Instytucje prawa cywilnego w konstrukcji prawnej

Instytucje prawa cywilnego
w konstrukcji prawnej podatków
redakcja Mieczysław Goettel i Mariola Lemonnier
Aleksy Goettel, Mieczysław Goettel, Janusz Orłowski, Bogumił Pahl
Marek Tyrakowski, Karina Wardencka, Jakub J. Zięty
Warszawa 2011
Spis treści
Spis treści
Wykaz najważniejszych skrótów ............................................................................................ 9
Wstęp .......................................................................................................................................... 11
Rozdział 1
Prawo cywilne a prawo podatkowe (Mieczysław Goettel, Aleksy Goettel) ................. 13
1.1. Miejsce prawa cywilnego oraz prawa podatkowego w systemie prawa ................ 13
1.2. Przedmiot, funkcje i zasady prawa cywilnego oraz prawa podatkowego ............. 18
1.3. Cywilnoprawna a prawnopodatkowa metoda regulacji ........................................... 23
1.4. Odpowiedzialność cywilna a odpowiedzialność podatkowa ................................... 25
1.5. Związki prawa cywilnego z prawem podatkowym – uwagi wprowadzające ....... 29
1.6. Instytucje cywilnoprawne w strukturze podatkowego stanu faktycznego ............ 33
1.7. Wadliwość czynności prawnych i jej skutki na gruncie prawa podatkowego ....... 38
1.8. Odesłania w przepisach podatkowych do przepisów prawa cywilnego ................ 43
1.9. Prawo cywilne a prawo podatkowe – problemy terminologiczne ........................... 47
1.10. Ocena treści i skutków zdarzeń cywilnoprawnych w świetle regulacji
prawnopodatkowych ...................................................................................................... 52
1.11. Problem „obejścia” prawa podatkowego w świetle cywilistycznej zasady
autonomii woli ................................................................................................................. 55
Rozdział 2
Podatek dochodowy od osób fizycznych (Janusz Orłowski) .......................................... 61
2.1. Wprowadzenie ................................................................................................................. 61
2.2. Koncepcja dochodu w prawie cywilnym oraz w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych ................................................................................. 63
2.3. Status podatnika podatku dochodowego od osób fizycznych – aspekty
cywilnoprawne ................................................................................................................. 70
2.4. Źródła przychodów, podstawa opodatkowania oraz koszty uzyskania
przychodów w podatku dochodowym od osób fizycznych a instytucje prawa
cywilnego .......................................................................................................................... 85
2.5. Instytucje prawa cywilnego w konstrukcji prawnej zwolnień i ulg w podatku
dochodowym od osób fizycznych ............................................................................... 107
Spis treści
Rozdział 3
Podatek dochodowy od osób prawnych (Marek Tyrakowski) ...................................... 120
3.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................. 120
3.2. Podmioty opodatkowania a cywilistyczna koncepcja podmiotów stosunków
prawnych ......................................................................................................................... 121
3.3. Przedmiotowe aspekty opodatkowania a konstrukcje prawa cywilnego ............. 133
3.4. Szczegółowe aspekty podmiotu i przedmiotu opodatkowania a regulacje
cywilnoprawne ............................................................................................................... 138
3.5. Instytucje prawa cywilnego w konstrukcji zwolnień podatkowych ...................... 141
3.6. Opodatkowanie stron umowy leasingu ..................................................................... 144
3.7. Darowizny odliczane od podstawy opodatkowania a regulacje cywilnoprawne ............................................................................................................... 145
Rozdział 4
Podatek zryczałtowany od przychodów ewidencjonowanych (Jakub J. Zięty) ......... 148
4.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................. 148
4.2. Najem jako przedmiot opodatkowania ...................................................................... 149
4.3. Podnajem jako przedmiot opodatkowania ................................................................ 158
4.4. Dzierżawa jako przedmiot opodatkowania ............................................................... 159
4.5. Poddzierżawa jako przedmiot opodatkowania ........................................................ 163
4.6. Zagadnienia szczegółowe związane ze stosunkiem najmu i dzierżawy
a obowiązek podatkowy ............................................................................................... 164
4.7. Umowy podobne do najmu, podnajmu, dzierżawy oraz poddzierżawy
a przedmiot opodatkowania ........................................................................................ 166
4.8. Wspólnicy spółki cywilnej jako podatnicy podatku zryczałtowanego .................. 168
4.9. Wspólnicy spółki jawnej jako podatnicy podatku zryczałtowanego ..................... 171
4.10. Charakter prawny oświadczenia o wyborze formy opodatkowania ..................... 174
Rozdział 5
Podatek od towarów i usług oraz podatek akcyzowy (Jakub J. Zięty,
Karina Wardencka) ................................................................................................................. 176
5.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................. 176
5.2. Wybrane aspekty cywilnoprawne podatku od towarów i usług ........................... 180
5.3. Wybrane aspekty cywilnoprawne podatku akcyzowego ........................................ 211
Rozdział 6
Podatek od czynności cywilnoprawnych (Aleksy Goettel) ........................................... 215
6.1. Uwagi wprowadzające .................................................................................................. 215
6.2. Czynności prawa cywilnego jako przedmiot obowiązku podatkowego – ogólna charakterystyka .............................................................................................. 220
6.3. Przegląd wybranych umów objętych opodatkowaniem ......................................... 223
6.4. Skutki prawnopodatkowe zdarzeń niebędących czynnościami cywilnoprawnymi .......................................................................................................... 241
6.5. Konstrukcje cywilnoprawne wyłączające powstanie obowiązku podatkowego
oraz będące podstawą zwrotu podatku ..................................................................... 245
6.6. Instytucje cywilnoprawne w konstrukcji przywilejów podatkowych ................... 254
Spis treści
6.7. Mechanizm odpowiedzialności podatkowej ............................................................. 257
6.8. Konstrukcje cywilnoprawne jako czynnik kształtujący powstanie obowiązku
podatkowego .................................................................................................................. 262
6.9. Notariusz jako płatnik podatku ................................................................................... 267
6.10. Cywilistyczne aspekty właściwości organu podatkowego ..................................... 271
Rozdział 7
Podatek od spadków i darowizn (Aleksy Goettel) .......................................................... 275
7.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................. 275
7.2. Nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych pod tytułem darmym jako
przedmiot podatku ........................................................................................................ 280
7.3. Idea prorodzinności podatku w konstrukcji preferencji podatkowych ................ 299
7.4. Koncepcja obowiązku podatkowego .......................................................................... 310
7.5. Długi i ciężary jako czynniki kształtujące zakres zobowiązania podatkowego .................................................................................................................. 316
7.6. Udział płatnika w realizacji obowiązku zapłaty podatku ....................................... 320
Rozdział 8
Podatek od nieruchomości (Bogumił Pahl) ....................................................................... 324
8.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................. 324
8.2. Cywilistyczne pojęcie nieruchomości a przedmiot podatku ................................... 325
8.3. Trwałe związanie z gruntem a normatywna definicja budynku ............................ 328
8.4. Część składowa rzeczy a legalna definicja budowli ................................................. 329
8.5. Charakterystyka ogólna zakresu podmiotowego podatku od nieruchomości ..... 331
8.6. Problem podmiotowości prawnopodatkowej Skarbu Państwa .............................. 333
8.7. Małoletni jako podatnik ................................................................................................ 336
8.8. Zasada superficies solo cedit a podatnik podatku od nieruchomości ....................... 337
8.9. Posiadacz zależny nieruchomości i obiektu budowlanego ..................................... 343
8.10. Służebność a obowiązek podatkowy w podatku od nieruchomości ..................... 346
8.11. Spółka cywilna jako podatnik ...................................................................................... 347
8.12. Umowa cywilnoprawna a obowiązek podatkowy w podatku od nieruchomości ........................................................................................................... 349
8.13. Odrębna własność lokali a zasady opodatkowania garaży ..................................... 350
8.14. Posiadanie gruntów, budynków i budowli przez przedsiębiorcę lub inny podmiot prowadzący działalność gospodarczą ........................................................ 352
8.15. Moment powstania obowiązku podatkowego .......................................................... 356
Rozdział 9
Podatek rolny i leśny (Bogumił Pahl) ................................................................................. 359
9.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................. 359
9.2. Posiadacz samoistny gruntów rolnych ....................................................................... 360
9.3. Podatkowe a cywilistyczne pojęcie gospodarstwa rolnego ..................................... 361
9.4. Współwłasność a obowiązek podatkowy .................................................................. 364
9.5. Moment powstania obowiązku podatkowego .......................................................... 367
9.6. Nabycie przez następców podatnika praw do kwoty niewykorzystanej ulgi
inwestycyjnej .................................................................................................................. 368
Spis treści
9.7. Zwolnienie od podatku rolnego gruntów przeznaczonych na utworzenie nowego lub powiększenie już istniejącego gospodarstwa ...................................... 370
9.8. Cywilnoprawne aspekty podatku leśnego ................................................................. 373
Rozdział 10
Podatek od środków transportowych (Bogumił Pahl) .................................................... 375
10.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................. 375
10.2. Zastaw rejestrowy i umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie a podatnik
podatku od środków transportowych ........................................................................ 376
10.3. Ogłoszenie upadłości a obowiązek podatkowy ........................................................ 378
10.4. Skutki prawne zawarcia umowy leasingu w podatku od środków transportowych .............................................................................................................. 379
10.5. Opodatkowanie współwłaścicieli środków transportowych .................................. 381
10.6. Wpływ zbycia pojazdu na obowiązek podatkowy ................................................... 382
10.7. Umowa powierzenia pojazdu przez zagraniczną osobę fizyczną lub prawną
podmiotowi polskiemu a obowiązek podatkowy .................................................... 383
10.8. Właściwość miejscowa organu podatkowego ........................................................... 384
Rozdział 11
Inne podatki (Aleksy Goettel) ............................................................................................. 387
11.1. Podatek od gier ............................................................................................................... 387
11.2. Podatek tonażowy .......................................................................................................... 392
Wybrana literatura ................................................................................................................. 399
Wykaz skrótów
Wykaz najważniejszych skrótów
Akty prawne
k.c.
–
Konstytucja RP –
k.p.c.
–
k.r.o.
–
k.s.h.
–
o.p.
–
pr. bank.
–
u.g.h.
–
u.g.n.
–
u.p.a.
–
u.p.c.c.
–
u.p.d.o.f.
–
u.p.d.o.p.
–
u.p.l.
–
u.p.o.l.
–
u.p.r.
–
u.p.s.d.
–
u.p.t.
–
u.p.t.u.
–
ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16,
poz. 93 z późn. zm.)
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U.
Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)
ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)
ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U.
Nr 9, poz. 59 z późn. zm.)
ustawa z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz. U.
Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.)
ustawa 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn.:
Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.); powoływana również
jako Ordynacja lub Ordynacja podatkowa
ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U.
z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.).
ustawa z 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych (Dz. U. Nr 201,
poz. 1540 z późn. zm.)
ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst
jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 z późn. zm.)
ustawa z 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym (tekst jedn.:
Dz. U. z 2011 r. Nr 108, poz. 626)
ustawa z 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 101, poz. 649 z późn. zm.)
ustawa z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307 z późn. zm.)
ustawa z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 74, poz. 397 z późn. zm.)
ustawa z 30 października 2002 r. o podatku leśnym (Dz. U. Nr 200,
poz. 1682 z późn. zm.)
ustawa z 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych
(tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 95, poz. 613 z późn. zm.)
ustawa z 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (tekst jedn.: Dz. U.
z 2006 r. Nr 136, poz. 969 z późn. zm.)
ustawa z 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (tekst
jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768 z późn. zm.)
ustawa z 24 sierpnia 2006 r. o podatku tonażowym (Dz. U. Nr 183,
poz. 1353 z późn. zm.)
ustawa z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U.
Nr 54, poz. 535 z późn. zm.)
Wykaz skrótów
10
u.z.p.d.o.f.
–
ustawa z 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz. U. Nr 144, poz. 930 z późn. zm.)
Czasopisma i publikatory
Dor. Pod.
FK
GSP
KPP
Mon. Pod.
Mon. Prawn.
ONSA
ONSAiWSA
–
–
–
–
–
–
–
–
Orz. Pod.
OSA
OSN
OSNIC
–
–
–
–
OSP
OTK
PiP
POP
PPH
PPLiFS
Pr. i Pod.
Prz. Pod.
RPEiS
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Doradca Podatkowy
Finanse Komunalne
Gdańskie Studia Prawnicze
Kwartalnik Prawa Prywatnego
Monitor Podatkowy
Monitor Prawniczy
Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego
Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych
Orzecznictwo Podatkowe
Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
Orzecznictwo Sądu Najwyższego
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
Orzecznictwo Sądów Polskich
Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Państwo i Prawo
Przegląd Orzecznictwa Podatkowego
Przegląd Prawa Handlowego
Przegląd Podatków Lokalnych i Finansów Samorządowych
Prawo i Podatki
Przegląd Podatkowy
Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
Inne
EOG
ETS
–
–
NIP
NSA
SN
TK
WSA
–
–
–
–
–
Europejski Obszar Gospodarczy
Europejski Trybunał Sprawiedliwości (obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej)
Numer Identyfikacji Podatkowej
Naczelny Sąd Administracyjny
Sąd Najwyższy
Trybunał Konstytucyjny
Wojewódzki Sąd Administracyjny
Wstęp
11
Wstęp
Brzmienie tytułu opracowania jednoznacznie wskazuje na podjętą przez
autorów próbę ukazania szczególnych związków pomiędzy dwiema gałęziami
prawa – prawem cywilnym a prawem podatkowym. Związki międzygałęziowe
są czymś naturalnym, a wynikają z istoty systemu prawa stanowiącego pewną
koherentną całość, opartą na wspólnych założeniach i wartościach. Jednak relacje pomiędzy prawem cywilnym a prawem podatkowym dowodzą, że mamy
do czynienia ze zjawiskiem wyjątkowym, niemającym odpowiednika w odniesieniu do innych gałęzi. Ową wyjątkowość potęguje fakt, że chodzi o dwa zupełnie odmienne kompleksy norm, należące do dwóch różnych, historycznie
ukształtowanych, obszarów porządku prawnego – prawa prywatnego i prawa
publicznego. W każdym z tych obszarów znajduje swoje odzwierciedlenie realizacja i ochrona odmiennego jakościowo interesu – prywatnego i publicznego,
co rodzi w konsekwencji dalsze różnice między nimi.
Już tylko pobieżny przegląd regulacji prawa podatkowego wskazuje na
znaczne ich nasycenie instytucjami cywilnoprawnymi. W rezultacie liczne stany faktyczne powstające dzięki obowiązywaniu norm prawa cywilnego stają się
jednocześnie stanami faktycznymi (lub elementami tych stanów) wywołującymi skutki na gruncie prawa podatkowego (rodzącymi obowiązek podatkowy).
Właśnie analiza obecności instytucji prawa cywilnego w konstrukcji prawnej podatków tworzących polski system podatkowy stanowi problematykę niniejszego
opracowania. Analiza ta musiała być jednak poprzedzona ogólnymi rozważaniami na temat związków prawa cywilnego z prawem podatkowym, ze wskazaniem powstających na tym tle szeregu, niekiedy dość złożonych, problemów,
doniosłych zarówno z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia. Chodzi w szczególności o stosowany przez ustawodawcę podatkowego mechanizm
odwoływania się do instytucji cywilnoprawnych oraz posługiwania się terminologią cywilistyczną (zwłaszcza w kontekście autonomii prawa podatkowego),
zawarte w przepisach podatkowych odesłania do stosowania (wprost lub odpowiedniego) norm prawa cywilnego, ocenę (w aspekcie następstw w prawie
podatkowym) treści oraz skutków zdarzeń cywilnoprawnych, ze szczególnym
uwzględnieniem konsekwencji wadliwych (na gruncie prawa cywilnego) czynności prawnych, czy wreszcie kontrowersyjne zagadnienie tzw. obejścia prawa podatkowego w świetle cywilistycznej zasady autonomii woli. W związku
z tym uznano również za celowe przedstawienie ogólnego spojrzenia na naturę
obu analizowanych gałęzi prawa ze wskazaniem ich miejsca w systemie prawa,
głównych zasad i funkcji, przedmiotu oraz metody regulacji, a także konstrukcji odpowiedzialności istniejącej w ich ramach.
Wstęp
12
Materia normatywna, w obrębie której dostrzegalne są związki pomiędzy
prawem podatkowym a prawem cywilnym, jest ogromna. Niepodobna poddać
ją, w ramach jednego opracowania, nawet pobieżnej analizie w odniesieniu do
wszystkich kategorii podatków. Okoliczność ta wymusza dość znaczną selekcję
poruszanych zagadnień, a tym samym rezygnację z omawiania licznych szczegółowych unormowań. Autorzy starali się jednak uwzględnić, w możliwie szerokim zakresie, zawarte w ustawach podatkowych mechanizmy i rozwiązania,
w których znaczenie instytucji prawa cywilnego przejawia się w sposób szczególnie wyraźny.
Mieczysław Goettel
Mariola Lemonnier
Prawo cywilne a prawo podatkowe
13
Mieczysław Goettel, Aleksy Goettel
Rozdział 1
Prawo cywilne a prawo podatkowe
1.1. Miejsce prawa cywilnego oraz prawa podatkowego w systemie prawa
W ramach rozważań nad ogólną koncepcją jakiejkolwiek gałęzi prawa są
podejmowane m.in. próby zgłębienia jej miejsca w obrębie szerszej kategorii pojęciowej – systemu prawa, rozumianego jako uporządkowany zbiór norm prawnych obowiązujących w określonym miejscu (państwie) i w określonym czasie.
Pomijając szersze dociekania nad istotą systemu prawa (jest to materia ogólnej
teorii prawa), warto zwrócić uwagę – co nie będzie bez znaczenia dla dalszych
analiz – na dwie jego główne postulowane cechy: spójność i zupełność. Zakładamy więc, po pierwsze, że system prawa powinien być zbiorem wolnym wewnętrznie od niezgodności (zarówno prakseologicznej, jak i formalnej) oraz, po
drugie, że zbiór ten powinien być przede wszystkim wolny od luk (logicznych
oraz konstrukcyjnych).
Powyższy zbiór norm podlega różnym zabiegom systematyzującym, z których wyjątkową doniosłość ma rozróżnienie w jego obrębie gałęzi prawa. Doktryna nie jest do końca zgodna, jakie kryteria decydują o wyodrębnieniu poszczególnych gałęzi. W zasadzie poza sporem jest kryterium przedmiotu regulacji,
którym jest określona dziedzina stosunków społecznych. Obok niego są wymieniane: „wspólnota” treściowa przepisów oraz zasady obowiązujące w ramach
danej gałęzi; przyjęta przez prawodawcę metoda unormowania oraz podmioty, do których adresowane są normy prawne. Zgodnie też wskazuje się – jako
A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1993, s. 218.
Tamże, s. 219–223.
A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa, Warszawa 2008, s. 64.
A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii..., s. 231; autorzy sygnalizują stosowanie w nauce również kryterium zasad prawa oraz kryteriów formalnych
(ujęcie norm w formie kodyfikacji).
Rozdział 1
14
trzy podstawowe (klasyczne) gałęzie prawa – prawo cywilne, prawo karne i prawo administracyjne.
Niezależnie od wyróżnienia gałęzi, w ramach systemu prawa wyodrębnia
się różne jego obszary. Ze względu na problematykę niniejszego opracowania
szczególną uwagę należy zwrócić na, ukształtowany już w starożytności i ciąg­
le aktualny, podział na: prawo publiczne i prawo prywatne. Naturę każdego
z tych praw najlepiej obrazuje rodzaj chronionego interesu: prawo publiczne
reprezentuje i chroni interes publiczny (interes państwa oraz innych związków
publicznoprawnych), zaś prawo prywatne wyraża i chroni interes jednostkowy.
Jednak nie tylko odmienność chronionego interesu, ale też wiele innych kryteriów rozróżnienia prawa publicznego i prawa prywatnego wskazuje się w doktrynie, przy czym dość popularne jest stanowisko przypisujące najwyższą rangę
kryterium metody regulacji stosunków społecznych. Wielu autorów zwraca jednak uwagę na trudności w wytyczeniu ścisłej linii demarkacyjnej dzielącej prawo publiczne i prawo prywatne, wątpiąc w możliwość posłużenia się do końca
poprawnym kryterium rozróżniającym oba te prawa.
Oblicze współczesnych systemów prawnych zdaje się potwierdzać zasygnalizowane wyżej trudności i wątpliwości. Oprócz wskazanych wyżej podstawowych gałęzi: prawa cywilnego stanowiącego trzon prawa prywatnego oraz
prawa administracyjnego i prawa karnego reprezentujących prawo publiczne10, uformowały się na gruncie współczesnego porządku prawnego również
gałęzie, których przynależność do danego obszaru systemu prawa nie jest tak
jednoznaczna. Typowym przykładem może być prawo pracy, które historycz
Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 11; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, s. 25; A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii..., s. 231; A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa...,
s. 64.
Na temat genezy tego podziału szczegółowo pisze J. Nowacki, Prawo publiczne
– prawo prywatne, Katowice 1992, s. 8 i n., zaś na jego szczególną aktualność w realiach
ustrojowych RP zwraca uwagę Z. Radwański, Pojęcie prawa cywilnego (uwagi de lege lata
i de lege ferenda) (w:) Polskie prawo prywatne w dobie przemian. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Młynarczykowi, Gdańsk 2005, s. 31–34.
Szeroko analizuje je J. Nowacki, Prawo publiczne..., s. 70 i n. Zob. też A. Redelbach,
S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii..., s. 230; M. Safjan (w:) System prawa prywatnego, t. I, Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2007, s. 31; A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa..., s. 66–72.
W nauce i judykaturze prawa cywilnego (nieco inaczej niż w doktrynie prawa
podatkowego) jest to stanowisko dominujące – por. Z. Radwański, Pojęcie prawa cywilnego..., s. 30.
J. Łętowski, W sprawie granicy między prawem publicznym i prywatnym (w:) Prace z prawa cywilnego, wydane dla uczczenia pracy naukowej profesora Józefa Piątowskiego, red.
B. Kordasiewicz, E. Łętowska, Ossolineum 1985, s. 361; H. Rot, Problem dychotomii prawa
publicznego i prywatnego, Przegląd Prawa i Administracji, t. VII, Wrocław 1976, s. 9 i n.;
J. Kowalski, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1984, s. 160; A. Wolter, J. Ignatowicz,
K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1996, s. 15–16.
10
Niektórzy autorzy zaliczają ponadto do głównych gałęzi prawa publicznego prawo konstytucyjne – tak m.in. A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa..., s. 78.
Prawo cywilne a prawo podatkowe
nie wywodzi się wprawdzie z prawa prywatnego, jednak współcześnie, w wyniku nasycenia go w znacznym stopniu rozwiązaniami administracyjnoprawnymi, stało się prawem (odrębną gałęzią) o charakterze mieszanym, w którym
występują obok siebie elementy charakterystyczne tak dla prawa prywatnego
jak i prawa publicznego11. Mamy ponadto do czynienia z występowaniem, i to
dość licznie, wyodrębnionych wyspecjalizowanych zespołów norm prawnych
(powiązanych kryterium przedmiotowym), przynależnych do różnych gałęzi
prawa (zwłaszcza prawa administracyjnego, cywilnego, finansowego, karnego
itp.), określanych mianem regulacji (także gałęzi, działów lub dyscyplin) kompleksowych. Tytułem przykładu można wskazać: prawo rolne, prawo wodne,
prawo górnicze, prawo ochrony środowiska, prawo przewozowe, prawo morskie, prawo lotnicze, prawo ubezpieczeniowe, prawo własności przemysłowej.
Znamienna jest natomiast sytuacja prawa gospodarczego, które wyodrębniło się
jako samodzielna dyscyplina badawcza i dydaktyczna, jednak swymi regulacjami tkwi w obszarze prawa zarówno prywatnego (cywilnego), jak i publicznego (administracyjnego), tworząc w istocie dwie odrębne (choć ściśle powiązane
ze sobą) dziedziny: prawo gospodarcze prywatne (które ma też swoją tradycyjną nazwę: prawo handlowe) i prawo gospodarcze publiczne12. Należy wreszcie
z jednej strony wspomnieć o nasilającej się w ostatnich dziesięcioleciach tendencji, również zacierającej ostrość podziału na prawo prywatne i prawo publiczne,
określanej jako „publicyzacja” prawa prywatnego (o czym poniżej) oraz pojawianiu się elementów „prywatyzacji” w obrębie prawa publicznego (np. umowy administracyjne), z drugiej strony.
Pomimo zachodzących zjawisk, jak i nurtujących doktrynę rozterek i dylematów, wspomniany podział w dalszym ciągu stanowi, według niektórych
autorów, swoisty fundament w systemie norm prawnych, zaś jego użyteczność
nie powinna budzić wątpliwości13.
Analizując miejsce w systemie prawa dwóch interesujących nas zespołów
norm: prawa cywilnego oraz prawa podatkowego, należy poczynić pewne wyjaśnienia.
Co do tego pierwszego, jego „status” jako gałęzi prawa jest, czemu już dano
wyraz w dotychczasowych rozważaniach, oczywisty. Odwołując się do tradycyjnego podziału na prawo prywatne oraz prawo publiczne, prawo cywilne
(w szerokim rozumieniu, obejmującym również jego wyspecjalizowane działy14) uważa się bądź za synonim prawa prywatnego, bądź za jego podstawowy
K. Kolasiński, Prawo pracy i zabezpieczenia społecznego, Toruń 2003, s. 31; A. Jamróz,
Wprowadzenie do prawoznawstwa..., s. 99; M. Safjan (w:) System..., s. 65–66.
12
A. Doliwa (w:) Prawo gospodarcze prywatne, red. T. Mróz, M. Stec, Warszawa 2005,
s. 9–10.
13
Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2005, s. 3–4; S. Włodyka,
Problem struktury prawa, PiP 1995, z. 4, s. 13; A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa...,
s. 65–66. Jednak według J. Łętowskiego, W sprawie granicy..., s. 362, podział ten przestał
pełnić już swą podstawową twórczą rolę.
14
Budzi jednak kontrowersje problem usytuowania prawa cywilnego procesowego,
które jest traktowane bądź jako gałąź prawa publicznego – zob. m.in. Z. Radwański, Prawo
11
15