O_niepowodzeniach(1)

Niepowodzenia szkolne ich rodzaje, przyczyny i środki zaradcze.
Definiowanie niepowodzeń szkolnych.
Większość uczniów rozpoczynających naukę szkolną wykazuje prawidłowy
rozwój umysłowy, a znaczny procent dzieci rozwija się w tempie
przyspieszonym. Badania naukowe nad uczniami, którzy napotykają na
trudności w nauce szkolnej, wykazują, że ich rozwój jest prawidłowy,
jednak przebiega w sposób nieharmonijny.
Na wyniki w nauce szkolnej ma znaczący wpływ także układ nerwowy.
Przy prawidłowo funkcjonującym układzie nerwowym uczeń jest w stanie
podjąć wytężony wysiłek umysłowy, koncentrować się przez dłuższy czas
na jednym przedmiocie czy zadaniu, potrafi panować nad swoimi
emocjami.
Niepowodzenia szkolne we współczesnej pedagogice określa się jako
rozdźwięk, brak spójności, rozbieżność pomiędzy wiadomościami,
umiejętnościami, jakie opanowali uczniowie a tym co zaplanował dla nich
nauczyciel zgodnie z założeniami z poszczególnych przedmiotów. Dla
każdej klasy ustalone są podstawy programowe jako norma przewidziana
do opanowania w danym wieku. Niektórzy autorzy niepowodzenia
nazywają opóźnieniem szkolnym i stosują takie sformułowanie tam, gdzie
dostrzegają różnice między faktycznym poziomem wiedzy danego ucznia,
a przewidzianymi normami dla jego wieku znanymi jako minimum
podstawy programowej. Jan Konopnicki w pozycji pt. „Powodzenia i
niepowodzenia szkolne” wymienia trzy rodzaje opóźnień w nauce szkolnej:
1 – opóźnienie programowe (brak w wiadomościach w zakresie
wytyczonym przez podstawy programowe)
2 – organizacyjne, (kiedy uczeń w skutek pewnych zdarzeń znajduje się w
klasie niższej niż być powinien), 3 – indywidualne, (gdy uczeń nie
wykorzystuje w pełni własnych możliwości umysłowych).
Generalnie wszelkie rodzaje niepowodzeń szkolnych określa się jako jawne
lub ukryte. Jawnymi nazywa się te, które zostały dostrzeżone np. w
1
postaci luk w wiadomościach, a ukrytymi te, o których ani szkoła ani dom
rodzinny z różnych przyczyn nic nie wie. Zazwyczaj niepowodzenia
ujawniają się w postaci słabych ocen, o istnieniu najwyraźniejszych
świadczą oceny niedostateczne. Niepowodzenia szkolne zazwyczaj
stopniuje się od pojedynczych ocen niedostatecznych przez zagrożenie
pozostania w tej samej klasie, powtarzanie tej samej klasy aż do
przerwania nauki.
Przyczyny niepowodzeń szkolnych
Opublikowane badania w literaturze pedagogicznej wykazują na istnienie
trzech podstawowych przyczyn niepowodzeń:
a .ekonomiczno – społeczne
b. pedagogiczne
c. biopsychiczne.
Przyczyny ekonomiczno – społeczne spowodowane są między innymi
negatywnym wpływem środowiska rodzinnego dziecka, jak brak
zainteresowania rodziców postępami własnego dziecka, niski poziom
intelektualny rodziców, niewłaściwy wpływ na dziecko najbliższego
otoczenia, patologia w rodzinie, wielodzietność i związany z tym brak
sprzyjających warunków mieszkalnych, praca na zmiany zwłaszcza matki,
słaby stan zdrowia rodziców, nieodpowiednie warunki do odrabiania lekcji i
innych prac, oraz do wypoczynku nocnego, niedojrzałość szkolna dziecka
spowodowana np. chorobą wieku wczesnego dzieciństwa, lub opóźnieniem
w rozwoju fizycznym. Jako najczęstszą przyczynę niepowodzeń szkolnych
J. Konopnicki podaje niekorzystny układ stosunków rodzinnych, brak
właściwej opieki, niewłaściwa atmosfera, zaniedbanie uczuć dziecka,
stosowanie wadliwych metod wychowawczych, a także złe warunki
materialne. Podobnie często spotykaną przyczyną jest praca zawodowa
obojga rodziców, którzy z braku wolnego czasu tolerują niepożądane
kontakty dziecka z „ulicą” i w efekcie różne zaburzenia, jakie z tego
wynikają. Taki efekt przejawia się zachowaniem odbiegającym od
2
przyjętych norm społecznych i obyczajowych w szkole i poza nią ogólnie
określa się je jako zaburzenia socjalizacji. Następstwem takich zaburzeń
są wagary, chuligaństwo, konflikty z otoczeniem, kradzieże i inne
przestępstwa. Innym rodzajem zaburzeń wpływającym negatywnie na
ucznia są zaburzenia uczuciowe – ich przejawy to impulsywność i
rozdrażnienie.
Niezależnymi od woli ucznia przyczynami niepowodzeń są warunki
biopsychiczne jak poziom intelektualny, temperament, cechy charakteru,
stan zdrowia, rozwój psychomotoryczny.
Przyczyny pedagogiczne.
Przyczyny pedagogiczne dotyczą samego procesu dydaktycznego.
Do najczęściej wymienianych należą:
A - brak indywidualizacji w pracy dydaktyczno – wychowawczej w
stosunku do uczniów najsłabszych jak i najzdolniejszych,
B - osobowość nauczyciela jego sposób komunikowania się z uczniami.
Na tej płaszczyźnie badania doprowadziły do wyodrębnienia kilku
przyczyn, których źródłem jest system nauczania, bądź sam nauczyciel:
1 – nieprawidłowości w organizacji pracy na lekcji,
2 – dobór i stosowanie niewłaściwych metod nauczania,
3 – nieodpowiednie formy pracy,
4 – słabo wykorzystywana wiedza w praktyce,
5 – słaba kontrola i ocena przyswojonych wiadomości i umiejętności,
słaba znajomość uczniów
6 – brak indywidualnej opieki nad uczniami mającymi trudności w nauce
Niepowodzenia szkolne, głównie w postaci drugoroczności od szeregu lat
stanowią przedmiot badań. Cechą charakterystyczna wielu
dotychczasowych badań nad źródłami niepowodzeń szkolnych jest
jednostronne uwypuklenie pojedynczych przyczyn złych warunków
kształcenia przy jednoczesnym niedocenianiu lub pomijaniu innych.
Tymczasem pełny obraz ich przyczyn mogą dać tylko badania
3
kompleksowe, których niestety nie udało się do tej pory zrealizować, a
tym samym rozwiązać problemu niepowodzeń szkolnych.
Należy pamiętać, że współczesna pedagogika i psychologia edukacyjna
określa sam proces nauczania jako: aktywne działanie,
zindywidualizowane, empiryczne, badawcze, odpowiadające
psychofizycznemu rozwojowi ucznia, prospołeczne, twórcze, zorientowane
na rozwój, zintegrowane, wymagające i pozwalające czerpać radość. Od
nauczyciela wymaga się umiejętności „wzmacniania” wszystkich sytuacji
edukacyjnych, co pozwolić mu na zdobycie autorytetu wśród uczniów.
Taka osoba musi charakteryzować się fachowością, w teorii i
umiejętnościach jej przekazania, komunikatywnością w kontaktach ze
wszystkimi osobami związanymi ze środowiskiem szkolnym,
sumiennością, tolerancją i sprawiedliwością. Osobowość nauczyciela
określa się cechami: życzliwy, pogodny, wyrozumiały, posiadający
umiejętności w postaci metod pracy dydaktyczno – wychowawczej.
Dobrze jest, jeżeli w pracy dydaktyczno – wychowawczej nauczyciel
potrafi występować w roli stymulatora inwencji uczniów, osoby ceniącej
twórcze myślenie u dzieci, umiejącej poprzez działanie pozytywnie
wpływać na rozwój uczniów, ich postawy, wrażliwość, wreszcie budować
warunki do burzenia przyczyn niepowodzeń, słabości, problemów
klasowych, jak i pojedynczych uczniów. Specyficzną kategorię
niepowodzeń szkolnych stanowią nieadekwatne osiągnięcia szkolne.
Termin "osiągnięcia nieadekwatne" oznacza, że mimo wykazywanej
kreatywności, zdolności językowych, matematycznych, dzieci te otrzymują
złe oceny i nie radzą sobie w szkole. Cierpią na syndrom braku osiągnięć.
Uczniów takich możemy znaleźć w każdej klasie. Nie słuchają nauczyciela,
nie uczą się, nie odrabiają prac domowych, manipulują członkami rodziny,
niszczą w sobie poczucie własnej wartości i zdolność samokontroli. Jako
"maluchy" twierdzą, że szkoła je nudzi, a gdy dorastają, że uczy rzeczy
niepotrzebnych. Uważają, że ważniejsze od nauki są zabawa, sport,
spotkania z kolegami.
U podstaw braku umiejętności uczenia się i organizacji leży poczucie
4
bezsilności w kontrolowaniu wyników szkolnych. Często stawiają sobie
albo zbyt wygórowane wymagania, albo mało znaczące cele, co w obu
przypadkach prowadzi do niepowodzenia.
Syndrom nieadekwatnych osiągnięć stał się prawdziwą udręką dla
dzieci, nauczycieli i rodziców, przyjmując w dzisiejszym społeczeństwie
niemal rozmiary epidemii
Niektóre sposoby likwidacji niepowodzeń szkolnych
Do najczęściej spotykanych trudności w nauce a zarazem
najpoważniejszych zaliczamy problemy związane z czytaniem, pisaniem
jako wynik różnego rodzaju opóźnień rozwoju psychoruchowego.
Wykazano istnienie wielu fragmentarycznych deficytów rozwojowych, do
których należą:
-
opóźnienie i zaburzenia percepcji wzrokowej,
-
opóźnienie i zaburzenia percepcji słuchowej
-
opóźnienie i zaburzenia percepcji mowy,
-
opóźnienie i zaburzenia rozwoju ruchowego,
-
opóźnienia i zaburzenia procesu lateralizacji.
Występowanie fragmentarycznych deficytów w kilku zakresach powoduje
najpoważniejsze trudności w nauce, ujawnia je nieprawidłowe
spostrzeganie i gorsze zapamiętywanie. Niepowodzenia w nauce na ogół
pojawiające się w tych przypadkach bardzo wcześnie stają się nowym
czynnikiem patogennym. W celu likwidacji niepowodzeń spowodowanych
dysleksją, dysortografią stosuje się ćwiczenia reedukacyjne. Badania
prowadzone podczas prac z dziećmi przejawiającymi różne trudności w
opanowaniu wiadomości i umiejętności wykazały, że bardzo ważne jest
uświadomienie uczniów o możliwości osiągania przez nich sukcesów i
zadowolenia nie zaś nadrabiania strat czy doganiania innych kolegów z
klasy. Okazja do sukcesu wyzwala z czasem u dzieci zainteresowania i
zdolności, wiara we własne siły powoduje chęć do podejmowania zadań
trudnych. Wykazano również, że największy wpływ na kształtowanie
5
postaw dziecka ma jego najbliższe otoczenie, dlatego w procesie
zwalczania przyczyn niepowodzeń szkolnych najważniejszym ogniwem jest
współpraca rodziców bądź opiekunów ze szkołą.
Uczeń, zwłaszcza napotykający na trudności w nauce, przed podjęciem
jakichkolwiek czynności uczenia się powinien wizualizować czyli utworzyć
w umyśle mentalny obraz tych czynności, a najlepszy z nich afirmować.
Jakość tego obrazu w sposób znaczący warunkuje końcowe efekty uczenia
się szkolnego.
Dużą rolę w usuwaniu niepowodzeń szkolnych może również odegrać
technologia informacyjna. Do celów diagnostycznych, profilaktycznych i
terapeutycznych można wykorzystać komputer z odpowiednim
oprogramowaniem. Komputerowe programy diagnozujące stosuje się już
w typowych przedszkolach krajów Unii Europejskiej. Technika
komputerowa - choć nie żąda od dziecka umiejętności czytania i pisania pomaga już w diagnozie i rewalidacji
Na polskim rynku znajduje się zestaw gier komputerowych
przeznaczonych dla nauczycieli pracujących z dziećmi dyslektycznymi. Gry
te dzięki atrakcyjnej formie pobudzają sferę emocjonalno-motywacyjną,
eliminują zniechęcenie, lęk przed czytaniem, pozwalają na wielokrotne
powtarzanie ćwiczeń.
Dzięki wspomagającym programom multimedialnym, które wyjaśniają
wątpliwości ucznia, poprzez wskazywanie drogi do rozwiązania, stawianie
pytań pomocniczych, wiedza i umiejętności ucznia zostają uzupełnione i
poszerzone w atrakcyjny sposób.
Proces edukacyjny podlega permanentnym zmianom, których
przyczyną są przemiany społeczne, ekonomiczne, polityczne, pojawianie
się w życiu ludzi coraz bardziej zaawansowanych technologii a także
podejmowanymi po raz kolejny reformami systemu kształcenia. Pośrodku
tych wszystkich przemian znajduje się dziecko, które poddawane jest
różnorodnym oddziaływaniom płynącym z otaczającego je świata. W
związku z tym problemy kształcenia są nierozłącznym elementem szkolnej
6
rzeczywistości.
Jednym z czynników, jaki może przyczynić się do kształtowania modelu
oświaty szkolnej sprzyjającej uczniowi, zdaje się być wzrost świadomości
dotyczącej zagadnienia niepowodzeń edukacyjnych. Uświadomienie sobie
przez nauczycieli czynników, które stają się źródłem hamowania
edukacyjnych sukcesów uczniów, a tym samym wywołują zaburzone
formy zachowania, stanowi podstawowy krok do podejmowania wszelkich
działań diagnostycznych i profilaktycznych. Konsekwencją takiego stanu
powinno być wyeliminowanie toksycznych elementów edukacji i
ukierunkowanie wszelkich działań na motywowanie ucznia do odnoszenia
sukcesów.
Wszelkie oddziaływania terapeutyczne mają szansę powodzenia
jedynie wówczas, gdy będą stosowane systematycznie przy współpracy
szkoły i domu rodzinnego ucznia.
Nauczyciel, który chce pomóc dziecku w trudnościach szkolnych może:
1)prowadzić systematyczną obserwację ucznia przez cały rok szkolny
oraz analizować wnikliwie wytwory jego pracy;
2) dobrze poznać swoich wychowanków i ich środowisko rodzinne;
3) indywidualizować pracę na lekcji, szczególną opieką otaczając
uczniów z trudnościami;
4) stosować ćwiczenia korektywne, umożliwiające wdrożenie uczniów
do systematyczności, kontroli, czy koncentracji uwagi;
5) sprawdzić przy pomocy testów do jakiej grupy należy uczeń pod
względem własnych predyspozycji [ wzrokowiec, słuchowiec,
kinestetyk]
6) w związku z powyższym przekonać rodziców do stosowania pomocy
podczas nauki w domu [ tablica korkowa, oklejanie drzwi, nagrywanie i
odtwarzanie , nauka na głos, możliwość poruszania się bez
ograniczania miejsca]
7
7) sprawdzić przy pomocy testów rysunkowych stan emocjonalny
dziecka, i podjąć odpowiednie kroki uwzględniając przepisy prawne
Swoistą szansą minimalizacji niepowodzeń szkolnych jest
wspieranie kariery każdego ucznia, czyli kreowanie sytuacji, w których
każdy ma szansę na odniesienie sukcesu. Pomocne może się tu okazać
neurolingwistyczne programowanie (NLP), które opiera się m.in. na
założeniu, że nie ma niepowodzeń, są tylko skutki naszych działań,
czyli lekcje, z których możemy się nieustannie uczyć. W kształceniu
zgodnie z NLP sposób przekazywania informacji przez nauczyciela musi
być zbieżny ze sposobem odbioru tych informacji przez ucznia.
Najlepsze efekty osiągają uczniowie, którzy używają tych samych
kanałów sensorycznych (wzrokowego, słuchowego, kinestetycznego
bądź ich kombinacji) co ich nauczyciele. W szczególnie niekorzystnej
sytuacji znajdują się zatem uczniowie, których naturalna percepcja jest
rozwinięta wybitnie jednostronnie. Najczęściej muszą oni tłumaczyć
sposób nauczania nauczyciela na swój sposób uczenia się, co powoduje
wyłączanie się na ten czas z odbioru kolejnych treści, a to przyczynia
się do powstawania luk informacyjnych w ich wiedzy. Zatem niezwykle
istotne okazuje się w procesie zapobiegania niepowodzeniom szkolnym
kształcenie z dostosowaniem do odpowiednich kanałów sensorycznych
ucznia. Ważne jest nauczanie multisensoryczne, które wykorzystuje w
sposób przemyślany różnorodność bodźców oddziałujących na różne
systemy reprezentacyjne uczniów, niwelując jednocześnie różnice
między stylami nauczania i uczenia się.
Wśród czynników zmniejszających ryzyko niepowodzeń szkolnych
wymienia się relaksację, wizualizację i afirmację. Nauka współczesna
dostrzega wyraźny związek między stanem zrelaksowania, wizualizacji
oczekiwanego wyniku a funkcjonowaniem całego organizmu człowieka.
Jeśli możliwe jest określenie związku między myślą i reakcją, między
projekcją pożądanego stanu a jego osiągnięciem, to warto je również
uwzględnić w nauce szkolnej.
8
RECEPTA DLA NAUCZYCIELA NA SUKCES UCZNIA
1. Przekonaj ucznia, że naprawdę lubisz go uczyć.
2. Mów jasno, głośno, wyraźnie, z zapałem.
3. Dbaj o właściwe tempo mówienia.
4. Bądź swobodny i baw się razem z uczniem podczas nauki.
5. Okazuj mu zaufanie.
6. Wyraźnie określ cele.
7. Bądź przygotowany do lekcji.
8. Przygotowuj ciekawe pomoce naukowe.
9. Ogranicz do minimum czynniki rozpraszające uwagę.
10. Dbaj o dobry nastrój ucznia.
11. Przypominaj informację, kiedy uczeń zaczyna ją zapominać.
12. Polegaj na nim, stawiaj na niego, wierz w jego możliwości.
13. Bądź dla niego oparciem, bądź po jego stronie.
14. Nie oszukuj go, dotrzymuj przyrzeczeń.
15. Udzielaj odpowiedzi na najtrudniejsze pytania.
16. Jeśli coś mu się nie uda, zrozum go i zachęć do dalszej pracy.
17. Chwal za wszystko, co da się pochwalić.
18. Doceniaj go.
19. Nigdy nie przerywaj, kiedy on mówi.
20. Pozwól mu kontynuować Twoją myśl na jego sposób.
21. Słuchaj uważnie upewniając się, że dobrze rozumiesz.
22. Rozwijaj jego samodzielność.
23. Zachęcaj do krytycznego myślenia.
24. Okazuj mu swoje pozytywne uczucia.
25. Pokaż mu, że jesteś człowiekiem omylnym i popełniającym błędy.
26. Stosuj różne metody nauczania - bądź nieszablonowy i ekscytujący.
27. Odnoś do rzeczywistości to, czego go uczysz - niech praktyka
uzupełnia teorię.
9
28. Kończ lekcję w takim momencie, żeby miał poczucie niedosytu (jak w
dobrym serialu).
opracowanie: Hanna Gayer
Bibliografia
„ Jak pracować z dziećmi z trudnościami w czytaniu i pisaniu” Wszystko dla szkoły nr
7-8/2001
Agnieszka Domagała – Kręcioch „Niepowodzenia szkolne” „Wychowawca” Nr 02/2003
Agata Kurcz „Jak motywować uczniów do różnych form aktywności” Wychowawca” Nr
02/2003
A. Kozłowska „Niepowodzenia szkolne” Życie szkoły nr 7/1993
Internet
J. Konopnicki „Powodzenia i niepowodzenia w nauce” PZWS Warszawa 1966 r. H.Spionek
„Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne.” PWN Warszawa 1991 r.
B. Łuczak „Niepowodzenia w nauce. Przyczyny, skutki, zapobieganie.” Oficyna
Wydawnicza „Kościański, Prętnicki” Poznań 2000 r.
10