POKARMOWY UKŁAD, przewód pokarmowy, układ

POKARMOWY UKŁAD, przewód pokarmowy, układ trawienny, zespół narządów
służących do pobierania pokarmu, jego trawienia, wchłaniania składników
odżywczych i usuwania substancji nieużytecznych, powstałych w wyniku trawienia
lub nie strawionych. W uproszczeniu ma postać umięśnionej rury o różnym świetle,
długości i budowie ścian, zawierających zwykle gruczoły trawienne śródścienne,
z którą łączą się gruczoły trawienne pozaścienne; gruczoły trawienne wydzielają soki
trawiące pokarm; transport treści pokarmowej następuje gł. dzięki pracy mięśni ścian
układu pokarmowego (perystaltyka). U człowieka i ssaków wyższych w skład układu
pokarmowego wchodzą:
GĘBOWA JAMA, jama ustna, pierwszy rozszerzony odcinek przewodu
pokarmowego kręgowców, wyposażony w pomocnicze twory do mech. i chem.
obróbki pokarmu (zęby, gruczoły, język); też droga powietrza oddechowego oraz —
u człowieka — miejsce powstawania zgłosek mowy; u człowieka i ssaków rozróżnia
się przedsionek gębowej jamy (między wargami i policzkami a łukami zębowymi)
oraz jamę właściwą, w której mieści się język; z gardłem gębowa jama łączy się
szerokim otworem, zw. cieśnią gardła. Nazwę gębowa jama nosi także przedni
odcinek przewodu pokarmowego niektórych bezkręgowców.
GARDŁO, gardziel, u kręgowców odcinek przewodu pokarmowego łączący jamę
ustną z przełykiem; krzyżuje się w nim droga pokarmowa z oddechową; u ssaków
łączy się z jamą ustną przez cieśń gardłową, z jamą nosową — nozdrzami wewn.
(tylnymi), w ścianach bocznych otwierają się symetrycznie trąbki słuchowe
(Eustachiusza), w tyle mieści się otwór do przełyku, oraz głębiej — do krtani;
w sklepieniu gardła znajduje się migdałek gardłowy; u ryb w ścianach gardła
występuje aparat skrzelowy. Gardziel bezkręgowców to przedni, silnie umięśniony
odcinek jelita.
ŻOŁĄDEK, workowaty, zwykle najszerszy odcinek przewodu pokarmowego
stanowiący przejściowy zbiornik i miejsce częściowego trawienia pokarmu. Żołądek
człowieka, o pojemności 1–3 l, leży w lewym podżebrzu i nadbrzuszu; z przełykiem
łączy się przez otwór zw. wpustem, z dwunastnicą — odźwiernikiem, największą
część żołądka stanowi trzon, ograniczony od góry dnem żołądka, ponadto rozróżnia
się niewielką część wpustową oraz końcowy przewężony odcinek żołądka — część
odźwiernikową. Ścianę żołądka (podobnie jak u innych kręgowców) tworzą: położona
najbardziej wewnętrznie błona śluzowa, następnie podśluzowa, mięśniowa
i surowicza, czyli otrzewna. Skurcze mięśniówki, zbud. z 3 warstw mięśni gładkich,
umożliwiają mieszanie i przesuwanie treści pokarmowej (perystaltyka). Trawienie
w żołądku zachodzi wskutek działania soku żołądkowego, wytwarzanego gł. przez
gruczoły żołądkowe właściwe, występujące w błonie śluzowej dna i trzonu; tzw.
komórki główne tych gruczołów wytwarzają proenzymy, aktywowane na czynne
enzymy — pepsynę i podpuszczkę — przez kwas solny, który produkują komórki
okładzinowe tychże gruczołów. U zwierząt żołądek odznacza się b. dużą
różnorodnością budowy i wielkości, co jest związane gł. z różnorodnością pokarmu.
Najbardziej skomplikowaną budowę wykazuje u przeżuwaczy; składa się z 4
oddziałów: 3 przedżołądków — żwacza, czepca i ksiąg, oraz żołądka właściwego,
czyli trawieńca, którego śluzówka zawiera gruczoły trawienne (w przedżołądkach
bezgruczołowa, pokryta grubym zrogowaciałym nabłonkiem); największym
przedżołądkiem jest żwacz, np. u krowy ma pojemność do 160 l (zajmuje całą lewą
stronę jamy brzusznej); łączy się szerokim otworem z czepcem, będącym jakby jego
uchyłkiem; między ujściem przełyku a otworem czepcowo-księgowym biegnie tzw.
rynienka przełykowa, która przewodzi pokarm płynny wprost do ksiąg i trawieńca. W
przedżołądkach zachodzi mech. rozdrabnianie pokarmu (wskutek skurczów żwacza
i czepca) oraz fermentacja i częściowe trawienie celulozy dokonywane przez bakterie
i pierwotniaki, występujące w wielkich ilościach, gł. w żwaczu; do światła żwacza
wydzielany jest z krwi mocznik, który służy jako źródło azotu dla organizmów
symbiotycznych; procesy te, w połączeniu z przeżuwaniem, przygotowują pokarm do
trawienia w żołądku właściwym i jelicie; podobnie funkcjonujące żołądka mają m.in.
hipopotamy, leniwce, z ptaków — hoacyn.
Najczęstszą chorobą żołądka jest nieżyt żołądka ostry (zwykle po popełnieniu błędu
dietetycznego lub w zatruciu), z nudnościami, wymiotami, biegunką, bólami w okolicy
żołądka; przewlekły — przebiega zwykle z nadkwaśnością lub niedokwaśnością soku
żołądka, może przejść w chorobę wrzodową; w leczeniu ważna jest odpowiednia
dieta; rak żołądka występuje najczęściej po 50. roku życia, szybko daje przerzuty,
leczenie chirurgiczne.
JELITO, najdłuższy odcinek przewodu pokarmowego kręgowców, sięgający od
żołądka do steku lub odbytu; u większości bezkręgowców nazwa całego przewodu
pokarmowego; ściana jelita kręgowców jest zbud. z wewn. błony śluzowej, środk.
błony mięśniowej (mięśniówka gładka, warunkująca perystaltykę; jelit) i z zewn.
warstwy, otrzewnej; u człowieka i in. ssaków rozróżnia się jelito cienkie (dwunastnica,
jelito czcze, czyli próżne, oraz jelito kręte, czyli biodrowe), w którego ścianach
znajdują się gruczoły trawienne — jelitowe i dwunastnicze, oraz jelito grube,
o grubszych i silniej umięśnionych ścianach (jelito ślepe, okrężnica i odbytnica);
w jelicie cienkim zachodzi trawienie pokarmu oraz wchłanianie składników
pokarmowych, gł. przez nabłonek kosmków — mikroskopijnych palczastych lub
blaszkowatych uwypukleń błony śluzowej, pokrywających całą jej powierzchnię;
w jelicie grubym odbywają się procesy gnilne i fermentacyjne, następuje stopniowe
odwadnianie treści i jej zagęszczanie do konsystencji kału. Choroby jelit: zapalenie
jelit (nieżyt jelit) o przebiegu ostrym lub przewlekłym, jest powodowane zatruciem,
zakażeniem, błędami dietetycznymi; obejmuje całość jelita lub tylko jelito cienkie
bądź grube; objawy: bóle brzucha, biegunki, wzdęcia; porażenie jelita (zwykle
w zapaleniu otrzewnej, uszkodzeniu rdzenia kręgowego) cechuje ustanie perystaltyki,
co prowadzi do niedrożności porażennej; z nowotworów jelita najczęściej występuje
rak jelita grubego; częste są też choroby pasożytnicze, wywoływane przez tasiemce,
obleńce i pierwotniaki.
zróżnicowane na jelito cienkie (DWUNASTNICA, pierwszy, łączący się z żołądkiem,
odcinek jelita cienkiego (u człowieka ma dł. ok. 30 cm — jest to dwunastokrotna
szerokość palca, stąd nazwa); zawiera 2 rodzaje gruczołów trawiennych : gruczoły
dwunastnicze, czyli Brunnera — w błonie podśluzowej, i gruczoły jelitowe, czyli
Lieberkühna — w błonie śluzowej; do dwunastnicy uchodzą przewody trzustki
i wątroby.
, jelito czcze i biodrowe) oraz jelito grube (jelito ślepe, okrężnica i odbytnica); ponadto
gruczoły pozaścienne: ślinianki, uchodzące do jamy ustnej, oraz wątroba i trzustka,
których przewody wyprowadzające uchodzą do dwunastnicy. Podobną w zasadzie
budowę ma układ pokarmowy innych kręgowców. Długość przewodu pokarmowego
jest związana z jakością i strawnością pokarmu; mięsożerne mają przewód krótki,
a roślinożerne, spożywające pokarm mniej treściwy, objętościowy, zawierający dużo
celulozy — dłuższy. U bezkręgowców układ pokarmowy jest zwykle mniej
zróżnicowany; u niektórych, np. tasiemców, nie występuje.