Grzegorz Owczarek

Dymitr Bisterski
Gdańsk, 6.I.2005
Republika Słowacka 1939-1945
Słowacy to naród blisko spokrewniony z nami Polakami. Ich język
wywodzi się z tego samego pnia języków zachodniosłowiańskich. Mimo że
bardziej przypomina czeski niż polski, Polacy mogą łatwo porozumieć się ze
Słowakami. Od Polski Słowację oddzielają góry Karpaty, jednocześnie będące
północną granicą tego kraju. Mimo tak bliskiego sąsiedztwa, nie było wiele
poważnych konfliktów dzielących Polskę z południowym sąsiadem. Do
animozji dochodziło i dochodzi jeszcze nieraz pomiędzy polskimi i słowackimi
góralami, co wyraża się na przykład w sporze o narodowość Janosika, który
mimo, że w filmie jest Polakiem, był słowackim zbójnikiem. W dziejach
wzajemnych stosunków tylko raz zdarzyło się, że Polacy przejęli władzę nad
Słowacją, było to za panowania Bolesława I w 1002 roku. Słowacja jako taka
prowadziła tylko jedną wojnę z Polską, było to w 1939 roku, notabene
zwyciężając.
Od wschodu ze Słowacją graniczą ziemie ruskie, tzw. Ukrainą, lub
Rusią Zakarpacką. Od strony mieszkańców tamtych ziemi Słowacy przez
większość dziejów nie czuli większego zagrożenia. Terytoria te zostały już w X
wieku opanowane przez Węgrów. Utracili je oni w 1918 roku na rzecz
Czechosłowacji, aby je później na krótko odzyskać w latach 1938-45. To
również od strony Rusi Zakarpackiej przybyła „nawałnica z nad Wołgi”,
likwidując niepodległe państwo słowackie w 1945 roku1.
Na zachodzie Słowacja graniczy z Czechami. Kraj ten jest najbardziej
pokrewny Słowacji z języka. Już pod koniec IX wieku Słowację i Czechy
rozdzieliła węgierska granica państwowa. Nigdy nie udało się Czechom
narzucić swej zwierzchności Słowakom. Dopiero w 1918 roku po rozbiorze
Węgier Czesi i Słowacy utworzyli wspólne państwo pod nazwą Czechosłowacji.
Ich wzajemne relacje nie układały się jednak najlepiej. Czesi szybko narzucili
swoją wolę całej Czechosłowacji, co spowodowało wzrost słowackiego
nacjonalizmu. Rozpad Czechosłowacji na wiosnę 1939 roku spowodował
efemeryczną samodzielność Słowacji. Jednak zwycięskie wojska radzieckie
przywróciły związek czechosłowacki, jednak tym razem w komunistycznym
wydaniu. Czechosłowacja w komunistycznym jarzmie trwała do 1989 roku.
Demokracja została wskrzeszona jednak Słowacy mieli już dość jednego
państwa z zachodnimi sąsiadami. W 1992 roku powstało odrębne państwo
słowackie, które formalnie uzyskało niepodległość 1 stycznia 1993 roku.
Najważniejszym sąsiadem Słowaków są Węgry. Królestwo madziarskie
w początkach X wieku podbiło kraj Słowaków. W 1002 roku utracili go
chwilowo na rzecz Polski, jednak już w 1007 roku Stefan I Święty odzyskał
panowanie nad Słowacją2. Od tej pory Węgrzy władali tam do 1918 roku.
Obce panowanie determinowało kształt społeczeństwa słowackiego. Naród
ten był w większości chłopski. Zamieszkiwał kraj leśny i górzysty postrzegany
jako odległy i nie mający większego znaczenia. Brak rozwoju narodowego
pomógł utrzymać władzę węgierską na tym terenie przez tak długi czas. W
1
2
F. Beer, A. Bencik, V. Kural, Słowacja na przełomie. Powstanie słowackie 1944, Warszawa 1969, s. 247.
M. Korowicz, Zarys dziejów Słowacji, Katowice 1948, s. 16.
wyniku przegrania wielkiej wojny w 1918 roku Węgry zostały pozbawione
Słowacji. Dopiero rozbiór Czechosłowacji po konferencji monachijskiej i
arbitraż wiedeński, dokonany przez Hitlera i Mussoliniego spowodował
odzyskanie części terytorium słowackiego przez faszystowskie Węgry
Horthy`ego. W 1945 roku raz na zawsze pozbawiono Węgry posiadłości na
Słowacji.
W 1918 roku Słowacja oddzieliła się od Węgier po ponad 1000 latach
zależności. Naród okazał się tak silny, że potrafił przetrwać nie zamieniając
się w Węgrów, mimo wzmożonej madziaryzacji w końcu XIX wieku. W dniu
30 października 1918 roku, mimo że na terenie Słowacji stacjonowało jeszcze
sporo wojska węgierskiego, Słowacka Rada Narodowa pod przewodnictwem
Mateusza Dukli proklamowała uroczyste oderwanie się od Węgier i
utworzenie wraz z Czechami Republiki Czechosłowackiej3. Wedle deklaracji
obu stron miało być to państwo oparte na zasadach demokracji i federacji. W
rzeczywistości jednak Czesi utworzyli bardzo scentralizowany rząd. Na
Słowacji powodowało to silne tendencje odśrodkowe. Sytuacja wewnętrzna,
jak i zewnętrzna Czechosłowacji w latach 1918-1938 nie była stabilna.
Szukała ona sojuszu z krajami bałkańskimi obawiając się Węgier.
Jednocześnie rząd w Pradze utrzymywał raczej chłodne stosunki z Polską,
która mogłaby się tu okazać bardzo potrzebnym sojusznikiem w okresie
ekspansji Hitlera na wschód. Silne były również konflikty wewnętrzne.
Pokrzywdzeni czuli się katolicy, którzy stawali się obiektami gwałtownych
ataków zwolenników czeskiego kościoła narodowego, wyznawców kultu Jana
Husa. Słowakom, jako katolikom, wroga była polityka rządu centralnego
Czechów. Nie godzili się oni z dominacją Czechów, głównie niekatolików
dziedzinie kościelnej. Słowacy mówili nawet o swoistym Kulturkampfie,
prowadzonym w ich kraju przez Czechów. Konflikty wzrosły, gdy poczucie
narodowe u Słowaków i ich katolicyzm starał się umocnić ksiądz Andrzej
Hlinka założyciel Słowackiej Partii Ludowej (ludaków).
Czesi traktowali słowacki ruch narodowy jako element ich własnego
ruchu narodowego. Traktowali naród wschodniej części ich państwa za grupę
etniczną z gruntu czeską, ukształtowaną po prostu w inny sposób przez
oddzielenie od czeskiej macierzy przez granicę węgierską. Była to koncepcja
czechosłowakizmu. Wielu takich Czechosłowaków znalazło się także na
Słowacji. Po utworzeniu Czechosłowacji pojawiło się wielu Czechów, którzy
przybywali na Słowację w celu „wyprowadzenia swoich braci z zacofania”.
Ten swoisty paternalizm czeski nad Słowakami wygasł tak samo szybko jak
się pojawił. Rządy czeskie na Słowacji oznaczały dla tego kraju stagnację i
zapaść gospodarczą, a po krachu 1929 roku nastąpiła katastrofa. 4 Na
Słowacji panowało wielkie bezrobocie, spowodowane także poprzez
przeludnienie wsi. Wśród społeczeństwa słowackiego Czechosłowację
traktowano powszechnie jako kolonialne Imperium Czeskie, którego
koloniami są Słowacja i Ruś Zakarpacka.
Powszechną reakcją na wielki kryzys gospodarczy był wzrost znaczenia
sił skrajnych w wielu krajach Europy. W końcu lat 30-tych naokoło
Czechosłowacji pojawił się krąg państw o ustrojach faszystowskich, lub
zbliżonych do faszystowskich. Węgry już od 1919 roku rządzone były przez
3
4
Ibidem, s 45.
F. Beer, A. Bencik, V. Kural, op. cit., s 21-22.
faszystowską dyktaturę Horthy`ego, w Niemczech już w 1934 roku
zapanowała niemiecka odmiana faszyzmu: nazizm, w Rumunii dochodzili do
władzy zwolennicy generała Antonescu i Żelaznej Gwardii wywodzącej się z
Legionu Michała Archanioła, Polska rządzona była przez autorytarną
dyktaturę sanacji Mościckiego i Rydza-Śmigłego. Austria znikła z mapy
zaanektowana przez Hitlera w 1938 roku. Ostatni demokratyczny kraj w
regionie Czechosłowacja pozostała osamotniona i mimo zapewnień innych
państw poświęcona przez demokracje zachodnie w imię zachowania pokoju
za wszelką cenę.
Hitler dążył do skupienia wszystkich Niemców w ramach jednej Rzeszy
niemieckiej. Dlatego popierał separatyzm mniejszości niemieckich w
poszczególnych państwach ościennych. Bardzo napięta sytuacja istniała
wówczas w Sudetach. Był to region na północy Czech, w którym dominowała
ludność niemiecka. Spór, który leżał już na pograniczu wojny starano się
rozwiązać w sposób dyplomatyczny. Aby pokój ratować powołano do
Monachium specjalną konferencję czterech najpotężniejszych państw
europejskich: Francji, Włoch, Wielkiej Brytanii i Niemiec. Czterej przywódcy
zdecydowali się poświecić Czechosłowację na ołtarzu pokoju. Rząd
czechosłowacki ugiął się przed żądaniami mocarstw zachodnich. Sudety, Las
czeski i fragmenty czeskiego Śląska zostały włączone do Rzeszy Niemieckiej.
Za granica znalazły się bardzo dobre linie umocnień, umocnień także
niektóre zakłady zbrojeniowe. Czechy zostały pozbawione swych naturalnych
granic. Na Słowację najechały wojska węgierskie, zagarniając spore terytoria.
Podczas walk z Węgrami pojawiło się osobne wojsko słowackie, gdyż armia
czechosłowacka właściwie przestawała istnieć. Zmianę granic na rzecz
Węgier zatwierdził arbitraż wiedeński mocarstw faszystowskich w listopadzie
1938 roku. Polska w wyniku zbrojnej akcji przywłaszczyła sobie wówczas
Śląsk Cieszyński oraz część Spiszu i Orawy. Edward Beneś zrezygnował z
funkcji prezydenta Czechosłowacji i wyjechał do Wielkiej Brytanii.
Faszyzująca reakcja przeforsowała wybór na prezydenta Emila Hachę. Na
Słowacji także zaistniała silna reakcja faszystowska. Wszystkie stronnictwa
połączyły się tam z HSLS, partia ludową.5
Ludowa partia Słowacka powstała już na początku istnienia
Czechosłowacji. To właśnie ona prowadziła ożywioną kampanię przeciwko
dominacji Czechów. Partia ludowa (ludacy) była silnie klerykalna. Jej
przywódcą do 1938 roku był ksiądz Andrzej Hlinka z Rużemborka, po jego
śmierci, przywódca został ksiądz Józef Tiso. Poglądy SLS były podobne do
poglądów hiszpańskich frankistów, było to podobne zorientowanie na
tradycjonalizm i klerykalizm. Na początku lat 30-tych partia zmieniła nazwę
na Hlinkową SLS. W okresie końca Czechosłowacji to właśnie HSLS zdobyła
największa popularność na Słowacji.
Partie słowackie początkowo popierające istnienie Słowacji w ramach
unii z Czechami, po kapitulacji monachijskiej aby utrzymać swoja dawna
pozycje porozumiały się HSLS. Utworzyły one front ludowo-agrarystyczny. II
republika czechosłowacka dogorywała. Ludacy sojusznika widzieli w
hitlerowskich Niemczech. Była to również próba obrony przed zapędami
Węgrów, usilnie pragnących zając nowe terytoria na Słowacji. Powstałe w
5
V. Husa, Historia Czechosłowacji, Praga 1967, s 279-280.
wyniku układu monachijskiego państwo Rusi Zakarpackiej, również coraz
bardziej popadało w zależność od Węgier.6
6 października 1938 roku po naradzie w Żylinie front agrarno – ludowy
zmusił sejm czechosłowacki do uznania autonomii Słowacji. Słowacja
zyskała osobny rząd z Józefem Tiso na czele i własny parlament. Jako
zbrojne ramię rządzących ludaków zorganizowano Gwardie Hlinkową.
Zdelegalizowano partie komunistyczną. Jej członków osadzano w Ilawie.
Właśnie tam znajdował się pierwszy słowacki obóz koncentracyjny.7
Jednak tendencje separatystyczne wzięły górę nad jakąkolwiek forma
zwierzchności ze strony Czechów. 14 marca 1939 roku Czechosłowacja
przestała istnieć. Hitler w sposób pokojowy zlikwidował dosyć silne państwo
w środkowej Europie. Prezydent Hacha podpisał akt, w którym Czechy
dostały się w granice Rzeszy. Również Józef Tiso również był z wizyta u
Hitlera. Po powrocie, 15 marca ogłosił niepodległość Słowacji. Na zachód od
Słowacji powstał niemiecki Protektorat Czech i Moraw z Karolem Frankiem
na czele.8
Po wyzwoleniu należało ustalić jaki będzie miało ustrój nowo
powstałe państwo. Zwolennicy twardego nazizmu w stylu niemieckim
konkurowali w tej sprawie ze zwolennikami tradycyjnego modelu
parlamentarnego. Przyjęto konstytucję, która jak na ówczesne warunki
polityczne na Słowacji była dosyć liberalna. Konstytucje przyjęto 21 lipca
1939 roku. Znajdowały się w niej elementy zapożyczone z faszyzmu, głównie
hiszpańskiego, także z nazizmu i demokracji. Nazwę państwa ustalono na
Republika Słowacka wbrew woli faszystów domagających się nazwy
Słowackie Wodzowskie Państwo Ludowe. Prezydent był znacznie ograniczony
w swich prawach. W konstytucji nawiązano do silnych wpływów
klerykalizmu w HSLS, źródłem władzy stawał się Bóg. Niektórzy badacze
określali system władzy na Słowacji jako klerofaszyzm. Pierwszym
prezydentem niepodległej Słowacji został przywódca ludaków Józef Tiso.
Hlinkowska Słowacja staje się jednym z najbliższych sojuszników
Niemiec. Przy pomocy niemieckiej misji wojskowej zaczęto formować pierwsze
zalążki nowej armii słowackiej. Słowacy przejęli po czechosłowackich siłach
zbrojnych organizację i uzbrojenie. Także umundurowanie, chociaż nieco
zmodyfikowane
przypominało
mundury
czechosłowackie.
Słowacja
początkowo utworzyła trzy dywizje piechoty. Do kraju w 1939 roku przybyły
też oddziały niemieckie, przygotowujące się do wojny z Polską. 2 września
1939 roku Słowacja wypowiedziała wojnę Polsce.9 U boku armii niemieckiej
przeciwko Polsce ruszyły jednostki z dwóch słowackich dywizji lekkich.
Oprócz nich w walkach zasłużyły się zgrupowania piechoty o nazwach
„Janosik”, „Skultety” i „Razus”. Ciekawą jednostka było ostatnie zgrupowanie
wojsk słowackich walczących z Polakami, tj. „Kalincak”. Były to oddziały
zmotoryzowane oraz oddziały cyklistów kawaleryjskich. Siły agresora
słowackiego dotarły dosyć głęboko w terytorium Polski kończąc swą podróż
na linii Wisły. W ramach uznania ze strony Niemców Słowacy otrzymują
części Spiszu i Orawy, zabrane przez Polskę w 1938 roku, oraz dodatkowe
6
F. Beer, A. Bencik, V. Kural, op. cit., s 37.
V. Husa, op. cit., s 280.
8
Ibidem, s 281.
9
R. Heck, M. Orzechowski, Historia Czechosłowacji, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1969, s 392.
7
terytoria na Podhalu. Ta zmiana granicy na korzyść Słowacji miała miejsce
21 września 1939 roku.
Podczas wojny z polską decydującą siłą w polityce słowackiej stała się
faszyzująca Gwardia Hlinkowska. Przeciwko niej występował sejm,
administracja państwowa, oraz część duchowieństwa. W grudniu sejm wydał
ustawę, która znacznie ograniczała uprawnienia Gwardii. Na jej stał wówczas
faszysta, minister propagandy autonomicznej Słowacji 1938-1939 Alexander
Mach. Doprowadził on do sporego upodobnienia się Gwardii Hlinkowskiej do
niemieckiego SA. Mach, po odsunięciu go od władzy, rozpoczął akcję
polegającą na podburzaniu kół politycznych, oraz odpowiednich warstw
społeczeństwa słowackiego przeciwko rządowi agrarno-ludowemu. Przeciwko
demagogicznej akcji Macha w maju 1940 roku wystąpił prezydent Tiso.
Przekazał on dowództwo nad gwardią „swojemu człowiekowi” Franciszkowi
Galanowi. Mach i jego towarzysz Wojciech Tuka zostali odsunięci od
wpływów w rządzie. Aresztowano wielu faszystów i rozpoczęto proces
denazyfikacji Gwardii Hlinkowskiej. Reakcja faszystowskiego skrzydła partii
ludackiej była bardzo słaba. Społeczeństwo słowackie nie było
zainteresowane zbytnią faszyzacją swego kraju.
Układ, który w 1939 roku Tiso zawarł z Hitlerem miał charakter
obronny, zabezpieczał on jego kraj przed agresja węgierska. Węgrzy bardzo
chcieli przyłączyć do swojego państwa całą Słowację. Sprawę tę rozwiązano
tak że w kwietniu 1939 roku przyznano Węgrom skrawki wschodniej
Słowacji. Był to drugi arbitraż wiedeński. Jednocześnie Węgrzy zaanektowali
Ruś Zakarpacka. Dominacja potężnego partnera niemieckiego w stosunkach
ze Słowacją była oczywista. Utrzymane jednak zostały elementy
suwerenności. Na granicy słowacko-niemieckiej utrzymano komory celne.
Słowacja zachowała własna walutę – koronę. Tiso posiadał pewna swobodę w
polityce zagranicznej, jednak traktaty międzypaństwowe mogły być zawierane
tylko w porozumieniu z Berlinem. Tak samo placówki dyplomatyczne
Bratysławy były kontrolowane przez Berlin. Współpraca słowacko-niemiecka
nie układała się wcale idealnie. Dochodziło do ostrych sporów gospodarczych.
Integracja Protektoratu Czech i Moraw z Rzeszą godziła w interesy
gospodarcze Słowacji. Do konfliktowych sytuacji prowadziła także polityka
120 000 mniejszości niemieckiej, na czele której stał Karamsin.
Ministrem spraw zagranicznych w okresie odwrotu od faszyzmu był
Franciszek Durczański. Prowadził on dosyć elastyczna politykę zagraniczną.
Lawirował pomiedzy zależnością od Niemiec, Niemiec współpraca także z
innymi krajami regionu, a nawet z Zachodem. Nie podobało to się zbytnio
Hitlerowi. Hitlerowcy, zarówno słowaccy, jak i niemieccy oskarżali
Durczańskiego o wysługiwanie się Rzymowi, Watykanowi, panslawizmowi,
panslawizmowi, a nawet Intelligence Service.10
W lipcu 1940 roku Hitler zaprosił przywódców Republiki Słowackiej na
rozmowy do Salzburga. Grożąc im pozbawieniem swoich względów zmusił ich
do zmiany polityki wewnętrznej państwa. Tiso zdymisjonował Durczańskiego.
Faszystowski premier Tuka został jednocześnie ministrem spraw
zagranicznych. Alexander Mach został powołany na ministra spraw
wewnętrznych. Zwolnieni z aresztów zostali słowaccy naziści. Rząd został też
10
Ibidem, s 393-394.
zmuszony przez Hitlera do „poproszenia o pomoc niemieckich doradców”. Po
lipcu 1940 roku nastąpiła powtórna faszyzacja Słowacji. Tiso został
zmuszony do zawieszenia konstytucji słowackiej, która dawała duże
uprawnienia
parlamentowi.
Partia
ludacka,
po
oczyszczeniu
z
demokratycznych naleciałości została zorganizowana na wzór NSDAP.
Gwardia Hlinkowska zaś na wzór SA.
Rozpoczęto propagowanie postaw antyżydowskich i antyczeskich.
Wyrazem zmian postaw elit był zjazd w Tatrzańskiej Łomnicy, gdzie literaci i
publicyści przyjęli deklarację że „narodowy socjalizm najlepiej odpowiada
potrzebom życia słowackiego i służy rozwojowi słowackich tradycji”.11 Szefem
propagandy został Milo Urban. Konieczne reformy gospodarcze wprowadzone
przez nowy klerofaszystowski rząd zostały poparte przez społeczeństwo.
Rosła intensyfikacja produkcji rolnej i zbrojeniowej. Mimo poprawy sytuacji
gospodarczej nadal istniała na Słowacji opozycja w postaci socjaldemokratów,
nielegalnych komunistów i narodowców.
24 listopada 1940 roku Słowacja przyłączyła się do Paktu Trzech:
Niemiec, Włoch i Japonii. Już 23 czerwca 1941 roku Słowacja wystąpiła
razem z Niemcami przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Słowacja wysłała na
front 3 dywizje z oddziałami wsparcia. Łącznie skierowanych do walki z
Armią Czerwoną zostało około 41 tysięcy ludzi. Najlepszą jednostką, która
ruszyła na wschód była Dywizja Szybka, dowodzona przez generała Józefa
Turaneca. Składała się ona z dwóch pułków piechoty zmotoryzowanej, pułku
artylerii, batalionu rozpoznawczego i batalionu czołgów. Żołnierze generała
Turaneca odznaczyli się w walkach o Kijów, oraz razem z dywizją SS Wiking
walczyli o zdobycie Rostowa.
W 1942 roku rząd Tuki wystąpił z inicjatywą posłania na front kolejnej
dywizji. Projekt ten został jednak odrzucony przez niemieckiego sojusznika,
który sugerował pozostawienie większych sił na terenie kraju. Dywizja
Szybka w tym czasie walczyła na Kubaniu i na Kaukazie. W 1942 roku około
17 tysięcy żołnierzy słowackich walczyło na froncie wschodnim. Po klęsce
wojsk niemieckich i rumuńskich pod Stalingradem Słowacy osłaniali odwrót
wojsk sprzymierzonych z Kaukazu. W pobliżu Krasnodaru armia gen.
Turaneca została okrążona przez siły radzieckie. Mimo ogromnych strat
własnych udało się Słowakom przedrzeć. Po tej bitwie zostali oni skierowani
do obrony wybrzeża Morza Czarnego. Morale zaczęło wówczas słabnąć i
następowały dezercje.12
W kraju niezadowolenie budziła przedłużająca się wojna z ZSRR.
Początkowa pomyślna koniunktura gospodarcza należała w 1943 roku już do
przeszłości. Komuniści rozpoczęli podziemną walkę przeciwko rządowi. Ich
oddziały nazywali „druzynami janosikowymi”. Władze zadawały im jednak
poważne straty, do lata 1943 roku arestowano cztery składy KC
Komunistycznej Partii Słowacji. Komuniści w swoim programie nie
nawoływali ani do restytucji Czechosłowacji, ani do zachowania niepodległej
Słowacji, oni chcieli włączenia tego kraju do Związku Radzieckiego. Nie
zjednywało im to sympatii. Od 1943 roku Słowacja weszła w stan
permanentnego kryzysu. Klęski wojenne przekreślały szanse na zwycięstwo.
Coraz silniejsze były obciążenia finansowe związane z wojną. Od wiosny 1943
11
12
Ibidem, s 395.
H. Kuberski, Sojusznicy Hitlera 1941-1945, Warszawa 1993, s 43-44.
roku niektóre oddziały walczące na froncie zaczęły przechodzić na stronę
radziecką. Opozycja w korpusie oficerskim stała się widoczna częścia życia
politycznego Słowacji. Nie chcieli już oni wiernie wykonywać rozkazów Hitlera.
Wódz Rzeszy nakazał rozwiązanie części dywizji słowackich i przekształcenia
ich w jednostki budowlane na potrzeby frontu. Bardzo mocno ograniczyło to
siłę armii słowackiej. Głowę podnosił wydawało się że już pokonany
czechosłowakizm. Tym razem odbudowę Czechosłowacji zaczęli popierać
komuniści, zgodnie z instrukcjami z Moskwy. Na ich czele stał Karol
Szmidtke, Laco Novomeski i Gustav Husak, późniejszy długoletni władca
komunistycznej Czechosłowacji. KPS zaczęła tworzyc blok opozycyjny, oraz
przygotowywać rewolucję narodowo-demokratyczną, która miała by
przynieść kres niepodległości słowackiego państwa. We wrześniu 1943 roku
powstała Słowacka Rada Narodowa. W jej skład weszło trzech przywódców
KPS oraz dwóch demokratów. SRN prowadziło walkę dywersyjną, zbrojną i
sabotażową.
Do rebeliantów przyłączył się pułkownik armii słowackiej Jan Golian,
członek sztabu armii. Utworzył on drugi ośrodek walki z reżimem Tiso.
Zawarł on porozumienie z czechosłowackim rządem londyńskim,
sprzeciwiającym się Tiso. Już na początku 1944 roku rozpoczęły się
przygotowywania do wielkiej rewolucji na Słowacji. Szybko zbliżająca się
ofensywa radziecka miała dopomóc powstańcom w opanowaniu Słowacji.
Sygnałem do wybuchu rewolucji miało być zajęcie Krakowa przez Armię
Czerwoną. SRN, partyzanci i Golian mieli współpracować, a ich działania
miały być skoordynowane z dowództwem Armii Czerwonej. Jednak ofensywa
radziecka zatrzymała się na terenach Rusi Zakarpackiej. Rewolucja, zwana
powstaniem słowackim, wybuchło 20 sierpnia 1944 roku.13
Tymczasem na froncie wojska słowackie już tylko cofały się przed
nawałnica radziecką. Przed wybuchem powstania Tiso zaczął jednak
formować nowe dywizje i trzecią do obrony linii Karpat. Do 25 sierpnia
powstańcy zajęli wiele terytoriów terytoriów środkowej Słowacji. 30 sierpnia
zajęli Bańską Bystrzyce, gdzie utworzyli swoje tymczasowe władzę. Najwyższą
władzę w zrewolucjonizowanych terytoriach przejęła SRN. W zdobytych
miejscowościach tworzono komitety rejonowe podległe SRN. Także i inne siły,
nie komunistyczne tworzyły swoje komitety do walki z Niemcami i
klerofaszystami słowackimi. SRN przyjęła formułę chęci restytucji
Czechosłowacji, jednak Gustaw Suhak nadal pozostawał wierny idei
włączenia Słowacji do ZSRR, mówił że : „moja ojczyzna rozpościera się od
Aśu po Władywostok”. W powstaniu słowackim walczyło od 70 do 80 tysięcy
ludzi. Przeciwko nim Tiso mógł wystawić raczej niewielkie siły. Poprosił więc
o pomoc Hitlera. Ten wysłał w rejon walk 8 wyszkolonych dywizji, w tym 4
dywizje SS. Po ciężkich i wyniszczających ośmiotygodniowych walkach
rewolucja upadła. 27 października padła Bańska Bystrzyca, bastion
powstańców. Wyrazem determinacji powstańców była obrona Telgartu, wsi
górskiej bronionej przez 2000 partyzantów, hitlerowców atakowanej przez
całą dywizję SS. 14 W ręce hitlerowców wpadł dowódzca powstania Golian.
Walki przeniosły się w Tatry, gdzie 15 000 partyzantów walczyło w ciężkich
warunkach zimy. Cenną pomoc okazywali im polscy górale podhalańscy.
13
14
R. Heck, M. Orzechowski, op. cit., s 396-400.
M. Korowacz, op. cit., s 48.
Styczniowa ofensywa wojsk radzieckich zadała ostateczny cios I
Republice Słowackiej. 4 kwietnia powołano do życia nową komunistyczna
Czechosłowację, tego samego dnia padła stolica Słowacji Bratysława. Do
końca kwietnia cała Słowacja była już okupowana przez Armię Czerwona,
wszędzie władzę przejmowała Komunistyczna Partia Czechosłowacji i SRN
tworząc komitety narodowe, milicję i służby bezpieczeństwa. Tiso został
aresztowany, a potem stracony, podobnie było z Machem, Turanec został
skazany na dożywocie. Na kolejne odzyskanie niepodległości Słowacja
musiała czekać 47 lat.
Różnie można oceniać Republikę Słowacką. Dawniej określano ją jako
protektorat Niemiec, a jej przywódców mianem zdrajców. Dziś wiemy, że nie
było tam samych zdrajców, a nawet byli oni marginesem. Słowacja zrobiła
wtedy pierwszy wielki krok do samoistnego bytu narodowego, po raz pierwszy
zaistniała na mapie jako niezależne państwo. Nie miała jednak wówczas
Słowacja związać się z odpowiednim sojusznikiem. Musiała na 47 lat
powrócić w jarzmo czeskie, tym razem spotęgowane przez komunizm.