Państwo w gospodarce

Państwo w gospodarce. Ile?
Jakie? Czy w ogóle?
dr Piotr Ostrowski
Instytut Socjologii
Uniwersytet Warszawski
Nie moŜna powiedzieć rynkom „nie”. Nie ma innego
wyjścia niŜ kapitalizm […] Jedyna moŜliwość to
sprawić, by pracował dla ludzi pod względem
ekonomicznym, socjalnym i kulturowym.
Anthony Giddens
Analiza funkcji państwa
Perspektywa porównawczo-historyczna
Perspektywa esencjalistyczna
Perspektywa porównawczohistoryczna
Porównanie doświadczeń historycznych danego kraju i pomiędzy
wybranymi krajami
Dynamika jest wypadkową zmiennych sił ekonomicznych,
politycznych i społecznych
Uwzględnienie wielości kapitalizmów
Perspektywa esencjalistyczna
Poszukiwanie uniwersalnych funkcji państwa w gospodarce; nie
uwzględnia się okoliczności historycznych
Redukowanie istoty kapitalizmu do rynkowej racjonalności
alokacyjnej
Ignorowanie swoistości lokalnej
ZałoŜenie o uniwersalności praw ekonomii; teoria neoklasyczna –
odmienne wzory kapitalizmu są przemijające
Krytyka: indywidualistyczna perspektywa rynkowa jest zuboŜona;
system ekonomiczno-polityczno-społeczny tworzy całość;
nieustanne oddziaływanie logiki rynku, logiki państwa i
społeczeństwa (trudność opisu Polski po 1989 r.)
Ile państwa?
Socjologia gospodarki odrzuca tezę o całkowitym odseparowaniu
państwa i gospodarki
Pewnych funkcji państwa nie moŜe pełnić rynek, a pewnych funkcji
rynku nie moŜe pełnić państwo; obie instytucje mają swoje wady
Lepsze pytanie: Co, kiedy i dlaczego moŜe robić państwo oraz co,
kiedy i dlaczego moŜe robić rynek?
Niełatwe współistnienie, względna autonomia, dopełnianie się lub
pomoc; lekiem na defekty państwa nie zawsze i nie wszędzie jest
zwiększanie samoregulacji rynkowej, a krytyka nie moŜe być
prowadzona „na oślep”
Stopniowanie separacji i bliskości; skraje kontinuum: porządek
wolnorynkowy (państwo minimum) i porządek etatystyczny (rynek
jako rodzaj atawizmu)
Typologia państw wg. Freda Blocka
Źródło: Block F. „The Roles of the State in the Economy”, w: Tha Handbook of the Economic
Sociology, [za: Morawski W. Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria. Empiria]
Ile państwa? Państwo dóbr
publicznych
Państwo zajmujące się:
dobrami, których prywatnemu przedsiębiorcy nie opłaca się
produkować: zysk nie przekracza wydatków (np. badania
naukowe, wyprawy kosmiczne, transport);
dobrami wymagającymi usuwania negatywnych skutków
ubocznych (np. zanieczyszczenia);
dobrami mieszanymi: jednostkowej konsumpcji (na którą nie
zawsze ludzi stać) towarzyszą pozytywne skutki społeczne,
korzystne dla społeczeństwa, kultury, teŜ gospodarki (np. oświata)
Zainteresowanie ekonomii dobrami publicznymi (nieekskluzywność
i wspólna konsumpcja przy braku rywalizacji)
Ile państwa? Państwo stabilizacji
makroekonomicznej
Państwo starające się ograniczać skutki cyklu koniunkturalnego
Prace J.M. Keynesa jako teoretyczne uzasadnienie
interwencyjnych działań państwa
Wzrost (mimo róŜnej dynamiki) wydatków rządowych jako odsetka
PKB na przestrzeni kilkudziesięciu lat
Krytyka ze strony zwolenników samoregulujących się rynków
Zwolennicy argumentują nieskutecznością samoregulujących się
rynków w zapobieganiu bezrobocia, biedy i nierówności – skutki
psychologiczne i społeczne (wykluczenie i marginalizacja)
Unia Europejska - ku modelowi stabilizacji makroekonomicznej
Ile państwa? Państwo praw socjalnych
Wynik rozszerzenia praw obywatela na kwestie socjalne, którymi
zajmuje się instytucja zwana welfare state
Ludzie chętnie liczą na pozarynkowe źródła dochodów
dostarczane przez państwo
Przedmiot powszechnej krytyki w latach 80.
Ile państwa? Państwo rozwojowe
Aktywna rola państwa jako czynnik rozwoju przedsiębiorstw
prywatnych, branŜ czy całej gospodarki
Państwo jako zastępczy przedsiębiorca np. w sytuacji słabości
rodzimej burŜuazji
Azjatyckie „tygrysy”
Ile państwa? Państwo socjalistyczne
Potępienie w doktrynie własności prywatnej i samoregulującego
się rynku jako źródło alienacji i wyzysku
W praktyce zakładano moŜliwość budowy socjalizmu rynkowego
Początkowe sprzyjanie rozwojowi gospodarczemu (odrobienie
zapóźnień), późniejsze niewielkie moŜliwości wykorzystania
postępu naukowo-technicznego
Jakie państwo? Funkcje aparatu
państwowego w gospodarce
Złudzenie neoliberalnej idei obumierania państwa
Wielość funkcji, które są funkcjami tylko i wyłącznie państwa;
pozytywne funkcje państwa, dąŜenie do państwa efektywnego
Leseferystyczna teza o państwie jako nocnym stróŜu:
maksymalizacja korzyści własnych przez aparat państwowy
Jakie państwo? Funkcje aparatu
państwowego w gospodarce
Sześć funkcji aparatu państwowego w gospodarce:
1.
Stwarzanie Ŝyczliwego kontekstu dla gospodarki; porządek
prawny jako warunek funkcjonowania rynku (biurokracja
Webera) i zapewnienie jednoznaczności (reguły dotyczące
ochrony praw własności i dotrzymywania egzekwowania
umów)
2.
Stymulowanie rozwoju gospodarczego przez mobilizację
rzadkich zasobów (regulacja pośrednia); stwarzanie
systemów bodźców i antybodźców dla działalności
gospodarczej poprzez odpowiednią politykę (celna,
podatkowa, interwencyjna)
Jakie państwo? Funkcje aparatu
państwowego w gospodarce
Sześć funkcji aparatu państwowego w gospodarce:
3.
Bardzo aktywna, czasem bezpośrednia regulacja gospodarki;
cel: zmniejszanie nierówności (ochrona zdrowia, oświata) ale
w powiązaniu ze wzrostem gospodarczym (kontrola cen,
płac, wielkość produkcji, zakaz monopoli, kontrola monopoli)
4.
Podejmowanie przez państwo bezpośredniej działalności
produkcyjnej; tworzenie gospodarki wielosektorowej lub
poszerzanie sektora prywatnego przez prywatyzację
Jakie państwo? Funkcje aparatu
państwowego w gospodarce
Sześć funkcji aparatu państwowego w gospodarce:
5.
Monopolizowanie przez państwo działalności produkcyjnoekonomicznej, uznawanie własności państwowej za
dominującą; poddawanie działalności gospodarczej
centralnemu planowaniu
6.
Działalność łupieŜcza; korupcja lub kradzieŜ zasobów w celu
pomnaŜania osobistych dochodów; spersonalizowana
akumulacja wszystkich zasobów posiadanych przez państwo
Państwo i rynek w polskiej opinii
publicznej
Uwzględnienie polskiej tradycji: zabory, nieutrwalona tradycja
zasady rządów prawa, krótki okres rządów demokratycznych (do
1926 r.), państwo partyjne po 1945 r.
Program „Solidarności” 1980-81: uspołecznienie gospodarki przez
związki zawodowe i samorządy załogi
Idea rządów prawa i państwa minimum po 1989 r.
Państwo i rynek w polskiej opinii
publicznej
Źródło: Polacy wierzą w gospodarkę wolnorynkową; Komunikat z badań, CBOS, Warszawa, III
2009
Państwo i rynek w polskiej opinii
publicznej
Źródło: Czy państwo powinno ratować upadające sprywatyzowane zakłady?; Komunikat z
badań, CBOS, Warszawa, VI 2002
Źródło: Obowiązki państwa wobec obywatela i obywatela wobec państwa; Komunikat z badań,
CBOS, Warszawa, V 2000
Państwo i rynek w polskiej opinii
publicznej
Zarówno rynek jak i państwo są cenionymi wartościami
Niezadowolenie budzą sposoby ich funkcjonowania
Niektóre wymiary zyskują pozytywne oceny, niektóre są
negatywne
Polacy są niezdecydowani, która z instytucji powinna posiadać
więcej władzy; dostrzegają dobre i złe strony obu porządków
Dziękuję za uwagę
dr Piotr Ostrowski
Instytut Socjologii
Uniwersytet Warszawski