PRAWO KONSTYTUCYJNE

Semestr zimowy 2006/2007
Rodzaj i rok studiów: I rok ekonomia, ZIM, studia stacjonarne
Nazwa przedmiotu: prawo
Prowadzący: dr Grzegorz Chałupczak
Treści programowe w zakresie zarysu prawa konstytucyjnego
1) Pojęcie i przedmiot prawa konstytucyjnego.
a) Pojęcie prawa konstytucyjnego.
b) Przedmiot prawa konstytucyjnego.
c) Prawo konstytucyjne w systemie prawa.
2) Konstytucyjne zasady ustroju RP .
a) Pojecie i katalog zasad naczelnych.
b) Zasada republikańskiej formy rządu.
c) Zasada demokratycznego państwa prawnego.
d) Zasada autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania w
stosunkach między państwem a kościołami i innymi związkami
wyznaniowymi.
e) Zasada wolności i praw człowieka i obywatela.
f) Zasada suwerenności narodu.
g) Zasada reprezentacji politycznej.
h) Zasada podziału władzy i równowagi władzy.
i) Zasada dwuizbowości.
j) Zasada pluralizmu politycznego.
k) Zasada parlamentarnego systemu rządów.
l) Zasada odrębności i niezależności sądów i trybunałów.
m) Zasada społecznej gospodarki rynkowej.
n) Zasada decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego.
3) Podstawowe wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela na gruncie
Konstytucji z 1997 r.
a) Terminologia instytucji praw człowieka i obywatela.
 Prawa człowieka.
 Prawa obywatelskie.
 Wolności obywatelskie.
 Prawa podmiotowe
b) Międzynarodowa ochrona praw jednostki.
c) Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela według Konstytucji z
1997 r.
c1) Zasady ogólne.
 Zasada poszanowania sfery wolności (art. 31)
 Zasada równości (art. 32)
 Zasada równości praw kobiet i mężczyzn (art. 33).
c2) Wolności i prawa osobiste.
c3) Wolności i prawa polityczne.
c4) Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne.
c5) Środki ochrony wolności i praw.
c6) Podstawowe obowiązki obywatela.
4) System źródeł prawa RP.
a) Pojęcie źródeł prawa i systemu źródeł prawa.
1
b) System źródeł prawa w RP.
b1) Źródła prawa powszechnie obowiązującego.
 Konstytucja.
 Ustawy.
 Ratyfikowane umowy międzynarodowe.
 Rozporządzenia.
 Akty prawa miejscowego.
 Prawo stanowione przez odpowiednie organy UE.
b2) Prawo wewnętrzne.
 uchwały RM,
 zarządzenia Prezesa RM, ministrów, Prezydenta RP oraz
przewodniczących komitetów powołanych w skład RM.
b3) Akty prawne spoza rozdziału III konstytucji.
5) System organów państwowych w świetle konstytucji RP z 1997 r.
a) Wprowadzenie terminologiczne.
 System organów państwowych.
 Aparat państwowy.
 Organ państwa.
b) Organy ustawodawcze.
c) Organy wykonawcze.
d) Sądy i trybunały.
e) Organy kontroli państwowej i ochrony prawa.
Literatura przedmiotu.
A. Literatura podstawowa:
1. W. Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Poznań 2006.
2. Prawniczy słownik wyrazów trudnych, red. J. Boć, Wrocław 2005.
3. Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydło, Lublin 2005.
B. Literatura uzupełniająca:
1. Ustrój organów ochrony prawnej, red. B. Szmulik, M. Żmigrodzki, Lublin 2003.
2. Konstytucyjne wolności i prawa w Polsce. Zagadnienia ogólne, red. T. Bulenda, M.
Chmaj, Kraków 2002.
3. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 1999.
4. Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. L. Garlickiego.
Warszawa 1995.
5. L. Garlicki, B. Hebdzyńska, R. Szafarz, B. Szepietowska, Źródła prawa w
Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1997.
6. A. Pullo, Idee ogólne a zasady prawa konstytucyjnego, „Państwo i Prawo” 1995, z. 8.
7. A. Pułło, Z problematyki zasad prawa: idee ogólne w prawie konstytucyjnym,
„Przegląd Sejmowy”1996, nr 1.
8. B. Banaszak, Podstawowe obowiązki prawne jednostki, Wrocław 1997.
9. B. Banaszak, Prawa człowieka i obywatela w nowej Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej, „Przegląd Sejmowy” 1997, nr 5.
10. B. Banaszak, Prawa jednostki i systemy ich ochrony, Wrocław 1995.
11. P. Daranowski, Międzynarodowe prawo praw człowieka a ich konstytucyjna ochrona,
„Państwo i Prawo” 1993, z. 4.
12. Konstytucyjne wolności i prawa w Polsce. Zagadnienia ogólne, t. III, red. T. Bulenda,
M. Chmaj, Kraków 2002.
13. Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, red. L. Wiśniewski, Warszawa
1997.
2
14. Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red. B. Banaszak, A. Preisner,
Warszawa 2002.
15. Wolności i prawa osobiste, t. II, red. J. Sobczak, Kraków 2002.
16. Wolności i prawa polityczne, t. III, red. W. Skrzydło, Kraków 2002.
17. J. Galster, System organów państwowych, w: Prawo konstytucyjne, red. Z. Witkowski, Toruń 2002.
18. W Skrzydło, Konstytucyjne założenia systemu organów państwa i ich wpływ na
kształt aparatu państwowego, w: Ustrój i struktura aparatu państwowego i samorządu
terytorialnego, red. W. Skrzydło, Warszawa 1997.
Ad. 1). Pojęcie i przedmiot prawa konstytucyjnego.
Ad. a) Pojęcie prawa konstytucyjnego.
Termin "prawo konstytucyjne" może oznaczać:
1. w sensie wąskim - zespół norm prawnych zawartych w konstytucji i w innych
ustawach konstytucyjnych,
2. w sensie szerokim - całokształt norm prawnych mających za przedmiot uregulowanie
ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa.
Ad. b) Przedmiot prawa konstytucyjnego.
Materia prawa konstytucyjnego - w podanym wyżej szerszym rozumieniu - obejmuje te
normy prawne, które określają:
1. Podmiot władzy suwerennej w państwie i sposoby jej sprawowania. Prawo konstytucyjne wskazuje w szczególności, do kogo należy najwyższa władza w państwie władza suwerenna. Określa, jaka jest forma i charakter państwa.
2. Podstawy ustroju społeczno-gospodarczego państwa. Wskazuje się formy własności w państwie, mechanizmy jej ochrony, sposób organizacji życia gospodarczego i
społecznego.
3. System organów państwowych. Chodzi o wskazanie struktury organów państwa,
trybu ich funkcjonowania oraz ich wzajemnego stosunku do siebie.
4. Status obywatela w państwie. Prawo konstytucyjne określa prawa i wolności obywatela, a także nakładane na niego obowiązki. Reguluje również procedury ochrony
praw i wolności człowieka.
5. Podstawy systemu wyborczego. Określają one sposób powoływania organów przedstawicielskich.
Ad. c) Prawo konstytucyjne w systemie prawa.
W klasycznym podziale prawa na publiczne i prywatne - wprowadzonym przez Ulpiana prawo konstytucyjne należy do prawa publicznego. Znajduje się ono tam obok takich gałęzi
jak: prawo międzynarodowe, prawo administracyjne lub prawo karne.
W podziale prawa na materialne i formalne prawo konstytucyjne należy do pierwszej grupy
praw. Większość spośród norm prawa konstytucyjnego ma charakter materialny - określa
merytoryczną treść stosunków prawnych, czyli uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa
oraz ewentualne sankcje za ich przekroczenie. Znaczenie w prawie konstytucyjnym - i to
coraz większe - mają jednakże normy formalne (procesowe). które określają tryb
postępowania przed organami państwa, związany z dochodzeniem praw i obowiązków
określonych w prawie materialnym.
3
Ad. 2). Konstytucyjne zasady ustroju RP
Ad. a) Pojęcie i katalog zasad naczelnych (zasad ustroju, zasad konstytucyjnych,
podstawowych zasad ustroju politycznego).
Przez zasady naczelne konstytucji rozumiemy normy prawne zawarte w konstytucji, których
szczególna doniosłość wyraża się w tym. że:
a) z norm tych wynikają inne normy konstytucyjne.
b) określają one cechy danej instytucji.
c) wyrażają podstawowe wartości konstytucyjne i są za takie uznawane w orzecznictwie
i doktrynie.
Krąg zasad naczelnych konstytucji nie jest zamknięty i raz na zawsze ustalony. Są one
wyprowadzane w orzecznictwie i doktrynie.
Na naszym wykładzie skupimy się na następujących zasadach naczelnych Konstytucji RP:
1. republikańskiej formy rządu.
2. demokratycznego państwa prawnego.
3. autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania w stosunkach między
państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi.
4. wolności i praw człowieka i obywatela.
5. suwerenności narodu.
6. reprezentacji politycznej.
7. podziału władzy i równowagi władz,
8. dwuizbowości parlamentu.
9. pluralizmu politycznego.
10. parlamentarnej formy rządów,
11. odrębności i niezależności sądów oraz trybunałów.
12. społecznej gospodarki rynkowej.
13. decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego.
Ad. b) Zasada republikańskiej formy rządu
Zasada republikańskiej formy rządu wyrażona jest w samej nazwie państwa (Rzeczpospolita
Polska), w tytule konstytucji i przede wszystkim w jej instytucjach i urządzeniach. Oznacza
ona, z jednej strony, wykluczenie jakiejkolwiek władzy dziedzicznej lub dożywotniej w
państwie, a z drugiej, postulat ustanowienia rządów prawa i ustroju demokratycznego.
W Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. Rzeczpospolita oznacza republikę - raz jako nazwę
państwa, raz jako określony ustrój polityczny państwa. Artykuł 1 objaśnia dosłownie
Rzeczpospolitą Polską jako dobro wspólne wszystkich obywateli.
Ad. c) Zasada demokratycznego państwa prawnego
Konstytucja w art. 2 ustanawia zasadę demokratycznego państwa prawnego jako podstawową
zasadę ustroju politycznego.
Art. 2
"Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym
zasady sprawiedliwości społecznej". Przepis ten w swojej treści zawiera w istocie aż trzy
pojęcia:
1. "państwa demokratycznego".
2. "państwa prawnego" oraz
3. "zasad sprawiedliwości społecznej".
4
Państwo prawne
W koncepcji państwa prawa najistotniejsze znaczenie posiadają same rozwiązania
formalnoprawne. Do podstawowych przesłanek formalnego państwa prawnego współczesna
doktryna zalicza:
1. podział władzy,
2. konstytucjonalizm,
3. legalność.
4. prymat ustawy,
5. zakaz retroakcji.
6. dopuszczenie ingerencji w sferę wolności i własności jednostki wyłącznie na
podstawie upoważnienia ustawowego,
7. sądową kontrolę władzy wykonawczej oraz
8. odpowiedzialność odszkodowawczą państwa.
W takim znaczeniu państwo prawne to państwo rządzone przez prawo, w którym prawo stoi
ponad państwem, a podstawową metodą władczą są "rządy prawa, a nie ludu". Oznacza to
związanie władzy państwowej prawem. Zobowiązana jest ona respektować prawo, które sama
ustanowiła, zarówno w sferze stanowienia, jak też w sferze jego stosowania. Organy państwa
stosujące prawo rozstrzygają każdą indywidualną sprawę wyłącznie na podstawie norm
ogólnych i abstrakcyjnych.
W formalnym pojęciu "państwa prawnego" zawiera się idea legalizmu, tj. zasada
praworządności formalnej. Ma to o tyle istotne znaczenie, że zasada legalizmu wyrażona
została wart. 7 Konstytucji. W świetle tego przepisu "organy władzy publicznej działają na
podstawie i w granicach prawa". Zasada ta zobowiązuje wszystkie organy do wykazania się
legitymacją prawną przy wykonywaniu wszelkiej władzy publicznej. Oznacza to, że sposób
zorganizowania, właściwość oraz tryb funkcjonowania organów muszą być oparte na
podstawie ustawowej. W konsekwencji prowadzi to do przyjęcia zasady, że to, co nie jest
organowi prawnie dozwolone, jest zabronione. W odwrotnej sytuacji znajdują się natomiast
obywatele, którzy w swoich działaniach nie muszą powoływać się na podstawę prawną.
Zobowiązani są jedynie nie łamać prawa. Żaden obywatel nie może być zmuszany do
czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.
Formalnymi gwarancjami przestrzegania prawa przez organy państwowe są wyspecjalizowane instytucje, których zadanie polega na doprowadzeniu do przywrócenia stanu
zgodnego z prawem, zwłaszcza w stosunkach pomiędzy organami państwowymi a
obywatelem. Taką rolę pełnią w Polsce. Trybunał Konstytucyjny. Rzecznik Praw
Obywatelskich, Naczelny Sąd Administracyjny i niezawisłe sądy.
Do instytucjonalnych gwarancji praworządności należy
1. zasada odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone obywatelom przez działania
funkcjonariuszy państwowych oraz
2. nieskrępowane prawo dostępu obywatela do sądu.
Demokratyczne państwo prawne
Idea demokratycznego państwa prawa spełnia się przez połączenie elementów formalnych z
elementami materialnymi, do których współczesna doktryna zalicza przede wszystkim:
1. zagwarantowanie oraz poszanowanie praw i wolności człowieka i obywatela.
2. zasadę suwerenności.
3. zasadę pluralizmu politycznego,
4. demokratyzm oparty na kreowaniu władz przez okresowo odbywane wolne wybory
powszechne,
5. zapewnienie udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji państwowych.
6. ideę państwa socjalnego opartą na realizacji zasad sprawiedliwości społecznej.
5
7. niezależny i niezawisły sądowy wymiar sprawiedliwości, kontrolujący zarówno
władzę ustawodawczą, jak i wykonawczą oraz
8. zasadę samorządu.
Demokratyczne państwo prawne to takie, w którym prawo odzwierciedla akceptowany
społecznie system wartości, oparty na prawie naturalnym i standardach prawa
międzynarodowego. W demokratycznym państwie prawa wola większości, wyrażona w
formie ustawy, może być przezwyciężona w wyniku zastosowania kontroli konstytucyjności prawa.
Ad. d) Zasada autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania w stosunkach
między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi
Konstytucja RP z 1997 r. określa wart. 25 ust. 3 generalną zasadę ustrojową, wyrażającą
relacje instytucjonalne między państwem a kościołami, która stanowi że "stosunki między
państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach
poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak
również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego".
Konstytucyjna zasada stosunków między państwem a kościołami, wyrażona formułą
"autonomii i niezależności", pozostaje w związku z postanowieniami Konkordatu
podpisanego 28 lipca 1993 r. między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską. który
stosunki między państwem a Kościołem katolickim w Polsce określa niemalże w ten sam
sposób.
Ustawodawca nadaje określeniu" wzajemna niezależność" znaczenie normatywne, które
wyraża rozdział instytucjonalny państwa i Kościoła. Państwo i Kościół mają odrębnie
określony genetycznie byt, względem siebie niezależny. Konstytucyjna formuła "autonomii i
niezależności" w relacjach, między państwem a Kościołem sugeruje również funkcjonowanie
dwóch władz (państwowej i kościelnej) w obrębie państwa, stawiając Kościół co najmniej na
równorzędnej pozycji względem państwa.
Wykładnia pojęcia "autonomii i niezależności" w formule zasady ustrojowej polega na
ukształtowaniu stosunków między państwem i Kościołem w ten sposób, że podstawą tych
relacji jest rozdział między państwem a Kościołem, natomiast wszystkie kościoły w państwie
mają status publicznoprawny. Państwo gwarantuje kościołom wolność i niezależność,
konieczne do realizacji swoich zadań na terenie państwa. Status publicznoprawny Kościoła
nie ogranicza niezależności Kościoła od państwa ani też państwa od Kościoła.
Ad. e) Zasada wolności i praw człowieka i obywatela
Obowiązek państwa (władzy publicznej) zapewniania wolności i praw człowieka i obywatela
oraz bezpieczeństwa obywateli został podniesiony do rangi głównego i wysuniętego na czoło
Konstytucji (art. 5) zadania państwa. Zasada wolności i praw staje się w ten sposób
fundamentem ustroju państwa i określa istotę Konstytucji. Potrzeba takiej unifikacji wynika
jasno z art. F. Traktatu z Maastricht, deklarującego poszanowanie podstawowych praw
jednostki "tak, jak są one gwarantowane Europejską Konwencją Praw Człowieka i tak, jak
wynikają z tradycji konstytucyjnej wspólnej dla państw członkowskich".
Ad. f) Zasada suwerenności narodu
Zasada suwerenności narodu polega na tym, że władza najwyższa w państwie (władza
suwerenna) znajduje się w rękach narodu jako wspólnoty prawnej tworzonej przez wszystkich
obywateli. Konstytucja RP głosi, że "władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy
do Narodu. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio" (art. 4).
6
Znaczenie prawne zasady suwerenności narodu polega na tym, że:
a) zapewnia ona suwerenowi prawo do współdecydowania z organami państwa w procesie
rządzenia przez referendum.
b) determinuje obowiązek prawny przedstawicieli do powoływania się w swoim działaniu
na dobro i interesy wszystkich obywateli (całego narodu).
c) jest punktem oparcia dla innych demokratycznych zasad i rozwiązań ustrojowych.
Ad. g) Zasada reprezentacji politycznej
Zasada reprezentacji (przedstawicielstwa) jest wyrażona w Konstytucji przy określeniu
sposobu wykonywania władzy zwierzchniej narodu: „naród sprawuje władzę przez swoich
przedstawicieli [...]" (art. 4 ust. 2). Zasada reprezentacji polega na tym, iż władzy
zwierzchniej nie sprawuje bezpośrednio sam naród, ale w jego imieniu i na jego rzecz
sprawują tę władzę przedstawiciele narodu. Jest to tak zwane klasyczne rozumienie
przedstawicielstwa.
Ad. h) Zasada podziału władzy i równowagi władzy.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. wśród zasad, na jakich oparty został ustrój
polityczny państwa, wymienia wyraźnie i na czołowym miejscu plasuje zasadę podziału
władzy. Co więcej, stwierdza w art. 10, że przyjmuje podział i równowagę wymienionych
trzech władz.
Pierwszy z elementów powyższej zasady, zasadę podziału władzy, można sprowadzić do
kilku tez:
a) wyróżnia się w państwie trzy wyodrębnione władze: ustawodawczą, wykonawczą i
sądowniczą,
b) każdej z nich odpowiada aktywność wyodrębnionych organów państwowych,
c) obowiązuje niepołączalność tych władz, czyli każda z nich ma być wykonywana przez
odrębny organ państwowy niedopuszczalne jest łączenie związanych z nimi stanowisk
państwowych,
d) mechanizm stosunków między władzami ma zapewniać wzajemne oddziaływanie i
hamowanie.
O ile ten pierwszy element, rozdzielenie władz, jest wyraźnie zaznaczony, stając się podstawą
budowy systemu organów państwowych, to kwestia równowagi władz może i z pewnością
budzić będzie dyskusje. Wydaje się bowiem, na tle konstytucyjnych uregulowań, że mamy do
czynienia w istocie z przewagą władzy ustawodawczej. Niedopuszczalne natomiast byłoby
przyjęcie rozwiązania oznaczającego dominację jednej władzy nad pozostałymi,
oznaczające pozbawienie tych władz samodzielności.
Ad. i) Zasada dwuizbowości
Zasada dwuizbowości dotyczy problemu struktury organów przedstawicielskich. Można ją z
jednej strony przeciwstawić jednoizbowości, z drugiej zaś wieloizbowości przedstawicielstwa
politycznego. O dwuizbowości możemy mówić
1. w znaczeniu węższym i
2. szerszym.
W pierwszym znaczeniu za dwuizbowość należy uznać ciało ustawodawcze złożone z dwóch
izb. W drugim zaś sytuację, gdy dwa organy o charakterze przedstawicielskim uznane są w
konstytucji za organy sprawujące w państwie władzę ustawodawczą. Do drugiego
rozwiązania nawiązuje Konstytucja RP wskazując w art. 10 ust 2, iż "władzę ustawodawczą
sprawują Sejm i Senat".
Ad. j) Zasada pluralizmu politycznego
Jako zasada ustrojowa w prawie konstytucyjnym pluralizm polityczny polega na:
a) uznaniu wielości partii.
b) uznaniu równości partii,
7
c) określeniu demokratycznej roli partii politycznej.
Znaczenie prawne tak rozumianej zasady jest co najmniej dwojakie.
1. Po pierwsze, determinuje system wielopartyjny - wyklucza jakąkolwiek
jednopartyjność (system jednopartyjny, system partii państwowej i nawet system partii
dominującej).
2. Po wtóre, w systemie wielopartyjnym jest to punkt wyjścia kreowania wymogów
dotyczących jakości systemu partii. Wywieść należy z niego bezpośrednio zakaz
istnienia partii o cechach antydemokratycznych w programie i metodach swojego
działania (zakaz taki wyraża art. 13 Konstytucji).
Zasadę pluralizmu ustanawia art. 11 Konstytucji, stwierdzający, że "Rzeczpospolita Polska
zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na
zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich, w celu wpływania metodami
demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa".
Ustawa o partiach politycznych z 27 czerwca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., Nr 98, poz. 604 ze
zm.).
Ad. k) Zasada parlamentarnego systemu rządów
W nauce prawa konstytucyjnego pod pojęciem "systemu rządów" rozumie się zespół zasad i
instytucji ustrojowych określających stosunki między naczelnymi organami państwa:
parlamentem, prezydentem i rządem.
W doktrynie prawa konstytucyjnego stosowany jest klasyczny podział systemów rządów,
wyróżniający systemy:
1. prezydencki.
2. parlamentarny oraz
3. mieszany (system pólprezydencki, system kanclerski).
Konstytucja RP z 1997 r. przyjęła ogólny model układu stosunków między parlamentem –
rządem - prezydentem w oparciu o rozwiązania systemu parlamentarnego, w konstrukcji
zracjonalizowanego systemu parlamentarnego (parlamentarno-gabinetowego) z elementami
ustrojowymi prezydencjalizmu.
Ad. l) Zasada odrębności i niezależności sądów i trybunałów
Konstytucja w art. 173 stanowi, że "Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od
innych władz". Przepis ten stanowi konsekwencję i rozwinięcie zasady trójpodziału władzy
wyrażonej w art. 10 Ustawy zasadniczej. Przyjęte w Konstytucji rozwiązania zamykają
ostatecznie długi etap kształtowania się i wyodrębniania władzy sądowniczej w Polsce.
Niezależność sądów i trybunałów przejawia się w tym, iż sędziowie są niezawiśli i podlegają
jedynie ustawie.
Ad. m) Zasada społecznej gospodarki rynkowej
W ujęciu normatywnym (konstytucyjnym) podstawą ustroju gospodarczego RP jest społeczna
gospodarka rynkowa. Bezpośrednio opiera się ona na następujących filarach:
1. swobodnej działalności gospodarczej,
2. własności prywatnej.
3. solidarności,
4. dialogu.
5. współpracy partnerów społecznych (art. 20).
Wolność działalności gospodarczej.
Zasada wolności (swobody) działalności gospodarczej była przedmiotem zainteresowania
Trybunału Konstytucyjnego. W świetle wypowiedzi Trybunału rozumienie zasady wolności
działalności gospodarczej rysuje się następująco:
8
a) Ograniczenia wolności gospodarowania nie mogą być dowolne. Nie mogą mieć
charakteru generalnych wyłączeń podmiotowych, to jest wykluczających pewne kategorie osób z kręgu uprawnionych do podejmowania i prowadzenia działalności
gospodarczej. Ograniczenia te mogą mieć tylko charakter podmiotowy i mogą dotyczyć
szeroko pojętej ochrony życia oraz zdrowia ludzkiego (U 9/90).
b) Swoboda gospodarowania nie jest zasadą bezwzględną. U podstaw ograniczenia tej
wolności. które może nastąpić jedynie w ustawie, powinny znajdować się racjonalne
względy. (K 4/92). Nie jest ograniczeniem danej zasady sam fakt obciążeń wolności
gospodarowania określonymi ciężarami o charakterze publicznoprawnym (np. opłaty za
gospodarcze korzystanie ze środowiska naturalnego). Obciążenia te powinny być
zgodne z zasadami równości i sprawiedliwości oraz ekonomiczności obciążeń (U 2/91).
c) Zasada swobody działalności gospodarczej gwarantuje wolność tej działalności przede
wszystkim pod względem podmiotowym (prowadzenie działalności gospodarczej jest
dozwolone każdemu na równych prawach).
Własność prywatna
Własność prywatna stanowić ma jeden z filarów społecznej gospodarki rynkowej, będącej
podstawą ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej (art. 20).
Konstytucja ustanawia zasadę ochrony własności i prawa dziedziczenia (art. 21 ust. 1 i 2).
Ochrona ta dotyczy każdej własności, niezależnie od jej podmiotu czy przedmiotu. Trybunał
podkreślił już, że z dążenia ustrojodawcy do umocnienia prawa własności nie można
wyprowadzić wniosku, iż prawo własności jest prawem absolutnym (zob. K 1/91).
Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i
za słusznym odszkodowaniem (art. 21 ust. 2). W opinii Trybunału Konstytucyjnego,
wywłaszczenie w rozumieniu konstytucyjnym to wszelkie pozbawienie własności z
przeznaczeniem na cele publiczne, bez względu na formę, a słuszne odszkodowanie - to
odszkodowanie sprawiedliwe (jest ono m.in. ekwiwalentne, tylko bowiem takie nie narusza
istoty odszkodowania za przejętą własność - K 1/90; zob. też K 2/90).
Ad. n) Zasada decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego
Artykuł 15 Konstytucji wymaga, aby ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewniał
decentralizację władzy publicznej. Przez decentralizację władzy rozumiemy proces
przekazywania zadań przez centralne organy państwa jednostkom administracji niższego
szczebla, łącznie z rozszerzaniem zakresu ich uprawnień do samodzielnego podejmowania
decyzji. System administracji zdecentralizowanej polega na tym, iż obok administracji
rządowej istnieje szereg innych podmiotów, które wykonują administrację samodzielnie.
Takimi podmiotami są przede wszystkim związki publicznoprawne, czyli samorząd. W
literaturze prawa administracyjnego samorząd dzielimy na terytorialny (zwany też
komunalnym bądź powszechnym) i specjalny. Formami samorządu specjalnego są na
przykład samorządy: zawodowy, gospodarczy, narodowościowy.
Doktryna prawnicza nie dysponuje lapidarną i nie sporną definicją samorządności
terytorialnej, jako pojęcia prawnego. Można jednak powiedzieć, że konstytucyjna zasada
samorządności terytorialnej polega na gwarantowaniu obywatelom udziału w
sprawowaniu władzy przez konstrukcję ustroju władzy lokalnej, dzięki której mogą oni
faktycznie decydować o sprawach lokalnych lub mieć na nie wpływ. Konkretną formą
tego udziału jest w myśl ustawy z 8 marca 1990 r. - samorząd terytorialny o kształcie
zdecentralizowanej administracji publicznej.
Należy podkreślić. iż art. 17 Konstytucji RP gwarantuje także - obok samorządu
terytorialnego - swobodę działalności innych form samorządu.
9
Ad. 3) Podstawowe wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela.
Ad. a) Terminologia instytucji praw człowieka i obywatela.
Prawa człowieka.
Prawa człowieka to kwalifikowana postać praw i wolności jednostki, służących ochronie jej
interesów, przypisywanych każdej osobie ludzkiej, niezależnie od przynależności państwowej
i od jakichkolwiek cech różnicujących. Źródłem tak rozumianych praw człowieka nie jest
państwo i tworzony przez nie określony system prawny, lecz prawo naturalne, zgodnie z
którym podstawą większości praw jednostki jest przyrodzona godność istoty ludzkiej, To
dzięki niej prawa człowieka mają charakter ponadpaństwowy (pierwotny), niezbywalny i
nienaruszalny.
Kategorie praw jednostki
Zgodnie z pierwszą tzw. liberalną koncepcją praw jednostki za fundamentalne uznano
wolności osobiste, zapewniające jednostkom sferę wolną od ingerencji państwa. Typowymi
wolnościami osobistymi są:
1. nietykalność osobista.
2. wolność sumienia i wyznania.
3. nienaruszalność mieszkania, korespondencji itp.
Druga kategoria praw jednostki obejmuje prawa i wolności polityczne, które są pochodną
idei demokracji i których celem jest zagwarantowanie jednostce wpływu na wykonywanie
władzy państwowej. Należą tu:
1. prawa wyborcze.
2. wolność zgromadzeń.
3. zrzeszania się.
4. wolność słowa itp
Prawa obywatelskie.
Współcześnie upowszechniło się rozumienie praw obywatelskich jako wszelkich praw
podmiotowych przysługujących obywatelom (i z reguły innym osobom fizycznym
znajdującym się pod jurysdykcją danego państwa) wobec państwa. Prawa obywatelskie są
prawami o charakterze publicznym - nie dotyczą relacji pomiędzy obywatelami, ale
wyłącznie między jednostką a państwem; dają jednostkom możliwość dochodzenia ich praw
przy pomocy środków procesowych w postępowaniu przed odpowiednim organem. Pojęcie
"praw obywatelskich" używane jest często zamiennie z określeniami: prawa podstawowe,
prawa człowieka, prawa konstytucyjne,
Wolności obywatelskie.
Wolności obywatelskie to kategoria praw podstawowych służących zapewnieniu obywatelom
sfery wolnej od ingerencji państwa (sfery prywatności) oraz obszaru nieskrępowanych działań
społecznych i politycznych.
Prawa podmiotowe
Pojęciem prawa podmiotowe oznacza się najczęściej podstawowe i pochodne sytuacje prawne
obywateli (uprawnienia, kompetencje. itd.), w skład których wchodzi roszczenie prawne.
Prawo podmiotowe istnieje tylko wówczas, gdy zostały stworzone stosowne instrumenty
prawne jego ochrony. Instrumenty te mogą wynikać wprost z konstytucji (z zasady
bezpośredniego jej stosowania i skargi konstytucyjnej) bądź z ustaw zwykłych.
10
Ad. b) Międzynarodowa ochrona praw jednostki.
Z uwagi na fakt, iż wewnątrzpaństwowy system gwarantowania praw obywatelskich okazał
się być niewystarczający podjęto próby stworzenia systemu międzynarodowej ochrony praw
jednostki.. Pierwszym krokiem było uchwalenie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
(1948 r.). Nie miała ona charakteru wiążącego prawnie, ale stała się wskazówką do prac nad
modelem ochrony prawnomiędzynarodowej.
Obecnie istnieją dwa takie modele:
1. system ochrony regionalnej i
2. ochrony powszechnej (uniwersalnej).
Polska ratyfikowała umowy reprezentujące oba te systemy (w szczególności
Międzynarodowe Pakty Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Pakt Praw Gospodarczych,
Społecznych i Kulturalnych - w roku 1977 oraz protokół umożliwiający skargę indywidualną
obywatela - w roku 1991. a także Europejska Konwencja Praw Człowieka -1992 r.), co daje
obywatelom polskim zwiększoną ochronę.
Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności została
uchwalona w 1950 roku. Zawiera katalog 26 praw i wolności unormowanych na tyle
szczegółowo, że nadają się one do bezpośredniego stosowania. Konwencja określa ponadto,
jakich praw w żadnych okolicznościach nie wolno ograniczać czy zawieszać. Całkowitym
novum w środkach dochodzenia naruszonych praw (poza prawem skargi państwa-strony
przeciwko innemu państwu) jest prawo skargi obywatela przeciwko własnemu państwu.
Orzeczenia Trybunału Europejskiego są wiążące dla państwa łamiącego prawa człowieka i w
ostatecznym rezultacie niezastosowanie się do jego rozstrzygnięć może spowodować, iż
państwo takie może być zawieszone w prawie reprezentacji w Radzie Europy, a nawet zeń
wykluczone.
W ramach Rady Europy nastąpiło również przyjęcie (1961 r.) Europejskiej Karty
Społecznej. W ten sposób prawa socjalne zostały podniesione do rangi praw człowieka. Karta
zawiera 19 praw oraz szczegółowe określenie ich zakresu i metod realizacji. Prawa te nie
stanowią wprawdzie podstawy do bezpośredniego konstruowania w oparciu o nie praw
podmiotowych, niemniej nakładają na państwa-strony konkretne obowiązki, których
wykonanie podlega kontroli międzynarodowej. Państwa ratyfikujące Kartę winny zobligować
się do realizacji co najmniej 5 spośród 7 wskazanych przez nią praw.
Wskazane wyżej Międzynarodowe Pakty
1. Praw Obywatelskich i Politycznych oraz
2. Praw Gospodarczych Społecznych i Kulturalnych, uchwalone w 1966 r.
są bardziej lakonicznie niż w.w. Konwencje i adresowane do państw, nakładając na nie
obowiązek dostosowania prawa wewnętrznego do standardów międzynarodowych.
Ad. c) Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela według Konstytucji z 1997 r.
Większość wolności i praw konstytucyjnych ma charakter praw podmiotowych prawnie
chronionych i to w kwalifikowany sposób. Wynika to zarówno z zasady bezpośredniego
stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2) jak i reguły sądowego dochodzenia naruszonych
wolności i praw oraz obywatelskiego prawa skargi konstytucyjnej (art. 79). Należy
podkreślić, że reguła sądowej ochrony praw i wolności odnosi się do wszelkich (nie tylko
podstawowych) praw
Ad. c1) Zasady ogólne.
Zasada poszanowania sfery wolności (art. 31)
W odniesieniu do statusu człowieka i obywatela Konstytucja generalnie deklaruje
poszanowania, istniejącej niezależnie od woli państwa, sfery wolności. Czynienie użytku z
11
wolności i praw ograniczone jest poszanowaniem wolności i praw innych. Prawne restrykcje
w zakresie korzystania z praw mogą być ustalone tylko ustawą w zakresie koniecznym, w
demokratycznym państwie, w interesie bezpieczeństwa państwa lub porządku publicznego
bądź dla ochrony środowiska, zdrowia lub moralności publicznej albo praw i wolności innych
osób (art. 31 ust. 3).
Zasada równości (art. 32)
Artykuł 32 normuje zasadę równości:
1. równość wobec prawa i
2. prawo obywateli do równego traktowania przez władze publiczne.
Norma art. 32 adresowana jest zarówno do organów stosujących prawo jak i tworzących
regulacje prawne i nakazuje by podmioty należące do tej samej klasy traktować w
jednakowym stopniu równo. Dopuszczalne zróżnicowanie sytuacji jednostek musi opierać się
na uzasadnionych - obiektywnych i racjonalnych - przesłankach uwzględniających dyrektywy
sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji).
Zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym jest pełny. Wynika
to z konstrukcji przepisu art. 32 ust. 2, w którym zastąpiono kryteria: rasy, płci, pochodzenia
społecznego, urodzenia, języka, wyznania lub jego braku, poglądów, majątku" - klauzulą
„jakiejkolwiek przyczyny".
Zasada równości praw kobiet i mężczyzn (art 33)
Stąd też formalnie nie było konieczne umieszczanie w Konstytucji deklaracji równości praw
kobiet i mężczyzn (art. 33). niemniej wyraźne wskazanie równouprawnienia kobiet może
pozytywnie wpłynąć (element wychowawczy konstytucji) na eliminację przejawów
faktycznej dyskryminacji kobiet.
Poza zasadami ogólnymi (zgrupowanymi w 8 artykułach) Konstytucja zawiera 39
dalszych artykułów formułujących katalog praw i wolności. Prawa i wolności objęte
Rozdziałem II ujęte są w trzech grupach:
1. wolności i prawa osobiste.
2. wolności i prawa polityczne.
3. wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne.
Ad. c2) Wolności i prawa osobiste.
I tak. wśród swobód osobistych Konstytucja wymienia następujące prawa i wolności:
1. prawo każdego człowieka do ochrony życia (bez odniesienia do drażliwej kwestii
życia poczętego" oraz kary śmierci): (art. 38)
2. zakaz stosowania tortur, okrutnego i poniżającego traktowania lub karania, zakaz
poddawania eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez zgody zainteresowanej osoby: (art. 39-40)
3. prawo do nietykalności osobistej i gwarancje bezpieczeństwa osobistego: (art. 41-42)
a) zakaz bezprawnego pozbawienia wolności, zasada sądowej kontroli
pozbawienia wolności, uprawnienia osoby pozbawionej wolności.
b) zasada nullum crimen sine lege i domniemania niewinności;
4. prawo do obrony i obrońcy z wyboru lub urzędu; (art. 42 ust. 2)
5. prawo do rzetelnego sądu – niezależnego, bezstronnego i niezawisłego, działającego
bez nieuzasadnionej zwłoki, jawnie; zasada, że orzeczenie w I instancji każda ze stron
może zaskarżyć; (art. 45)
6. prawo do ochrony prywatności. (art. 47, 49, 50, 51) w tym:
 tajemnica korespondencji.
 nienaruszalność mieszkania, których ograniczenia mogą nastąpić tylko z przyczyn
i na warunkach określonych ustawą;
12

prawo każdego do zachowania w tajemnicy informacji dotyczących jego osoby,
wskazanie granic zbierania przez władze publiczne informacji o obywatelach oraz
zasada ustawowego określenia zasad i trybu gromadzenia informacji:
7. wolność wyboru miejsca pobytu i zamieszkania oraz wyjazdu i powrotu do kraju; (art.
52)
8. wolność sumienia i religii (art. 53)
9. wolność komunikowania się, (art. 54) tzn.
 wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji
 wyrażania swoich poglądów,
 zakaz koncesjonowania wydawnictw i
 zakaz cenzury prewencyjnej;
10. zakaz ekstradycji obywateli polskich oraz osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa politycznego bez użycia siły; (art. 55)
11. prawo azylu. (art. 56)
Ad. c3) Wolności i prawa polityczne.
Jako wolności i prawa polityczne Konstytucja uznaje:
1. wolność zgromadzeń; (art. 57)
2. wolność zrzeszania się (normujące tę wolność art. art. 58 i 59 należy rozpatrywać
łącznie z art. art. 11 i 12 normującymi wolność tworzenia partii politycznych,
związków zawodowych itp.).
3. prawo do uczestnictwa w życiu publicznym: (art. 60-62)
a) prawo wyborcze,
b) prawo obywateli do dostępu do służby publicznej na zasadach równości;
c) prawo do informacji o działalności władz i instytucji publicznych,
d) prawo inicjatywy ustawodawczej (umieszczone poza Rozdz. II) i udziału w
referendum;
4. prawo składania petycji, wniosków oraz skarg zbiorowych i indywidualnych do
organów publicznych. (art. 63)
Ad. c4) Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne.
Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne to:
1. prawo do ochrony własności i prawo dziedziczenia (Rozdział I art. 21); (art. 64)
2. swoboda działalności gospodarczej (art. 22);
3. wolność wyboru zawodu i miejsca pracy, zakaz pracy przymusowej, obowiązek
prowadzenia przez państwo polityki zmierzającej do pełnego, produktywnego
zatrudnienia, zasada ochrony pracy przez państwo i jego nadzoru nad warunkami jej
wykonywania (art. 65 w związku z art. 24 z Rozdziału I - Zasady ustroju), ustawowe
określenie minimalnego wynagrodzenia;
4. prawo do ochrony warunków pracy oraz ustawowego określenia dni wolnych od
pracy, płatnego urlopu, maksymalnych norm czasu pracy (art. 66)
5. prawo do nauki: bezpłatne nauczanie w szkołach publicznych z możliwością ustawowego wprowadzenia opłat za naukę w publicznych szkołach wyższych, wolność
nauczania i tworzenia szkół niepublicznych, autonomia wyższych uczelni; (art. 70)
6. prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy w zakresie i
formach określonych przez ustawy; (art. 67)
7. prawo do opieki zdrowotnej świadczonej przez publiczną służbę zdrowia na zasadach
określonych ustawą; obowiązek władz publicznych zapewnienia opieki zdrowotnej
dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom w podeszłym wieku i niepełnosprawnym;
(art. 68-69)
8. obowiązek państwa zapewnienia prawnej ochrony rodziny i praw dziecka (art, 71-72)
9. obowiązek państwa tworzenia warunków bezpieczeństwa ekologicznego i obowiązek
ochrony środowiska przez władze publiczne; (art. 74)
10. obowiązek władz publicznych prowadzenia polityki sprzyjającej zaspokajaniu potrzeb
mieszkaniowych obywateli; (art. 75)
13
11. oowiązek władz publicznych ochrony, w zakresie określonym ustawami,
konsumentów, użytkowników i najemców przed praktykami zagrażającymi ich zdrowiu i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. (art. 76)
Ad. c5) Środki ochrony wolności i praw.
Należą do nich:
1) prawo każdego do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z
prawem działania organów władzy publicznej.
2) powszechne prawo drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych praw i wolności oraz
prawo zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w I instancji.
3) prawo każdego, kogo prawa podstawowe zostały naruszone, do wniesienia skargi do TK o
stwierdzenie zgodności z Konstytucją aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub
organ administracji orzekł ostatecznie o jego prawie, wolności lub obowiązku określonym
w Konstytucji.
4) prawo występowania do RPO z wnioskiem o pomoc w ochronie jego praw i wolności
naruszonych działaniem władz publicznych.
Ad. c6) Podstawowe obowiązki obywatela.
Obowiązki:
1. wierności RP i troski o dobro wspólne (art. 82)
2. dbałości o stan środowiska (art. 86) mają wymiar wyłącznie moralny. Umieszczenie
ich w Konstytucji podkreśla ich znaczenie dla realizacji dobra wspólnego.
3. przestrzegania prawa (art. 83) jest normą nadającą się do bezpośredniego stosowania.
4. ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w
ustawie (art. 84)
5. obrony ojczyzny (art. 85)
Ad. 4). System źródeł prawa RP.
Ad. a) Pojęcie źródeł prawa i systemu źródeł prawa.
W praktyce najbardziej rozpowszechnionym znaczeniem terminu źródło prawa jest jego
rozumienie jako aktu normatywnego zawierającego obowiązujące normy prawne. W
tym znaczeniu mówi się o źródłach prawa cywilnego, prawa pracy, prawa konstytucyjnego
itd. Z tego względu, mówiąc o systemie źródeł prawa w danym państwie, ma się na myśli
przede wszystkim system aktów normatywnych pochodzących od uprawnionych organów
państwowych oraz innych podmiotów, wydanych w odpowiedniej formie oraz przy
zachowaniu prawem określonej procedury.
Ad b) System źródeł prawa w RP.
Przepisy polskiej konstytucji poświęcone systemowi źródeł prawa zawarte zostały w
rozdziale III konstytucji, w którym prawodawca oparł się na podziale aktów prawych na
1. powszechnie obowiązujące oraz
2. mające charakter wewnętrzny.
Źródła prawa tworzą hierarchicznie zbudowany system, w którym każde źródło ma swoje
miejsce. Ma to określone konsekwencje. Źródło prawa niższego szczebla nie może zawierać
przepisów sprzecznych z przepisami wyższej rangi, na przykład rozporządzenie nie może
naruszać przepisów ustawy. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń i aktów prawa
miejscowego jest ich ogłoszenie.
14
Ad. b1) Źródłami prawa powszechnie obowiązującego – tj. wiążącego zarówno podmioty
państwowe, obywateli, jak również wszystkie inne osoby fizyczne i prawne znajdujące się
pod jurysdykcją RP – są
1. konstytucja,
2. ustawy,
3. ratyfikowane umowy międzynarodowe,
4. rozporządzenia oraz
5. akty prawa miejscowego, z tym zastrzeżeniem, iż moc obowiązująca tych ostatnich
rozciąga się na obszar działania organów, które te akty ustanowiły (art. 87).
6. Po przystąpieniu Polski do UE elementem systemu źródeł prawa powszechnie
obowiązującego jest także prawo stanowione przez odpowiednie organy UE (traktaty,
rozporządzenia), które jest stosowane bezpośrednio mając pierwszeństwo w
przypadku kolizji z ustawami (art. 91 ust. 3).
Konstytucja stoi na czele całego systemu źródeł prawa i jest, jak to określa jej art. 8,
najwyższym prawem RP. Obecna Konstytucja przyjęta została w dniu 2 kwietnia 1997 r.
przez Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 głosów, a następnie przez naród w drodze
referendum (przyjęcie konstytucji następowało, gdy opowiedziało się za nią większość
biorących udział w głosowaniu). Zmiana Konstytucji następuje w drodze ustawy
uchwalonej w jednakowym brzmieniu przez Sejm większością, co najmniej 2/3 głosów i
następnie w terminie nie dłuższym niż 60 dni przez Senat bezwzględną większością głosów w
obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów i senatorów. Uchwalenie przez Sejm
ustawy zmieniającej przepisy konstytucji odnoszące się do podstawowych zasad
konstytucyjnych zawartych w rozdziale I, wolności, praw i obowiązków człowieka i
obywatela a także trybu zmiany konstytucji może zostać poddane pod referendum
zatwierdzające. Zmiana Konstytucji zostaje przyjęta, jeżeli za tą zmianą opowiedziała się
większość głosujących.
Kolejnym aktem prawnym wymienionym w przepisach art. 87 Konstytucji jest ustawa
określona w tym przepisie w sposób jednolity, tzn. bez wprowadzania kategoryzacji. Ustawa
określana są w doktrynie jako akt normatywny ustanawiający normy generalne i abstrakcyjne.
Ustawa jest pierwotną formą regulowania wszystkich spraw podlegających regulacji prawnej.
Ustawy uchwalane są w trybie legislacyjnym przez parlament, który w polskim systemie
prawnym ma w zasadzie wyłączność stanowienia ustaw. Obecna Konstytucja odstąpiła
ponadto od zasady przyjętej na gruncie Małej konstytucji przyznającej Radzie Ministrów, w
konstytucyjnie określonym zakresie, prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy na
podstawie ustawowego upoważnienia udzielanego rządowi przez parlament. Jedynie
Prezydent, w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, ma
prawo wydawania w ograniczonym zakresie przedmiotowym, na wniosek rady Ministrów,
rozporządzeń z mocą ustawy.
Kolejnym źródłem prawa powszechnie obowiązującego w RP są ratyfikowane umowy
międzynarodowe. W konstytucyjnym porządku prawnym umowy międzynarodowe
usytuowane są poniżej konstytucji, z którą powinny być zgodne. Skuteczność umów
międzynarodowych względem pozostałych aktów prawnych uzależniona jest od trybu
ratyfikacji.
1. UM ratyfikowane przez Prezydenta za uprzednia zgodą Parlamentu wyrażoną w
ustawie i ogłaszane w trybie właściwym dla ustaw posiadają moc prawną ustawy. W
przypadku, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową, umowa ta ma
pierwszeństwo przed ustawą.
2. Natomiast UM ratyfikowane bez upoważnienia ustawy, w przypadku kolizji norm
ustępują swą skutecznością ustawie, ale mają pierwszeństwo przed innymi aktami
prawnymi, o czym świadczy usytuowanie UM w art. 87 Konstytucji przed
rozporządzeniem.
15
Jedynym aktem organów władzy wykonawczej uznanym przez konstytucję za źródło
powszechnie obowiązującego prawa jest rozporządzenie. Konstytucja określa je jako akt
ściśle związany z ustawą i wydany na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w
ustawie i w celu jej wykonania przez określone organy, tj. Prezydenta RP, Radę Ministrów,
Prezesa RM, ministrów kierujących działem administracji rządowej, przewodniczących
określonych w ustawie komitetów powołanych w skład RM, KRRiT.
Źródłem powszechnie obowiązującego prawa, ale o ograniczonym terytorialnie zakresie, są
akty prawa miejscowego. Obowiązują one wyłącznie na obszarze działania organów, które
je ustanowiły. Konstytucja określa, iż stanowienie aktów prawa miejscowego należy do
organów samorządu terytorialnego oraz terenowych organów administracji rządowej (w
formie uchwały lub rozporządzenia np. wojewody).
W związku z integracja Polski z UE Konstytucja przewiduje stosowanie w kraju prawa
stanowionego przez organizacje międzynarodowe, gdy wynika to z umowy konstytuującej
te organizację. Prawo to ma pierwszeństwo w kolizji z ustawami. Chodzi tu w szczególności
o tzw. wtórne prawo wspólnotowe, w którym pierwszoplanową role odgrywają
rozporządzenia wydawane przez Radę, parlament wspólnie z radą lub Komisję.
1. Rozporządzenia maja zastosowanie ogólne, obowiązują w całości i są stosowane
bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich, tz. nie są wprowadzane do
krajowego porządku prawnego za pośrednictwem wewnętrznych aktów prawnych i
nie podlegają ponownej publikacji w krajowym publikatorze aktów prawnych
(wyłacznie w dzienniku Urzędowym UE).
2. Prawo pierwotne – są to w większości ratyfikowane umowy międzynarodowe
1. Traktaty założycielskie wraz z protokołami i załącznikami
2. Traktaty akcesyjne
3. Niektóre uchwały rady np. zmieniające liczbę sędziów TS
Ad. b2) Prawo wewnętrzne.
Od aktów prawa powszechnie obowiązującego konstytucja oddziela tzw. prawo wewnętrzne
– tzn. przepisy prawne obowiązujące tylko jednostki organizacyjne podległe organowi
wydającemu te akty. W art. 93 konstytucja zalicza do aktów prawa wewnętrznego
1. uchwały RM,
2. zarządzenia Prezesa RM i ministrów. Prawo wydawania zarządzeń na zasadach
określonych w art. 93 przyznano również Prezydentowi RP oraz przewodniczącym
komitetów powołanych w skład RM.
System aktów prawa wewnętrznego ma, w przeciwieństwie do systemu aktów będących
źródłami prawa powszechnie obowiązującego, charakter systemu otwartego (TK w wyroku z
1998 r.), gdyż nie ma konstytucyjnego nakazu, by przepisy ustawowe upoważniały także inne
podmioty do stanowienia zarządzeń czy uchwał bądź aktów określanych innym mianem, ale
posiadających cechy charakterystyczne dla prawa wewnętrznego.
Ad. b3) Akty prawne spoza rozdziału III konstytucji
Katalog aktów prawnych określony w rozdziale 3 konstytucji nie jest wyczerpujący. Należy
do nich zaliczyć:
1. uchwały Sejmu i Senatu mające zróżnicowany walor prawny (np. regulamin
Sejmu).
2. Rozporządzenia z mocą ustawy wydawane przez Prezydenta.
3. Uchwały w sprawach indywidualnych wydawane przez KRRiT.
4. Umowy zawierane przez RM z kościołami innymi niż kościół katolicki oraz
związkami wyznaniowymi
5. Zbiorowe układy pracy – uznawane były za specyficzne źródło prawa pracy o
powszechnie obowiązującym charakterze.
16
Ad. 5) System organów państwowych w świetle konstytucji RP z 1997 r.
Ad. a) Wprowadzenie terminologiczne.
Pojęciem systemu organów państwowych definiujemy całokształt cech określających
budowę aparatu państwowego. Są to reguły określające jego budowę, formy organizacyjne
organów państwowych i wzajemny ich stosunek do siebie.
Posługując się pojęciem "aparatu państwowego" należy przez to rozumieć zespół ludzi w
szczególny sposób zorganizowany, działający na podstawie prawa, powołany do realizacji
władzy państwowej i w tym celu wyposażony w prawo stosowania przymusu państwowego.
W konsekwencji zatem, w oparciu o postanowienia Konstytucji, można wyodrębnić cztery
grupy organów państwowych. Obejmują one:
1) organy ustawodawcze.
2) organy wykonawcze.
3) sądy i trybunały.
4) organy kontroli państwowej i ochrony prawa.
Ad. b) Organy ustawodawcze.
Grupa ta obejmuje obydwie izby parlamentu, których zadania w zakresie stanowienia prawa
mają szczególne znaczenie. Parlament. Wprawdzie w dziedzinie stanowienia prawa znaczącą
rolę odgrywają także organy władzy wykonawczej (głównie Rada Ministrów), to jednak ich
akty prawne wydawane są na podstawie i w celu wykonania ustaw. Winny one zatem
bezwzględnie mieścić się w ramach wyznaczonych przez Sejm i Senat.
1. Organy władzy ustawodawczej, a więc Sejm i Senat (art. 95) realizują szerszy zakres
kompetencji, który nie ogranicza się bynajmniej do stanowienia norm prawnych
zajmujących wysoką rangę w systemie źródeł prawa.
2. Realizują funkcję ustrojodawczą, dysponując prawem dokonywania zmian w
obowiązującej Konstytucji (art. 235).
3. Posiadają także uprawnienia kreacyjne, obejmujące powoływanie i odwoływanie
konstytucyjnie wskazanych centralnych organów państwa.
4. Mają także prawo kontroli wykonywania ustaw.
5. Sejm dysponuje prawem kontroli rządu i ministrów. Może on stosować środki
odpowiedzialności parlamentarnej zarówno w stosunku do rządu (odpowiedzialność
solidarna - art. 158). jak i jego członków (odpowiedzialność indywidualna - art. 159).
6. Sejm ma także prawo stawiania członków Rady Ministrów w stan oskarżenia przed
Trybunałem Stanu (art. 156). zaś Zgromadzenie Narodowe uchwałę taką może podjąć
w stosunku do Prezydenta RP - odpowiedzialność konstytucyjna (art. 145).
Ad. c) Organy wykonawcze.
W grupie tej Konstytucja wymienia:
1. Prezydenta Rzeczypospolitej i Radę Ministrów (art. 10 ust. 2).
2. Prezesa Rady Ministrów.
3. Ministrów
4. Przewodniczących określonych w ustawach komitetów (art. 147).
5. a także wojewodów (art. 152 ust. 1).
Wyliczenie to obejmuje wyłącznie konstytucyjnie określony katalog organów administracji
rządowej, ale nie jest enumeratywne.
Ad. d) Sądy i trybunały.
Zgodnie z art. 173 sądy i trybunały stanowią odrębną władzę, niezależną od innych władz w
państwie. Natomiast art. 175 stanowi, że wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej
Polskiej sprawują sądy
1. Sąd Najwyższy,
17
2. sądy powszechne.
3. sądy administracyjne i
4. sądy wojskowe.
Do Sądu Najwyższego należy sprawowanie nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i
wojskowych, natomiast kontrolę działalności administracji publicznej spełnia Naczelny Sąd
Administracyjny, któremu powierzono także badanie zgodności z ustawami uchwał organów
samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji
rządowej.
Trybunały stanowią rodzaj sądownictwa szczególnego.
1. Trybunał Konstytucyjny otrzymał ważne zadania w zakresie chronienia nadrzędności
Konstytucji w systemie źródeł prawa.
2. Natomiast Trybunał Stanu orzeka w sprawach o naruszenie Konstytucji lub ustaw
przez osoby zajmujące kierownicze stanowiska w państwie, a także przez posłów i
senatorów.
Wszystkie organy zaliczone do tej grupy zbudowane są na zasadzie niezależności, zaś
sędziowie działają w oparciu o zasadę niezawisłości.
Ad. e) Organy kontroli Państwowej i ochrony prawa.
Organy kontroli w znaczeniu szerokim.
Funkcje kontrolne Konstytucja powierza szerokiemu kręgowi organów państwowych. W tym
celu wyposaża je w uprawnienia kontrolne lub nadzorcze (Sejm. Rada Ministrów. Prezes
Rady Ministrów itp.).
Niezależnie od tego Konstytucja wyodrębnia organy kontroli w ścisłym znaczeniu. Są to
organy wyspecjalizowane, które zadania kontroli wykonują nie obok innych, ale jako
wyłączną sferę działania, gdyż w tym celu zostały powołane.
Wyspecjalizowanym organem kontrolnym, mającym już wieloletnią tradycję w strukturze
aparatu państwowego w Polsce jest Najwyższa Izba Kontroli. Jej istnienie w ramach modelu
charakteryzującego się niezależnością od rządu ma istotne znaczenie dla kontroli
administracji rządowej, pomaga także w realizacji funkcji kontroli, jaką spełnia Sejm. Poza
krótkimi okresami Najwyższa Izba Kontroli zawsze funkcjonowała w Polsce jako organ
niezależny od rządu, podlegający Sejmowi, kontrolujący jednostki organizacyjne z punktu
widzenia legalności, gospodarności i rzetelności. USTAWA z dnia 23 grudnia 1994 r. o
Najwyższej Izbie Kontroli.
Od roku 1987 skład organów kontrolnych uległ poszerzeniu, w wyniku powołania instytucji
Rzecznika Praw Obywatelskich. Została ona utworzona w celu ochrony wolności i praw
jednostki.
Do grupy tej doszła, na mocy ustawy z 15 października 1992 r., Krajowa Rada Radiofonii i
Telewizji, jako organ państwa stojący na straży wolności słowa, realizacji obywatelskiego
prawa do informacji, jako stróż interesu społecznego w radiofonii i telewizji.
18