Immanuel Kant 1724-1804

advertisement
FILOZOFIA NOWOŻYTNA
XVIII wiek– pocz. XX wieku
Historia etyki
(z elementami
historii filozofii)
Immanuel Kant
1724-1804
Studiował logikę, metafizykę i nauki przyrodnicze
(fizykę) na uniwersytecie w Królewcu, stolicy Prus
Zakonnych (lenna polskiego w latach 1466-1525),
Prus Książęcych (lenna polskiego od hołdu
pruskiego do 1657 roku), a potem Królestwa
Prus.
Przez pewien czas pozostawał pod wpływem
dominującej w niemieckich uniwersytetach
filozofii G. W. Leibniza  Ch. Wolffa.
 Okres przedkrytyczny - do przełomu lat
1760/1770
Zainteresowania naukami przyrodniczymi do 1756
roku
Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des
Himmels 1755 (hipoteza powstania naszego układu
planetarnego tzw. hipoteza Kanta-Laplace‘a)
Zainteresowania humanistyczne - 1762-1766
 Początek okresu krytycznego 1767-1770
 Okres krytyczny 1770-1790
Późna filozofia Kanta 1790-1798 (rok wydania za
życia ostatniej pracy Kanta Antropologia w ujęciu
pragmatycznym)
Ważniejsze dzieła:
• O formie i zasadach świata dostępnego zmysłom oraz
świata inteligibilnego 1770
• Krytyka czystego rozumu (KCR) 1781
• Prolegomena [uwagi wstępne] do wszelkiej przyszłej
metafizyki 1785
• Uzasadnienie metafizyki moralności 1785
• Krytyka rozumu praktycznego 1788
• Krytyka władzy sądzenia 1791
• Projekt wieczystego pokoju 1797
• Religia w granicach samego rozumu 1793
• Uzasadnienie metafizyki moralności 1785
• Metafizyka moralności: Metafizyczne podstawy nauki
prawa. Metafizyczne podstawy nauki o cnocie 1797
Główne pytania filozofii:
„Wszelki interes mego rozumu (spekulatywnego
zarówno, jak i praktycznego) skupia się w
następujących trzech pytaniach” (KCR A804/805B832/833):
• Co mogę wiedzieć? pytanie czysto spekulatywne
• Co powinienem czynić? pytanie praktyczne
(moralne)
• Czego mogę się spodziewać? pytanie praktyczne
i teoretyczne (nadzieja, szczęście, przyczyna
najwyższa)
Podział sądów
sądy a priori
sądy a posteriori
sądy
syntetyczne
(poszerzające
wiedzę)
nowy rodzaj sądów:
matematyka,
czyste
przyrodoznawstwo
(fizyka
teoretyczna),
filozofia
transcendentalna
sądy
oparte
na
doświadczeniu;
ich
zaprzeczenie
nie
prowadzi do sprzeczności
sądy
analityczne
(wyjaśniające
treść pojęć)
sądy niezależne od
doświadczenia, których
zaprzeczenie prowadzi
do sprzeczności

Poznanie transcendentalne to
„wszelkie poznanie, które zajmuje
się w ogóle nie tyle przedmiotami,
ile naszym sposobem poznawania
przedmiotów, o ile ten sposób ma
być a priori możliwy (KCR, B25)”.
Kant określa to poznanie mianem
transcendentalnego, gdyż podobnie
jak transcendentalia w scholastyce,
przekracza ono dotychczasowe
granice poznania.
Poznanie to ma charakter aprioryczny
i wyjaśnia przedmioty poznania
empirycznego jako konstytuujące się
w procesie poznania.
Przedmioty poznania empirycznego są więc
zależne, gdy idzie o ich poznawanie i
zjawianie się, od zmysłowości (naoczności),
która odbiera wrażenia (dane zmysłowe) i od
pojęć (kategorii) oraz form sądów intelektu.
Stanowisko Kanta dokonuje tzw.
przewrotu kopernikańskiego polegającego
na tym, iż to nie poznanie dostosowuje się
do przedmiotu, lecz
przedmiot dostosowuje się do poznania.
A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii, Kraków 2003
Matematyka jest dziedziną sądów a
priori, bo zarówno geometria, jak i
arytmetyka czy algebra oraz czyste
przyrodoznawstwo (fizyka
teoretyczna) oparte są na operacjach
dokonywanych w przestrzeni i w
czasie jako formach zmysłowości,
dostępnych poznawczo, gdyż
należących do struktury podmiotu
poznającego.
Matematyka i czyste przyrodoznawstwo
wskazują, iż umysł ludzki jest zdolny do
poznawania syntetycznego a priori, które
odnosi się do dziedziny doświadczenia, choć nie
ma w nim swego źródła.
Twierdzenia matematyki i fizyki maja charakter
ogólny i bezwyjątkowy i stosują się do
przedmiotów doświadczenia mimo, iż są od
niego niezależne.
Np. prawo grawitacji jest twierdzeniem
teoretycznym, ale wyjaśnia obserwowalne
zjawiska.
Umysł, a właściwie rozum ludzki, nie jest
zdolny do poznania metafizycznego, czyli
apriorycznych twierdzeń, które odnoszą
się do rzeczywistości pozaempirycznej.
Rozum przez wieki tworzył systemy
(teorie) metafizyczne, lecz wykluczają się
one wzajemnie.
Rozum rości sobie pretensje do poznania
apriorycznego i bezwyjątkowego, a
popada w sprzeczności, czyli antynomie.
Antynomie rozumu (KCR A426-460/B454-488)
TEZA
ANTYTEZA
1. Ilość
Świat jest czasowo i przestrzennie
ograniczony.
Świat jest czasowo i przestrzennie
nieograniczony.
1. Jakość
Każda złożona substancja w świecie składa Żadna rzecz złożona w świecie nie składa się z
się z części prostych i nie istnieje w ogóle nic części prostych i nie istnieje w świecie nigdzie
innego jak tylko to, co proste lub to, co z nic prostego.
niego złożone.
1. Stosunek
Oprócz przyczynowości zgodnej z prawami Nie istnieje wolność, lecz wszystko w świecie
przyrody jest jeszcze do wyjaśnienia zjawisk dzieje się jedynie wedle praw przyrody.
konieczna przyczynowość dokonująca się
przez wolność.
1. Modalność
Do świata należy coś, co albo jako jego Ani w świecie, ani poza światem nie istnieje
część, albo jako jego przyczyna jest bezwzględnie konieczna istota jako jego
bezwzględnie konieczną istotą.
przyczyna.
Kant znajduje rozwiązanie tych
sprzeczności, wskazując, iż tezy
odnoszą się do świata noumenalnego
(rzeczy samych w sobie, których nie
poznajemy w sposób teoretycznie
zasadny), a antytezy odnoszą się do
świata fenomenalnego
(zjawiskowego), czyli do świata
poznawanego empirycznie dzięki
zmysłom i intelektowi.
Etyka
Podstawy etyki Kanta są oparte na założeniu, iż
istnieją
dwa rodzaje etyki: etyka heteronomiczna i
etyka autonomiczna.
Pierwsza jest oparta na prawach/normach
ustanowionych nie przez rozumnego człowieka,
lecz przez Boga, społeczeństwo, kulturę,
obyczaj lub państwo.
Druga jest wynikiem racjonalnej decyzji, czyli
rezultatem działania rozumnej woli
poszczególnego człowieka.
Etyka heteronomiczna
podporządkowuje sobie
postepowanie człowieka, narzucając
mu normy wobec niego zewnętrzne.
Etyka autonomiczna jest wyrazem
racjonalności i wolności człowieka,
który ustanawia prawa moralne i
obowiązki moralne, którym się
podporządkowuje.
W wypadku etyki autonomicznej
powstaje pytanie, czy prawa moralne i
obowiązki moralne w sposób wolny
ustanowione przez człowieka nie będą
obarczone subiektywnością, czyli w
istocie obowiązujące tylko tego, kto je
ustanawia.
Jaki sens miałyby prawa/normy
etyczne, gdyby nie były powszechnie
obowiązujące, czyli bezwyjątkowe, jak
prawa przyrody?
Odpowiedź Kanta polega na
wskazaniu, iż imperatyw
kategoryczny jest sposobem
uniknięcia subiektywności
stanowionych norm i określanych
obowiązków.
Można subiektywnej maksymie
(zasadzie) postępowania nadać
charakter powszechnie
obowiązujący, jeśli podda się ją
testowi uniwersalizacji, czyli
sprawdzi się w eksperymencie
myślowym, czy wybrana zasada
może być zasadą postępowania
wszystkich ludzi, czyli
powszechnym obowiązkiem.
Obowiązki dzielą się na:
• względem siebie,
• względem innych,
• zupełne (niedopuszczające
wyjątków ze względu na
skłonności)
• niezupełne.
Obowiązki moralne
za: O. Höffe, Immanuel Kant, Warszawa 1995, s.190
obowiązki zupełne
obowiązki niezupełne
(bezwyjątkowe, beż
(z pewnym zakresem
możliwości dokonywania swobodnego wyboru)
wyboru)
obowiązki wobec siebie
zakaz samobójstwa
zakaz nierozwijania
własnych zdolności
obowiązki wobec innych
zakaz składania
fałszywego przyrzeczenia
zakaz obojętności na
bycie innych w potrzebie
Ludzkie postępki, wg Kanta,
dokonywane są:
• z obowiązku
• zgodnie z obowiązkiem
• z obowiązku,
gdy jedynym motywem
postępowania jest chęć
wypełnienia obowiązku
moralnego/podporządkowania się
prawu moralnemu
• zgodnie z obowiązkiem:
* ze względu na bezpośrednią skłonność do
samego obowiązku (powiadamy: ktoś jest z
natury obowiązkowy lub skłonność np. do
człowieka, wobec którego dokonujemy czynów
zgodnych z obowiązkiem (np. opiekujemy się
kimś, bo go kochamy, a nie dlatego, że uważamy
to za swój obowiązek)
* ze względu na korzyść (interesowność, np.
przezorny kupiec w przykładzie Kanta, który nie
oszukuje, bo nie chce stracić klientów).
Tylko postępowanie z obowiązku jest,
zdaniem Kanta, w pełnym znaczeniu tego
słowa, moralne.
Postępowanie zgodne z obowiązkiem nie
jest oczywiście niemoralne, lecz nie jest
całkowicie bezinteresowne (występuje w
nim skłonność lub korzyść).
Przykład uniwersalizacji subiektywnej
maksymy moralnej:
Jeśli, jak pisze Kant, mamy
rozstrzygnąć, czy samobójstwo nie
sprzeciwia się obowiązkowi wobec
siebie, to sprawdza się czy maksyma
czynu (postępowania) może stać się
ogólnym prawem przyrody.
Skoro samobójstwo jest czynem
wynikającym z miłości własnej, bo
skraca życie, które niesie ze sobą
cierpienia, wówczas ta zasada miłości
własnej, gdyby miała stać się ogólnym
prawem przyrody, sprawiłaby, że
przyroda popadłaby w sprzeczność z
samą sobą, bo jej prawem byłoby
zarazem niszczenie życia i pobudzanie
do popierania życia ze względu na to
samo uczucie (miłość).
Imperatyw kategoryczny
Uzasadnienie metafizyki moralności (p. bocz. 420-422)
• Jeżeli pomyślę sobie hipotetyczny imperatyw
w ogóle, to nie wiem z góry, co on będzie
zawierał, dopóki nie jest mi dany warunek.
• Jeżeli zaś pomyślę sobie imperatyw
kategoryczny, to zaraz wiem, co on zawiera.
„Ponieważ bowiem imperatyw prócz
prawa zawiera tylko konieczność
maksymy zgodności z tym prawem,
prawo zaś nie zawiera żadnego warunku,
do którego byłoby ograniczone, przeto nie
pozostaje nic prócz powszechności prawa
w ogóle, z którym maksyma czynu ma być
zgodna, a którą to zgodność właściwie
jedynie imperatyw przedstawia jako
konieczną.”
Kategoryczny imperatyw jest
więc tylko jeden i brzmi
następująco:
postępuj tylko według takiej
maksymy, dzięki której możesz
zarazem chcieć, żeby stała się
powszechnym prawem.
Jeżeli wszystkie imperatywy
obowiązku możemy wyprowadzić z
tego jedynego imperatywu jako z ich
zasady, to chociaż pozostawiamy
jeszcze nierozstrzygnięte, czy to, co
nazywamy obowiązkiem, nie jest w
ogóle pustym pojęciem, to jednak
będziemy mogli przynajmniej
zaznaczyć, co przez to myślimy i co to
pojęcie ma znaczyć.
Ponieważ powszechność prawa, według
którego dokonują się skutki, stanowi to,
co właściwie w najogólniejszym znaczeniu
(ze względu na formę) nazywamy
przyrodą, tj. bytem rzeczy, o ile jest on
określony według powszechnych praw,
przeto ogólny imperatyw obowiązku
mógłby także brzmieć następująco:
postępuj tak, jak. gdyby maksymą
twojego postępowania przez wolę twą
miała się stać ogólnym prawem przyrody.
Jeżeli więc ma istnieć najwyższa
praktyczna zasada a w stosunku do woli
ludzkiej imperatyw kategoryczny to
musi ona być taka, że z przedstawienia
tego, co jest koniecznie dla każdego
celem — ponieważ jest celem samym w
sobie — tworzy obiektywną zasadę
woli, a więc może służyć za ogólne
praktyczne prawo. Podstawą tej zasady
jest to, że natura rozumna istnieje jako
cel sam w sobie.
Tak przedstawia sobie człowiek koniecznie
własne swoje istnienie; o tyle więc
powyższa zasada jest subiektywną zasadą
czynów ludzkich. Tak jednak przedstawia
sobie także każda inna istota rozumna
swoje istnienie według tej samej rozumowej zasady, która jest ważna także dla
mnie, a więc jest ona zarazem obiektywną
zasadą, z której jako z najwyższej
praktycznej podstawy muszą się dać
wyprowadzić wszystkie prawa woli.
Praktyczny imperatyw brzmieć
więc będzie następująco:
Postępuj tak, byś człowieczeństwa
tak w twej osobie, jako też w
osobie każdego innego używał
zawsze zarazem jako celu, nigdy
tylko jako środka.
Zatem każda istota rozumna musi tak
postępować, jak gdyby przez swoje
maksymy była zawsze prawodawczym
członkiem ogólnego państwa celów.
Formalna zasada tych maksym brzmi:
postępuj tak, jak gdyby twoja
maksyma miała służyć zarazem za
prawo ogólne (wszystkich istot
rozumnych).
Państwo celów jest więc możliwe
tylko w analogii do państwa przyrody,
ale jedynie na mocy maksym (nach
Maximen), tj. samemu sobie
nałożonych prawideł, natomiast
państwo przyrody jedynie na mocy
praw (nach Gesetzen) przyczyn
sprawczych narzuconych z
zewnątrz.
Bez względu jednak na to także całości
przyrody, choć się ją uważa za maszynę,
nadaje się nazwę państwa przyrody z tego
powodu, że odnosi się ona w pewnej
mierze do istot rozumnych jako swych
celów.
Takie państwo celów urzeczywistniłoby
się naprawdę dzięki maksymom, których
prawidło dla wszystkich istot rozumnych
przepisuje kategoryczny imperatyw, gdyby
[te maksymy] były powszechnie
wypełniane.
Jednakże, chociaż istota rozumna nie
może liczyć na to, że nawet gdyby ona
sama przestrzegała ściśle tej maksymy,
[to już] dlatego każda inna istota
byłaby jej wierna, ani też na to, że
państwo przyrody i jego celowe
urządzenia, zgodne z istotą rozumną
jako ze stosownym [jego] członkiem,
tworzyłoby państwo celów możliwe
dzięki tej istocie, czyli sprzyjałoby jej
oczekiwaniu szczęśliwości —
to mimo to pozostaje w mocy prawo:
postępuj wedle maksymy członka,
który nadaje ogólne prawa dla
możliwego tylko państwa celów —
[pozostaje w mocy], ponieważ nakaz
jego jest kategoryczny.
Download