatne przebarwienia. Zmiany te są niepożądane nie tylko na niekorzystny efekt kosmetyczny, ale również ze względów zdrowotnych, ponieważ w badaniu histopatologicznym takiej skóry widoczne są zmiany, mogące być punktem wyjścia dla nowotworów skóry. Zmiany te najczęściej dotyczą keratynocytów, melanocytów i fibroblastów. Uszkodzenie keratynocytów wywołane promieniami słonecznymi prowadzi do zmian zwanych rogowaceniem słonecznym, a objawiających się występowaniem nieregularnych czerwono-brązowych plamek, które histologicznie odpowiadają rakowi kolczystokomórkowemu in situ i mogą ewoluować w inwazyjna postać nowotworu. Uszkodzenie melanocytów prowadzi do powstawania zmian 157 pigmentacyjnych, takich jak plamki hiper- i hipopigmentacyjne, czy nawet plama soczewicowata złośliwa, która może być punktem wyjścia dla czerniaka. 9.2. Fotodermatozy Najczęstszą postacią fotodermatoz idopatycznych są wielopostaciowe osutki świetlne. Jak nazwa wskazuje, dokładna przyczyna tego schorzenia jest niejasna, najprawdopodobniej mamy tu do czynienia z nadwrażliwością typu późnego, spotykana również w alergicznym kontaktowym zapaleniu skóry. Jednak jak dotąd, nie zidentyfikowano alergenu odpowiedzialnego za wywołanie tej reakcji. Obraz kliniczny może by różnorodny, początkowo jest to rumień z towarzyszącym świądem, pojawiający się na obszarach skóry poddanych promieniowaniu UV. Następnie, najczęściej spotykanymi zmianami są grudki lub pęcherzyko-grudki. U osób związanych z rolnictwem dość często spotykane jest fototoksyczne lub fotoalergiczne zapalenie skóry, wywołane działaniem promieni UV i substancji fototoksycznych lub fotouczulających. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z substancjami, które wzmacniają efekt działania promieniowania UV, w wyniku czego powstają objawy podobne do oparzenia słonecznego. Natomiast substancje fotouczulające, pod wpływem promieniowania UV, u osób wcześniej uwrażliwionych wywołują w skórze reakcje alergiczne, które klinicznie mogą przypominać kontaktowe zapalenie skóry. W rolnictwie, substancje odpowiedzialne za wywołanie fotodermatoz, mogą być pochodzenia roślinnego, jak na przykład psoraleny, które znacznie wzmacniają efekt działania promieni UV, a które są obecne w wielu roślinach uprawnych, na przykład w selerze, pasternaku, koprze, marchewce, pietruszce i rucie. Ponadto za nadwrażliwość na światło słoneczne mogą być odpowiedzialne seskwiterpeny laktonowe, obecne, na przykład w sałacie, karczochu, cykorii, słoneczniku, chryzantemie, dalii i mniszku lekarskim. Obserwowano również wystąpienie fotodermatoz w związku z niektórymi pestycydami (mankozeb, parakwat), dodatkami do pasz i lekami weterynaryjnymi. Przykładem dla tych ostatnich może być pojawienie się u rolnika reakcji fototoksycznej na chlorpromazynę, która była podawana zwierzętom jako lek uspokajający. Obraz kliniczny może być różnorodny. W przypadku fotokosycznego zapalenia skóry najczęściej obserwujemy odczyn podobny oparzenia słonecznego. Natomiast zmiany skórne w przebiegu fotoalergicznego zapalenia skóry charakteryzują się znacznym świądem, może dochodzić do powstania rumienia, grudek czy pęcherzyków. 158 ZASADY ZAPOBIEGANIA Konieczna jest ochrona przed promieniami UV. Należy stosować kremy z wysokimi filtrami UV, kapelusze, czapki z daszkiem, oraz przewiewne ubranie z długimi rękawami i nogawkami. W przypadku przyjmowania leków powodujących fotonadwrażliwość należy unikać ekspozycji na słońce lub rozważyć zmianę leków. Pracując przy uprawie roślin zawierających związki fototoksyczne, należy pamiętać o odpowiednim ubraniu, chroniącym skórę, przed kontaktem z tymi roślinami. 10. Odbarwienie lub przebarwienie skóry W rolnictwie, zarówno odbarwienia jak i przebarwienia najczęściej są spowodowane działaniem substancji chemicznych wchodzących w skład środków ochrony roślin. I tak na przykład herbicyd, spokrewniony z hydrochinonem działając bezpośrednio na melanocyty, odpowiedzialny jest za powstawanie odbarwień na skórze. Odbarwienia mogą również być skutkiem długotrwałego alergicznego kontaktowego zapalenia skóry spowodowanego substancjami chemicznym, na przykład herbicydem Carbyne. Na skórze osób narażonych na działanie takich środków ochrony roślin jak niektóre fungicydy czy środki owadobójcze, mogą pojawić się rozległe przebarwienia typu erythema dyschromicum perstans. U większości pacjentów widoczne są plamki i grudki w kolorze szarym, szaro-brązowym, lub szaro-niebieskim. Wielkość zmian zazwyczaj waha się od 0,5 do 2,5 cm, mogą one przybierać różne kształty, ale najczęściej są owalne z długą osią przebiegającą wzdłuż linii skórnych. Zmiany mogą powoli się powiększać i zlewać. ZASADY ZAPOBIEGANIA Należy pamiętać o stosowaniu odzieży ochronnej, o utrzymywaniu tej odzieży w czystości, a także o odpowiedniej higienie skóry po zakończeniu pracy z użyciem substancji chemicznych. Po skończonej pracy z wykorzystaniem środków ochrony roślin należy niezwłocznie spłukać całą skórę pod bieżącą wodą i zmienić ubranie na czyste. 11. Nowotwory skóry W powstawaniu nowotworów skóry istotną rolę odgrywa wieloletnia ekspozycja na promieniowanie UV. Z tego też powodu rolnicy stanowią grupę zawodową o podwyższonym ryzyku wystąpienia nowotworów skóry. Raki skóry rozwijają się stopniowo i w początkowym 159 okresie są całkowicie uleczalne. Dlatego tak ważne jest ich wczesne zdiagnozowanie. Pod wpływem działania promieniowania słonecznego dochodzi do uszkodzenia DNA. Człowiek posiada wiele mechanizmów, które mają za zadanie owe uszkodzenia wykryć i naprawić. Gdy te mechanizmy zawodzą, czemu sprzyjają wieloletnie ekspozycje na UV, dochodzi do rozwoju różnych nowotworów skóry, w tym raka kolczystokomórkowego, podstawnokomórkowego i czerniaka. 11.1. Rogowaceniem słonecznym nazywane są zmiany pojawiające się na skórze okolic narażonych na promieniowanie słoneczne. Są to częste zmiany spotykane u osób dorosłych, zwłaszcza po 40 r.ż, częściej u mężczyzn, co ma prawdopodobnie związek z ich częstszą pracą na zewnątrz i u osób z jasną karnacją. Nie bez znaczenia jest wykonywany zawód. Skóra zmieniona pod wpływem długoletniego działania promieniowania słonecznego jest często nazywana skórą farmera czy skórą żeglarza. Klinicznie są to złuszczające, hiperkeratotyczne zmiany, czasem mogą przybierać również postać różowych albo brązowych plam. Zmiany te mogą występować we wszystkich okolicach ciała poddanych działaniu promieniowaniu słonecznemu. Najczęściej są widoczne na twarzy i grzbietach dłoni. Szczególnie podatne na pojawienie się rogowacenia słonecznego są okolice skóry głowy, które utraciły włosy w wyniku łysienia, a także czoła, nosa, uszu, policzków, przedramion i wargi dolnej. Zmiany o charakterze rogowacenia słonecznego są klasycznym przykładem raka in situ i mogą stanowić punkt wyjścia rozwoju raka kolczystokomórkowego. Przekształceniu takiemu ulega około 10-20% zmian. Ważna jest informacja, że możliwa jest regresja rogowacenia słonecznego. W ciągu roku może dojść do ustąpienia 25% zmian, głównie u osób, które w znaczący sposób ograniczyły ekspozycję na promieniowanie słoneczne. 11.2. Rak kolczystokomórkowy jest złośliwym nowotworem nabłonka płaskiego, który na skórze w ok. 60% przypadków rozwija się na podłożu rogowacenia słonecznego. Oprócz promieniowania słonecznego innymi istotnymi czynnikami rozwoju tego raka są: promieniowanie jonizujące, wysoka temperatura, przewlekłe procesy zapalne, blizny (zwłaszcza blizny ściągające lub zanikowe), chemiczne substancje (produkty przemiany ropy naftowej, tytoń). Najlepiej rokujące są zmiany, które powstały na podłożu rogowacenia słonecznego, gdyż w tych przypadkach rzadko dochodzi do przerzutów. Natomiast najwyższy stopień złośliwości występuje w przypadku guzów rozwijających się w bliznach, czy w wyniku przewlekłego stanu zapalnego. W tych przypadkach o dalszym rokowaniu decyduje wielkość guza, stopień naciekania okolicznych tkanek, i ewentualne zajęcie okolicznych węzłów chłonnych. 160 11.3. Rak podstawnokomórkowy jest często spotykanym, wolno rosnącym i miejscowo złośliwym nowotworem skóry. Wyjątkowo rzadko daje przerzuty. Jest czasem nazywany „nabłoniakiem”. Ekspozycja na promieniowanie słoneczne stanowi najlepiej udokumentowany zewnętrzny czynnik ryzyka rozwoju tego raka. Rozwija się on najczęściej na twarzy, u około 80% pacjentów występuje on powyżej linii łączącej kąt ust z płatkiem usznym. Najczęstszą postacią tego raka jest postać guzkowa. Nowotwór ma charakter niezapalnego guzka otoczonego perełkowatym wałem z tendencją do bliznowacenia w części środkowej. 11.4. Czerniak skóry jest najgroźniejszym nowotworem skóry. Jest to złośliwy guz skóry, rozwijający się z melanocytów i dający odległe przerzuty. Liczba zachorowań na ten typ nowotworu znaczne wzrosła w ciągu minionych 30 lat, i nadal wzrasta. W Polsce w latach 1982-2002 liczba zachorowań na czerniaka wzrosła blisko 3-krotnie, a liczba zgonów w tym samym okresie 2-krotnie. Zmniejszył się jednak wskaźnik śmiertelności, co świadczy o nieco lepszej wyleczalności czerniaka w Polsce w ostatnich latach. Praca na „wolnym powietrzu” jest na pewno czynnikiem zwiększającym ryzyko wystąpienia czerniaka, chociaż związek ten nie jest tak wyraźny jak w przypadku raka kolczystokomórkowego czy raka podstawnokomórkowego. W przypadku czerniaka duże znaczenie mają częste, krótkie i intensywne ekspozycje na słońce, a zwłaszcza ciężkie oparzenia słoneczne, szczególnie w dzieciństwie. Częściej występuje u osób z jasna karnacją, częściej u kobiet i głównie na twarzy i kończynach dolnych. U mężczyzn, mimo że występuje stosunkowo rzadziej, rokowanie jest gorsze niż u kobiet, a zmiany nowotworowe lokalizują się częściej na tułowiu. O rokowaniu decyduje szybka diagnoza i odpowiednie leczenie. Ponieważ wczesne rozpoznanie daje najlepszą możliwość leczenia i co za tym idzie największa szansę pacjentowi na przeżycie. W ciągu ostatnich 30-lat odsetek przeżyć 5-letnich w Polsce wzrósł o około 15 % u obu płci, nadal jednak należy on do jednych z najniższych w Polsce (badanie EUROCARE-3) ZASADY ZAPOBIEGANIA Konieczna jest ochrona przed promieniami UV. Należy stosować kremy z wysokimi filtrami UV, kapelusze, czapki z daszkiem, oraz przewiewne ubranie z długimi rękawami i nogawkami. W przypadku zauważenie niepokojącej zmiany na skórze należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem, najlepiej dermatologiem. 161 Niepokojące zmiany to: nowe znamiona, których wcześniej nie było, a także zmiany w znamionach już istniejących. Takie zmiany jak: zmiana kształtu, nierówne brzegi, zmiana koloru znamienia, nierównomierne zabarwienie (znamię dwu-lub więcej kolorowe), a także powiększenie się znamienia. Do lekarza również należy się zgłosić w przypadku pojawienia się owrzodzenia lub guzka. Należy pamiętać, że jedynym skutecznym leczeniem czerniaka jest jego chirurgiczne usunięcie w całości. Literatura: 1. Bolognia J.L., Dermatology, vol.I, II, Mosby 2003. 2. Braun-Falco O., Dermatologia, t.I. II, Czelej, Lublin 2004. 3. Davies i wsp., J Clin Pathol, 1982, 35, 313. 4. Jabłońska S., Majewski S., Choroby skóry i choroby przenoszone drogą płciową, PZWL, Warszawa 2006. 5. Kumar i Freeman, Cantact Dermatitis, 1996, 35, 249. 6. Marks JG Jr, Elsner P, De Leo VA. Allergy and ICD. In: Contact and Occupational Dermatology, 3rd edn. Philadelphia: Mosby, 2002: 3-15. 7. Rudzki, Dermatozy zawodowe, PZWL, Warszawa 1986. 8. Ruka W., Nowacji ZI, Rutkowski P., Czerniaki skóry u dorosłych. MediPage, Warszawa 2005 9. Sabouraud i wsp., Contact Dermatitis, 1997, 36, 227. 10. Śpiewak R., Dermatozy zawodowe u rolników, Czelej, Lublin 2002. 11. Śpiewak i wsp., Contact Dermatitis, 2001, 44, 235. 12. Wakelin SH. Contact urticaria. Clin Exp Dermatol. 2001; 26:132-6. 13. Zagórski J. (red.), Choroby zawodowe i parazawodowe w rolnictwie, IMW, Lublin, 2000 162 Zdzisław Brzeski Klinika Chorób Wewnętrznych i Nadciśnienia Tętniczego z Oddziałem Chorób Zawodowych Instytut Medycyny Wsi w Lublinie PROFILAKTYKA CHORÓB NOWOTWOROWYCH Rosnąca liczba zachorowań na raka na całym świecie, szczególnie w krajach o wysokim stopniu urbanizacji, industrializacji, to problem wciąż żywy i będący przedmiotem wielu analiz naukowych. W Polsce jest on szczególnie ważny ze względu na bardzo wysoki wskaźnik umieralności, w znacznej części spowodowany zbyt późnym wykryciem zmian nowotworowych. Nowotwory złośliwe są chorobami spowodowanymi licznymi czynnikami, a ich rozwój jest wieloetapowy. Ze względu na swój charakter czynniki te dzielą się na: chemiczne (związki chemiczne, które w odpowiednich warunkach mogą wywoływać nowotwory złośliwe), fizyczne (promieniowanie jonizujące Roentgena, radu i innych izotopów promieniotwórczych oraz promieniowanie nadfioletowe) i biologiczne (onkogenne wirusy, których udział w rozwoju nowotworów u zwierząt jest udowodniony w badaniach eksperymentalnych, natomiast brak bezpośrednich dowodów na ich udział w powstawaniu nowotworów u ludzi). Wiadomo, że istnieją też czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na nowotwór złośliwy. Są to zarówno czynniki wewnątrzpochodne (jak np. w przypadku raka piersi są to m.in. znaczne stężenie estrogenów w organizmie, nierodzenie dzieci, wczesne rozpoczęcie miesiączkowania), jak też zewnątrzpochodne, mogące pochodzić ze środowiska naturalnego, środowiska pracy, bądź mogą one pochodzić z tzw. czynników zwyczajowych - szczególnie istotnych biorąc pod uwagę aspekt ryzyka zachorowania na raka. Wśród tych ostatnich bez wątpienia można umieścić niewłaściwy styl życia oraz wysoki poziom stresu. W zależności od siły dowodu wynikającego z analizy wszystkich dostępnych informacji, określony czynnik zaliczany jest do grupy o określonym działaniu rakotwórczym. - Do grupy I zaliczane są czynniki rakotwórcze dla ludzi. - Do grupy II zaliczane są czynniki prawdopodobnie i przypuszczalnie rakotwórcze dla ludzi. - Do grupy III zaliczane są czynniki które prawdopodobnie nie są rakotwórcze dla ludzi. 163 Udowodniono badaniami epidemiologicznymi, że niektóre czynniki ryzyka zwiększają możliwość zachorowania na określony typ nowotworu. Wzrost ryzyka wystąpienia raka płuc u palaczy jest 8-krotny a raka pęcherza moczowego dwukrotny. Wielokrotnie zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwór skumulowanie działania tytoniu i alkoholu. Nadmierna waga oraz dieta wysokokaloryczna bogata w nasycone tłuszcze zwierzęce i uboga w świeże warzywa i owoce sprzyja nowotworom przewodu pokarmowego, stercza, piersi, nerek i dróg żółciowych. Czynniki środowiskowe - takie jak promieniowanie ultrafioletowe - sprzyjają nowotworom skóry. Specyficzną rolę w powstawaniu nowotworów mogą odgrywać substancje chemiczne, takie jak: farby, rozpuszczalniki aromatyczne i alifatyczne oraz środki ochrony roślin. Udowodniono badaniami epidemiologicznymi wpływ tych grup na rozwój białaczek, nowotworów płuc i pęcherza moczowego. W diagnostyce nowotworów zwraca się uwagę na rolę zakażeń wirusowych w powstawaniu raka szyjki macicy, prącia, wątroby, jak również zakażeń bakteryjnych w powstawaniu raka żołądka. Defekty genetyczne nabyte bądź dziedziczne, odpowiedzialne za mutacje genów supresorowych i rozwój onkogenów mogą prowadzić do powstania nowotworów: piersi i jajnika, nerek, jelita grubego, mięsaków kości. Wśród genów nowotworowych wyróżnia się dwie grupy - onkogeny których niekontrolowana aktywacja prowadzi do rozwoju nowotworów złośliwych oraz antyonkogeny które w normalnym stanie komórki skutecznie kontrolują i zapobiegają powstawaniu i rozwojowi nowotworów. Profilaktyka nowotworów zmierza do promowania zdrowego stylu życia, unikania lub ograniczenia wpływu niekorzystnych czynników środowiska oraz zalecenia stosowania terapii prewencyjnej w grupach wysokiego ryzyka poprzez stosowanie zapobiegawcze: terapii hormonalnej, witamin z grupy A C D E jak również preferowania wybranych pokarmów zawierających nienasycone kwasy tłuszczowe. Naturalnym procesem wszystkich nowotworów złośliwych jest ich niekontrolowany rozwój miejscowy oraz rozwinięcie przerzutów odległych. Proces ekspansji nowotworu w różnych grupach może trwać latami. Znaczenie wczesnego wykrywania nowotworów złośliwych jest oczywiste. Profilaktyka chorób nowotworowych to upowszechnianie wśród mieszkańców wsi i miast informacji opartych na badaniach epidemiologicznych na temat przyczyn powstawania chorób, celem zmniejszenia ryzyka wystąpienia niektórych chorób, których etiologia jest określona lub prawdopodobna. 164 Zapobieganie nowotworom wymaga propagowania zdrowego stylu życia oraz ograniczenia wpływu czynników ryzyka zachorowania, takich jak: niewłaściwy sposób odżywiania, palenie tytoniu (zarówno czynne jak i bierne), nadmierna konsumpcja alkoholu i innych używek. Działania prowadzące do zapobiegania chorobom nowotworowym oraz chorobom związanym z pracą można podzielić na trzy grupy: • kształtowanie optymalnych dla życia i rozwoju człowieka warunków środowiska materialnego i społecznego; • rozwijanie kultury zdrowotnej społeczeństwa; • rozwijanie profilaktycznej działalności służby zdrowia (badanie przesiewowe aby spełniało warunki możliwie obiektywnego kryterium wykrycia nowotworu w okresie bezobjawowym, powinno obejmować minimum 70% populacji). Zapobieganie chorobom związanym z pracą w rolnictwie - w tym chorobie nowotworowej - obejmuje: I. Profilaktykę pierwotną (techniczną), związaną z: • projektowaniem maszyn i technologią produkcji, np.: hermetyzacją procesów produkcyjnych; • ograniczeniem emisji czynników szkodliwych, w tym rakotwórczych; • utrzymaniem stężeń czynników szkodliwych i rakotwórczych w granicach normatywów higienicznych (NDS, NDN, NDCh); • stosowaniem w niektórych procesach produkcyjnych osłon i ochron osobistych ograniczających skutecznie narażenie na czynniki szkodliwe, w tym rakotwórcze. II. Profilaktykę wtórną (medyczną), prowadzoną przez lekarzy pierwszego kontaktu (rodzinnych), obejmującą badania profilaktyczne osób związanych z rolnictwem zarówno rolników prowadzących gospodarstwa rodzinne, jak i członków ich rodzin oraz pracowników zatrudnionych w gospodarstwach rolnych. Najważniejszym wyzwaniem profilaktyki tych schorzeń staje się poszukiwanie metod diagnostycznych, które w oparciu o badania przesiewowe umożliwiłyby wczesną diagnostykę tych schorzeń. Rozwój badań obrazowych, endoskopowych i biochemicznych umożliwia 165 wczesne wykrywanie raka piersi, raka żołądka, jelita grubego, nerek, gruczołu krokowego, raka szyjki macicy w okresie przedklinicznym, niekiedy bezobjawowym. Jedyną realną możliwością wczesnego wykrywania nowotworów w Polsce jest przejęcie ciężaru wstępnej diagnostyki przez lekarzy pierwszego kontaktu - zarówno rodzinnych, jak i prowadzących badania profilaktyczne pracowników zakładów pracy. Profilaktyka nowotworów winna obejmować badaniami przesiewowymi: raka piersi, raka szyjki macicy, raka jelita grubego, raka stercza. Na każdym etapie profilaktyki - zarówno osób pracujących w warunkach szkodliwych bądź uciążliwych, jak i ogółu społeczeństwa - zapobieganie chorobom, w tym chorobie nowotworowej, jest możliwe tylko przy szerokim zaangażowaniu społecznym. Żadna forma profilaktyki nie może być skuteczna bez objęcia nią również pracujących w rolnictwie. ZALECENIA SZCZEGÓŁOWE PROFILAKTYKI Poprawnym przesiewowym badaniem dotyczącym patologii piersi wg zaleceń wielu ośrodków diagnostyki i terapii nowotworów powinny być: • prawidłowe samobadanie piersi 1 × w miesiącu - od 20 roku życia; • badanie USG piersi co 24 miesiące - od 30÷39 roku życia kobiety; • mammografia (MMG) piersi, połączona z badaniem palpacyjnym - od 50 roku życia i kontynuowana następnie co 18 miesięcy. Zalecenia komisji ekspertów Unii Europejskiej sugerują dla ogółu społeczeństwa objęcie badaniami przesiewowymi mammograficznymi w kierunku raka piersi wszystkich kobiet w wieku 50÷69 lat, z wykonywaniem badań co 2÷3 lata. Polska Unia Onkologiczna zaleca by badania mammograficzne całej populacji kobiet w wieku 50÷69 lat wykonywać co roku lub co 2 lata. Profilaktyka raka szyjki macicy w badaniach przesiewowych oparta jest na wykonywaniu podczas badania ginekologicznego wymazu i badania cytologicznego kanału szyjki macicy, tarczy części pochwowej i sklepienia pochwy. W Polsce - ze względu na koszty badania - program masowych badań populacyjnych oparty jest na sprawdzonym modelu fińskim, którego założeniem jest badanie cytologiczne wymazu z części pochwowej i kanału szyjki macicy – wykonywane co 3 lata. Optymalnym postępowaniem profilaktyczno-kontrolnym dającym szansę na wczesne wykrywanie raka 166 i dysplazji komórkowej jest badanie ginekologiczne z prawidłowo wykonaną cytologią wykonywane raz w roku od okresu prokreacji lub 30 roku życia kobiety. Komitet Ekspertów Unii Europejskiej zaleca badania przesiewowe masowe kobiet w kierunku raka szyjki macicy w wieku 30÷60 lat w odstępach 3÷5 letnich. Niemniej jednak, najbardziej efektywne są coroczne badania całej populacji - prowadzone od rozpoczęcia aktywności seksualnej aż do starości. Badania, jak wykazują dane epidemiologiczne wielu krajów, mogą zmniejszyć istotnie umieralność na raka szyjki macicy. Badania przesiewowe dla wykrycia stanów przedrakowych lub raka jelita grubego sprowadzają się do wykonywania testu na krew utajoną w kale - 1 raz w roku. W razie wykrycia krwi w kale obowiązuje badanie per rectum; w razie nie stwierdzenia patologii obowiązuje wykonanie kolonoskopii, lub bardziej czułą metodą endoskopem o długości 60 cm - sigmoidoskopii. Badania endoskopowe zaleca się u wszystkich osób w wieku 50÷74 lat. Niektóre ośrodki profilaktyki nowotworów jelita grubego zalecają wykonywanie sigmoidoskopii co 5 lat rutynowo w wymienionych przedziałach wieku. Eksperci Unii Europejskiej jako masowe badania przesiewowe zalecają: • cytodiagnostykę szyjki macicy - co 3÷5 lat u kobiet od 25 roku życia; • mammografię - co 2÷3 lata u kobiet w wieku 50÷69 lat; • badanie kału na krew utajoną - co 1÷2 lata u osób w wieku 50÷74 lat; Badania przesiewowe w kierunku raka gruczołu krokowego polegają na badaniu co roku stężenia w krwi specyficznego antygenu prostaty - PSA. Badanie to jest wskazane u mężczyzn po 50 roku życia. Skuteczność w badaniach przesiewowych tego testu w profilaktyce raka stercza jest podważana przez ekspertów urologii, zarówno w Unii Europejskiej jak i w Stanach Zjednoczonych. Brak jest jednoznacznych dowodów, że badania oparte o test PSA zmniejszają umieralność na ten nowotwór. Wczesna wykrywalność nowotworów opiera się na podnoszeniu świadomości onkologicznej społeczeństwa poprzez podawanie informacji o zjawiskach, które powinny wzbudzić „czujność onkologiczną” - są to: • zmiany skóry lub błon śluzowych - owrzodzenia, brodawki, znamienia, guzki; 167 • zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego - trudności w połykaniu, zgaga, odbijania, uczucie pełności nadbrzusza, zaparcia, biegunki, krew w stolcu; • krwiomocz lub dysuria - parcie na mocz, trudność oddania; • krwioplucie, długotrwała chrypka, uporczywy kaszel; • nieprawidłowe krwawienia lub wydzielina z dróg rodnych; • guz piersi lub innej części ciała, powiększone węzły chłonne; • ból, osłabienie, chudnięcie. Te podstawowe zasady samoobserwacji pacjenta już na poziomie podstawowej opieki zdrowotnej przyspieszą rozpoznanie choroby nowotworowej i skrócą czas do podjęcia właściwej terapii. Z punktu widzenia profilaktyki onkologicznej należy podczas badań - zarówno przesiewowych jak i profilaktycznych populacji - wykonywać u osoby dorosłej: • USG jamy brzusznej - 1 × w roku; • RTG klatki piersiowej - 1 × w roku; • USG tarczycy - co 2 lata; • oglądanie całej skóry - 1 × w roku; • zbadanie dostępnych węzłów chłonnych - 1 × w roku. W przypadku dolegliwości i dyskomfortu w jamie brzusznej i nadbrzuszu utrzymujących się uporczywie należy skierować pacjenta na badania gastroskopowe. W wielu chorobach nowotworowych stwierdza się obecność antygenów - zwanych również markerami nowotworowymi - o różnej swoistości i czułości diagnostycznej. Tymi antygenami, aktualnie stosowanymi, są: • antygen rakozarodkowy (CEA) - rak płuc, jelita grubego, wątroby; • alfa-fetoproteina (AFP) - rak wątroby; • beta-HCG (gonadotropina łożyskowa) - w rakach jądra, kosmówczaka; • antygen rakowy (CA 125) - rak jajnika u kobiet; • antygen rakowy (CA 15-3) - przy uogólnionym raku piersi; • tyreoglobulina - marker raka tarczycy; • kalcytonina - antygen raka rdzeniastego tarczycy; • PSA - antygen raka gruczołu krokowego. W przebiegu choroby nowotworowej - poza markerami - pomocne w diagnostyce i wczesnej profilaktyce są badania laboratoryjne, jak: OB, proteinogram, oznaczenia fosfatazy zasadowej, fosfatazy kwaśnej, dehydrogenazy mleczanowej, poziomu cholesterolu, poziomu żelaza, wykonanie morfologii krwi. 168 Powyższe badania laboratoryjne wykazują różną swoistość i czułość metody - niemniej jednak ukierunkowują w profilaktyce nowotworów dalsze badania specjalistyczne przyspieszające diagnostykę i terapię choroby nowotworowej, a tym samym zwiększają szanse na wyleczenia bądź przedłużają życie chorych w sposób znaczący. Rolniku : 1. Nie pal; jeśli już palisz, przestań. Jeśli nie potrafisz przestać, nie pal przy niepalących. 2. Wystrzegaj się otyłości. 3. Bądź codziennie aktywny ruchowo, uprawiaj ćwiczenia fizyczne. 4. Spożywaj więcej warzyw i owoców: jedz co najmniej 5 porcji dziennie. Ogranicz spożycie produktów zawierających tłuszcze zwierzęce. 5. Jeśli pijesz alkohol – piwo, wino lub napoje wysokoprocentowe – ogranicz jego spożycie: mężczyźni do dwóch porcji dziennie, kobiety do jednej porcji dziennie. 6. Unikaj nadmiernej ekspozycji na promienie słoneczne. Szczególnie chroń dzieci i młodzież. Osoby mające skłonność do oparzeń słonecznych powinny przez całe życie stosować środki chroniące przed słońcem. 7. Przestrzegaj ściśle przepisów dotyczących ochrony przed narażeniem na znane substancje rakotwórcze. Zawsze stosuj się do instrukcji postępowania z substancjami rakotwórczymi. Przestrzegaj zaleceń krajowych ośrodków ochrony radiologicznej. 8. Bierz udział w programach szczepień ochronnych przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. 9. Kobiety po 25 roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy. Badania te należy prowadzić w ramach programów podlegających procedurom kontroli jakości, zgodnym z „Europejskimi wytycznymi kontroli jakości badań przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy”. 10. Kobiety po 50 roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka piersi. Badania te należy prowadzić w ramach programów zdrowotnych podlegających procedurom kontroli jakości, zgodnych z „Europejskimi wytycznymi kontroli jakości mammograficznych badań przesiewowych”. 11. Kobiety i mężczyźni po 50 roku życia powinni uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka jelita grubego. Badania te powinny być prowadzone w ramach programów uwzględniających procedury kontroli jakości. 169 Literatura 1. Darasz Z.: Znaczenie badań przesiewowych i wczesne wykrywanie nowotworów złośliwych. Wydawnictwo KRUS, Warszawa 2002, 49. 2. Europejski kodeks walki z rakiem (wersja trzecia 2003), (red.) W. Zatoński. 3. Kordek R. - redakcja: Onkologia. Gdańsk 2004, str. 19, 25, 35. 4. Stelmach A.: Czynniki ryzyka i możliwości profilaktyki chorób nowotworowych. Wydawnictwo KRUS: Choroby nowotworowe w praktyce lekarskiej - Wybrane problemy konferencji naukowo-szkoleniowej KRUS-u. Warszawa, 2002, str. 47. 5. Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r.o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. 1991, nr 7, poz. 24) 6. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks Cywilny. (Dz.U. 1964, nr 16, poz. 93) 7. Wronkowski Z., Choroby nowotworowe w: Promocja zdrowia (red. J. B. Karski, Z. Słońska, B.W. Wasilewski), Sanmedia. Warszawa 1994 170 Franciszek Bujak Zakład Zdrowia Publicznego Instytut Medycyny Wsi w Lublinie NAJCZĘSTSZE PRZYCZYNY I OKOLICZNOŚCI WYPADKÓW PRZY PRACY W GOSPODARSTWACH ROLNYCH Według Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO) rolnictwo jest jedną z najbardziej niebezpiecznych gałęzi gospodarki, zarówno w krajach rozwijających się jak i w krajach uprzemysłowionych. Zalicza się go do trzech najbardziej niebezpiecznych sektorów obok górnictwa i budownictwa. W wielu krajach, w tym również i w Polsce wskaźnik wypadków śmiertelnych w rolnictwie jest około dwukrotnie wyższy od średniej dla innych gałęzi gospodarki. Według szacunków ILO, w roku 1997, na całkowitą liczbę 330000 śmiertelnych wypadków zawodowych na świecie, 170000 (52%) ofiar to pracownicy rolnictwa1. Rolnictwo współczesne posługuje się coraz bardziej skomplikowanymi ciągnikami, maszynami i urządzeniami, zastępującymi wprawdzie pracę ręczną i ograniczającymi wysiłek fizyczny, ale prowadzącymi do wzrostu ryzyka zawodowego i liczby wypadków ciężkich i śmiertelnych. Maszyny takie jak ciągniki, kombajny są odpowiedzialne za największą liczbę poważnych urazów i wysoki współczynnik śmiertelności2. W rolnictwie polskim po roku 1989 wraz z transformacją ustrojową rozpoczął się okres dynamicznych zmian. Zwiększa się wielkość gospodarstw rolnych, rośnie tempo wykonywania prac polowych, a pośpiech i stres są dodatkowym powodem wypadkowości. W 1995 roku w Polsce było 2048 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych a w 2005 roku1782 tyś. Likwidacja małych gospodarstw wiąże się z powiększeniem średniej wielkości pozostałych. W ciągu 13 lat, od 1995 do 2008 roku, średnia wielkość zwiększyła się z 7,6 ha do 9,9 ha. Wzrasta umaszynowienie, czego przejawem jest m. in. coraz większa liczba ciągników używanych w rolnictwie indywidualnym (1995 rok- 1254,1 tys.; 2005- 1415,8 tys.) a zwłaszcza wzrost ich przeciętnej mocy (w 1995 r.- 31,2 kW; 2005 r.- 39,3 kW). Następuje spadek liczby ludności żyjącej w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Według Powszechnego Spisu Rolnego w 1996 r. w gospodarstwach rolnych żyło 8244,7 tys. osób a w 2002 r.- 7457,7 tys. Zmianie ulegają też kierunki produkcji rolnej. Spada pogłowie 1 Safety and health in agriculture. (2000) Report VI (1) 88 th Session 30 May- 15 June 2000, International Labor Office Genewa 2 Lundqvist P Pintzke S.(2007) Wypadki zawodowe w rolnictwie szwedzkim. w: Wypadki w rolnictwiedynamika zmian w ostatniej dekadzie. red. F. Bujak, L. Solecki. IMW Lublin 171 zwierząt; tzw. sztuk dużych w przeliczeniu na 100 ha było w roku 2000- 83,2 a w 2005- 63,5. Spada również uprawa bardziej pracochłonnych roślin np.: ziemniaków z 11,1% ogólnej powierzchni upraw w 2000r. do 5,8% w 2005 roku. W miejsce małych gospodarstw, obok dużych rodzinnych gospodarstw powstają potężne kombinaty rolno- hodowlano- przetwórcze, w których niewielka liczba pracowników obrządza tysiące sztuk zwierząt, uprawia kilkaset lub nawet kilka tysięcy hektarów. Rolnictwo indywidualne w Polsce skupia 95% populacji rolników, 95% środków technicznych i 84% użytków rolnych. Uprawnione jest więc traktowanie danych dotyczących wypadków wśród rolników indywidualnych jako reprezentatywnych dla całego polskiego rolnictwa. Przytoczone, wybrane zmiany w rolnictwie, znajdują odzwierciedlenie w liczbie i rodzajach wypadków. W statystykach wypadków zgłaszanych do KRUS w okresie funkcjonowania tej instytucji, tj. od 1990 roku można dostrzec prawidłowości potwierdzające takie zależności. Dotyczy to niemal wszystkich analizowanych danych, a więc zarówno bezwzględnej liczby wypadków w wydzielonych kategoriach, ich odsetka, bądź wskaźnika na 1000 ubezpieczonych. Wykresy linii tendencji wykazują większy lub mniejszy systematyczny spadek wypadkowości, a zmiany liczone rok do roku są różnokierunkowe a więc świadczą o złożonych prawidłowościach uwarunkowanych nie tylko zmianami strukturalnymi w rolnictwie indywidualnym. Gdyby wypadkowość była skutkiem prostych zależności można byłoby np. oczekiwać wzrostu wypadkowości podczas prac na maszynach, ciągnikach, kombajnach w związku z wzrostem ich liczby. Z drugiej jednak strony wzrost mocy ciągników i wielkości maszyn współpracujących skraca jednostkowy czas ich pracy. Wreszcie wzrost nowoczesności, poprawa bezpieczeństwa pracy z udziałem ciągników i maszyn obniża zagrożenia i ryzyko wypadkowe. Z tego przykładu widać jak złożonym pod względem uwarunkowań jest problem wypadkowości. Z kolei spadek pogłowia zwierząt hodowlanych, coraz nowocześniejsze obory, mechanizacja prac przy przygotowywaniu karmy i jej zadawaniu, obrządku zwierząt powinny wpłynąć na obniżenie wypadków w kategorii uderzenie, przygniecenie, pogryzienie przez zwierzęta. Jednak i tutaj zależności okazują się bardziej skomplikowane skoro brak jest wyraźnych tendencji spadkowych w tej kategorii wypadków. W statystykach wypadkowych za najbardziej wiarygodne uznawane są dane o wypadkach śmiertelnych z tego względu, że okoliczności i przyczyny ich wystąpienia są dokładnie badane przez takie instytucje jak policja, prokuratura, nierzadko sądy a zwłaszcza przez firmy ubezpieczeniowe. I z tych względów w dalszej części opracowania tylko tymi wypadkami będziemy się zajmować. 172 Skala wypadkowości w rolnictwie indywidualnym na tle całej gospodarki narodowej jest niewspółmiernie wysoka. Pracujący w rolnictwie indywidualnym stanowią 9% zatrudnionych w gospodarce ogółem, a wypadki śmiertelne w rolnictwie stanowią aż 30% wszystkich pracowniczych wypadków śmiertelnych. W roku 1990 w rolnictwie zginęło 399 osób i liczba śmiertelnych wypadków systematycznie spadała aby w roku 2007 zejść do wskaźnika dwucyfrowego (94 wypadki śmiertelne) (tabela I). Blisko 2/3 z nich ma miejsce podczas prac z udziałem maszyn, narzędzi mechanicznych, ciągników, kombajnów. W tabeli I przedstawiono, opracowane w Biurze Prewencji i Rehabilitacji KRUS, dane o wypadkach śmiertelnych w rolnictwie indywidualnym za lata 1990-2007 z uwzględnieniem ich przyczyn. Najliczniejsza kategoria to przejechanie, uderzenie i pochwycenie przez środek transportu w ruchu (34% wszystkich wypadków śmiertelnych). Wypadki drogowe w tej kategorii są najliczniejszą grupą i dotyczą zarówno pieszych, rowerzystów, kierowców samochodów osobowych, rolniczych samochodów ciężarowych, jak też kierowców ciągników rolniczych poruszających się po drogach publicznych. W wielu tych wypadkach okolicznościami sprzyjającymi ich zaistnieniu jest niedostosowanie naszych dróg do tak dużej liczby ich użytkowników. Brak pasów ruchu dla pojazdów wolnobieżnych, chodników dla pieszych to tylko najbardziej widoczne braki. Ale wiele tych wypadków to skutek korzystania z dróg przez rolników w sposób niezgodny z przepisami o ruchy drogowym- poruszanie się pojazdami niesprawnymi technicznie, nieoświetlonymi, nieoznakowanymi właściwie. Nowy sprzęt, nabywany obecnie musi spełniać wymogi dopuszczenia do poruszania się po drogach publicznych. Nie zawsze rolnik dba o zachowanie tych warunków technicznych- nie konserwuje, nie naprawia instalacji elektrycznej, nie sprawdza sprawności hamulców, nie dba o czystość i widoczność elementów ostrzegawczych maszyny. W przypadku starego sprzętu rolnicy nie starają się go dostosować do wymogów dopuszczenia do ruchu. Problem wypadków komunikacyjnych ma charakter cywilizacyjny, a nie jest zjawiskiem lokalnym czy specyficznym dla określonych grup społecznych. Te kilkadziesiąt wypadków śmiertelnych (ok. 40) wśród rolników stanowi poniżej 1% spośród ok. 5000 wypadków śmiertelnych na polskich drogach do jakich dochodzi w ciągu roku. Minimalizacja zagrożeń komunikacyjnych jest więc problemem ogólnospołecznym i angażuje wiele instytucji, agend rządowych, samorządowych i organizacji społecznych. Działania prowadzone są zarówno w kierunku profilaktyki technicznej- coraz bezpieczniejsze 173 pojazdy; profilaktyki społecznej- coraz bardziej restrykcyjne akty prawne i kontrola ich przestrzegania, oraz psychoprofilaktyki- uświadamianie zagrożeń, kształtowanie postaw i zachowań bezpiecznych u użytkowników dróg. Drugą najliczniejszą grupę wypadków śmiertelnych w kategorii przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez środek transportu w ruchu jest śmierć pod przewróconym ciągnikiem. Rocznie ginie w ten sposób około 20 rolników. Ciągniki rolnicze używane są często do prac polowych lub transportowych w terenie pagórkowatym, górzystym, na pochyłościach, na wzniesieniach, na śliskim podłożu, obciążone zawieszonymi na podnośniku maszynami lub popychane załadowanymi przyczepami, co sprzyja przesunięciu środka ciężkości utracie stabilności i wywróceniu. Pozbawione bezpiecznych kabin lub ram ochronnych wywracające się ciągniki przygniatają kierowcę, a niekiedy dodatkowych pasażerów ciągnika lub osoby postronne. Wprawdzie od 1994 roku noworejestrowane ciągniki muszą posiadać bezpieczną kabinę lub ramę ochronną, lecz nadal wiele starszych ciągników pracuje bez takich zabezpieczeń. Przyczynami przewrócenia się nawet na niewielkich nierównościach terenu może być zbyt szybka jazda, niewłaściwe hamowanie, brak zblokowania pedałów hamulca, zbyt lekki w stosunku do ładunku ciągnik, niewłaściwe rozłożenie ładunku, śliskie podłoże itp. Aby zminimalizować ryzyko wywrócenia się ciągnika należy przestrzegać m.in. następujących zasad: • Podczas wjeżdżania pod górę należy przed wzniesieniem wybrać odpowiedni bieg eliminując potrzebę zmiany biegów w czasie podjazdu. Natomiast przed rozpoczęciem zjazdu z góry należy wybrać odpowiedni bieg, tzn. taki sam jak przy podjeżdżaniu pod górę aby zapewnić odpowiednie hamowanie silnikiem. • Maksymalny kąt nachylenia zbocza, po którym można wjeżdżać i zjeżdżać ciągnikiem bez przyczepy wynosi 18 stopni a z załadowaną przyczepą 5 stopni. • Zjeżdżać z góry należy prosto w dół w miejscu o najmniejszym nachyleniu a nie w poprzek wzniesienia. • Zawracać należy na szczycie, a nie na boku wzniesienia. Jeśli technologia np. uprawy ziemi wymaga zawracania na boku wzniesienia należy: 1. dojeżdżając do końca pola skręcać łagodnych łukiem w dół 2. cofnąć tyłem pod górę 3. łagodnym łukiem wjechać na zbocze. 174 Aby zminimalizować ryzyko śmierci lub poważnego urazu kierowcy i ewentualnych pasażerów podczas wywrócenia ciągnika należy wprowadzić obowiązek wyposażenia wszystkich ciągników rolniczych w bezpieczne kabiny. W kabinach ciągników nie należy przewozić luzem ciężkich narzędzi, ostrych przedmiotów. Drzwi i sufit kabiny powinny chronić kierowcę przed wypadnięciem w czasie wywrócenia się ciągnika. Drugą pod względem śmiertelności kategorią wypadków w rolnictwie (16,3% wszystkich wypadków śmiertelnych) są upadki osób; w głównej mierze upadki z wysokości. Upadki z wysokości podczas korzystania z drabin, schodów, włazów ściennych lub sufitowych, przyczep, wozów, rusztowań, podestów mają najczęściej swe źródło w brakach technicznych tych urządzeń. Drabiny są nieodpowiedniej długości, pozbawione zaczepów chroniących przed odchyleniem do tyłu, bez antypoślizgowych zakończeń podłużnic, osłabione ze względu na niewłaściwe przechowywanie lub techniczne zużycie. Schody pozbawione są poręczy, zastawione różnymi przedmiotami, zanieczyszczone, śliskie. Włazy nie posiadają uchwytów dla rąk wchodzącego lub schodzącego pracownika, barierek ochronnych, chroniących przed wpadnięciem do otworu. Obok tych wymienionych przykładowo przyczyn technicznych upadków osób z wysokości również sposób wykonywania prac, a więc zachowanie samego poszkodowanego lub osób współpracujących, bywa częstym źródłem wypadku. Przewożenie osób na załadowanych przyczepach, ruszanie pojazdem bez uprzedzenia osób przewożonych, wchodzenie lub schodzenie z pojazdu, maszyny, kombajnu w ruchu niejednokrotnie kończy się śmiercią z powodu upadku i przejechania przez ciągnik, przyczepę, maszynę. Gdy do upadku dochodzi na ruchliwej drodze publicznej może nastąpić przejechanie przez inne pojazdy. Profilaktyka w obrębie tej kategorii wypadków powinna się koncentrować na ergonomicznych aspektach wyposażenia gospodarstw rolnych w dostosowane do potrzeb i zarazem bezpieczne drabiny, schody optymalnie skonstruowane pod kątem nachylenia ich biegu, wysokości i szerokości stopni, zaopatrzone w mocne i wygodne poręcze. Wtórnym wobec tych elementów technicznej profilaktyki wydaje się być problem właściwego użytkowania dobrego sprzętu, dbania o jego stan techniczny, konserwację, czyszczenie, zabezpieczenie miejsc pracy. Dbałość ze strony rolników o wyposażenie gospodarstw w bezpieczne sprzęty i urządzenia, o ergonomię obejścia gwarantuje bezpieczne zachowania. Są to bowiem elementy składowe tej samej postawy człowieka w procesie pracy. Zakup lub wykonanie bezpiecznego urządzenia wynika na ogół z wewnętrznej potrzeby, gdyż nie ma w polskim rolnictwie indywidualnym nakazu jego posiadania pod groźbą kary. 175 Na trzecim miejscu pod względem liczby ofiar śmiertelnych w rolnictwie indywidualnym (12,1%) znajdują się wypadki polegające na pochwyceniu i uderzeniu przez ruchome części maszyn i urządzeń. Najbardziej niebezpiecznym elementem okazują się wały przegubowo- teleskopowe, niejednokrotnie pozbawione właściwych osłon. Fabrycznie montowane plastikowe osłony często na skutek niewłaściwej eksploatacji ulegają zniszczeniu a odkryty, obracający się wał pociąga i nawija wszystko co znajduje się w jego pobliżu z mocą równą mocy ciągnika. Pochwycony za ubranie człowiek nie ma szans przeciwstawić się tej sile, chyba, że uwolni się z nawijającej się na wał odzieży. Bardzo niebezpieczne jeśli chodzi o tę kategorię wypadków są rozrzutniki obornika nie tylko z uwagi na pracujący nad zaczepem wał przekazu mocy, ale również ze względu na wirujące roztrząsacze adaptera. Do wypadków pochwycenia i poturbowania dochodzi najczęściej podczas czyszczenia lub mycia rozrzutnika przy włączonym napędzie. Również pozbawione osłon przekładnie, łańcuchy, pasy, wirujące części maszyn i urządzeń są przyczyną wielu śmiertelnych wypadków. Taką niebezpieczną, powszechnie używaną w gospodarstwach maszyną jest pilarka tarczowa. Nieosłonięta tarcza piły, brak klina rozszczepiającego, nieosłonięty pas napędowy to najczęstsze wady konstrukcyjne tych urządzeń, wykonanych gospodarczym sposobem, często przez samych rolników. Prasy do słomy, kosiarki rotacyjne, kombajny do zbioru ziemniaków, buraków, ze względu na wiele ruchomych, przesuwających się, wirujących bądź tnących elementów są również przyczyną wielu wypadków śmiertelnych. Aby zminimalizować zagrożenie wypadkami w wyniku pochwycenia i uderzenia przez części ruchome maszyn i urządzeń należy: • Zadbać o osłonięcie aktywnych części maszyn w takim stopniu w jakim jest to technicznie możliwe i wskazane. • Fabrycznie montowane osłony po każdorazowym ich zdjęciu podczas konserwacji lub naprawy maszyny powinny być ponownie założone i zamocowane na stałe. • Osłony uszkodzone, zniszczone, zużyte należy zastąpić nowymi. • Pilarki tarczowe muszą być wyposażone w osłonę tarczy piły nad i pod stołem roboczym oraz klin rozszczepiający za tarczą piły zapobiegający zakleszczeniu i rozrzutowi ciętego materiału. 176 Upadek przedmiotów to kategoria odpowiadająca za około 5% wszystkich wypadków śmiertelnych w rolnictwie indywidualnym. Do tego typu wypadków dochodzi najczęściej podczas ścinania drzew na skutek przygniecenia przez spadający pień, lub uderzenia przez gałęzie. I nie dotyczy to tylko osób bezpośrednio dokonujących ścinki, ale także osób przebywających w zasięgu korony padającego drzewa. Brak orientacji co do tego zasięgu, zmiana kierunku spadania podciętego drzewa, brak ostrzeżenia, zagapienie się nie pozwalają w porę na ucieczkę przed niebezpieczeństwem. W tej samej grupie wypadków znalazły się zdarzenia wywołane niespodziewanym podmuchem silnego wiatru i śmierci na skutek uderzenia przez przemieszczające się przedmioty i otwierające się z impetem drzwi lub bramy. Niezabezpieczone przed samoczynnym opadaniem elementy maszyn podniesione na czas naprawy (skrzynie ładunkowe przyczep, hedery kombajnów, maszyny zawieszone na podnośniku ciągnika) śmiertelnie przygniotły naprawiających. Również niekiedy przyczyną śmierci jest przygniecenie przez przedmioty podczas ich załadunku na przyczepy, wozy, samochody lub podczas ich rozładunku (2,6% wszystkich wypadków śmiertelnych). Aby ograniczyć liczbę śmiertelnych wypadków na skutek upadku przedmiotów: • Ścinka dużych drzew winna być wykonywana tylko przez przeszkolone zespoły pracowników. • Załadunek lub rozładunek ręczny albo mechaniczny ciężkich przedmiotów, zwłaszcza, gdy jest wykonywany zespołowo musi mieć ściśle ustalony plan i sposób kolejno wykonywanych czynności. • Na czas naprawy podniesionych elementów lub maszyn należy je zabezpieczyć przed samoczynnym opadaniem. • Drzwi, wrota, bramy winny być unieruchomione i zabezpieczone przed poruszaniem przez podmuchy wiatru. Uderzenie, przygniecenie, pogryzienie przez zwierzęta jest piątą pod względem częstości wypadków śmiertelnych przyczyną (4,1% wszystkich wypadków śmiertelnych). Szczególnie niebezpieczne są samce rozpłodowe- ogiery, buhaje, knury, a także matki karmiące swe młode. Zachowania tych zwierząt ulegają zmianie w różnych okresach ich życia i okolicznościach nawet w stosunku do osób im znanych. Nieprzygotowane na takie 177 reakcje osoby, stale je obsługujące, często są bezbronne i zaatakowane pierwszym, niespodziewanym, raptownym impetem tracą równowagę lub przytomność. Brak w pobliżu innych osób, które mogłyby pomóc w opuszczeniu miejsca upadku pogłębia zagrożenie. Nie bez znaczenia jest też w tych sytuacjach kondycja, siła i sprawność osoby obsługującej; ludzie starsi i dzieci są bardziej zagrożone poturbowaniem niż silni, młodzi mężczyźni. Nieergonomiczne rozwiązania konstrukcyjne obór, stajni, chlewów i konieczność wchodzenia między zwierzęta, prowadzenie na uwięzi kilku sztuk równocześnie, to również okoliczności sprzyjające powstawaniu niebezpiecznych sytuacji. Profilaktyka wypadków z udziałem zwierząt powinna koncentrować się następujących m.in.. zasadach: • Zwierząt nie należy się bać, lecz w czasie ich pielęgnacji, karmienia należy zachować ostrożność, kierując się zasadą ograniczonego zaufania. • Do obsługi i pielęgnacji dorosłych rozpłodników powinni być angażowani silni i zdrowi mężczyźni. • Stanowiska dla zwierząt powinny być tak skonstruowane, aby nie było konieczności wchodzenia pomiędzy duże sztuki, np. podczas ich karmienia. Ponieważ decyzjami Sądu Najwyższego w 1993 roku za wypadek przy pracy uznano „nagłe zachorowania”, których przyczyną są warunki, okoliczności lub sposób wykonywania pracy, w tabeli zbiorczej wypadków śmiertelnych w rolnictwie indywidualnym KRUS umieszcza również tę kategorią wypadków. Nagłe zachorowania stanowią 12,3% wszystkich przypadków śmierci rolników indywidualnych podczas wykonywania prac rolnych lub po ich zakończeniu. Najczęściej w tej kategorii wypadków znajdują się zawały serca, do których dochodziło na skutek nadmiernego w stosunku do stanu zdrowia wysiłku oraz stresu. Nagłe zatrzymanie krążenia, tętniak aorty, zator tętnicy płucnej też na ogół kończą się śmiercią w przypadku braku natychmiastowej pomocy medycznej, o którą trudno w odległych terenach rolniczych lub wówczas, gdy rolnik wykonuje prace z dala od domu, sam, pozbawiony możliwości wezwania pomocy. Śmierć na skutek nagłego zachorowania to także wszystkie przypadki wylewu krwi do mózgu (udar mózgu, zawał mózgu) zakłócenia neurologiczne w istotnych dla życia okolicach centralnego systemu nerwowego lub śmierć w wypadku drogowym, w pracach transportowych na skutek utraty przytomności czy zaburzeń świadomości. 178 *** Na zaistnienie każdego wypadku składa się szereg bezpośrednich i pośrednich przyczyn, okoliczności- fatalny zbieg zdarzeń- ale też zachowań ludzkich. Nie wystarczy więc tylko doskonalenie techniki, aby ograniczyć liczbę wypadków, lecz trzeba też a może nawet przede wszystkim zmieniać mentalność użytkowników w kierunku umiejętnego korzystania z osiągnięć współczesnej cywilizacji technicznej. Literatura 1. Bujak F. Solecki L. (red.) (2007) Wypadki w rolnictwie- dynamika zmian w ostatniej dekadzie. IMW Lublin 2. Bujak F. (1998) Wypadkowość w rolnictwie indywidualnym. w: Zagrożenia zdrowotne w wypadkowość w rolnictwie. IMW Lublin, s. 93-103 3. Lundqvist P Pintzke S. (2007) Wypadki zawodowe w rolnictwie szwedzkim. w: Wypadki w rolnictwie- dynamika zmian w ostatniej dekadzie red. F. Bujak, L. Solecki. IMW Lublin, s 74-80 4. Safety and health in agriculture. (2000) Report VI (1) 88 th Session 30 May- 15 June 2000. International Labor Office Genewa 5. Zagórski J. Lachowski S. (red.) (1998) Zagrożenia zdrowotne i wypadkowość w rolnictwie. IMW Lublin 6. Zagórski J. (red.) (1996) Wypadkowość w rolnictwie. IMW Lublin 7. Zagórski J. (red.) (1994) Ergonomia i higiena pracy w rolnictwie. IMW Lublin 179 Tabela I Liczba wypadków śmiertelnych w rolnictwie indywidualnym w latach 1990-2007 (wg decyzji powodujących wypłatę jednorazowych odszkodowań) Wyszczególnienie Ogółem w tym: Upadek osób Upadek przedmiotów Zetknięcie się z ostrymi narzędziami ręcznymi i in. ostrymi przedmiotami Uderzenie, przygniecenie przez materiały i przedmioty transportowane mechanicznie lub ręcznie Przejechanie, uderzenie, pochwycenie, przez środek transportu w ruchu Pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń Uderzenie, przygniecenie, pogryzienie przez zwierzęta Pożar, wybuch, działanie sił przyrody Działanie skrajnych temperatur Działanie materiałów szkodliwych Nagłe zachorowania Inne zdarzenia 1990 399 1991 361 1992 304 1993 286 1994 316 1995 318 1996 250 1997 334 1998 288 1999 257 2000 216 2001 220 2002 209 2003 211 2004 173 2005 128 2006 123 2007 94 89 19 X 75 21 X 64 12 X 51 9 2 53 14 2 48 10 0 46 7 2 46 13 2 45 13 1 29 14 2 32 12 2 35 14 0 25 18 2 31 13 4 34 8 0 13 6 0 19 9 0 9 7 1 X X X 24 18 6 8 10 4 5 3 5 1 3 4 1 1 0 122 114 97 65 108 116 73 109 111 84 84 75 78 63 66 57 38 34 39 33 26 22 17 25 20 28 26 20 13 11 17 16 16 8 9 6 38 17 13 12 11 6 9 16 8 10 8 10 11 7 4 5 3 2 X X X 9 8 6 6 11 4 11 7 9 11 8 2 1 1 3 2 3 3 5 9 6 2 1 3 5 1 2 0 6 0 1 4 1 4 5 0 4 1 1 0 2 1 3 2 1 0 0 0 0 0 0 X 87 X 93 X 77 23 66 20 57 30 68 36 37 61 37 31 40 42 31 31 20 30 29 21 23 33 29 16 20 18 19 29 14 17 15 X- pozycje wprowadzone po raz pierwszy do statystyki w 1993 r. Opracowano w Biurze Prewencji i Rehabilitacji na podstawie sprawozdań statystycznych KRUS- 15 180 III. REKOMENDACJE DLA POLITYKI RZĄDU W ZAKRESIE BHP W ROLNICTWIE INDYWIDUALNYM Przedstawiona w niniejszym opracowaniu charakterystyka dorobku w zakresie bhp w rolnictwie indywidualnym pokazuje, że wiele instytucji rządowych i pozarządowych podejmuje działania służące ochronie zdrowia i życia osób pracujących w gospodarstwach rolnych. Zakres tej działalności ograniczony jest głównie do prewencji w zakresie bezpiecznej pracy, przybierającej formę szkoleń, konkursów, popularyzacji wiedzy w postaci rozprowadzania materiałów edukacyjnych itp. Jest to bardzo istotny wkład w poprawę warunków bezpiecznej pracy w rolnictwie indywidualnym i eliminowanie zagrożeń z nią związanych, czego efektem jest stale malejąca liczba wypadków przy pracach rolnych oraz malejąca liczba ofiar śmiertelnych. Należy jednak zauważyć, że pomimo podejmowanych inicjatyw wskaźniki wypadkowości w rolnictwie indywidualnym są ciągle wyższe niż w innych sektorach gospodarki. Trudno jest znaleźć w polskim piśmiennictwie naukowym prace dotyczące świadomości rolników, co do zagrożeń związanych z wykonywaną przez nich pracą. Jednakże wspomniany wysoki wskaźnik wypadkowości oraz osobiste doświadczenia pracowników Instytutu Medycyny Wsi, które zdobyli podczas prowadzenia badań terenowych, wskazują na niski poziom wiedzy rolników w tym zakresie oraz na brak ukształtowanej w środowisku wiejskim kultury bezpiecznej pracy. Wg Cieża [Cież 2002] przyczyn takiego stanu należy upatrywać się w m.in. w utrwalonej mentalności rolników, a także w sytuacji ekonomicznej rolników indywidualnych. Przedmiotem zainteresowań naukowych pracowników IMW były opinie młodzieży kończącej szkoły rolnicze, a zatem potencjalnych przyszłych rolników, o bezpieczeństwie pracy w rolnictwie [Bujak 2007]. Z badań tych wynika, że abiturienci szkół rolniczych prezentują niezbyt wysoki poziom wiedzy na temat najistotniejszych zagrożeń związanych z pracą w gospodarstwach rolnych. W ich opinii praca ta jest ciężka, brudna i nieopłacalna, ale nie jest szkodliwa. Za główne czynniki zwiększające ryzyko wypadkowe badani uczniowie uznali niewłaściwe użytkowania kombajnu zbożowego i kosiarki rotacyjnej. Natomiast zbyt rzadko postrzegali oni zagrożenia wypadkowe związane z pracami na wysokości, pracami pilarką tarczową, piłą łańcuchową, sadzarką do ziemniaków. Tylko co dziesiąty badany uczeń za przyczynę wypadków podał nieprzestrzeganie przepisów bhp. Wyniki te jednoznacznie 181 wskazują, na konieczność podjęcia zaawansowanych działań edukacyjnych w zakresie bhp w rolnictwie wśród uczniów, którzy kształcą się w szkołach o profilu rolniczym. Niski poziom wiedzy rolników na temat zagrożeń związanych w wykonywaną pracą w połączeniu z faktem, że rolnicy indywidualni, jako osoby samozatrudniające się, nie podlegają Kodeksowi Pracy obowiązującemu w polskim ustawodawstwie to bez wątpienia jedna z najistotniejszych przyczyn wysokiego wskaźnika wypadkowości przy pracach rolnych i chorób zawodowych związanych z pracą w rolnictwie. Mając na uwadze rangę problemu wynikającego z niewystarczającego bezpieczeństwa pracy rolników indywidualnych, co podkreślała Europejska Federacja Związków Zawodowych Sektora Rolnego w swej Proklamacji Lepsza ochrona zdrowia i bezpieczeństwa pracowników sektora rolnego oraz postanowienia zawarte w Europejskiej Karcie Społecznej, należy podjąć starania o dokonanie zmian legislacyjnych przyznających rolnikom prawa i obowiązki na wzór pracowników zatrudnionych poza rolnictwem, aczkolwiek specyficzne dla tej tylko kategorii zawodowej. Zdaniem Instytutu Medycyny Wsi należy: 1. Wdrożyć system promocji bezpiecznej pracy w rolnictwie indywidualnym wraz z obligatoryjnym nadzorem nad warunkami pracy, przy respektowaniu podstawowych praw obywatelskich wynikających z poszanowania prywatności i swobodnego dysponowania własnością. 2. Zapewnić rolnikom indywidualnym obligatoryjną profilaktyczną opiekę zdrowotną w związku z ich pracą. 3. Objąć dzieci i młodzież szkolną, mieszkającą na wsi oraz uczniów szkół rolniczych systemem edukacji w zakresie promocji bezpiecznej pracy w gospodarstwach rolnych oraz zdrowego stylu życia. 4. Wprowadzić obligatoryjnie zagadnienia bhp w rolnictwie na kierunkowych uczelniach wyższych. W celu skutecznej realizacji wymienionych powyżej zaleceń, konieczne jest stworzenie aktu prawnego dotyczącego Ochrony zdrowia rolnika, który w sposób kompleksowy będzie regulować zagadnienia związane z pracą, opieką medyczną, promocją bhp w rolnictwie i edukacją w tym zakresie. • Wprowadzenie tego aktu prawnego będzie wymagało ścisłej współpracy wielu instytucji, które już obecnie prowadzą działalność na rzecz ochrony pracy rolnika 182 indywidualnego (m.in. KRUS, PIP, PIS, IMW, MRiRW, MZ), ale również włączenia innych organów państwowych, jak np. MEN i MNiSzW. • Wydaje się koniecznym powiązanie systemu ubezpieczeń rolników z ochroną zdrowia (badania wstępne i okresowe na wzór k.p.) oraz uzależnienie wypłacania świadczeń wypadkowych i wydawania orzeczeń o chorobach zawodowych w powiązaniu z przestrzeganiem przepisów bhp podczas prac rolnych, obligatoryjnie nadzorowanych przez PIP, w powiązaniu z KRUS i PIS. • Istotnym elementem ustawy powinno być zapewnienie rolnikom indywidualnym bezpłatnych, systematycznych szkoleń z zakresu bhp (na wzór k.p.). • Nieodzowne jest włączenie MEN w działalność edukacyjną na poziomie szkolnym oraz MNiSzW – akademickim, gdyż wiadomym jest, że przyswajanie wiedzy, mającej na celu kształtowanie postaw prozdrowotnych powinno odbywać się od najmłodszych lat życia dziecka, a następnie wiedza ta powinna być utrwalana w kolejnych etapach nauki i życia. • Obowiązkiem rolnika będzie prowadzenie gospodarstwa, w którym będą przestrzegane ustawowo określone przepisy bhp. • Konsekwencją nieprzestrzegania przez rolnika ww przepisów, stwierdzone podczas kontroli powołanych do tego organów, będzie nałożenie kary. • Ważnym czynnikiem motywującym rolnika do prowadzenia gospodarstwa zgodnie z zasadami bhp może być uzależnienie wsparcia finansowego i jego wielkości (dopłat) od przestrzegania wymogów bezpieczeństwa wykonywanych czynności i warunków pracy w danym gospodarstwie. Taki zestaw zaleceń zawarty jest m.in. w Minimalnych wymaganiach wzajemnej zgodności (cross-compliance) dla gospodarstw rolnych. 183 Literatura: 1. Bujak F., Opinie młodzieży kończącej szkoły rolnicze o bezpieczeństwie pracy w rolnictwie, w: Wypadki w rolnictwie – dynamika zmian w ostatniej dekadzie, red. L. Solecki i F. Bujak, IMW, Lublin 2007 2. Cież J., O konieczności kształtowania świadomości ergonomicznej i tworzenia kultury bezpiecznej pracy wśród polskich rolników, w: Aktualny stan ergonomii w rolnictwie – potrzeby na przyszłość, red. L. Solecki, IMW, Lublin 2002 184 IV. PROPOZYCJA NOWYCH ZASADY OCHRONY ZDROWIA I ŻYCIA W GOSPODARSTWIE ROLNYM W 2008 r. KRUS zaktualizował zasady ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym (załącznik 1). Odnoszą się one m.in. do technicznych środków produkcji rolnej, bezpieczeństwa przy stosowaniu środków ochrony roślin, obsłudze zwierząt gospodarskich, pracy na wysokości lub w zagłębieniach. Wśród zasad znajdują się również sposoby postępowania w razie wypadku przy pracy rolniczej. Mając na względzie specyfikę pracy i życia w zagrodzie wiejskiej oraz związane z nią zagrożenia zdrowia należy poszerzyć zakres zasad chroniących rolników przed negatywnymi następstwami tych zagrożeń. W związku z tym poniżej zmieszczono propozycję nowych zasad, o które, zdaniem pracowników IMW, należałoby poszerzyć te obecnie obowiązujące. I. ZASADY OCHRONY ZDROWIA ROLNIKA PRZED ZAGROŻENIEM PYŁOWYM W ŚRODOWISKU PRACY a) Profilaktyka techniczna 1. Konieczne jest usuwanie pyłu emitowanego bezpośrednio w miejscu jego powstawania i z przestrzeni oddechowej (systemy wentylacyjne, usuwanie szkodliwego pyłu z powietrza metodą mgielną ("fogging")). 2. Należy izolować źródła pyłu od pracującego rolnika (uszczelnianie przewodów transportujących surowiec, instalowanie osłon przy maszynach czyszczących i młócących, emitujących duże ilości pyłu. 3. Należy izolować rolnika od strefy zapylonej (ciągniki i maszyny samojezdne powinny być zaopatrzone w kabiny pyłoszczelne, klimatyzowane z nawiewem świeżego filtrowanego powietrza.). b) Profilaktyka technologiczna 1. Należy zapobiegać rozwojowi drobnoustrojów i roztoczy w składowanych surowcach poprzez: - Szybki zbiór zboża i siana z pól, - Suszenie przemokniętych pasz za pomocą wentylatorów, lub przenośnych suszarni. 185 - Właściwe przechowywanie surowców roślinnych (zboża, siana, tytoniu i innych surowców) w warunkach niskiej temperatury i wilgotności. - Stosowanie nowych technologii przechowywania pasz w atmosferze dwutlenku węgla (CO2) w hermetycznych silosach lub przechowywania i konserwacji pasz objętościowych. 2. Należy niszczyć drobnoustroje i rozkruszki metodami chemicznymi i fizycznymi. c) Konieczne jest stosowanie indywidualnych środków ochronnych (ochron osobistych) - sprzętu filtrującego w postaci: masek, półmasek, respiratorów klasy P1, P2 i P3. II. ZASADY PROFILAKTYKI I ZWALCZANIA CHORÓB ODZWIERZĘCYCH Zasady ogólne: 1. Należy prowadzić szczepienia ochronne wśród zwierząt (wścieklizna, różyca). 2. Należy stosować odpowiednią dezynfekcję pomieszczeń hodowlanych i sprzętu, zwłaszcza przy podejrzeniu istnienia choroby odzwierzęcej. 3. Należy zwalczać gryzonie na obszarach ognisk chorób odzwierzęcych (wścieklizna, leptospiroza, borelioza, kleszczowe zapalenie mózgu, tularemia). 4. Konieczne jest ograniczenie zapylenia w pomieszczeniach gospodarskich oraz udoskonalenie wentylacji i urządzeń wentylacyjnych (w przypadku ryzyka zakażeń ornitozą, gorączką Q, tularemią) oraz wkładanie masek w przypadku wykonywania czynności połączonych z dużą ekspozycją na pyły roślinne i zwierzęce. 5. Możliwe jest używanie w pracach rolnych tylko tych osadów ściekowych, które odpowiadają normom higienicznym. 6. Należy stosować odzież ochronną i środki ochrony osobistej, tj.: rękawice gumowe, gumowe buty, gumowe fartuchy i okulary ochronnych przy pracach ze zwierzętami podejrzanymi o zakażenie (zarażenie) patogenami wywołującymi zoonozy lub o nosicielstwo. Kobiety w ciąży i dzieci nie powinny w żadnym wypadku uczestniczyć w takich czynnościach. 7. Należy unikać spożywania produktów pochodzenia zwierzęcego (mleko, mięso) poddanych niedostatecznej obróbce termicznej (zapobiega to zachorowaniom m.in. na kleszczowe zapalenie mózgu, włośnicę, toksoplazmozę, gruźlicę odzwierzęcą). 8. Konieczne jest prawidłowe opatrywanie ran i skaleczeń w czasie pracy rolnej w celu zapobieżenia zakażeniom przyrannym (wścieklizna, tężec, różyca, toksoplazmoza). 186 9. Powinno się systematycznie wykonywać badania (monitoring) środowiska pracy i rezerwuaru zwierzęcego (badania mikrobiologiczne, serologiczne). W profilaktyce brucelozy podstawę stanowią okresowe (dwukrotnie w ciągu roku) badania serologiczne bydła po ukończeniu 6 miesiąca życia oraz natychmiastowa likwidacja zwierząt serologicznie dodatnich. 10. Rolnik powinien poddawać się szczepieniom przed i/lub poekspozycyjnym (kleszczowe zapalenie mózgu, tężec, wścieklizna). 11. Niezbędne jest szybkie powiadamianie służb weterynaryjnych o pojawieniu się zmian zapalnych czy wypadaniu sierści (zakażenia grzybicze), unikanie bezpośredniego kontaktu z takimi zwierzętami oraz odizolowanie chorych zwierząt od zdrowych osobników. Zapobieganie i zwalczanie BSE i CJD obejmuje: 1. Karmienie bydła paszami naturalnymi, tj. zastąpienie mączek mięsno-kostnych (szczególnie nieznanego pochodzenia) zamiennikami roślinnymi 2. Poddawanie utylizacji w wysokiej temperaturze padłego bydła 3. Zakaz eksportu bydła, wołowiny i przetworów mięsnych z krajów, w których wystąpiła choroba „szalonych krów” 4. Obserwacja bydła i zgłaszanie do służb weterynaryjnych przypadków podejrzenia o BSE (zwłaszcza ze strony układu nerwowego) 5. Badanie w kierunku BSE wszystkich sztuk bydła z grup zwiększonego ryzyka zachorowania. 6. Obligatoryjne badanie bydła powyżej 30 miesiąca życia, które padło lub zostało poddane ubojowi. 7. Unikanie spożywania mięsa wołowego od zwierząt powyżej 30 tygodnia życia, które nie było badane na obecność choroby prionowej W profilaktyce ptasiej grypy należy: 1. Unikać kontaktu z wszelkim ptactwem niezależnie od jego stanu zdrowia (zwłaszcza tam, gdzie występują duże skupiska drobiu, kurnik, fermy). 2. Poddawać obróbce termicznej (powyżej 70 ºC) mięso drobiowe i jaja. 3. W przypadku stwierdzenia na danym terenie zakażenia ptaków wirusem ptasiej grypy wprowadzić zakaz sprzedaży ptactwa na targowiskach, organizowania targów, wystaw 187 (pokazów) ptaków. Dopuszczalne jest przebywanie ptaków na otwartej przestrzeni, ale w miejscu ogrodzonym, zabezpieczającym kontakt z innymi ptakami. 4. W przypadku podejrzenia zakażenia ptaków wirusem ptasiej grypy istnieje obowiązek niezwłocznego poinformowania ze strony posiadaczy ptactwa służb weterynaryjnych. 4. Pojemniki zawierające karmę dla ptaków zabezpieczyć przed dostępem dzikich ptaków. 5. Unikać czyszczenia pomieszczeń gospodarskich wodą spoza gospodarstwa, a także nie poić taką wodą drobiu. Profilaktyka zakażeń laseczką wąglika jest ściśle związana z nadzorem weterynaryjnym chorych zwierząt i obejmuje, tj.: 1. Niszczenie zwłok padłych zwierząt (spalanie, zakopywanie na głębokość, co najmniej 2 metrów). 2. Ewentualne biotermiczne odkażanie nawozu pod nadzorem lekarza weterynarii. Osoby narażone na kontakt środowiskowy z zakażonym materiałem zwierzęcym powinny być poddane szczepieniom ochronnym. W profilaktyce wścieklizny należy uwzględnić: 1. Możliwość przeprowadzenia szczepień przedekspozycyjnych osób z grup ryzyka (służba weterynaryjna, hodowcy zwierząt, pracownicy eksploatacji lasu) w dniach: 0, 7, 28 i dawką przypominającą co 2 lata (szczegółowych informacji dotyczących szczepień przed i po ekspozycyjnych ludzi przeciwko wściekliźnie udzielają działy epidemiologii stacji sanitarno-epidemiologicznych). 2. Prawidłowe opatrywanie ran po pogryzieniu, podrapaniu, poślinieniu przez każde zwierzę domowe lub dzikie, a także o jak najszybszym poddaniu się szczepieniom po powstaniu podejrzenia o zakażenie wirusem wścieklizny. 3. Masowe szczepienia psów, kotów oraz zwierząt dzikich. Również w profilaktyce zakażeń laseczką tężca istnieje możliwość szczepień profilaktycznych osób dorosłych z grup wysokiego ryzyka, którym zaleca się przyjmowanie dawek przypominających anatoksyny przeciwtężcowej w odstępach 8letnich po szczepieniu podstawowym lub szczepienie podstawowe według schematu zalecanego przez producenta szczepionki. 188 Zapobieganie toksoplazmozie w tym środowisku polega m.in. na: 1. Prawidłowym opatrywaniu ran i skaleczeń. 2. Niespożywaniu mięsa (wieprzowego) poddanego niedostatecznej obróbce termicznej, w którym mogą znajdować się formy rozwojowe Toxoplasma gondii jak również na dokładnym myciu produktów warzyw uprawianych w ogródkach przydomowych, gdyż mogą one być zanieczyszczone kałem kocim, w którym mogą być obecne oocysty pierwotniaka T. gondii. Podstawę zwalczania brucelozy stanowią: 1. Okresowe badania serologiczne oraz natychmiastowa likwidacja zwierząt serologicznie dodatnich. 2. Poddawanie obróbce termicznej mleka i mięsa. 3. Stosowanie odzieży ochronnej podczas udzielania pomocy porodowej zwierzętom. 4. Przestrzeganie regularnego wykonywania badań profilaktycznych. Do czynności związanych z profilaktyką gruźlicy u bydła zaliczyć należy: 1. Dochodzenie epidemiologiczne w przypadku podejrzenia lub wystąpienia choroby. 2. Badanie kliniczne zwierząt. 3. Izolacja chorych zwierząt od reszty stada. 4. Badanie poubojowe. W zwalczaniu tularemii, podobnie jak w przypadku innych chorób odzwierzęcych, ważną rolę odgrywa: 1. Współpraca służby zdrowia ze służbą weterynaryjną oraz służbami bhp w rolnictwie i leśnictwie. 2. Sprawne i systematyczne zwalczanie gryzoni w gospodarstwach i na polach (ważne jest także, aby padłe zające były badane w kierunku tularemii). 3. Przestrzeganie zasad bezpieczeństwa pracy zarówno w pracy na roli (przy omłotach, siewach) jak i w lesie. Profilaktyka zachorowań na gorączkę Q polega głównie na: 1. Eliminacji chorych zwierząt, przestrzeganiu zasad sprawnego nadzoru weterynaryjnego w czasie sprowadzania zwierząt z zagranicy. 2. Odkażaniu importowanych skór i wełny. 189 3. Zwalczaniu kleszczy i gryzoni w pomieszczeniach hodowlanych. Przecięcie dróg szerzenia się salmonelloz obejmuje: 1. Zabezpieczenie miejsca pobytu zwierząt przed zakażeniem pałeczkami Salmonella poprzez systematyczną dezynsekcję i deratyzację pomieszczeń hodowlanych, punktów skupów, rzeźni. 2. Prawidłowe unieszkodliwianie nawozu. 3. Ochrona zwierząt przed zakażeniem od zwierząt wprowadzanych z zewnątrz. 4. Ochrona przed zakażeniem pasz i wody używanej podczas uboju i poubojowej obróbki mięsa. Profilaktyka osobista chorób przenoszonych przez kleszcze obejmuje: 1. Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu i opon mózgowordzeniowych (kzm). 2. Stosowanie odpowiedniej odzieży i indywidualnych środków ochrony osobistej. 3. Unikanie spożywania surowego mleka (krowiego, koziego, owczego) i jego przetworów. w którym mogą być obecne wirusy kleszczowego zapalenia mózgu. 4. Stosowanie repelentów (środków odstraszających kleszcze) w czasie wykonywania prac na otwartej przestrzeni. 5. Szybkie i prawidłowe usuwanie kleszczy z powierzchni ciała. III. ZASADY BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY PRZY STOSOWANIU I MAGAZYNOWANIU CHEMICZNYCH ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN ORAZ NAWOZÓW MINERALNYCH Zasady ogólne 1. Należy stosować wyłącznie chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy dopuszczone do obrotu i stosowania na podstawie odrębnych przepisów. 2. Chemiczne środki ochrony roślin i nawozy należy stosować w sposób celowy, zgodnie z etykietą – instrukcją stosowania oraz w sposób zgodny z zasadami dobrej praktyki rolniczej. 3. Wszelkie prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin oraz 190 nawozów należy wykonywać w taki sposób, żeby nie stanowiły zagrożenia dla zdrowia ludzi, zwierząt i środowiska. 4. Prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów mogą być wykonywane przez osoby, które odbyły badania lekarskie przeprowadzone przez uprawnionego lekarza medycyny i posiadają ważne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do wykonywania pracy na określonym stanowisku oraz odbyły odpowiednie przeszkolenie i posiadają ważne świadectwo ukończenia szkolenia w zakresie stosowania tych środków. Środki ochrony roślin zaliczane do bardzo toksycznych lub toksycznych dla człowieka mogą nabywać wyłącznie osoby, które ukończyły szkolenie w zakresie stosowania środków ochrony roślin i posiadają aktualne zaświadczenie o ukończeniu tego szkolenia. Magazynowanie 1. Chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy należy przechowywać w miejscach i pomieszczeniach do tego przeznaczonych, które spełniają wymagania bezpieczeństwa, stosownie do rodzaju i właściwości magazynowanych w nich materiałów. 2. Pomieszczenia zamknięte przeznaczone do składowania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów powinny być wyposażone w: - środki ochrony zbiorowej i indywidualnej odpowiednie do przechowywanych chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów i występujących zagrożeń, - system wentylacji uruchamiany od zewnątrz magazynu, który należy uruchomić zawsze przed wejściem do magazynu, - apteczki pierwszej pomocy w zatruciach chemicznymi środkami ochrony roślin, - tablicę informacyjną zawierającą nazwę, adres i numer telefonu najbliższego ośrodka leczenia zatruć lub oddziału toksykologii, najbliższej stacji pogotowia ratunkowego, innej placówki służby zdrowia lub lekarza medycyny. 3. Magazyn chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów powinien być zamykany i od strony zewnętrznej trwale oznakowane w widoczny sposób znakiem odpowiednim dla rodzaju składowanych w nim chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów. 4. W magazynie chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy wyodrębnić zamykane pomieszczenia: 191 - do przechowywania chemicznych środków ochrony roślin zaliczanych do bardzo toksycznych i toksycznych dla ludzi, - do gromadzenia niepełnowartościowych chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów, pustych opakowań po chemicznych środkach ochrony roślin lub nawozach oraz innych odpadów (np. zużyta odzież ochronna, zużyte środki ochrony indywidualnej, filtry, wkłady itp.) zanieczyszczonych chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami, przeznaczonych do likwidacji. 5. Chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy należy przechowywać w oryginalnych opakowaniach, oznakowane etykietą-instrukcją stosowania środka ochrony roślin producenta. 6. W przypadku konieczności zmiany opakowania, opakowanie zastępcze powinno być szczelne i odporne na działanie środka oraz oznaczone tak, jak oryginalne. 7. W magazynie chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów niedopuszczalne jest: a) palenie tytoniu oraz spożywanie posiłków i napojów poza przeznaczonymi do tego celu pomieszczeniami, b) przechowywanie: - artykułów żywnościowych, - odzieży i przedmiotów osobistego użytku, - nasion i ziaren zbóż nie zaprawionych chemicznymi środkami ochrony roślin, - pasz dla zwierząt, - paliw i materiałów łatwopalnych. 8. Nawozy sprzedawane bez opakowania: a) stałe, z wyjątkiem nawozów zawierających azotan amonowy, mogą być przechowywane luzem, na nieprzepuszczalnym podłożu, pod zadaszeniem lub szczelnie przykryte materiałem wodoszczelnym chroniącym przed wilgocią i opadami atmosferycznymi, b) płynne należy przechowywać w szczelnych, przystosowanych do tego zbiornikach. Transport 1. Załadunek i rozładunek chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy przeprowadzać zgodnie z instrukcją odpowiednią dla określonego materiału w taki 192 sposób, żeby nie stwarzać zagrożeń dla bezpieczeństwa osób wykonujących te czynności. 2. Przy przeładunku tych materiałów luzem należy stosować odpowiednie dla wykonywanej czynności środki ochrony zbiorowej i indywidualnej. 3. Podczas transportowania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów z magazynu na miejsce ich stosowania oraz nie zużytych chemicznych środków ochrony roślin i nawozów oraz opakowań po nich z miejsca ich stosowania do magazynu należy zabezpieczyć je przed pyleniem, rozsypaniem, wylaniem i zamoknięciem a w szczególności przed kontaktem z osobami je transportującymi oraz wydostawaniem się ich poza środek transportu. 4. Środek transportu, którym przewożone są chemiczne środki ochrony roślin, powinien być wyposażony w apteczkę pierwszej pomocy w zatruciach środkami ochrony roślin. 5. Niedopuszczalny jest przewóz osób, zwierząt i materiałów pojazdami, na których znajdują się chemiczne środki ochrony roślin, nawozy lub opakowania po nich. 6. Po zakończeniu transportu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów pojazdy wykorzystywane do tego celu należy oczyścić z pozostałości tych środków. Stosowanie Można stosować wyłącznie środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu oraz zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania, ściśle z podanymi w niej zaleceniami, oraz w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia zdrowia człowieka, zwierząt lub środowiska. Zabiegi środkami ochrony roślin wykonuje się z uwzględnieniem stosowania w pierwszej kolejności metod biologicznych, agrotechnicznych, hodowlanych lub integrowanej ochrony roślin. Zabiegi przy użyciu środków ochrony roślin w produkcji rolnej i leśnictwie mogą być wykonywane przez osoby, które ukończyły szkolenie w zakresie stosowania środków ochrony roślin i posiadają aktualne zaświadczenie o ukończeniu tego szkolenia. 1. Przed przystąpieniem do prac związanych ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów, a) osoby wykonujące te prace winny być dokładnie poinformowane o: - miejscu, czasie i sposobie stosowania chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu, - miejscu i sposobie pobierania wody do zbiornika opryskiwacza lub rozlewacza nawozu, 193 - rodzaju stosowanego chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu, w tym o rodzaju składnika czynnego i jego toksyczności, - wymaganiach dotyczących rodzaju i sposobu użycia środków ochrony indywidualnej, - objawach zatrucia i zasadach udzielania pierwszej pomocy w zatruciach, - postępowaniu z pozostałościami chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu, cieczy roboczej oraz pustymi opakowaniami, - sposobie czyszczenia użytkowanego sprzętu, - postępowaniu w sytuacjach awaryjnych, stwarzających zagrożenie dla życia lub zdrowia pracowników. b) należy: - sprawdzić szczelność i prawidłowość działania narzędzi, urządzeń i maszyn używanych przy ich stosowaniu, - sprawdzić szczelność i sprawność środków ochrony indywidualnej, - usunąć wszelkie usterki a zużyte elementy wymienić na nowe. 2. Chemiczne środki ochrony roślin i nawozy należy stosować w taki sposób, żeby ruch powietrza nie znosił stosowanych środków na wykonujących te prace. 3. Przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin bardzo toksycznych i toksycznych należy zapewnić kontakt wzrokowy lub głosowy z osobą wykonującą te prace: - nie rzadziej niż co 2 godziny, jeśli prace wykonywane są na przestrzeni otwartej, - w sposób nieprzerwany, jeśli prace wykonywane są w pomieszczeniu zamkniętym. 4. Przy przygotowywaniu cieczy użytkowej zawierającej chemiczny środek ochrony roślin należy zachować szczególną ostrożność, a w szczególności nie dopuścić do: wdychania pyłu lub oparów stężonego chemicznego środka ochrony roślin, zabrudzenia skóry lub błon śluzowych stężonym chemicznym środkiem ochrony roślin i rozsypania lub rozlania stężonych chemicznych środków ochrony roślin poza naczynia lub urządzenia służące do wykonania zabiegu ochrony roślin. Czynność tę należy wykonywać: - w przeznaczonym do tego miejscu, - stosując środki ochrony indywidualnej, - używając przeznaczonych do tego celu narzędzi. 194 5. Narzędzia służące do przygotowywania cieczy roboczej zawierającej chemiczny środek ochrony roślin powinny być: - trwale oznakowane w widoczny sposób odpowiednim znakiem, określonym w odrębnych przepisach jako materiał toksyczny, - w czasie użytkowania zabezpieczone przed osobami postronnymi, - przechowywane w zamkniętym pomieszczeniu razem ze środkami ochrony roślin. 6. Niedopuszczalne jest używanie tych narzędzi do wykonywania innych czynności. 7. Prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy wykonywać sprzętem sprawnym technicznie, dla którego upoważniona jednostka wydała odpowiednie zaświadczenie. Środki ochrony roślin stosuje się sprzętem sprawnym technicznie, który użyty zgodnie z przeznaczeniem zapewnia skuteczne zwalczanie organizmów szkodliwych i nie spowoduje zagrożenia zdrowia człowieka, zwierząt lub środowiska. Badania sprawności technicznej opryskiwaczy powinny być przeprowadzane w odstępach czasu nie dłuższych niż 3 lata. 8. Podczas stosowania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów sprzęt używany do tego celu należy zabezpieczyć przed osobami postronnymi. 9. Niedopuszczalne jest pozostawianie chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów w sprzęcie po skończonej pracy. 10. Po skończonej pracy niewykorzystane chemiczne środki ochrony roślin oraz opakowania po zużytych środkach powinny być niezwłocznie zwrócone do magazynu, a następnie producentowi, sprzedawcy lub importerowi. 11. Niedopuszczalne jest pozostawianie, zakopywanie lub spalanie pustych opakowań po chemicznych środkach ochrony roślin poza wyznaczonymi miejscami. Każda etykieta – instrukcja stosowania środka ochrony roślin zawiera informacje o sposobie przechowywania środków i postępowania z opróżnionymi opakowaniami po środkach. 12. Niedopuszczalne jest wykonywanie pracy związanej ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów przez osoby będące pod wpływem: - alkoholu, 195 - środków odurzających, - leków przeciwwskazanych dla kierowców. 13. W czasie wykonywania pracy związanej ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów niedopuszczalne jest: - spożywanie posiłków lub napojów, - palenie tytoniu. 14. Spożywanie posiłków i napojów oraz palenie tytoniu przez osoby stosujące chemiczne środki ochrony roślin lub nawozy dopuszczalne jest wyłącznie w czasie przerw w pracy po uprzednim zdjęciu wierzchnich środków ochrony indywidualnej oraz umyciu rąk, twarzy i przepłukaniu jamy ustnej czystą wodą. 15. Spożywanie posiłku powinno odbywać się w przeznaczonym do tego pomieszczeniu, a w terenie otwartym miejsce na posiłek powinno być wolne od chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów, oddalone co najmniej o 50 metrów od miejsca ich stosowania i znajdować się po stronie przeciwnej do kierunku wiatru. 16. Po zakończeniu pracy związanej ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy całe ciało umyć w ciepłej, najlepiej bieżącej wodzie z mydłem i kilkakrotnie przepłukać jamę ustną czystą wodą. Środki ochrony indywidualnej 1. Przy pracach przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy używać środki ochrony indywidualnej odpowiednie do rodzaju chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu, sposobu jego stosowania i wykonywanej czynności. 2. Osoba wykonująca prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów winna mieć zapewnione odpowiednie, szczelne, sprawne i czyste środki ochrony indywidualnej. 3. Osoba wykonująca prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów jest zobowiązana do używania wymaganych środków ochrony indywidualnej podczas wykonywania tych prac. 4. Środki ochrony indywidualnej nie muszą być używane jeżeli osoba wykonująca te czynności pozostaje przez cały czas w szczelnie zamkniętej kabinie, gdzie nie stwierdza się obecności chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów. 196 5. Osoba wykonująca prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów powinna mieć zapewnione miejsce, gdzie nie ma chemicznych środków ochrony roślin, do: - przechowywania odzieży osobistej, - przechowywania odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej, - do zakładania i zdejmowania odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej. 6. Odzież własną oraz odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej osób wykonujących prace przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy przechowywać oddzielnie, najlepiej w przeznaczonych tylko do tego celu oddzielnych szafach lub w oddzielonych od siebie trwale częściach szafy. 7. Każda osoba wykonująca prace przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów powinna mieć własną szafę na odzież własną oraz odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej. 8. Miejsce przeznaczone do zmiany odzieży powinno znajdować się: a) dla osoby mającej kontakt z otwartym pojemnikiem zawierającym stężony chemiczny środek ochrony roślin - w bezpośredniej bliskości miejsca sporządzania cieczy roboczej, b) dla pilota wykonującego prace przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów - na lądowisku, c) dla innych osób - w odległości nie większej niż możliwa do przebycia w ciągu 15 min (30 min) od miejsca stosowania chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu. 9. Odzież ochronna i środki ochrony indywidualnej przeznaczone do użytkowania przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów, nie powinny być używane do innych celów ani zabierane do pomieszczeń mieszkalnych. 10. Jeżeli przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów wymagane jest używanie okularów ochronnych, każda osoba wykonująca prace przy ich stosowaniu, przez cały czas trwania czynności w kontakcie z chemicznym środkiem ochrony roślin lub nawozem, powinna mieć zapewniony natychmiastowy dostęp do czystej wody, której jakość i ilość wystarcza do awaryjnego przemycia oczu. 197 Czyszczenie odzieży i środków ochrony indywidualnej 1. Jeśli odzież robocza lub środki ochrony indywidualnej będą ponownie używane, należy je oczyścić po każdym dniu używania, zgodnie z dołączoną instrukcją opracowaną przez producenta. 2. Jeśli nie ma takiej instrukcji, do czyszczenia należy użyć ciepłej wody i detergentu. 3. Czyszczenie odzieży roboczej lub środków ochrony indywidualnej oraz wszelkiej innej odzieży zanieczyszczonej chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami powinno odbywać się w specjalnie urządzonej do tego celu pralni wyposażonej w urządzenia mechaniczne do prania i odstojniki na ścieki. 4. Niedopuszczalne jest pranie odzieży zanieczyszczonej chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami z inną odzieżą. 5. Jeżeli czyszczenie odbywa się poza wyspecjalizowanymi placówkami, osoby czyszczące odzież ochronną i środki ochrony indywidualnej używaną przy stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy poinformować o tym: - że odzież lub środki ochrony indywidualnej mogą być zanieczyszczone chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami i, jeśli to możliwe, wyszczególnić jakimi, - jakie jest potencjalne niebezpieczeństwo szkodliwego działania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów stanowiących zanieczyszczenie odzieży i środków ochrony indywidualnej, - jakie są sposoby zapobiegania szkodliwemu działaniu chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów stanowiących zanieczyszczenie odzieży i środków ochrony indywidualnej, - jakie są sposoby prawidłowego czyszczenia odzieży i środków ochrony indywidualnej zanieczyszczonych chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami. 6. Przy mechanicznym czyszczeniu odzieży ochronnej i środków ochrony indywidualnej należy: - unikać bezpośredniego kontaktu z zanieczyszczoną odzieżą, a w szczególności unikać zetknięcia z najbardziej zanieczyszczonymi powierzchniami, którymi najczęściej są powierzchnie zewnętrzne, 198 - najpierw dokładnie spłukać czyszczoną odzież, - jednorazowo prać niewielkie ilości odzieży, - prać mechanicznie używając detergentu i ciepłej wody o temperaturze zgodnej z instrukcją prania odzieży, - używać maksymalnej ilości wody na cykl prania, - dwukrotnie spłukać używając ciepłej wody, - jeżeli czyszczona odzież jest średnio lub bardzo zanieczyszczona powtórzyć cykl prania dwukrotnie, - po zakończeniu prania odzieży zanieczyszczonej chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami dokładnie oczyścić pralkę uruchamiając pełny cykl prania bez odzieży z użyciem gorącej wody i detergentu co najmniej jeden raz. 7. Oczyszczoną odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej należy niezwłocznie wysuszyć lub rozwiesić do suszenia w miejscu przewiewnym. 8. Nie dopuszcza się suszenia odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej w pomieszczeniach mieszkalnych. 9. Nie dopuszcza się użytkowania niewysuszonej odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej. Oznakowanie terenu 1. Na terenie gospodarstwa lub zakładu, w którym stosowane są chemiczne środki ochrony roślin, w centralnym miejscu, łatwo dostępnym dla wszystkich pracujących w nim osób, należy umieścić czytelną informację zawierającą następujące dane: - lokalizacja miejsca, na którym zostanie zastosowany lub został zastosowany chemiczny środek ochrony roślin, - nazwa chemicznego środka ochrony roślin oraz nazwa zawartej w nim substancji biologicznie czynnej i jej numer identyfikacyjny CAS, - data i godzina zastosowania chemicznego środka ochrony roślin, - czas trwania okresu prewencji, - nazwa, adres i numer telefonu najbliższego ośrodka leczenia zatruć lub oddziału toksykologii, - nazwa, adres i numer telefonu najbliższego pogotowia, innej placówki służby zdrowia lub lekarza medycyny. 199 2. Wymienione informacje należy podać przed zastosowaniem chemicznego środka ochrony roślin i pozostawić stale w widocznym miejscu co najmniej do 30 dnia po upływie czasu prewencji lub, jeśli nie obowiązywał okres prewencji, co najmniej do 30 dnia po użyciu środka. 3. Poza wywieszeniem informacji, o planowanym zastosowaniu chemicznego środka ochrony roślin należy poinformować osoby wykonujące prace inne niż związane ze stosowaniem tych środków, o: - lokalizacji miejsca, na którym zostanie zastosowany lub został zastosowany chemiczny środek ochrony roślin, - dacie i godzinie zastosowania chemicznego środka ochrony roślin, - wymaganym czasie trwania okresu prewencji odpowiednim dla zastosowanego środka, - ograniczeniu wstępu na teren, na którym będzie stosowany lub został zastosowany środek, - rodzaju i sposobie użycia środków ochrony indywidualnej w przypadku konieczności wstępu na teren, na którym zostały zastosowane chemiczne środki ochrony roślin. 4. Teren, na którym zastosowane zostaną chemiczne środki ochrony roślin należy oznakować bezpośrednio przed ich zastosowaniem. 5. Teren powinien być oznakowany tak długo aż przestanie istnieć sytuacja, której on dotyczy ale nie krócej niż przez cały czas trwania okresu prewencji a oznakowanie powinno być usunięte w ciągu 3 dni po upływie okresu prewencji. 6. Znaki ostrzegawcze powinny być zgodne z odpowiednim oznakowaniem określonym odrębnymi przepisami. 7. Liczba i umiejscowienie znaków powinny być odpowiednie do wielkości terenu, a także do stopnia zagrożenia lub niebezpieczeństwa. 8. Znaki należy umieścić na granicy terenu, w widocznym miejscu, przy wszystkich zazwyczaj używanych wjazdach i wejściach na teren stosowania chemicznych środków ochrony roślin. 9. Znaki bezpieczeństwa powinny być instalowane na wysokości i w miejscu odpowiednim do linii wzroku, z uwzględnieniem jakichkolwiek przeszkód na tej linii. 10. Znaki bezpieczeństwa powinny być wykonane z materiałów odpornych na warunki atmosferyczne. 11. W zależności od potrzeb, znaki muszą być czyszczone, konserwowane, sprawdzane, naprawiane i wymieniane tak, aby zapewnić zachowanie ich dobrej jakości i czytelności. 200 12. Wstęp na teren oznakowany jest wzbroniony tak długo, jak długo ustawione są znaki ostrzegawcze. 13. Na teren, na którym są stosowane lub zostały zastosowane chemiczne środki ochrony roślin i nie upłynął wymagany czas prewencji lub stwierdza się obecność chemicznych środków ochrony roślin w powietrzu lub na powierzchni roślin, w razie konieczności dopuszcza się wstęp tylko osób przeszkolonych do pracy z chemicznymi środkami ochrony roślin i wyposażonych w odpowiednie środki ochrony indywidualnej. 14. Do osób tych mają zastosowanie przepisy takie, jak do osób wykonujących prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin. 15. Obowiązek oznakowania terenu i wystawienia tablic informacyjnych oraz ich konserwacji spoczywa na posiadaczu terenu, jeśli nie zatrudnia on pracowników lub na pracodawcy. Awarie i naprawy 1. W przypadku rozsypania lub rozlania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów w czasie przechowywania, przewożenia lub stosowania, należy je ostrożnie zebrać wraz ze skażonym podłożem jeśli jest ono sypkie, zebrane resztki umieścić w szczelnym opakowaniu, a skażone miejsce przekopać lub spłukać wodą. 2. Czynności te należy wykonywać używając w razie potrzeby środków ochrony indywidualnej odpowiednich do sytuacji i stosowanego chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu. 3. Poza wyznaczonymi miejscami przeznaczonymi do naprawy sprzętu używanego do stosowania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów, po wyłączeniu napędu i zmniejszeniu ciśnienia w urządzeniach ciśnieniowych mogą być wykonywane tylko doraźne naprawy tego sprzętu. 4. Naprawy i inne czynności regulacyjne mogą być wykonane tylko przez osobę przeszkoloną, a jeżeli w sprzęcie znajduje się chemiczny środek ochrony roślin lub nawóz albo ich pozostałości, osoba ta powinna być wyposażona w odpowiednie środki ochrony indywidualnej, jeżeli są one wymagane przy pracy z tym chemicznym środkiem ochrony roślin lub nawozem. 5. W przypadku konieczności wykonania naprawy sprzętu używanego do stosowania chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów w warsztacie remontowym, sprzęt 201 ten należy dokładnie oczyścić od zewnątrz i od wewnątrz z pozostałości chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu za pomocą przystosowanej do tego myjni z odstojnikiem na ścieki. 6. Filtr lub pochłaniacz respiratora należy wymienić jeżeli: - jest mechanicznie uszkodzony, - jest zapchany lub znacznie narasta opór przy oddychaniu, - stwierdza się przykry zapach, smak lub inne działanie drażniące, - jeżeli upłynął termin przydatności podany przez producenta, - po każdym dniu roboczym, jeżeli nie ma innych przepisów lub wskazań. 7. Uszkodzone lub zużyte filtry, pochłaniacze i inne części lub elementy zanieczyszczone chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami, które nie będą ponownie używane, należy zabezpieczyć przed kontaktem z osobami postronnymi, przechowywać razem z pustymi opakowaniami po chemicznych środkach ochrony roślin lub nawozach a następnie przekazać do zniszczenia zgodnie z odrębnymi przepisami. Zatrucia 1. W razie wystąpienia awarii lub bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia osób wykonujących prace związane ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów należy niezwłocznie wstrzymać prace i podjąć działania mające na celu usunięcie tego zagrożenia. 2. W pomieszczeniach zamkniętych należy niezwłocznie uruchomić wentylację a osoby przebywające w tych pomieszczeniach powinny je opuścić. 3. W przypadku wystąpienia objawów wskazujących na możliwość zatrucia chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami podczas ich stosowania, należy: - udzielić poszkodowanemu pierwszej pomocy, zgodnie z zasadami postępowania opisanymi w instrukcji dołączonej do środka ochrony roślin lub nawozu albo według ogólnych zasad postępowania w zatruciach, - niezwłocznie przewieźć poszkodowanego do najbliższego ośrodka leczenia zatruć lub oddziału toksykologii, albo powiadomić o zatruciu najbliższą stację pogotowia ratunkowego, inną placówkę służby zdrowia lub lekarza medycyny. 202 4. Lekarza medycyny lub innego pracownika służby zdrowia badającego osobę z objawami zatrucia chemicznymi środkami ochrony roślin lub nawozami należy szczegółowo poinformować o nazwie i składzie środka, który mógł być przyczyną zatrucia, jak również o okolicznościach i czasie ewentualnego zatrucia oraz czasie wystąpienia pierwszych objawów. 5. Wskazane jest przekazanie lekarzowi medycyny lub innemu pracownikowi służby zdrowia instrukcji dołączonej do chemicznego środka ochrony roślin lub nawozu a w szczególności tej jej części, w której jest mowa o objawach zatrucia i sposobie leczenia. Inne 1. Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu materiału siewnego zawierającego chemiczne środki ochrony roślin są takie same, jak dla występującego w nim chemicznego środka ochrony roślin. 2. Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy łącznym stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin i nawozów są takie same, jak dla każdego z tych składników oddzielnie. Od 2011 roku będą obowiązywały zasady wzajemnej zgodności „cross- compliance” dla gospodarstw rolnych. Minimalne wymagania wzajemnej zgodności (cross-compliance) dla gospodarstw rolnych. Przewodnik dla doradców. Centrum Doradztwa Rolniczego. Stan prawny grudzień 2007 roku. Zalecenia dotyczące magazynowania środków ochrony roślin: • Niewielkie ilości środków ochrony, można składować w wydzielonych miejscach, np. w zamkniętych szafach lub skrzyniach. Miejsca te należy oznakować napisem „ŚRODKI OCHRONY ROŚLIN”. Zamykane szafy lub skrzynie należy wyposażyć w dno zapobiegające przed przenikaniem do podłoża rozlanych środków. • W miejscu składowania można przechowywać wyłącznie środki ochrony roślin w oryginalnych opakowaniach, oznakowane etykietą-instrukcją stosowania środka ochrony roślin producenta. 203 • Niewykorzystane środki ochrony roślin po zakończonej pracy oraz opakowania po zużytych środkach ochrony roślin należy niezwłocznie umieścić w magazynie środków ochrony roślin lub w innych miejscach do tego przeznaczonych. • Miejsca przechowywania środków należy zabezpieczyć. Zalecenia dotyczące postępowania z opróżnionymi opakowaniami po środkach ochrony roślin wynikają z informacji zawartych na etykiecie-instrukcji stosowanego środka: • • • • Opakowanie po środkach ochrony roślin powinno być dokładnie opróżnione z zawartości. Opakowanie nadające się do mycia należy trzykrotnie przepłukać wodą, a popłuczyny wlać do zbiornika opryskiwacza z cieczą użytkową i zużyć na polu, na którym dokonuje się oprysku z użyciem tego środka. Opróżnione i przepłukane opakowania należy gromadzić w worku foliowym lub plastikowym pojemniku i przechowywać w miejscu z dala od osób niepowołanych oraz żywności i pasz. Opróżnione, oczyszczone i zabezpieczone opakowania należy dostarczyć do punktu sprzedaży środków ochrony roślin, w którym środek był zakupiony, jeżeli obowiązek taki wynika z etykiety-instrukcji stosowania tego środka. Rolnik stosujący środki ochrony roślin powinien: • • • Stosować tylko środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu. Przestrzegać prawidłowych zasad ich przechowywania zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania środka ochrony roślin. Znać zagrożenia, jakie środek chemiczny stanowi dla ludzi, zwierząt i organizmów pożytecznych. Każda etykieta – instrukcja stosowania środka ochrony roślin zawiera informacje o sposobie przechowywania środków i postępowania z opróżnionymi opakowaniami po środkach”… „…. Zdrowotność roślin” Ustalenia dotyczące stosowania środków ochrony roślin Dyrektywa Rady 91/414/EWG oprócz dopuszczania do obrotu środków ochrony roślin reguluje również podstawowe warunki ich stosowania, ponieważ środki te mogą stworzyć ryzyko i zagrożenie dla ludzi, zwierząt i środowiska. W Polsce, regulacje objęte przedmiotową dyrektywą zostały wdrożone ustawą o ochronie roślin. Zgodnie z przepisami ustawy o ochronie roślin można stosować wyłącznie środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu oraz zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania. Wykonując zabiegi ochrony roślin należy w pierwszej kolejności stosować metody biologiczne, agrotechniczne, hodowlane, a tam gdzie jest to możliwe integrowaną ochronę roślin. 204 Gospodarstwa stosujące środki ochrony roślin mają obowiązek przestrzegania między innymi następujących zaleceń: - Osoba wykonująca zabiegi ochrony roślin przy pomocy środków ochrony roślin musi posiadać specjalistyczną wiedzę potwierdzoną zaświadczeniem o ukończeniu szkolenia w zakresie stosowania tych środków. Świadectwo jest ważne przez 5 lat. - Sprzęt do wykonywania zabiegów ochrony roślin musi być sprawny technicznie. Opryskiwacze muszą być badane przynajmniej co trzy lata, a przeprowadzone badanie potwierdzone wydanym, przez jednostkę upoważnioną do przeprowadzania badań, zaświadczeniem oraz znakiem kontrolnym naklejonym na opryskiwacz. - Należy bezwzględnie przestrzegać zaleceń zawartych w etykiecie-instrukcji stosowania preparatu, zwłaszcza stosowania przeciwko określonym organizmom szkodliwym w określonej uprawie roślin i przy zastosowaniu dawki nie przekraczającej maksymalnie dopuszczonej, z zachowaniem innych ograniczeń stosowania mając też na uwadze ochronę pszczół i innych organizmów pożytecznych. - W gospodarstwie zalecane jest aby był magazyn środków ochrony roślin lub wydzielone i zamknięte przed dostępem osób nieupoważnionych miejsce składowania środków ochrony roślin i opakowań po tych środkach. Szczegóły podaje się w etykiecie-instrukcji stosowania środka ochrony roślin. - - Ograniczenia i zakazy dotyczące stosowania środków ochrony roślin: Stosowanie niedopuszczonych do obrotu środków ochrony roślin jest zabronione. Nie wolno stosować dopuszczonych środków ochrony roślin w uprawach i przeciwko organizmom szkodliwym nie wymienionym w etykiecie-instrukcji stosowania. Przy stosowaniu środka ochrony roślin należy przestrzegać ustaleń związanych z ochroną wód i środowiska przyrodniczego. Dokumentacja Wymogi prawa z zakresu bezpieczeństwa żywności i pasz oraz dyrektywa w sprawie ochrony wód gruntowych przed zanieczyszczeniem przez niektóre substancje niebezpieczne nakładają na rolników stosujących chemiczne środki ochrony roślin obowiązek prowadzenia w formie pisemnej ewidencji wykonywanych w gospodarstwie zabiegów z zastosowaniem środków ochrony roślin, na poszczególnych polach, uprawach, produktach roślinnych, przedmiotach i w obiektach magazynowych. Ewidencja powinna zawierać: - nazwę rośliny, produktu roślinnego lub przedmiotu, - powierzchnię uprawy roślin lub obiektów magazynowych, - powierzchnie, na której są wykonywane zabiegi ochrony roślin oraz terminy ich wykonania, - nazwy stosowanych środków ochrony roślin i ich dawki, - przyczyny zastosowania środków ochrony roślin. Przykładowy sposób prowadzenia ewidencji w Załączniku 13 205 Ewidencję należy przechowywać co najmniej przez okres 2 lat od dnia wykonania zabiegu. Załącznik 13. Przykładowy sposób prowadzenia ewidencji zabiegów środkami ochrony roślin w uprawie Ewidencja zabiegu środkami ochrony roślin w uprawie, produkcie roślinnym, magazynie lub na przedmiotach. Przyczyna Powierzchni zastosowa a Powierzc nia środka Nazwa hnia uprawy lub Lp ochrony zastosowa Dawk obiektów zastosow Termin . roślin nego a magazynow ania zabiegu ych, środka środka środka przedmiotó w Warunki Nazwisko atmosfery wykonują czne Uwagi cego podczas zabieg zabiegu IV. RODZICE ANGAŻUJĄCY DZIECI DO PRAC WE WŁASNYM GOSPODARSTWIE POWINNI PRZESTRZEGAĆ NASTĘPUJĄCYCH ZASAD: 1. Nie powierzać dzieciom w wieku do 16 lat prac wymienionych w wykazie prac niebezpiecznych, opracowanym z inicjatywy PIP (przy współpracy KRUS Ministerstwa Rolnictwa, Instytutu Medycyny Wsi) w 1998 roku, a poprawionym i uzupełnionym z inicjatywy Rzecznika Praw Dziecka w roku 2008. 2. Powierzać tylko prace odpowiednie do możliwości psychofizycznych dzieci, uwzględniając nastawienia emocjonalnego dziecka do wykonywanej pracy oraz odczucia zmęczenia, dolegliwości fizycznych i psychicznych spowodowanych pracą. 3. Wykonywać prace wspólnie z dzieckiem lub powierzać prace, które dziecko wykonuje samodzielnie, ale pod opieką lub nadzorem osoby dorosłej. 4. Przed powierzeniem pracy należy przygotować dziecko do bezpiecznego jej wykonywania (wskazać na zagrożenia, nauczyć poprawnego wykonywania pracy). 206 5. Wykonując prace rolne wspólnie z dzieckiem osoba dorosła powinna dołożyć wszelkich starań by przestrzegać zasad bhp w celu nauczenia i utrwalenia poprawnych sposobów wykonywania pracy przez dziecko. V. ZASADY PSYCHOPROFILAKTYKI WYPADKOWEJ Aby stworzyć optymalne warunki funkcjonowania w miejscu pracy: 1. Określ cel- nie tylko to co zamierzasz osiągnąć (rezultat końcowy), ale także w jaki sposób to zrobisz. 2. Zaplanuj działania prowadzące do celu, uwzględniając wiele różnych wariantów. 3. W planach uwzględniaj swoje możliwości i oceniaj je realistyczne. 4. Kiedy odczuwasz zmęczenie, zniechęcenie pomyśl o „syndromie czarnego poniedziałku”, zastanów się nad zmianą strategii działania- płodozmian w działaniu, tak jak w uprawie gleby, jest korzystny. 5. Porażka to przegrana bitwa; staraj się wygrać wojnę poznając zasadzki jakie stawia świat przyrody na drodze do realizacji twych planów i aspiracji zawodowych. Motywacja do pracy: 1. Dla bezpieczeństwa w pracy ważna jest adekwatność poziomu napięcia motywacyjnego do stopnia trudności zadania- im większa trudność tym niższe winno być to napięcie. 2. Względy finansowe nie powinny być jedynym motywem pracy. 3. Nawet „duże pieniądze” za pracę nie są w stanie zaspokoić wyższych potrzeb psychicznych. 4. Praca daje tym większe zadowolenie i satysfakcję im więcej i wyższe potrzeby zaspokaja. Ryzyko wypadku zmniejsza właściwe radzenie sobie ze stresem, m.in. poprzez: 1. Umiejętne zarządzanie czasem- zachowujemy się tak jakby czas był naszą własnością; my wyznaczamy tempo życia a nie zegar i stojące przed nami zadania; my wyznaczamy sobie czas na odpoczynek, sen, zabawę i pracę. 207 2. Myślenie pozytywne- uznajemy swoje sukcesy, osiągnięcia a nie rozpamiętujemy niepowodzeń i porażek; jesteśmy przekonani, że aktywnie kierujemy naszym życiem a nie stanowimy bezwolnego narzędzia, którym bawi się los. 3. Posiadanie wsparcia społecznego- utrzymujemy przyjacielskie kontakty z ludźmi; wsparcie to nie użalanie się nad sobą przed drugim człowiekiem, lecz świadomość bliskości psychicznej i bycia z sobą nawet bez słów. 4. Zmianę nastawienia- „nasze życie jest takie jakim uczyniły je nasze myśli” (Marek Aureliusz); mogę popełniać błędy; nie muszę być doskonały; czasami mogę nie mieć racji; nie wszyscy muszą mnie akceptować. 5. Relaksację - nauczmy się rozluźniać napięcie mięśni, swobodnie oddychać, dostrzegać piękno przyrody, słyszeć śpiew ptaków, szum morza, kontemplować ciszę. VI. ZMIANY W UKŁADZIE MIĘŚNIOWO- SZKIELETOWYM U ROLNIKÓW ZWIĄZANE Z ICH PRACĄ - PRZYCZYNY, ZAPOBIEGANIE Zasady profilaktyki: 1. Należy dbać o utrzymanie prawidłowej wagi ciała- nadwaga lub otyłość nadmiernie i bezproduktywnie obciąża mięśnie i stawy zwłaszcza kończyn dolnych i tułowia. 2. Należy dbać o dobrą kondycję fizyczną, a zwłaszcza o siłę mięśni podtrzymujących kręgosłup- brzucha, grzbietu, lędźwiowo- biodrowe. 3. Należy zwracać uwagę aby odżywianie dostosować do ciężkości pracy i aby pokarmy zawierały składniki mineralne niezbędne do prawidłowej budowy kości. 4. Ciężary przenoszone dorywczo przez dorosłych mężczyzn nie powinny przekraczać 50 kg a przez kobiety 20 kg. 5. Przy pracach powtarzalnych dla mężczyzn dopuszczalny ciężar wynosi 30 kg, dla kobiet- 12 kg. 6. Obciążenie jednostronne jest mniej korzystne dla układu mięśniowo- szkieletowego niż równomierne rozłożenie dźwiganego ciężaru na obydwie ręce. 7. Szczególnie niebezpieczne dla kręgosłupa jest wykonywanie skrętów tułowia z obciążeniem, ze względu na możliwość przesunięcia się kręgów względem siebie (kręgozmyk) lub wypadnięcie jądra miażdżystego (popularnie znane wypadnięciem 208 dysku). 8. Podczas podnoszenia ciężarów należy przestrzegać zasady: prosty kręgosłup, zgięte kolana, ciężar najbliżej ciała. 9. Rozpoczęcie ciężkiej pracy winno być poprzedzone rozgrzewką w postaci lżejszych prac lub ćwiczeń fizycznych. 10. Ubranie powinno być dostosowane do warunków pogodowych i ciężkości wykonywanej pracy. 11. Podczas wykonywania prac w pozycji siedzącej kręgosłup powinien być podparty w części lędźwiowo- krzyżowej a stopy oparte na podłożu. 12. Należy unikać chodzenia z ciężarem po nierównościach, zwłaszcza przy ograniczonej widoczności podłoża. 13. Podczas prowadzenia dużych, płochliwych zwierząt na uwięzi nie dopuszczać do niespodziewanych szarpnięć; bacznie obserwować zachowanie zwierzęcia i starać się aby linka lub łańcuch były stale naprężone lecz utrzymywane w sposób umożliwiający jego wypuszczenie w razie potrzeby. 14. Podczas pracy ciągnikiem z podczepionymi maszynami współpracującymi należy korzystać z zamontowanych i prawidłowo ustawionych lusterek wstecznych a nie skręcać tułowia w celu obserwacji pracy maszyn. 15. Wibrację przenoszącą się z pracujących urządzeń na ciało należy amortyzować przez rozluźnienie mięśni i swobodne a nie ścisłe przyleganie do źródeł drgań. 16. Prace monotonne, monotypowe, statyczne należy przeplatać dynamicznym wysiłkiem angażującym inne grupy mięśni. 17. Należy zadbać o odpowiednią do parametrów swego ciała konstrukcję miejsca wypoczynku umożliwiającą rozluźnienie wszystkich grup mięśni. VII. ZASADY ZAPOBIEGANIA CHOROBOM SKÓRY NAJCZĘŚCIEJ WYSTĘPUJĄCYM U MIESZKAŃCÓW WSI Zasady zapobiegania zakażeniom skóry: 1. Prawidłowa higiena skóry: mycie rąk delikatnym mydłem, nie stosowanie do tego celu środków mających inne przeznaczenie (proszki do prania, płyny do naczyń, itp.), przed pracą smarować ręce maścią ochronną, po pracy i po umyciu rąk natłuścić ręce, np. maścią witaminową 209 2. Brudzące prace należy wykonywać w rękawicach. 3. Odzież (rękawice również) używaną do wykonywania pracy należy prać regularnie. Brudna odzież jest siedliskiem wielu mikroorganizmów chorobotwórczych. 4. Obuwie do pracy powinno być odpowiednio dostosowane. Do prac w otoczeniu suchym powinno ono być skórzane, zamknięte, a skarpety bawełniane. Do prac w terenie podmokłym, obuwie powinno być gumowe z wkładką filcową. 5. Nie wolno nosić przemoczonego obuwia, w przypadku przemoczenia butów, niezwłocznie należy zmienić na suche i obuwie i skarpety. 6. Każda osoba powinna mieć swoją parę obuwia do pracy. Buty używane przez kilka osób to najszybszy sposób zarażenia się grzybicą stóp. 7. W przypadku zauważenia zmian chorobowych na skórze zwierząt, należy unikać styczności ze skórą chorego zwierzęcia, aż do momentu wyleczenia choroby przez weterynarza. Zasady zapobiegania kontaktowemu zapaleniu skóry: 1. Prawidłowa higiena skóry: mycie rąk delikatnym mydłem, nie stosowanie do tego celu środków mających inne przeznaczenie (proszki do prania, płyny do naczyń, itp.), przed pracą smarować ręce maścią ochronną, po pracy i po umyciu rąk natłuścić ręce, np. maścią witaminową 2. Nieprawidłowe mycie skóry po pracy może być bardziej szkodliwe od samych zanieczyszczeń. Używanie do mycia silnych środków chemicznych niszczy jej naturalną barierę ochronną, powoduje powstanie podrażnień i może być przyczyną przewlekłego wyprysku. 3. Brudzące prace należy zawsze wykonywać w rękawicach, które należy utrzymywać w czystości (prać) i zmieniać. 4. W przypadku rozpoznania kontaktowego zapalenia skóry, należy unikać bezpośredniego kontaktu z czynnikami, które są przyczyną tego zapalenia, bądź są podejrzane o jego wywołanie. 5. Do oprysków należy zawsze stosować odzież ochronną, a po skończonej pracy należy natychmiast spłukać całe ciało bieżącą wodą, zmienić ubranie i je uprać. 6. W okresach wietrznych, chłodnych i wilgotnych, przed pracą należy natłuścić skórę odsłoniętych części ciała, np. maścią witaminową lub wazeliną. Ubranie powinno być ciepłe, suche i nie powinno krępować krążenia krwi. 210 Zasady zapobiegania pokrzywce: 1. Jedynym sposobem zapobiegania występowaniu objawów pokrzywki jest unikanie substancji uczulającej. Ponieważ objawy występują zazwyczaj kilka godzin po kontakcie z tą substancją, chory zazwyczaj wie, co te zmiany może wywoływać. Zasady zapobiegania trądzikowi: 1. Unikanie substancji odpowiedzialnej za pojawienie się zmian.- głównie środków ochrony roślin zawierających polichlorowe związki aromatyczne. Zasady zapobiegania fotodermatozom: 1. Konieczna jest ochrona przed promieniami UV. 2. Należy stosować kremy z wysokimi filtrami UV, kapelusze, czapki z daszkiem, oraz przewiewne ubranie z długimi rękawami i nogawkami. 3. W przypadku przyjmowania leków powodujących fotonadwrażliwość należy unikać ekspozycji na słońce lub rozważyć zmianę leków. 4. Pracując przy uprawie roślin zawierających związki fototoksyczne, należy pamiętać o odpowiednim ubraniu, chroniącym skórę, przed kontaktem z tymi roślinami. Zasady zapobiegania odbarwieniom lub przebarwieniom skóry: 1. Należy pamiętać o stosowaniu odzieży ochronnej, o utrzymywaniu tej odzieży w czystości, a także o odpowiedniej higienie skóry po zakończeniu pracy z użyciem substancji chemicznych. 2. Po skończonej pracy z wykorzystaniem środków ochrony roślin należy niezwłocznie spłukać całą skórę pod bieżącą wodą i zmienić ubranie na czyste. Zasady zapobiegania nowotworom skóry: 1. Konieczna jest ochrona przed promieniami UV. 2. Należy stosować kremy z wysokimi filtrami UV, kapelusze, czapki z daszkiem, oraz przewiewne ubranie z długimi rękawami i nogawkami. 3. W przypadku zauważenie niepokojącej zmiany na skórze należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem, najlepiej dermatologiem. 4. Niepokojące zmiany to: nowe znamiona, których wcześniej nie było, a także zmiany w znamionach już istniejących. Takie zmiany jak: zmiana kształtu, nierówne brzegi, 211 zmiana koloru znamienia, nierównomierne zabarwienie (znamię dwu-lub więcej kolorowe), a także powiększenie się znamienia. 5. Do lekarza również należy się zgłosić w przypadku pojawienia się owrzodzenia lub guzka. 6. Należy pamiętać, że jedynym skutecznym leczeniem czerniaka jest jego chirurgiczne usunięcie w całości. VIII. ZASADY ZAPOBIEGANIA WYPADKOM PRZY PRACY W GOSPODARSTWACH ROLNYCH – Z UWZGLĘDNIENIEM NAJCZĘSTRZYCH ICH PRZYCZYN I OKOLICZNOŚCI Aby zminimalizować ryzyko wywrócenia się ciągnika należy przestrzegać m.in. następujących zasad: 1. Podczas wjeżdżania pod górę należy przed wzniesieniem wybrać odpowiedni bieg eliminując potrzebę zmiany biegów w czasie podjazdu. Natomiast przed rozpoczęciem zjazdu z góry należy wybrać odpowiedni bieg, tzn. taki sam jak przy podjeżdżaniu pod górę aby zapewnić odpowiednie hamowanie silnikiem. 2. Maksymalny kąt nachylenia zbocza, po którym można wjeżdżać i zjeżdżać ciągnikiem bez przyczepy wynosi 18 stopni a z załadowaną przyczepą 5 stopni. 3. Zjeżdżać z góry należy prosto w dół w miejscu o najmniejszym nachyleniu a nie w poprzek wzniesienia. 4. Zawracać należy na szczycie, a nie na boku wzniesienia. Jeśli technologia np. uprawy ziemi wymaga zawracania na boku wzniesienia należy: 1. dojeżdżając do końca pola skręcać łagodnych łukiem w dół 2. cofnąć tyłem pod górę 3. łagodnym łukiem wjechać na zbocze. 5. Aby zminimalizować ryzyko śmierci lub poważnego urazu kierowcy i ewentualnych pasażerów podczas wywrócenia ciągnika należy wprowadzić obowiązek wyposażenia wszystkich ciągników rolniczych w bezpieczne kabiny. W kabinach ciągników nie należy przewozić luzem ciężkich narzędzi, ostrych przedmiotów. Drzwi 212 i sufit kabiny powinny chronić kierowcę przed wypadnięciem w czasie wywrócenia się ciągnika. Aby zminimalizować zagrożenie wypadkami w wyniku pochwycenia i uderzenia przez części ruchome maszyn i urządzeń należy: 1. Zadbać o osłonięcie aktywnych części maszyn w takim stopniu, w jakim jest to technicznie możliwe i wskazane. 2. Fabrycznie montowane osłony po każdorazowym ich zdjęciu podczas konserwacji lub naprawy maszyny powinny być ponownie założone i zamocowane na stałe. 3. Osłony uszkodzone, zniszczone, zużyte należy zastąpić nowymi. 4. Pilarki tarczowe muszą być wyposażone w osłonę tarczy piły nad i pod stołem roboczym oraz klin rozszczepiający za tarczą piły zapobiegający zakleszczeniu i rozrzutowi ciętego materiału. Aby ograniczyć liczbę śmiertelnych wypadków na skutek upadku przedmiotów: 1. Ścinka dużych drzew winna być wykonywana tylko przez przeszkolone zespoły pracowników. 2. Załadunek lub rozładunek ręczny albo mechaniczny ciężkich przedmiotów, zwłaszcza, gdy jest wykonywany zespołowo musi mieć ściśle ustalony plan i sposób kolejno wykonywanych czynności. 3. Na czas naprawy podniesionych elementów lub maszyn należy je zabezpieczyć przed samoczynnym opadaniem. 4. Drzwi, wrota, bramy winny być unieruchomione i zabezpieczone przed poruszaniem przez podmuchy wiatru. Profilaktyka wypadków z udziałem zwierząt powinna koncentrować się następujących m.in.. zasadach: 1. Zwierząt nie należy się bać, lecz w czasie ich pielęgnacji, karmienia należy zachować ostrożność, kierując się zasadą ograniczonego zaufania. 2. Do obsługi i pielęgnacji dorosłych rozpłodników powinni być angażowani silni i zdrowi mężczyźni. 3. Stanowiska dla zwierząt powinny być tak skonstruowane, aby nie było konieczności wchodzenia pomiędzy duże sztuki, np. podczas ich karmienia. 213 IX. PROFILAKTYKA CHORÓB NOWOTWOROWYCH Zasady: 1. Nie należy palić tytoniu, ani przebywać wśród osób palących. 2. Należy wystrzegać się otyłości. 3. Wskazana jest codzienna aktywność ruchowa, wykonywanie ćwiczeń fizycznych. 4. Niezbędne jest spożywanie dużej ilości warzyw i owoców (co najmniej 5 porcji dziennie) oraz ograniczenie spożycia produktów zawierających tłuszcze zwierzęce. 5. Wskazane jest niespożywanie alkoholu lub ograniczenie jego spożycia . 6. Niedopuszczalna jest nadmierna ekspozycja na promienie słoneczne. Szczególnie należy chronić dzieci i młodzież. Osoby mające skłonność do oparzeń słonecznych powinny przez całe życie stosować środki chroniące przed słońcem. 7. Konieczne jest ścisłe przestrzeganie przepisów dotyczących ochrony przed narażeniem na znane substancje rakotwórcze. Zawsze należy stosować się do instrukcji postępowania z substancjami rakotwórczymi i przestrzegać zaleceń krajowych ośrodków ochrony radiologicznej. 8. Należy brać udział w programach szczepień ochronnych przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. 9. Kobiety po 25 roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy. Badania te należy prowadzić w ramach programów podlegających procedurom kontroli jakości, zgodnym z „Europejskimi wytycznymi kontroli jakości badań przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy”. 10. Kobiety po 50 roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka piersi. Badania te należy prowadzić w ramach programów zdrowotnych podlegających procedurom kontroli jakości, zgodnych z „Europejskimi wytycznymi kontroli jakości mammograficznych badań przesiewowych”. 11. Kobiety i mężczyźni po 50 roku życia powinni uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka jelita grubego. Badania te powinny być prowadzone w ramach programów uwzględniających procedury kontroli jakości. 214 Załącznik 1. ZASADY OCHRONY ZDROWIA I ŻYCIA W GOSPODARSTWIE ROLNYM opracowane przez KRUS I. Zasady bezpieczeństwa przy użytkowaniu ciągników, maszyn i innych urządzeń oraz narzędzi rolniczych 1. Przy nabywaniu sprzętu rolniczego należy sprawdzić, czy posiada on znak i deklarację zgodności z obowiązującymi przepisami , a także czy została dołączona instrukcja obsługi napisana w języku polskim. 2. Przed przystąpieniem do użytkowania ciągnika, urządzenia lub narzędzia, należy zapoznać się z zasadami bezpiecznej pracy określonymi w instrukcji obsługi, a także z oznakowaniem ostrzegawczym i informacyjnym. Podczas użytkowania sprzętu bezwzględnie ich przestrzegać. 3. Ruchome części maszyn rolniczych i urządzeń, takie jak: koła pasowe, pasy, koła zębate i łańcuchowe, łańcuchy, wały, przekładnie, przeguby oraz końcówki wałów, a także aktywne części zespołów roboczych – gdy nie muszą pozostawać odsłonięte ze względu na swoją funkcję, powinny być zabudowane lub wyposażone w osłony lub inne urządzenia zabezpieczające. Wały przegubowo – teleskopowe powinny być osłonięte na całej długości osłoną stałą pełną. Wały odbioru mocy (WOM) ciągników i wały przyjęcia mocy (WPM) maszyn współpracujących powinny być wyposażone w certyfikowane osłony „kielichowe”. 4. Płaskie pasy transmisyjne przekazujące napęd z silnika elektrycznego bądź spalinowego do maszyny stacjonarnej (młocarni, sieczkarni, śrutownika, stertnika, piły tarczowej itp.) należy zabezpieczyć na całej długości od strony obsługi barierką o wysokości 1,1m od podłoża, oddaloną od pasa co najmniej o 0,2 m. w sposób uniemożliwiający pochwycenie lub uderzenie pasem osób obsługujących maszynę i osób postronnych podczas pracy i w razie zerwania albo zsunięcia się z koła pasowego.. Nie wolno smarować kół pasowych oraz pasów transmisyjnych płaskich w czasie ich pracy. 5. Niedopuszczalny jest demontaż osłon fabrycznych w maszynach i urządzeniach oraz praca z maszynami i urządzeniami bez osłon. 215 6. Przed rozpoczęciem pracy ciągnika, maszyny rolniczej lub urządzenia należy sprawdzić prawidłowość działania poszczególnych mechanizmów oraz stan osłon zabezpieczających. Regulowanie i sprawdzanie poszczególnych mechanizmów oraz konserwacja ciągników i maszyn rolniczych mogą być wykonywane tylko w czasie postoju i przy unieruchomionym silniku oraz przy wyjętym ze stacyjki kluczyku i uruchomionym hamulcu postojowym, a jeżeli siłą pociągową sprzętu rolniczego są konie – dopiero po ich wyprzęgnięciu. Dopuszczalne jest regulowanie napędzanych hydraulicznie zespołów roboczych podczas ich pracy, jeżeli przewiduje to instrukcja obsługi maszyny. 7. Niedopuszczalna jest praca przy obsłudze ciągników, maszyn i urządzeń osób będących w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środków odurzających, substancji psychotropowych lub innych środków o podobnym działaniu. Nie należy pracować przy obsłudze maszyn i urządzeń także w stanie niedostatecznej sprawności psychofizycznej. 8. Niedopuszczalne jest przewożenie dzieci ciągnikami rolniczymi oraz obsługiwanie tych ciągników przez osoby niepełnoletnie. 9. Ciągniki kołowe, szczególnie pracujące na pochyłościach, powinny być wyposażone w bezpieczne kabiny lub ramy ochronne. 10. Przy agregowaniu ciągnika ze sprzętem współpracującym należy zachować ostrożność. Agregowanie i odczepianie maszyn od ciągnika wykonuje kierowca ciągnika. W przypadku zespołowego łączenia sprzętu specjalistycznego z ciągnikiem należy postępować według wskazań producenta, podanych w instrukcji obsługi. Niedopuszczalne jest przebywanie między ciągnikiem a maszyną współpracującą oraz wchodzenie na dyszle, zaczepy, ramy i inne części ciągnika, przyczepy lub maszyny rolniczej w czasie ich pracy lub transportu. 11. Podczas przerwy w pracy maszyn współpracujących z ciągnikiem, napęd na wał odbioru mocy (WOM) ciągnika powinien być wyłączony, a silnik – unieruchomiony. Przed wyjściem z ciągnika należy bezwzględnie wyjąć kluczyk ze stacyjki i uruchomić hamulec postojowy. 12. Wszelkich napraw sprzętu zawieszanego na ciągniku można dokonywać jedynie po uprzednim opuszczeniu sprzętu na podłoże lub na odpowiednią podstawkę oraz po unieruchomieniu silnika, wyjęciu kluczyka ze stacyjki i uruchomieniu hamulca postojowego. 13. W kabinie ciągnika podczas prac polowych i leśnych może przebywać tylko kierowca. 216 Podczas wykonywania prac transportowych dopuszcza się obecność drugiej osoby, jeśli ciągnik jest wyposażony w dodatkowe siedzisko, a dokument rejestracyjny przewiduje możliwość przewożenia drugiej osoby. 14. W razie konieczności pozostawienia ciągnika na pochyłości należy włączyć odpowiedni bieg przeciwdziałający staczaniu się i uruchomić ręczny hamulec postojowy. Wychodząc z kabiny należy unieruchomić silnik i wyjąć kluczyk ze stacyjki. Koła należy dodatkowo zabezpieczyć klinami. 15. Niedopuszczalna jest jazda ciągnikiem po pochyłości przy wyłączonym biegu lub silniku. 16. Niedopuszczalne jest pozostawianie bez nadzoru uruchomionych ciągników, maszyn i innych urządzeń oraz narzędzi rolniczych. W przypadku konieczności opuszczenia tych urządzeń niezbędne jest wyłączenie jednostki napędowej i odpowiednie zabezpieczenie przed uruchomieniem. 17. Na pracującej maszynie nie powinny przebywać żadne osoby postronne poza kierowcą , jeśli nie przewiduje tego instrukcja obsługi. 18. Podczas pracy rozsiewacza nawozów mineralnych lub rozrzutnika obornika w skrzyni ładunkowej oraz w odległości rozrzutu nawozów nie może przebywać żadna osoba. 19. Usuwanie pozostałości obornika lub nawozów mineralnych, mycie, czynności obsługowe mogą być wykonywane jedynie przy wyłączonym napędzie rozrzutnika lub rozsiewacza i unieruchomionym silniku ciągnika. 20. Podczas pracy kosiarki rotacyjnej niedopuszczalne jest przebywanie osób postronnych w odległości mniejszej niż 50 m. 21. Niedopuszczalne jest dokonywanie omłotów w pomieszczeniach gospodarskich (stodołach) przy użyciu kombajnów do zbioru zbóż. 22. Niedopuszczalne jest użytkowanie samojezdnych kombajnów zbożowych, zielonkowych i do zbioru innych roślin w terenie o nachyleniu zboczy powyżej 10.0 23. Ubiór obsługującego maszyny stacjonarne, agregaty ciągnikowe i maszyny samojezdne powinien być obcisły i zapewniający komfort termiczny. 24. Ciągniki, przyczepy, maszyny i narzędzia rolnicze powinny być przechowywane w miejscu i w sposób zapobiegający okaleczeniu ludzi i zwierząt. 25. Podczas obsługi urządzeń z ruchomymi elementami roboczymi (tnącymi, gniotącymi, rozdrabniającymi) należy bezwzględnie unikać manipulowania rękami w ich pobliżu, a 217 rozdrabniany materiał można popychać wyłącznie za pomocą drewnianych popychaczy i łopatek dostosowanych do tego celu. 26. Niedopuszczalne jest otwieranie komory bijakowej maszyny rozdrabniającej pasze w czasie jej pracy. 27. Sprzęt i elementy maszyn podniesione siłownikiem (np. przyrząd żniwny kombajnu zbożowego, uniesiona skrzynia przyczepy) należy zabezpieczyć przed samoczynnym opadaniem zagrażającym przygnieceniem osób naprawiających lub postronnych. 28. Sieczkarnie powinny być wyposażone w sprawne wyłączniki, służące do zatrzymywania walców lub nadawania im ruchu wstecznego. 29. Pilarki tarczowe do cięcia wzdłużnego powinny być wyposażone w klin rozszczepiający ustawiony za tarczą piły, w kaptur ochronny osłaniający górne zęby piły oraz w osłonę tarczy piły nad i pod stołem z wyłączeniem jej części roboczej. Pilarki tarczowe do cięcia poprzecznego winny posiadać uchylne osłony tarczy tnącej oraz urządzenie doprowadzające materiał, np: sanki, ruchomy stół lub kosz wahadłowy. Urządzenie doprowadzające powinno posiadać uchwyty przytrzymujące przerzynany materiał i powinno być zabezpieczone przed wyskoczeniem ze swych prowadnic. 30. Podczas obsługi pilarki tarczowej materiały do cięcia lub już pocięte należy układać w sposób nie stwarzający zagrożenia wypadkowego. Odpady i trociny należy usuwać dopiero po zatrzymaniu pracy pilarki. Niedopuszczalne jest hamowanie piły tarczowej przy użyciu przedmiotów lub ręką. 31. W czasie użytkowania maszyn i urządzeń do obróbki drewna i metali (pilarek, szlifierek itp.) wskazane jest używanie odpowiednich środków ochrony indywidualnej w postaci kasku, osłony twarzy, okularów, ochronników słuchu i tym podobnych. Odzież robocza powinna być obcisła, zapięta, bez zwisających części. II. Zasady bezpieczeństwa przy użytkowaniu urządzeń i instalacji elektrycznych 1. Użytkowanie instalacji elektrycznej oraz urządzeń elektrycznych powinno odbywać się zgodnie z ich przeznaczeniem i według wskazań producenta. Niedopuszczalne jest dokonywanie we własnym zakresie przeróbek, jak też wykonywanie połączeń prowizorycznych. Naprawy i przeróbki instalacji należy zlecać osobom wykwalifikowanym. 218 2. Nie wolno naprawiać przepalonych wkładek bezpiecznikowych. 3. Przewody elektryczne – kable mogą być łączone tylko za pomocą gniazd i wtyków. Izolacja przewodów nie może być uszkodzona (popękana, przecięta). 4. Wszystkie elementy osprzętu (gniazda, wtyki, wyłączniki itp.) powinny być sprawne technicznie, nieuszkodzone. 5. W pomieszczeniach gospodarskich (piwnicach, oborach, chlewniach, stajniach, magazynach paliw i ś.o.r.) należy stosować przewody izolowane i w ochronnej powłoce, a oprawy, puszki i wyłączniki - szczelne (hermetyczne), 6. Silniki elektryczne (zamontowane w maszynach i poza nimi) oraz chłodziarki, parniki, pralki, piekarniki, grzejniki itp., powinny być podłączone do gniazd uziemionych lub „wyzerowanych". Pożądane jest zainstalowanie w „skrzynce licznikowej" ochronnych wyłączników przeciwporażeniowych (nadmiarowo – prądowych i różnicowo – prądowych). 7. W przypadku dłuższych przerw w eksploatacji silników elektrycznych, przed ich ponownym uruchomieniem należy sprawdzić prawidłowość połączeń przewodu zerującego w gniazdach wtykowych i wtyczkach. 8. Przenośne źródła oświetlenia elektrycznego powinny być zasilane napięciem bezpiecznym tj. nie wyższym niż 25 V. 9. Po naładowaniu rozruchowych akumulatorów kwasowo – ołowiowych należy montować je w pojazdach (ciągnikach, samochodach i maszynach samojezdnych) po upływie czasu całkowitego ich odgazowania, podanego w instrukcji obsługi. III. Zasady bezpieczeństwa w transporcie rolniczym 1. Osoby kierujące ciągnikami, samojezdnymi maszynami rolniczymi oraz ciągnikami z zawieszanymi, półzawieszanymi i przyczepianymi maszynami i narzędziami rolniczymi, a także innymi pojazdami powinny przestrzegać prawa o ruchu drogowym. 2. Materiały przewożone po drogach publicznych nie powinny zasłaniać urządzeń sygnalizacyjno – ostrzegawczych środka transportu i powinny być tak umieszczone i przymocowane, aby nie spadały i nie zagrażały innym użytkownikom drogi. Powinny mieć rozmiary zgodne z przepisami ruchu drogowego (maksymalna wysokość mierzona od powierzchni drogi – 4 m, maksymalna szerokość – 2,5 m). 3. Niedopuszczalne jest przewożenie nawozów i środków ochrony roślin wraz z paszami i 219 artykułami spożywczymi oraz innymi materiałami, takimi jak: opał, paliwo, smary, itp. 4. Na transportowanych ziemiopłodach i innych ładunkach niedopuszczalne jest przewożenie osób, ani żadnych ciężkich lub ostrych przedmiotów. 5. Przyczepy ciągnikowe lub skrzynie ładunkowe samochodów ciężarowych używane do przewozu osób do pracy i z pracy w polu powinny być do tego celu przystosowane poprzez zamontowanie na stałe siedzisk, podwyższenie burt, wyposażenie w drabinkę służącą do wchodzenia i schodzenia. 6. Wchodzenie na przyczepę lub wóz załadowany ziemiopłodami lub innymi ładunkami oraz schodzenie powinno odbywać się przy użyciu drabiny przystawnej o odpowiedniej długości i nieuszkodzonej. 7. Niedopuszczalne jest wykonywanie jakichkolwiek napraw przyczep pod uniesioną skrzynią ładunkową (mechanicznie, hydraulicznie lub pneumatycznie) bez jej zabezpieczenia przed samoczynnym, nagłym opadnięciem. 8. Niedopuszczalna jest praca przy użyciu ładowacza na terenie o pochyleniu większym niż 30, chyba że instrukcja obsługi przewiduje inaczej. 9. Niedopuszczalne jest przebywanie osób postronnych w odległości mniejszej niż 10 m od pracującego ciągnika z ładowaczem lub ładowacza samojezdnego. 10. Przewóz zwierząt powinien odbywać się w specjalnie do tego celu przystosowanych pojazdach (przyczepach, naczepach), zapewniających wygodę i bezpieczeństwo transportowanym zwierzętom, kierowcy i innym użytkownikom dróg. 11. Podczas podnoszenia ciężarów stosować należy zasadę „zgięte nogi, proste plecy, płynnie do góry i do przodu". Niedopuszczalne jest podnoszenie i przenoszenie w sposób ciągły ciężarów o masie większej niż 30 kg przez mężczyzn i 12 kg przez kobiety, a dorywczo – 50 kg przez mężczyzn i 20 kg przez kobiety. IV. Zasady bezpieczeństwa przy stosowaniu środków ochrony roślin 1. Młodzież poniżej 18. lat, kobiety ciężarne, ludzie chorzy na choroby układu nerwowego, padaczkę, gruźlicę i inne choroby płuc, choroby przewodu pokarmowego, wątroby, nerek, ostre choroby psychiczne, schorzenia oczu (szczególnie stany zapalne), nałogowi alkoholicy oraz osoby chore na inne choroby przewlekłe, a także ludzie w okresie rekonwalescencji nie mogą wykonywać prac wymagających kontaktu ze środkami chemicznymi. 220 2. Przy wszelkich pracach związanych ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin należy używać środków ochrony indywidualnej lub specjalnie do tego celu przeznaczonej odzieży roboczej. 3. Do pracy ze środkami ochrony roślin nie należy przystępować na czczo. W dniu pracy, a także w dniu poprzedzającym pracę i po jej zakończeniu, nie wolno spożywać napojów alkoholowych. 4. Spożywanie posiłków i napojów bezalkoholowych oraz palenie tytoniu jest dopuszczalne w czasie przerw w pracy, po uprzednim zdjęciu wierzchnich środków ochrony indywidualnej oraz po umyciu rąk, twarzy i przepłukaniu jamy ustnej wodą odpowiadającą warunkom wody zdatnej do picia. Zaleca się, aby miejsce, w którym spożywa się posiłki i pali tytoń, było usytuowane w odległości nie mniejszej niż 50 m od miejsca stosowania środków ochrony roślin - od strony nawietrznej. 5. Po zakończeniu pracy oraz zdjęciu ubrania i bielizny należy dokładnie umyć ciepłą wodą z mydłem ręce i twarz, a następnie całe ciało. 6. Miejsca zastosowania pestycydów należy oznakować czytelną tablicą z informacją o zastosowanym środku oraz okresach karencji i prewencji, które powinny być bezwzględnie przestrzegane. Ponadto należy prowadzić i przechowywać ewidencję wykonanych zabiegów. 7. Środki ochrony roślin należy przechowywać w fabrycznych, szczelnie zamkniętych opakowaniach zaopatrzonych w etykiety podające nazwę preparatu. Uszkodzone opakowanie powinno być wymienione, a na opakowaniu zastępczym należy umieścić przeniesioną l u b zastępczą etykietę. 8. Środki ochrony r o ś l i n należy przechowywać w pomieszczeniu niedostępnym d l a osób postronnych, szczególn i e dzieci; w pomieszczeniu tym n i e należy przechowywać innych materiałów, z wyjątkiem odzieży używanej przy pracach chemizacyjnych oraz pustych opakowań po zużytych środkach. 9. Przed wykonaniem zabiegu ochrony roślin należy dokładnie zapoznać się z instrukcją stosowania środka ochrony roślin (pestycydu), podaną na etykiecie opakowania, a także z instrukcją obsługi opryskiwacza dołączoną do opakowania. Należy bezwzględnie przestrzegać tych zaleceń. 10. Sprzęt stosowany przy zabiegach ochrony roślin powinien być sprawny technicznie, a sprawność opryskiwaczy ciągnikowych i samojezdnych powinna być potwierdzona okresowymi badaniami przeprowadzonymi przez upoważnione jednostki badawcze. 221 11. Łatwopalnych opakowań po środkach ochrony roślin nie wolno spalać, są to odpady niebezpieczne. Jeżeli na etykiecie nie ma informacji o zwrocie pustych opakowań do producenta, należy je trzykrotnie, dokładnie wypłukać (wodę po płukaniu opakowań wlać do zbiornika opryskiwacza), a następnie złożyć na wyznaczonym przez miejscowe władze samorządowe składowisku odpadów niebezpiecznych.. Po zakończeniu pracy opryskiwacza należy wypłukać jego zbiornik, najlepiej trzykrotnie, w małej ilości wody; w sposób podany przez producenta. Wodę po płukaniu zbiornika należy wypryskać na chronionym polu. Zaleca się, aby po zakończeniu opryskiwania ciągnik z opryskiwaczem dokładnie umyć w myjni wyposażonej w oczyszczalnię ścieków lub osadnik do neutralizacji ścieków. 12. Zużyte opryskiwacze należy utylizować. Zbiorniki oraz pozostałe elementy z tworzyw sztucznych i gumy są odpadami niebezpiecznymi i należy złożyć je w wyznaczonym przez miejscowe władze samorządowe składowisku odpadów niebezpiecznych, a części metalowe złomować. V. Zasady bezpieczeństwa przy obsłudze zwierząt gospodarskich 1. W budynkach inwentarskich powinien panować porządek zapewniający bezpieczeństwo pracy. Nawierzchnia podłoża powinna być nienasiąkliwa i ograniczająca poślizg. Kanały odprowadzające ścieki i gnojowicę powinny być odpowiednio zabezpieczone. Nie należy zastawiać ciągów komunikacyjnych np. przejść, korytarzy i innych. 2. Niedopuszczalne jest umieszczanie progów w otworach drzwiowych pomieszczeń gospodarskich, a drzwi powinny być otwierane na zewnątrz i posiadać zabezpieczenie przed samoczynnym zamykaniem. 3. Nieobudowane otwory w stropach i ścianach, służące do zrzucania pasz i słomy, powinny być zabezpieczone listwą przypodłogową o wysokości minimum 15 cm i poręczami na wysokości 1,1 m. 4. Wszelkie uszkodzenia podłoża w budynkach inwentarskich (pęknięcia, wgłębienia i dziury) należy na bieżąco naprawiać, a zbędne, wystające przedmioty z podłóg, ścian, przegród i sufitów (np. gwoździe, druty) – natychmiast usuwać. 5. Wszystkie pomieszczenia, wybiegi i okólniki d l a zwierząt powinny być dwukrotnie w ciągu roku (wczesną wiosną i na jesieni) gruntownie oczyszczone, a pomieszczenia 222 wybielone świeżo gaszonym wapnem. 6. Uruchamianie maszyn i urządzeń stosowanych w chowie i hodowli zwierząt (parniki, rozdrabniacze, śrutowniki, gniotowniki, mieszalniki pasz, zgarniacze obornika i inne) powinno być poprzedzone kontrolą stanu instalacji elektrycznej i wyłączników oraz osłon elementów ruchomych i sprawności technicznej zespołów roboczych. 7. Narzędzia ostre, nieużywane w danej chwili do pracy, należy przechowywać w wydzielonym miejscu, niedostępnym dla dzieci. 8. Powierzchnia stanowisk dla zwierząt powinna być odpowiednio duża, by możliwy był swobodny dostęp do zwierząt przy ich obsłudze, a zwierzęta miały zapewniony swobodny dostęp do paszy, wody i przestrzeń do wypoczynku. Zwierzętom należy zapewnić możliwość korzystania z wybiegów. 9. Zwierzęta gospodarskie, a w szczególności buhaje i ogiery (rozpłodniki) oraz klacze ze źrebiętami, a także lochy z prosiętami, powinny być w miarę możliwości obsługiwane przez znane im osoby. Osoby te nie mogą uczestniczyć w wykonywaniu nieprzyjemnych i bolesnych dla zwierząt zabiegów. 10. Przy obsłudze buhajów i ogierów w wieku ponad 1. roku oraz knurów i tryków w wieku powyżej 9 miesięcy - nie powinny pracować kobiety i osoby młodociane oraz osoby słabe fizycznie i niepełnosprawne. 11. Do prowadzenia zwierząt należy używać łańcuchów, linek i powrozów, które w razie szarpnięcia przez zwierzę nie spowodują okaleczenia rąk lub innych urazów. Niedopuszczalne jest owijanie dłoni łańcuchem, linką lub powrozem. Buhaje powyżej 12. miesiąca powinny być prowadzone za pomocą odpowiedniej tyczki o długości co najmniej 1,4 m z zaczepem umożliwiającym wpięcie do pierścienia nosowego. 12. Załadunek i rozładunek zwierząt na środki transportu powinien odbywać się z użyciem właściwych ramp. Trasę przejścia zwierząt należy zabezpieczyć w taki sposób, by zwierzęta mogły przemieszczać się w określonym kierunku. Niedopuszczalne jest brutalne poganianie zwierząt. 13. Zabiegi pielęgnacyjne, hodowlane i weterynaryjne na dużych zwierzętach należy wykonywać po wprowadzeniu ich do poskromu unieruchamiającego. 14. Aby uchronić się przed chorobami odzwierzęcymi, należy: 1) zwierzę chore lub podejrzane o chorobę zakaźną odizolować od reszty stada, powiadomić służby weterynaryjne i ściśle przestrzegać wydane zalecenia, 223 2) w przypadku pracy ze zwierzętami chorymi lub podejrzanymi o chorobę przenoszoną na ludzi, stosować odpowiednie środki ochrony indywidualnej (rękawice gumowe, buty gumowe, półmaski), 3) wszelkie skaleczenia odkrytych części ciała (rąk, nóg, głowy) po odkażeniu zabezpieczać odpowiednimi opatrunkami, 4) w przypadku skaleczeń przedmiotami zanieczyszczonymi ziemią lub obornikiem, względnie pogryzienia przez chore zwierzę, natychmiast zgłosić się do lekarza, 5) przed spożywaniem posiłków lub zapaleniem papierosa umyć ręce z użyciem środka dezynfekującego, 6) w gospodarstwie domowym nie korzystać z naczyń służących do pojenia lub karmienia zwierząt, 7) w pomieszczeniach dla zwierząt przeprowadzać okresową dezynfekcję, deratyzację i dezynsekcję, 8) osoby mające kontakt z chorymi zwierzętami poddać badaniu lekarskiemu. VI. Zasady bezpieczeństwa przy pracy na wysokości lub w zagłębieniach 1. W czasie załadunku i zwożenia ziemiopłodów lub innych materiałów powinien być ustalony sposób porozumiewania się pomiędzy kierującym pojazdem, a osobą układającą te materiały na wozie lub przyczepie. 2. Drabiny używane w obejściu gospodarskim powinny być wykonane z materiału gwarantującego odpowiednią wytrzymałość. Zakończenia drabiny powinny zabezpieczać przed przechyłem i poślizgiem (u góry zamontowane haki, a u dołu gumowe lub ostre - w zależności od podłoża -zakończenia). 3. Włazy pionowe (ścienne) na strychy (poddasza) powinny posiadać uchwyty do zamocowania drabiny oraz uchwyty ułatwiające wejście i zejście z drabiny. Ponadto właz powinien mieć uchylną barierkę zabezpieczającą osobę pracującą na strychu przed upadkiem z wysokości. 4. Schody powinny być wykonane zgodnie ze sztuką budowlaną ze stopniami wykonanymi z materiału antypoślizgowego, i zabezpieczone poręczą. 5. Przed wejściem do zbiorników, takich jak szamba, zbiorniki na gnojowicę i silosy, należy je przewietrzyć celem usunięcia szkodliwych gazów. Przy pracach w tych zbiornikach należy 224 stosować maski przeciwgazowe. 6. Osoby wchodzące do zbiorników, studni, silosów itp. powinny być wyposażone w szelki bezpieczeństwa, zaczepione na linie służącej do ewakuacji w przypadku zagrożenia. Do asekuracji konieczna jest obecność co najmniej dwóch dorosłych osób, pozostających na powierzchni. 7. Wykonując wykopy, zwłaszcza głębokie i wąskie, należy stosować zabezpieczenia przed osunięciem ziemi, a na powierzchni powinny być ustawione barierki, chroniące przed wpadnięciem ludzi lub zwierząt. Wykopy powinny być oznakowane. 8. Przy pracach remontowo – budowlanych należy stosować rusztowania, podesty i barierki o mocnej, stabilnej konstrukcji. VII. Postępowanie w razie wypadku przy pracy rolniczej 1. W razie zaistnienia wypadku należy zabezpieczyć miejsce zdarzenia i zadbać o bezpieczeństwo osób udzielających pomocy. Poszkodowanemu należy udzielić pomocy stosownie do rodzaju zagrożenia (np. odciągnięcie od maszyny, odłączenie od źródła prądu, ułożenie i przykrycie chorego, założenie opatrunku, wykonanie sztucznego oddychania itp.) oraz wezwać pomoc lekarską. 2. Lekarza wezwanego do udzielenia pomocy poinformować o okolicznościach wypadku. Jeśli lekarz uzna za niezbędne przeprowadzenie badań do ustalenia zawartości alkoholu lub substancji odurzających i psychotropowych w organizmie, poszkodowany powinien poddać się temu badaniu. 3. Wypadek należy zgłosić bez zbędnej zwłoki w najbliższej jednostce Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, w celu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku. Miejsce i przedmioty związane z wypadkiem należy w miarę możliwości zabezpieczyć do czasu przeprowadzenia oględzin przez pracownika Kasy. 4. Jeśli przyczyną wypadku była wada konstrukcyjna maszyny lub innego urządzenia albo nieprawidłowo napisana instrukcja obsługi, lub wadliwie świadczona usługa, wówczas można dochodzić na drodze cywilnej zwrotu odszkodowania za doznane krzywdy fizyczne i moralne, można również dochodzić odszkodowania za utracone mienie. 225
