program ochrony przyrody - Państwowe Gospodarstwo Leśne LASY
advertisement
Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu PLAN URZĄDZENIA LASU NADLEŚNICTWA ŁOPUCHÓWKO na okres od 1 stycznia 2008 r. do 31 grudnia 2017 r. PROGRAM OCHRONY PRZYRODY Należyte opracowanie niniejszego planu pod względem technicznym stwierdzam: Nie można obecnie wyświetlić tego obrazu. Poznań, wrzesień 2008 r. -2- -3- Skorowidz Strona PROTOKÓŁ Z POSIEDZENIA I KOMISJI TECHNICZNO-GOSPODARCZEJ DLA NADLEŚNICTWA ŁOPUCHÓWKO ............................................................................................................... 7 PROTOKÓŁ Z POSIEDZENIA II KOMISJI TECHNICZNO-GOSPODARCZEJ DLA NADLEŚNICTWA ŁOPUCHÓWKO ............................................................................................................. 19 OPINIA NADLEŚNICZEGO NADLEŚNICTWA ŁOPUCHÓWKO .......................................................... 29 WSTĘP ............................................................................................................................................................... 31 1. PODSTAWY FORMALNO-PRAWNE OCHRONY PRZYRODY .............................................................................. 31 2. CEL I METODYKA OPRACOWANIA ................................................................................................................ 34 3. ZADANIA I CELE PROGRAMU OCHRONY PRZYRODY W NADLEŚNICTWIE ...................................................... 37 4. FORMA I ZAKRES PROGRAMU OCHRONY PRZYRODY W NADLEŚNICTWIE..................................................... 38 A. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA NADLEŚNICTWA ......................................................................... 39 1. MIEJSCE I ROLA NADLEŚNICTWA W PRZESTRZENI PRZYRODNICZO-LEŚNEJ REGIONU I KRAJU ...................... 39 1.1. Warunki fizyczno-geograficzne........................................................................................................... 39 1.2. Społeczno-gospodarcze warunki wielofunkcyjnej produkcji leśnej w regionie .................................. 48 1.2.1. Obszar problemowy leśnictwa ..................................................................................................................... 51 2. HISTORIA LASÓW I GOSPODARKI LEŚNEJ...................................................................................................... 52 3. STRUKTURA UŻYTKOWANIA ZIEMI - KATEGORIE UŻYTKOWANIA ................................................................ 66 4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GŁÓWNYCH KOMPLEKSÓW LEŚNYCH ........................................................... 68 5. DOMINUJĄCE FUNKCJE LASÓW .................................................................................................................... 71 5.1. Podział lasów na kategorie ochronności ............................................................................................ 72 6. PORÓWNANIE WYBRANYCH CECH TAKSACYJNYCH DRZEWOSTANÓW ......................................................... 75 7. NADLEŚNICTWO W KRAJOWEJ SIECI EKOLOGICZNEJ ECONET I NATURA 2000 ........................................ 77 B. STAN PRZYRODY ...................................................................................................................................... 98 I. FORMY OCHRONY PRZYRODY....................................................................................................................... 98 1. FORMY OCHRONY PRZYRODY STOSOWANE W LASACH PAŃSTWOWYCH ..................................................... 98 2. REZERWATY PRZYRODY ............................................................................................................................ 101 2.1. Rezerwat Żywiec Dziewięciolistny .................................................................................................... 102 2.2. Rezerwat Gogulec............................................................................................................................. 104 2.3. Rezerwat Las Mieszany w Nadleśnictwie Łopuchówko .................................................................... 105 2.4. Rezerwat Klasztorne Modrzewie koło Dąbrówki Kościelnej ............................................................ 106 -42.5. Rezerwat Buczyna ................................ 107 2.6. Rezerwat Śnieżycowy Jar .................................................................................................................. 110 2.7. Rezerwat Meteoryt Morasko ............................................................................................................. 111 3. OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU ..................................................................................................... 117 3.1. Dolina Wełny i Rynna Gołaniecko-Wągrowiecka ............................................................................. 118 3.2. Pawłowicko-Sobocki Obszar Chronionego Krajobrazu ................................................................... 119 3.3. Obszar Chronionego Krajobrazu Biedrusko .................................................................................... 120 3.4. Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Samicy Kierskiej .............................................................. 125 4. PARK KRAJOBRAZOWY .............................................................................................................................. 128 4.1. Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka .............................................................................................. 129 4.1.1. Flora Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka ......................................................................................... 131 4.1.2. Fauna Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka ........................................................................................ 133 5. POMNIKI PRZYRODY .................................................................................................................................. 136 6. UŻYTKI EKOLOGICZNE ............................................................................................................................... 140 7. OCHRONA GATUNKÓW CHRONIONYCH, ZAGROŻONYCH I RZADKICH ......................................................... 143 7.1. Flora ................................................................................................................................................. 144 7.2. Fauna ................................................................................................................................................ 175 8. CHRONIONE GATUNKI PTAKÓW – WYSTĘPOWANIE, STREFY OCHRONNE WOKÓŁ GNIAZD ........................... 190 9. OCHRONA ZWYCZAJOWA CIEKAWYCH FRAGMENTÓW PRZYRODY ............................................................. 200 II. WALORY PRZYRODNICZO-LEŚNE............................................................................................................... 202 1. WALORY KRAJOBRAZU .............................................................................................................................. 202 2. WARUNKI GLEBOWE .................................................................................................................................. 203 2.1. Geologia, rzeźba terenu i utwory glebowe ........................................................................................ 204 3. STOSUNKI WODNE ...................................................................................................................................... 206 3.1. Wody powierzchniowe ...................................................................................................................... 206 3.2. Wody podziemne ............................................................................................................................... 210 3.3. Wody mineralne ................................................................................................................................ 211 4. SZATA LEŚNA NADLEŚNICTWA .................................................................................................................. 212 4.1. Zbiorowiska leśne ............................................................................................................................. 219 4.2. Docelowe składy drzewostanów cennych siedlisk przyrodniczych Natura 2000 ............................... 225 5. DRZEWOSTANY .......................................................................................................................................... 228 5.1. Bogactwo gatunkowe ........................................................................................................................ 228 5.2. Struktura pionowa............................................................................................................................. 229 5.3. Pochodzenie drzewostanów .............................................................................................................. 231 5.4. Zgodność składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi ..................................... 233 6. EKOLOGICZNA OCENA STANU LASU ........................................................................................................... 238 6.1. Formy aktualnego stanu siedliska..................................................................................................... 238 -56.2. Formy degeneracji ekosystemu leśnego .................................................................. 241 7. FAUNA....................................................................................................................................................... 247 7.1. Ryby .................................................................................................................................................. 247 7.2. Płazy i gady ...................................................................................................................................... 248 7.3. Ptaki ................................................................................................................................................. 252 7.4. Ssaki ................................................................................................................................................. 260 8. OBIEKTY KULTURY MATERIALNEJ ............................................................................................................. 265 8.1. Zabytki budownictwa ludowego ....................................................................................................... 265 8.2. Zabytkowe parki podworskie ............................................................................................................ 265 8.3. Obiekty i miejsca o charakterze historycznym .................................................................................. 269 8.4. Znane postacie związane z terenem nadleśnictwa ............................................................................ 273 8.5. Szlaki piesze ...................................................................................................................................... 276 8.6. Szlaki rowerowe................................................................................................................................ 279 8.7. Szlak konny ....................................................................................................................................... 282 8.8.1. Szlak Cysterski ........................................................................................................................................... 284 8.8.2. Droga św. Jakuba ....................................................................................................................................... 286 8.8.3. Szlak Piastowski......................................................................................................................................... 287 8.8.4. Szlak Kościołów Drewnianych .................................................................................................................. 288 8.8.5. Muzeum Przyrodniczo-Łowieckie w Uzarzewie ........................................................................................ 293 8.8.6. Skansen Miniatur Szlaku Piastowskiego .................................................................................................... 293 8.9. Szlak wodny ...................................................................................................................................... 294 9. AGROTURYSTYKA ..................................................................................................................................... 295 C. ZAGROŻENIA .......................................................................................................................................... 300 1. RODZAJE ZAGROŻEŃ ................................................................................................................................. 300 2. ZAGROŻENIA ABIOTYCZNE ........................................................................................................................ 301 2.1. Zagrożenia powodowane przez czynniki atmosferyczne ................................................................... 301 2.2. Zagrożenia wynikające z właściwości gleby ..................................................................................... 302 3. ZAGROŻENIA BIOTYCZNE .......................................................................................................................... 303 3.1. Zagrożenia wynikające ze struktury i składu gatunkowego drzewostanów ...................................... 303 3.2. Zagrożenia powodowane przez szkodniki owadzie ........................................................................... 303 3.3. Zagrożenia powodowane przez patogeny grzybowe ......................................................................... 304 3.4. Zagrożenia powodowane przez zwierzynę ........................................................................................ 305 4. ZAGROŻENIA ANTROPOGENICZNE ............................................................................................................. 307 4.1. Zanieczyszczenie powietrza .............................................................................................................. 308 4.2. Zanieczyszczenie wód i gleb ............................................................................................................. 311 4.3. Zagrożenie pożarowe........................................................................................................................ 316 4.4. Zagrożenia akustyczne i elektromagnetyczne ................................................................................... 317 -64.5. Bezpośrednie negatywne oddziaływanie człowieka – szkodnictwo leśne oraz niewłaściwie prowadzona gospodarka leśna ................................................................................................................. 319 5. OBSZARY POTENCJALNYCH KONFLIKTÓW SPOŁECZNYCH .......................................................................... 321 D. PLAN DZIAŁAŃ OBJĘTYCH PROGRAMEM OCHRONY PRZYRODY ....................................... 323 1. KSZTAŁTOWANIE GRANICY POLNO-LEŚNEJ ................................................................................................ 323 2. KSZTAŁTOWANIE STREFY EKOTONOWEJ I ZADRZEWIENIOWEJ ................................................................... 324 3. KSZTAŁTOWANIE STOSUNKÓW WODNYCH ................................................................................................. 326 4. ZASADY GOSPODAROWANIA NA GLEBOWYCH POWIERZCHNIACH WZORCOWYCH .................................... 328 5. FORMY OCHRONY – ZALECENIA OCHRONNE .............................................................................................. 329 6. OCHRONA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ ............................................................................................... 331 7. PROMOCJA I EDUKACJA EKOLOGICZNA ...................................................................................................... 333 E. WYTYCZNE DO ORGANIZACJI GOSPODARSTWA LEŚNEGO ORAZ WYKONYWANIA PRAC LEŚNYCH......................................................................................................................................................... 337 F. MAPA PROGRAMU OCHRONY PRZYRODY .................................................................................... 340 G. LITERATURA ........................................................................................................................................... 342 H. ZAŁĄCZNIKI ............................................................................................................................................ 349 ZAŁĄCZNIK NR 1 WZÓR NR 3 – ogólna charakterystyka rezerwatów przyrody .............................................................337 ZAŁĄCZNIK NR 2 WZÓR NR 5A – wykaz pomników przyrody ......…………………………………………………….345 ZAŁĄCZNIK NR 3 WZÓR NR 7A – wykaz użytków ekologicznych …………..…………………….………….……….367 ZAŁĄCZNIK NR 4 WZÓR NR 11 – wykaz chronionych i rzadkich gatunków roślin naczyniowych ....................................371 -7- P ROTOKÓŁ Z POSIEDZENIA I K OMISJI T ECHNICZNO - G OSPODARCZEJ DLA N ADLEŚNICTWA Ł OPUCHÓWKO -8- -9- - 10 - - 11 - - 12 - - 13 - - 14 - - 15 - - 16 - - 17 - - 18 - - 19 - P ROTOKÓŁ Z POSIEDZENIA II K OMISJI T ECHNICZNO - G OSPODARCZEJ DLA N ADLEŚNICTWA Ł OPUCHÓWKO - 20 - - 21 - - 22 - - 23 - - 24 - - 25 - - 26 - - 27 - - 28 - - 29 - O PINIA N ADLEŚNICZEGO Ł OPUCHÓWKO N ADLEŚNICTWA - 30 - - 31 - W STĘP 1. Podstawy formalno-prawne ochrony przyrody Ochronę przyrody należy rozumieć jako zespół działań mających na celu zachowanie, właściwe wykorzystywanie oraz odnawianie zasobów i składników przyrody, szczególnie dziko występujących gatunków roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych i ekosystemów, a w szczególności: utrzymywanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów; zachowanie różnorodności gatunkowej; zachowanie zasobów genowych stanowiących szczególny rodzaj dóbr przyrody; zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów; przywracanie do stanu właściwego zasobów i składników przyrody; konsekwentne prowadzenie edukacji sozologicznej, tzn. kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody. Ochrona przyrody w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe realizowana jest zgodnie z ustaleniami: — Polityki ekologicznej państwa (1991), — ,,Drugiej” polityki ekologicznej państwa (2000), — Polskiej polityki kompleksowej ochrony zasobów leśnych (1994), — Strategii ochrony leśnej różnorodności biologicznej (1995), — Polityki leśnej państwa (1997), oraz zgodnie z przepisami zawartymi w ustawach, m.in.: — ustawie o lasach (1991), — ustawie Prawo ochrony środowiska (2001), — ustawie Prawo Łowieckie (2002), - 32 - — ustawie o ochronie przyrody (2004), a także w rozporządzeniach Ministra Środowiska: — z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1764); — z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1765); — z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237); — z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt wymagających ochrony w formie wyznaczania obszarów NATURA 2000 (Dz. U. Nr 94, poz. 795); — z dnia 5 września 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000 (Dz. U. Nr 179, poz. 1275), w wielu specjalistycznych publikacjach, m.in.: — Lista roślin wymierających i zagrożonych w Polsce (1992), — Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (2002), — Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski (W. Żukowski, B. Jackowiak 1995), — Polska Czerwona Księga Roślin (2001), — Polska Czerwona Księga Zwierząt (2001) oraz w zarządzeniach i uchwałach dotyczących tworzenia określonych obszarów i obiektów chronionych oraz w planach ich ochrony. Ochrona przyrody łączy się z ochroną środowiska, ale w Polsce ma osobny zakres - 33 - rzeczowy, cele, metody, podstawy prawne i system organizacyjny. Znowelizowane i dostosowywane do wymogów europejskich polskie prawodawstwo dotyczące ochrony przyrody i środowiska, uwzględnia moralne zobowiązania rządów i społeczeństw wynikające z dokumentów, raportów i strategii opracowanych przez agendy ONZ lub na jej zlecenie – przez Światową Unię Ochrony Przyrody. Do opracowań tych m.in. należą: Światowa Strategia Ochrony Przyrody, Nasza Wspólna Przyszłość, Agenda 21, Parki dla Życia. Polska ratyfikowała międzynarodowe konwencje dotyczące ochrony przyrody, w tym: — o obszarach wodno-błotnych (Ramsar 1971); — o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego (Paryż 1972); — o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES, Waszyngton 1973); — o ochronie europejskich gatunków dzikiej flory i fauny oraz ich naturalnych siedlisk (Berno 1979); — o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Bonn 1979); — o różnorodności biologicznej (Rio de Janeiro 1992); — o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (Helsinki 1992). Wielofunkcyjna gospodarka leśna, stanowiąca podstawowy warunek zrównoważonego rozwoju lasów i leśnictwa, wymaga szczegółowego rozpoznania i odpowiedniej ochrony walorów przyrodniczych lasów. Ochrona ta musi być integralną częścią ochrony przyrody w ogóle, a w szczególności – ochrony obszarów, na których lasy te są położone. Oznacza to konieczność przejrzystego ustalania celów i przedmiotów ochrony (obszarów lub stanowisk) oraz sposobów realizacji zabiegów ochronnych. Nadleśnictwo spoczywające na nim obowiązki z tytułu ochrony przyrody wypełnia w ramach Systemu Ochrony Przyrody i Kształtowania Środowiska Naturalnego w Lasach Państwowych. Praktycznym wyrazem roli i znaczenia ochrony przyrody we współczesnym leśnictwie jest obowiązek sporządzania programów ochrony przyrody dla nadleśnictw – wynika on z zapisów Ustawy z dnia 28 września 1991 roku o lasach – art. 18, pkt 4. - 34 - Program ochrony przyrody sporządzony jest w formie osobnego tomu planu urządzania lasu. Głównym celem tego programu jest wykazanie potrzeb i warunków jakie powinny być spełnione dla ochrony przyrody, a zwłaszcza dla zachowania różnorodności biologicznej, poprzez zinwentaryzowanie i zobrazowanie walorów przyrodniczych nadleśnictwa oraz ich zagrożeń. Prezentuje on całość zagadnień dotyczących szeroko pojętej tematyki ochrony przyrody na danym terenie. Zasady opracowania programu zawarte są w instrukcji jego sporządzania, a szczegółowy zakres prac zatwierdzany jest protokolarnie podczas obrad komisji techniczno-gospodarczych. 2. Cel i metodyka opracowania Konieczność sporządzania programów ochrony przyrody w nadleśnictwach powstała z potrzeby przewartościowania hierarchii gospodarowania w leśnictwie z funkcji produkcyjnych na funkcje ochrony przyrody. Funkcje ochronne pełnią w omawianym nadleśnictwie zarówno rezerwaty przyrody objęte ochroną prawną jak również lasy ochronne – wynikają one z kategorii ochronności oraz istniejącego bogactwa przyrodniczego. Realizowana obecnie w naszym kraju polityka leśna kieruje znaczną uwagę na funkcje i problemy ochrony przyrody. Przejawem dużego znaczenia przywiązywanego zagadnieniom ochrony przyrody w lasach było m.in. przeprowadzenie w 1995 roku nadzwyczajnej, ogólnokrajowej waloryzacji przyrodniczej lasów, którą objęto również lasy Nadleśnictwa Łopuchówko. Głównym celem waloryzacji przyrodniczej oraz obecnie – programu ochrony przyrody jest prezentacja obszarów leśnych omawianego Nadleśnictwa jako obiektu przyrodniczego na tle regionu i kraju, ustalenie hierarchii ważności grup funkcji i poszczególnych kompleksów leśnych oraz wskazanie nowych przedmiotów ochrony, a także określenie celów i metod ich ochrony. - 35 - Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Łopuchówko pomoże skutecznie chronić zasoby przyrody na terenie Nadleśnictwa i w zasięgu jego działania, służyć będzie rozwojowi nauki o ochronie i kształtowaniu ekosystemów leśnych oraz dostarczy podstaw do sporządzenia kompleksowej oceny stanu ochrony przyrody w skali krajowej. W szczególności program ten może być wykorzystany w celu: — opracowania strategii ochrony oraz kształtowania struktury i funkcji ekosystemów leśnych zgodnie z wymogami ekologii; — stworzenia warunków do utrzymania różnorodności biologicznej obszaru nadleśnictwa; — ustalenia zasad ochrony, kształtowania i użytkowania poszczególnych typów ekosystemów leśnych; — identyfikacji istniejących konfliktów pomiędzy gospodarką leśną a koniecznością ochrony przyrody oraz określenia sposobów ich rozwiązywania; — określenia uwarunkowań i opracowania zasad rozwoju funkcji gospodarki leśnej zgodnej z zasadami ochrony przyrody; — dokonania ewentualnych korekt przebiegu granicy polno-leśnej, granic lasów ochronnych, a także zatwierdzenia projektowanych rezerwatów przyrody, pomników przyrody, użytków ekologicznych itp.; — określenia zewnętrznych uwarunkowań trwałości ekosystemów leśnych, a w szczególności jego związków z ekosystemami sąsiednich nadleśnictw; — wskazania potrzeb utworzenia lub ewentualnej weryfikacji dotychczasowych przepisów ochronnych dotyczących ekosystemów leśnych – zakazów, ograniczeń i preferencji obowiązujących na terenie omawianego obiektu. Ważnym elementem zrównoważonego rozwoju jest gospodarka leśna polegająca na prawidłowym zagospodarowaniu lasu, tzn. spełniającym zarówno funkcje produkcyjne jak również zaspokajającym ekologiczne, kulturowe i duchowe potrzeby społeczeństwa. Z idei zrównoważonej gospodarki leśnej wynika również konieczność zachowania przyrodniczych - 36 - wartości lasu przy realizowanym równolegle jego użytkowaniu. Konwencja o różnorodności biologicznej ratyfikowana przez Sejm RP w 1995 r. podaje następującą definicję: różnorodność biologiczna jest to zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią. Dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów. W niniejszym programie szczególna uwaga została zwrócona na różnorodność gatunkową, której elementami są gatunki, rodzaje i rodziny oraz na różnorodność ekologiczną, czyli rozmaitość ekosystemów, środowisk i krajobrazów. Wyeksponowano także korzyści płynące z istniejącej różnorodności biologicznej w warunkach przyrodniczo-leśnych omawianego obiektu. Obszary leśne Nadleśnictwa Łopuchówko ulegały w przeszłości wielowiekowym i różnokierunkowym przekształceniom wynikającym ze stosowanych (często odmiennych) sposobów zagospodarowania. Doprowadziły one do znaczących zmian w siedliskach leśnych i związanych z nimi fitocenozach, które są zasadniczymi elementami ekosystemów leśnych. Zakłada się, że jedynie najbardziej zbliżony do naturalnego układ ekologiczny zapewnić może trwałość lasom i utrzymać ich optymalną produkcyjność. Metodyka opracowania niniejszego Programu ochrony przyrody oparta jest na podstawach stwarzających mocne umocowanie prawne oraz podnoszące jego rangę. Program został opracowany przy uwzględnieniu zasad postępowania planistycznego, które pozwalają zrozumieć odmienność planowania ochrony przyrody od planowania działalności gospodarczej. W podejmowaniu problemów ochrony przyrody ze szczególną uwagą i troską starano się przestrzegać zasady wydłużonej perspektywy czasowej. Polega ona na akceptacji biegu zjawisk przyrodniczych przebiegających swoim własnym, naturalnym biegiem i rytmem. Program przyzwyczaja do planowania zadań z zakresu szeroko pojmowanej ochrony przyrody i myślenia w dłuższej niż dotychczas perspektywie czasowej. Drugą zasadą, której starano się przestrzegać w niniejszym programie jest zasada holistycznego podejścia do omawianych zagadnień. Zasada ta oznacza rozpatrywanie każdego procesu i każdego składnika przyrody w - 37 - możliwie szerokim kontekście zależności i powiązań oraz uznawanie każdego z nich za element funkcjonalnej całości ekosystemu leśnego. Do opracowania programu ochrony przyrody dla obecnego Nadleśnictwa Łopuchówko wykorzystano dostępne materiały naukowe i publikacje – w tym m.in. Programy ochrony przyrody w Nadleśnictwie Łopuchówko i Czerwonak, plany urządzenia gospodarstwa leśnego z okresów minionych rewizji, plany ochrony rezerwatów przyrody i parku krajobrazowego Puszcza Zielonka, materiały waloryzacji przyrodniczo-leśnej Nadleśnictw Łopuchówko i Czerwwonak, operaty glebowo-siedliskowe, sprawozdania z prac Zakładu Hydrobiologii UAM Poznań, informacje z witryn internetowych, w tym – Instytutu Botaniki PAN Kraków, RDPL Poznań; kartoteki ornitologiczne Zakładu Biologii i Ekologii Ptaków UAM Poznań; bazę danych Stacji Ornitologicznej Instytutu Ekologii PAN Gdańsk oraz Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Poznaniu; materiały Wielkopolskiego Zespołu Realizacyjnego NATURA 2000, materiały promocyjne Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego i starostw powiatowych, dokumentację służb konserwatorskich oraz mapy i przewodniki turystyczne. 3. Zadania i cele Programu ochrony przyrody w Nadleśnictwie Podstawowym zadaniem Programu ochrony przyrody w urządzanym nadleśnictwie jest przekazanie bieżących informacji o stanie ochrony przyrody (oraz wynikających stąd zadań) – w tym omówienie takich zagadnień, jak: — poprawa metod sprawowania i rozwijania ochrony przyrody, a w szczególności zachowanie różnorodności biologicznej (głównie – gatunkowej, populacyjnej, ekosystemowej i krajobrazowej); — przedstawienie (po inwentaryzacji przeprowadzonej w ramach prac urządzeniowych) i zobrazowanie walorów przyrodniczych nadleśnictwa na tle regionu i kraju; — ustalenie hierarchii funkcji poszczególnych kompleksów leśnych; — wskazanie kolejnych obiektów do objęcia formami ochrony i wstępnego określenia - 38 - przedmiotów oraz celów i metod ich ochrony; — doskonalenie gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych; — ulepszanie metod sprawowania i rozwijania ochrony przyrody; — wskazanie, a następnie preferowanie w praktyce gospodarczej technologii prac leśnych przyjaznych dla środowiska przyrodniczego; — przedstawienie istniejących i potencjalnych zagrożeń lasów i środowiska przyrodniczego; — umożliwienie w przyszłości wykonania szeregu analiz porównawczych dotyczących zmian stanu lasów i środowiska przyrodniczego; — ochrona zabytków kultury materialnej w lasach; — sformułowanie propozycji i wniosków możliwych do realizacji przy opracowywaniu nowych studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. 4. Forma i zakres Programu ochrony przyrody w Nadleśnictwie Opracowany jako oddzielny tom Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Łopuchówko na lata 2008-2017 jest integralną częścią Planu urządzenia lasu Nadleśnictwa Łopuchówko na okres 1. 01. 2008 r. – 31. 12. 2017 r. Program dotyczy lasów i gruntów nadleśnictwa oraz pozostałych obszarów w zasięgu terytorialnym nadleśnictwa. Jest to drugie tego typu opracowanie sporządzone dla gruntów Nadleśnictwa Łopuchówko. Pierwsze z nich – dla ówczesnego Nadleśnictwa Łopuchówko opracowano według stanu na 1 styczeń 2002 roku (autor: mgr inż. Jędrzej Kasprzak). - 39 - A. O GÓLNA CHARAKTERYSTYKA NADLEŚNICTWA 1. Miejsce i rola nadleśnictwa w przestrzeni przyrodniczo-leśnej regionu i kraju 1.1. Warunki fizyczno-geograficzne a) Położenie geograficzne Nadleśnictwo Łopuchówko zarządza gruntami Skarbu Państwa położonymi pomiędzy: 52°26′31′′ a 52°42′10′′ szerokości geograficznej północnej, 16°43′21′′ a 17°14′47′′ długości geograficznej wschodniej. Rozciągłość matematyczno-geograficzna terytorialnego położenia, czyli różnica między geograficznymi współrzędnymi jego skrajnych oddziałów leśnych, które znajdują się: na północy ............. północna część oddziału 90 obręb Kąty na południu ............ południowa część oddziału 176 obręb Dziewicza Góra na zachodzie .......... zachodnia część oddziału 315 obręb Biedrusko na wschodzie ......... wschodnia część oddziału 1 obręb Dziewicza Góra wynosi: 15′ 39′′ szerokości geograficznej północnej, - 40 - 31′ długości 26′′ geograficznej wschodniej. b) Regiony fizyczno-geograficzne Położenie Nadleśnictwa Łopuchówko według obecnie stosowanego (nawiązującego do uniwersalnej klasyfikacji Międzynarodowej Federacji Dokumentacyjnej) podziału Polski na regiony fizycznogeograficzne w układzie dziesiętnym (Jerzy Kondracki, 2000) przedstawia się następująco: Regiony fizycznogeograficzne Obszar Podobszar (Megaregion) E UROPA Z ACHODNIA Pozaalpejska (Pohercyńska) Europa Zachodnia (północna część Europy Zachodniej) Prowincja Podprowincja Makroregion Symbol dziesiętny 1 – 924.3 Mezoregiony Niż Środkowoeuropejski 31 Pojezierza Południowobałtyckie Pojezierze Wielkopolskie Pojezierze Poznańskie Poznański Przełom Warty Pojezierze Gnieźnieńskie 315 315.5 315.51 315.52 315.54 c) Położenie z uwagi na sieć wodną Nadleśnictwo Łopuchówko położone jest w I rzędowym dorzeczu Odry – obszar II rzędowy tworzy Warta wraz z dopływami – Wełną, Małą Wełną, Goślinianką, Samicą Kierską - 41 - i Główną. Tworzą one gęstą sieć cieków o układzie dendrologicznym. Wody powierzchniowe należą do Regionu Wodnego Środkowej Odry leżącego w zlewni rzeki Warty. d) Regionalizacja geobotaniczna Przynależność terytorialnego zasięgu działania Nadleśnictwa Łopuchówko do jednostek regionalizacji geobotanicznych na podstawie geobotanicznego podziału Polski (W. Szafer, K. Zarzycki, Szata roślinna Polski, 1977) przedstawia się następująco: Państwo ............................. Holarktyda Obszar ............................... Euro-Syberyjski Prowincja .......................... Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska Dział .................................. Bałtycki Poddział ............................ Pas Wielkich Dolin Kraina ............................... Wielkopolsko-Kujawska Okręg ................................ Poznańsko-Gnieźnieński Obszar działania Nadleśnictwa Łopuchówko, według geobotanicznej regionalizacji Polski opracowanej przez J. M. Matuszkiewicza (Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne - Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999) znajduje się na terenie następujących jednostek geobotanicznych: Obszar ............................ EUROPEJSKICH LASÓW LIŚCIASTYCH I MIESZANYCH Prowincja ....................... ŚRODKOWOEUROPEJSKA Podprowincja ................. ŚRODKOWOEUROPEJSKA WŁAŚCIWA Dział .............................. BRANDENBURSKO-WIELKOPOLSKI Kraina ............................ NOTECKO-LUBUSKA Okręg.............................. POZNAŃSKI - 42 - Wschodnie rubieże Nadleśnictwa Łopuchówko znalazły się w zasięgu: krainy ............................... ŚRODKOWOWIELKOPOLSKIEJ okręgu .............................. POJEZIERZA GNIEŹNIEŃSKIEGO. e) Regionalizacja przyrodniczo-leśna Według obowiązującego podziału Polski na krainy i dzielnice przyrodniczo-leśne (T. Trampler i inni, 1990), lasy i grunty nieleśne Nadleśnictwa Łopuchówko znajdują się na terenie następujących jednostek: — Kraina Wielkopolsko-Pomorska (III), — Dzielnica Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (III. 7), — Mezoregion Pojezierza Wielkopolskiego (III. 7.b). Charakterystyka przyrodniczo-leśna zasięgu terytorialnego działania Nadleśnictwa Łopuchówko w sposób szczegółowy opisana jest w opracowaniu T. Tramplera i A. Kliczkowskiej (Regionalizacja przyrodniczo-leśna na podstawach ekologicznofizjograficznych, 1990). Według niego obszary leśne omawianego nadleśnictwa leżą w zasięgu dzielnicy Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Dzielnica Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (III. 7) leży w centralnej części Krainy III. Obejmuje ona rozległy sandr z elementami rzeźby glacjalnej opadający wyraźną krawędzią ku pradolinie Warty. Rzeźba terenu tej dzielnicy to głównie rozległe obszary sandrowe zbudowane z piasków nanoszonych przez wody fluwioglacjalne zlodowacenia bałtyckiego. Jest to typowy region rolniczo-leśny, z licznym udziałem jezior i rzek. Lesistość dzielnicy osiąga poziom 42,2 %. Panującym powierzchniowo typem siedliskowym lasu omawianej dzielnicy jest BMśw – 30,3 %, następnie Bśw – 25,3 % i LMśw – 21,4 %. Udział siedlisk suchych i świeżych wynosi 86,5 %, siedlisk wilgotnych – 9,6 %, 1,9 % siedlisk bagiennych i 2 % siedlisk łęgowych. Przeważają siedliska borowe – 59,8 %, co znajduje odzwierciedlenie - 43 - w stosunkowo niskiej wartości potencjalnej produkcyjności – 5,83 m3 grubizny/ha/rok tj. 3,60 tony biomasy/ha/rok. Dominującym gatunkiem głównym jest sosna zajmująca 81,9 % powierzchni drzewostanów, przy współudziale dębu – 6,7 %, olchy – 4,6 %, brzozy – 4,4 % (pozostałe gatunki – łącznie 2,4 %). Poniżej przedstawiono udział powierzchni siedliskowych typów lasu w dzielnicy Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (stan na 1. 01. 2000 r.): Potencjalna produkcyjność [ha/rok] Siedliska na terenach nizinnych Bs Bśw BMśw LMśw Lśw Bw BMw LMw Lw LMb Ol OlJ LŁ 0,8 25,3 30,3 21,4 8,7 0,5 2,8 3,1 grubizny [m³] biomasy [t] 5,83 3,60 3,2 0,1 1,8 1,5 0,5 Procentowy udział powierzchni drzewostanów według panujących gatunków drzew omawianej dzielnicy przedstawia poniższa tabela (stan na 1. 01. 2000 r.): Panujące gatunki drzew Zasobność [ m3/ha] So Św Jd Bk Db Brz Gb Ol Tp 79,8 0,7 0,1 0,4 9,2 4,5 0,2 4,5 0,6 grubizny [m3] 147 biomasy [t] 70,3 Ogólna charakterystyka ekologiczna dzielnicy Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej przedstawia się następująco: Jednostki przyrodniczo-leśne Dominujące utwory geologiczne Dominujący typ krajobrazu naturalnego Dominujące zespoły potencjalnej roślinności naturalnej - 44 - Dzielnica Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej Mezoregion Pojezierza Wielkopolskiego gliny zwałowe, piaski lodowcowe z głazami pagórkowaty pojezierny Galio-Carpinetum odm. śląsko-wielkopolska - 45 - f) Regionalizacja zoogeograficzna Według podziału opracowanego przez A. S. Kostrowickiego (Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999), obszar Nadleśnictwa Łopuchówko położony jest w następujących jednostkach: Region Środkowoeuropejski Podregion Środkowy Okręg Środkowopolski Podokręg Wielkopolsko-Podlaski. g) Regionalizacja klimatyczna Obszary zajmowane przez Nadleśnictwo Łopuchówko położone są według A. Wosia (Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999) w XVIII - Środkowowielkopolskim regionie klimatycznym. Umiarkowany klimat z łagodnymi zimami cechuje niski roczny poziom opadów atmosferycznych, duża ich intensywność w krótkim okresie oraz niskie temperatury w okresie wczesnowiosennym. Średnio w ciągu roku występuje 50 dni słonecznych i 130 dni pochmurnych. Przeciętny okres zalegania pokrywy śnieżnej wynosi od 38 do 60 dni. Występują tu wiatry wiejące z kierunku zachodniego o prędkości 3,6 m/s, zimą dominują wiatry południowo-zachodnie. Dane z okresu 1975 – 2002 (stacja synoptyczna IMiGW Poznań Ławica) przedstawiono poniżej: średnia roczna temperatura powietrza .......................................... 8,5ºC średnia roczna suma opadów .................................................... 507 mm średnia roczna wilgotność względna powietrza ............................. 81% długość okresu wegetacyjnego .................................................. 220 dni najzimniejszy miesiąc ................................................. styczeń ( - 1,5ºC) najcieplejszy miesiąc ....................................................... lipiec (19,0ºC). - 46 - Uogólniając można stwierdzić, że omawiany obszar znajduje się na przejściu pomiędzy strefą chłodniejszego i wilgotniejszego klimatu charakterystycznym dla Dzielnicy Pomorskiej, a strefą suchego i cieplejszego klimatu, jakim cechuje się Dzielnica Środkowa. Ścierają się tu elementy oceanizmu atlantyckiego i kontynentalizmu wschodniego. Wilgotne masy powietrza polarnomorskiego znad północnego Atlantyku napływają najczęściej z zachodu (75 %) notowane są częściej latem i jesienią. Od wschodu znad kontynentu azjatyckiego napływają suche masy powietrza polarnokontynentalnego (7 %). Położenie obszaru Nadleśnictwa w cieniu opadowym pojezierzy pomorskich od północy oraz Sudetów od południa sprawia, że roczne sumy opadów są tu mniejsze, niż w innych częściach Nizin Polskich. W warunkach klimatu lokalnego obserwuje się pewne różnice pomiędzy użytkowanymi rolniczo obszarami wysoczyzn morenowych a wilgotnymi, zajętymi przez użytki zielone i zadrzewienia doliną rzeki Warty. Te pierwsze charakteryzują się dobrymi warunkami termicznymi, równomiernym nasłonecznieniem, małą wilgotnością powietrza i dobrym przewietrzaniem. Mniej korzystnymi warunkami termiczno-wilgotnościowymi, częstym występowaniem mgieł, zastoisk chłodnego powietrza i inwersji temperatur oraz zdecydowanie ukierunkowanym przewietrzaniem wyróżniają się dna większych obniżeń dolinnych. Specyficzne warunki klimatu lokalnego mają tereny leśne. Lasy charakteryzują się na ogół dobrymi warunkami termiczno-wilgotnościowymi o zmniejszonych wahaniach dobowych, jednak z gorszymi warunkami solarnymi (zacienienie). Są to jednak tereny o wzbogaconym składzie fizykochemicznym powietrza w tlen, ozon, olejki eteryczne (fitoncydy) oraz inne substancje śladowe podnoszące komfort bioklimatyczny. Ze względu na ukształtowanie powierzchni, rodzaj pokrycia terenu oraz warunki wodne na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko występują znaczne różnice mikroklimatyczne. Są to obszary: - kompleksów leśnych, gdzie występują mniejsze prędkości wiatrów, zmniejszona insolacja powierzchni gruntu, szczególnie w lecie, mniejsze amplitudy temperatur, wydłużony czas zalegania pokrywy śnieżnej i zwiększona wilgotność powietrza (obszary leśne Puszczy Zielonki); - 47 - - dolin rzecznych, a także obniżeń o płytko zalegającej wodzie gruntowej, powodującej zwiększoną wilgotność powietrza i konfiguracji terenu wpływającej na zmienną insolację oraz powstawanie zjawiska inwersji termicznej (dolina Warty); - terenów otwartych, gdzie warunki klimatyczne są przeciętne – teren poligonu Biedrusko; - pagórków morenowych o zmiennej insolacji termicznej w zależności od ekspozycji zbocza i większej dynamice ruchu powietrza; - terenów zabudowanych i zurbanizowanych, gdzie modyfikowane są elementy obiegu wody i nasłonecznienia, a także odczuwalne są lokalnie wpływy emisji przemysłowych i emisji niskiej (północne peryferia aglomeracji Poznania, Murowana Goślina, Oborniki Wlkp.). h) Regionalizacja ekoklimatyczna Zgodnie z regionalizacją ekoklimatyczną przedstawioną w opracowaniu T. Tramplera, A. Kliczkowskiej: Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski na podstawach ekologicznofizjograficznych (1990), obszar Nadleśnictwa Łopuchówko położony jest w: — strefie Środkowoeuropejskiej (B), — makroregionie Pojezierza Wielkopolskiego (B.2) i) Regionalizacja bioklimatyczna Wpływem warunków klimatycznych na organizm człowieka zajmuje się nauka zwana bioklimatologią. Jest to, w przeciwieństwie do krajów wysoko rozwiniętych, niedoceniana w naszym kraju nauka badająca kompleksowe oddziaływanie czynników klimatycznych na stan zdrowia społeczności lokalnych. Wśród wyodrębnionych w Polsce typów bioklimatów (T. Kozłowska-Szczęsna, Atlas - 48 - Rzeczypospolitej Polskiej, 1999), na terenach leśnych Nadleśnictwa Łopuchówko występuje typ bioklimatu łagodnie bodźcowego z podtypem bioklimatu terenów leśnych o cechach oszczędzających. Obserwuje się tu łagodzący wpływ szaty roślinnej na bodźce radiacyjne, termiczne i mechaniczne, poprawianie warunków sanitarnych powietrza (pochłanianie zanieczyszczeń, wytłumianie hałasu), wzbogacanie powietrza w septyczne fitoncydy i olejki eteryczne wzmacniające system odpornościowy; obserwuje się również korzystne oddziaływanie zieleni lasów i borów na psychikę i samopoczucie człowieka (nie dotyczy to jedynie siedlisk bagiennych i olsów). Ten typ jest jednym z najcenniejszych, występującym już nielicznie w Europie, typem bioklimatu, pożądanym ze względu na swoje korzystne, rewitalizujące działanie – szczególnie doceniane przez przedstawicieli społeczeństw żyjących w warunkach stresu i silnie zdegradowanego środowiska życia. Pozostałe – poza lasami – obszary wykazują typ bioklimatu obojętnego. 1.2. Społeczno-gospodarcze warunki wielofunkcyjnej produkcji leśnej w regionie Całość uwarunkowań społeczno-gospodarczych została omówiona w elaboracie. Wnioski ogólne przytacza się niżej: Województwo wielkopolskie wraz ze swoim centrum administracyjno-gospodarczym – liczącym ponad 580 tysięcy mieszkańców Poznaniem, należy do regionów silnie uprzemysłowionych. Gospodarka województwa reprezentuje typ gospodarki zrównoważonej strukturalnie, dobrze rozwiniętej, zajmującej w wielu dziedzinach działalności czołowe miejsce w skali kraju. Jej zasadniczymi elementami są: zróżnicowany przemysł, wysokotowarowe rolnictwo i dynamicznie rozwijający się sektor usług handlowych i finansowych. Subregion poznański zalicza się od 1989 roku do ścisłej krajowej czołówki tzw. lokomotyw transformacji społeczno-gospodarczej. Omawiany obszar należy do obszarów ekonomicznie zintegrowanych, rozwijających się ekonomicznie i demograficznie, zlokalizowanych wokół ośrodków miejskich. W regionie tym - 49 - przeważa intensywny typ rolnictwa, o wysokim stopniu powiązania z rynkiem. - 50 - Przemysł województwa wielkopolskiego charakteryzuje znaczna koncentracja na obszarze aglomeracji poznańskiej. W Poznaniu działają od ponad 160 lat Zakłady Przemysłu Metalowego H. Cegielski SA, mają tu swoje przedstawicielstwa (około 50 zakładów) znane koncerny światowe jak m.in. Volkswagen, MAN, Bridgestone, Alcatel, Nestlé, GlaxoSmithKline, Wrigley, Beiersdorf. Omawiając strukturę przemysłu ze względu na wielkość podmiotów podkreślić należy znaczący udział przedsiębiorstw małych i średnich – przedsiębiorstwa zatrudniające do 50 osób stanowią ponad 95 % ogółu podmiotów. Obok rozwiniętego przemysłu funkcjonuje tu również dobrze rozwinięty sektor rolnictwa. Mimo nie najlepszej bonitacji gleb użytków rolnych i warunków klimatycznych (znaczny niedobór opadów w okresie wegetacyjnym), dzięki wysokiej kulturze rolnej Wielkopolska uzyskuje znaczne nadwyżki produkcyjne – dominuje uprawa zbóż, rzepaku, ziemniaków, warzyw i owoców oraz hodowla żywca wieprzowego i bydła. Gęstość zaludnienia omawianego województwa (113 osób/km²) zbliżony jest to średniej krajowej – 124 osoby/km², natomiast stopa bezrobocia osiąga tu niski, zaledwie 7,0 % poziom (w powiecie poznańskim – 3,2 %, w Poznaniu – zaledwie 2,6 %). Rozwój turystyki stanowi ważny kierunek alternatywny dla dominującego przemysłu i rolnictwa. Warunki krajobrazowo-przyrodnicze oraz wymagające promocji dziedzictwo historyczno-kulturowe, rozwój zrównoważonej turystyki to priorytetowe kierunki rozwoju lokalnych społeczności. W ramach Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku zawarto misję tego województwa – skupienie wszystkich podmiotów publicznych działających na rzecz wzrostu konkurencyjności regionu i poprawy warunków życia mieszkańców. W koncepcji Polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, opracowanej przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych w 1999 roku, region poznański znalazł się w strefie wzrastającej koncentracji potencjału cywilizacyjno-ekonomicznego, konkurencyjnego w skali gospodarki europejskiej i światowej, stanowiącej część obszaru przyspieszonego rozwoju zdominowanego przez procesy integracyjne Polski z Europą i światem. - 51 - W zasięgu działania Nadleśnictwa Łopuchówko zlokalizowane są następujące, ważniejsze zakłady przemysłowe i rolne: Fabryka Autobusów SOLARIS Bus & Coach Sp. z o.o. w Bolechowie; PRESSTA - Narzędziownia Sp. z o.o. Bolechowo; PRESSEKO Sp. z o.o. Bolechowo; GUMA Bolechowo Sp. z o.o.; Fabryka Papieru Czerwonak Sp. z o.o.; Przedsiębiorstwo Ogrodnicze OWIPLANT Sp. z o.o. Owińska; P. P. H. LEMAR Sp. z o.o., Czerwonak; Zakłady Produkcyjno-Remontowe ENERGETYKA - CZERWONAK SA; Zakład Przetwórczy Kazeiny LACPOL Sp. z o. o. Murowana Goślina; Wielkopolskie Zakłady Farmaceutyczne BIO-WIN SA Murowana Goślina; HILDING Polska Sp. z o.o. Murowana Goślina; Wytwórnia Wódek UNICOM-BOLS GROUP Sp. z o.o. Oborniki Wlkp.; METALPLAST - SYSTEM Sp. z o.o. Oborniki Wlkp.; Obornickie Fabryki Mebli SA; POZ-BRUK SOBOTA Sp. z o.o. w Sobocie; Centralna Oczyszczalnia Ścieków AQUANET w Koziegłowach; Zakłady Drobiarskie Koziegłowy SA; DALKIA Poznań SA Elektrociepłownia EC II Karolin; DALKIA Poznań SA Elektrociepłownia EC I Garbary; EXIDE EUROPE - CENTRA SA Poznań. 1.2.1. Obszar problemowy leśnictwa Obszar problemowy leśnictwa to obszar o złożonej strukturze zagospodarowania i znaczącym udziale lasów, na które występujące konflikty przestrzenne wynikające za stanu lasów, rozmiaru ich zewnętrznych zagrożeń oraz roli lasów w kształtowaniu równowagi ekologicznej zasadniczo ograniczają możliwości osiągania celów leśnictwa w ramach normalnej gospodarki - 52 - leśnej. Oznacza to, że rozwiązanie występujących konfliktów wykracza poza możliwości leśnictwa i wymaga aktywnego udziału wielu gałęzi gospodarki narodowej, a przede wszystkim działań z zakresu ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego. Podstawą wyróżniania obszarów problemowych leśnictwa powinna być jednoczesna analiza wielu elementów z zakresu: charakterystyki lasów i ich wewnętrznych zagrożeń, rodzaju i poziomu zawnętrzych zagrożeń środowiska leśnego, roli i funkcji lasów w kształtowaniu środowiska przyrodniczego, problemów gospodarczych związanych z osiągnięciem przyjętych celów leśnictwa. Według oryginalnego opracowania wykonanego w Instytucie Badawczym Leśnictwa (1991), na terenie Polski wyróżnionych zostało 7 obszarów problemowych leśnictwa – obszar Nadleśnictwa Łopuchówko, Leśnego Zakładu Doświadczalnego Murowana Goślina, nadleśnictw: Babki, Konstantynowo i Wielkopolskiego Parku Narodowego zaliczony został do Poznańskiego Obszaru Problemowego Leśnictwa. Podstawą wyróżnienia tego obszaru było intensywne oddziaływanie aglomeracji miejskoprzemysłowej miasta Poznania, wysoki poziom degradacji środowiska przyrodniczego, zagrożenia Wielkopolskiego PN, konflikt funkcji lasów związany ze znacznym natężeniem zjawiska rekreacyjnego wykorzystania lasów a potrzebą ochrony ich wartości ekologicznych. 2. Historia lasów i gospodarki leśnej Ostatnie zlodowacenie zwane bałtyckim nie ograniczyło się do jednorazowego wtargnięcia lądolodu, lecz rozpadło się na trzy wyraźne stadia, podzielone dwoma okresami interstadialnymi. Ostatnie z kolei ocieplenie się klimatu spowodowało ustąpienie lądolodu z obszaru północnej Polski, zapoczątkowując współczesne dzieje Ziemi – holocen. Historia obecnej flory tego obiektu z ekosystemami leśnymi jest stosunkowo młoda. Początków jej - 53 - należy szukać przed około 12 000 lat, kiedy obszar ten został uwolniony od czaszy lodowca i wróciła z południa na ten obszar tundra (K. Konieczny, 1986). Była to tundra o charakterze lasostepu, z licznymi gatunkami zimnego stepu ostnicowego, z dużą ilością wierzb, z małymi skupieniami brzóz i sosen (9000 – 7000 lat p.n.e.). W miarę stopniowego ocieplania się klimatu drobne skupienia brzóz i sosen zaczęły się zwierać. W okresie preborealnym (8000 – 7000 lat p.n.e.) dominującą rolę na tym terenie odgrywały lasy brzozowe, a później brzozowo-sosnowe. Licznie występowały również wierzby. Przy końcu tego okresu pojawiły się pierwsze drzewa ciepłolubne jak wiąz i olsza. W początkowym okresie holocenu na obszarze tym szybko rozprzestrzeniła się sosna (Pinus) – stała się ona drzewem dominującym w miejscach suchych i na świeżo uformowanych wydmach. Lasy sosnowe były mało zwarte, z dużym udziałem wrzosowatych (Ericaceae) w runie. Znaczną domieszkę stanowił w nich dąb (Quercus) i brzoza (Betula). Siedliska wilgotniejsze zajęte były początkowo przez brzozę i leszczynę (Corylus), z niewielkim dodatkiem wiązu (Ulmus). W okresie preborealnym lasy odznaczały się niewielkim zwarciem, chociaż rozpoczęło się ich rozprzestrzenianie na większych obszarach. W okresie borealnym (7000 – 4000 lat p.n.e.) klimat uległ dalszemu ociepleniu, a następnie zwilgotnieniu. Stopień lesistości wzrastał sukcesywnie. Na omawianym obszarze panowały początkowo nadal lasy sosnowo-brzozowe, a leszczyna rosła w znacznej ilości. Od połowy tego okresu sosna uzyskała znaczną przewagę nad brzozą. Pod koniec tego okresu wzrósł udział olszy, wędrującej podmokłymi dolinami rzek oraz innych gatunków ciepłolubnych, głównie wiązu oraz lipy i dębu. W niewielkiej ilości pojawił się również jesion. Te gatunki liściaste zajęły odpowiadające im żyźniejsze siedliska i dały początek mieszanym lasom z udziałem dębów. Dominującą cechą okresu borealnego było głównie rozprzestrzenianie się wymienionych wyżej ciepłolubnych gatunków drzew. W okresie atlantyckim (4000 – 3000 lat p.n.e.) zapanowały najkorzystniejsze w holocenie warunki termiczne i wilgotnościowe. To optimum klimatyczne wywołało dalsze zmiany w składzie i rozprzestrzenianiu się lasów oraz przesunięcie granic zasięgu niektórych gatunków, np. leszczyny daleko na północ w porównaniu z obecnym stanem. Na całym - 54 - obszarze zaznaczyło się ustępowanie zbiorowisk brzozowo-sosnowych na korzyść mieszanych lasów dębowych i olsów. Jednak, na ubogich glebach piaszczystych i na torfowiskach, sosna utrzymała swą przewagę. Zasobniejsze tereny piaszczyste porastał las, w skład którego, obok sosny, wchodziły dąb, brzoza i lipa (Tilia). Na żyźniejszych siedliskach us4talił się mieszany las liściasty z wiązem, jesionem (Fraxinus), dębem i lipą. Wilgotne tereny wzdłuż rzek i jezior zajęte były przez fitocenozy łęgowe z jesionem, olszą i wiązem. W tym okresie pojawiły się rośliny synantropijne, jak babka, szczaw i inne oraz użytkowe np. zboża i tatarka. Wskazuje to nie tylko na obecność plemion koczowniczych, ale również na obecność człowieka osiadłego zajmującego się rolnictwem. Pierwsze plemiona rolnicze przybyły do Polski już na początku neolitu (4000 lat p.n.e.) z południa. Od początku okresu atlantyckiego zaznaczył się wyraźny wpływ człowieka na lasy. Ówcześni mieszkańcy tego terenu zajmowali się myślistwem i rybołówstwem, co nie wpływało jednak w sposób ujemny na ówczesny stan lasów. Na okres atlantycki, odznaczający się przede wszystkim panowaniem drzew ciepłolubnych, przypada najbujniejszy rozwój lasów, które pokrywały w tym czasie największą powierzchnię, także opisywanego obiektu. W okresie subborealnym (3000 – 1000 lat p.n.e.), mającym cechy okresu przejściowego, rozpoczęło się przypuszczalnie oziębienie klimatu oraz początkowo zmniejszenie, a następnie wzrost jego wilgotności. Po okresie optimum klimatycznego wraz ze zmianą klimatu nasilił się proces ługowania gleb. Ubożenie siedlisk spowodowało stopniową regresję lipy i jesionu w zbiorowiskach leśnych. Wyraźny spadek udziału wiązu w tych zbiorowiskach nastąpił już ok. 5000 lat p.n.e. Zmiany w składzie mieszanego lasu liściastego spowodowane były nie tylko ubożeniem warunków edaficznych. W dużej mierze przyczyniła się do tego także gospodarcza działalność człowieka, który w pierwszej kolejności niszczył lasy rosnące na lepszych glebach. Na siedliska opuszczone przez mieszany las liściasty wkroczyły nowe gatunki – głównie grab (Carpinus), buk (Fagus) i lokalnie świerk (Picea). Postępujące zakwaszenie gleb tworzyło dobre warunki dla występowania dębu, który razem z sosną, zajmował tereny piaszczyste tworząc zbiorowiska zbliżone do współczesnego acidofilnego Querco roboris-Pinetum. Bogatsze gleby zajęte zostały zapewne przez zbiorowiska podobne do dzisiejszego Stellario- - 55 - Carpinetum, w których pojedynczo mógł występować buk. Na brzegach jezior i w miejscach bardziej wilgotnych dominowały zbiorowiska z olszą. Porównując skład gatunkowy lasów liściastych na analizowanym obszarze z lasami na żyźniejszych terenach sąsiednich można zauważyć wyraźne różnice w występowaniu buka w owym czasie. Drzewo to pojawiło się nieco wcześniej i jego udział w budowie zbiorowisk leśnych był tam większy. Gatunek ten, podobnie jak sosna i dąb dobrze znosi zakwaszenie gleb i bywa dominującym na terenach o niskim wpływie działalności człowieka. Okres subborealny zaznaczył się na omawianym obszarze przede wszystkim spadkiem udziału, głównie wiązu i w mniejszym stopniu – częściowo lipy, jak również leszczyny i olszy oraz znacznym wzrostem ilości grabu. Mieszane dąbrowy przekształciły się w lasy dębowo-grabowe. Pod koniec tego okresu rozprzestrzenił się buk i dotarł do wschodniej granicy swego zasięgu. Okres subatlantycki (1000 lat p.n.e. do czasów obecnych) odznacza się dalszym wzrostem wilgotności, zapoczątkowanym już przy końcu okresu subborealnego oraz stopniowym oziębieniem się klimatu. Przemiany klimatu zahamowały dalsze rozprzestrzenianie się niektórych gatunków drzew, a nawet spowodowały w końcowej fazie zmniejszenie się ich zasięgu, jak to miało miejsce np. w przypadku cisa. Buk uformował wówczas czyste lasy bukowe lub wchodził jako domieszka do grądów, w których wzrastał nadal udział grabu. Bory sosnowe i mieszane utrzymały swój stan posiadania. Większy udział buka na Pojezierzu Kaszubskim aniżeli na Mazurskim wskazuje na wędrówkę tego gatunku z zachodu na wschód, natomiast mniejszy udział świerka na Pojezierzu Kaszubskim niż na Mazurskim na jego wędrówkę ze wschodu na zachód. W ostatnim okresie holocenu nastąpił stopniowy zanik występowania olszy i leszczyny. Było to z pewnością spowodowane spadkiem wilgotności klimatu i związanym z tym obniżeniem poziomu wód w jeziorach. Przemiany jakie nastąpiły w ostatnich 1500 latach, a szczególnie w ostatnich stuleciach spowodowane zostały wpływami działalności człowieka. Przemiany te ogólnie charakteryzuje zasadniczo szybkie zmniejszenie się udziału drzew liściastych, głównie na korzyść sosny. Coraz intensywniej rozwijające się osadnictwo przyczyniło się do całkowitego zaniku naturalnych zbiorowisk leśnych. W opisywanym obszarze bezwzględnie dominującym gatunkiem lasotwórczym została sosna, która jako gatunek pionierski, bardzo łatwo osiedlający się na pogorzeliskach, zajmowała siedliska zajęte - 56 - uprzednio przez grądy i dąbrowy. O obecnym wyglądzie lasów zadecydowało prowadzone do końca XVIII wieku zalesianie i odnawianie monokulturami sosnowymi. Na sąsiadujących z kompleksami leśnymi terenach o lepszych warunkach glebowych, zbiorowiska leśne nie uległy odtworzeniu, ponieważ na miejscach wykarczowanych lasów powstawały łąki i pola uprawne. Odrębność florystyczna danego obszaru, gdzie w czasie całego holocenu dominowała w zbiorowiskach leśnych sosna, była uwarunkowana przede wszystkim uboższą niż na terenach sąsiednich pokrywą glebową, wykształconą na rozległym polu sandrowym i specyficznymi warunkami hydrograficznymi. Miało to także wpływ na inny rozwój działalności gospodarczej człowieka. Wyniki analizy pyłkowej, jak również badania archeologiczne wskazują, że wpływ człowieka na środowisko naturalne w omawianym terenie do epoki brązu był nieznany. Działalność człowieka musiała zatem polegać głównie na myślistwie, zbieractwie i rybołówstwie. Dowodzi to tak zwanego „długiego trwania” kultur mezolitycznych. Do kolonizacji neolitycznej tego terenu doszło bardzo późno i tylko na niewielkim obszarze wysoczyzn morenowych. Podstawą gospodarki była hodowla. Uprawa roli nabrała większego znaczenia na początku epoki żelaza, a jej znaczny rozwój nastąpił dopiero w okresie rzymskim. Na krajobrazie wczesnofeudalnym wywarła już swe piętno działalność człowieka gospodarującego od kilku tysięcy lat. W szczególności rozwój uprawy roli spowodował poważne zmiany w pierwotnej szacie leśnej, skutkiem tego na geograficzne oblicze tych ziem we wczesnym średniowieczu składało się kilka podstawowych formacji krajobrazowych, nie odgraniczonych od siebie, ale przechodzących niejednokrotnie jedna w drugą. Oprócz wspomnianych, nielicznych terenów pozbawionych szaty leśnej z przyczyn naturalnych, można było wyróżnić dwa podstawowe krajobrazy: leśno-polny i puszczański. Częste były krajobrazy formacji leśno-polnej, gdzie osiedla rolnicze występowały jako wyspy różnej wielkości wśród otaczających lasów. Znacznie większe były w tym regionie obszary pokryte zwartym lasem, pozbawione stałego osadnictwa rolniczego. Obejmowały one grzbiet moreny czołowej i przyległe do niej powierzchnie sandrów, aż po silnie zabagnione doliny Warty i Noteci. Charakter lasów okresu wczesnofeudalnego bardzo się różnił od obecnego i wykazywał znacznie większą różnorodność. Ważny element krajobrazu stanowiły wody. W - 57 - dobie średniowiecza tereny te były bardziej wilgotne niż w czasach obecnych. Przez puszcze przedzierały się krętymi korytami nieuregulowane rzeki. Obszary leśne obfitowały w jeziora, jeziorka i stawy, których znaczna część miała później zniknąć czy wyschnąć pod wpływem procesów zamulania i obniżania się poziomu wód gruntowych. Znacznie większe obszary zajmowały mokradła i torfowiska. Rozgałęziona sieć wodna zespolona była ściśle z otaczającymi ją przestrzeniami leśnymi. Brzegi strumieni i nadrzeczne piaski porastała wiklina, łoza i rokita. Znaczną część torfowisk pokrywały również drzewostany mieszane, najczęściej sosnowo-osikowe. Często ściany lasu dzieliły od brzegu niskopienne zarośla lub pasmo łąki, wypasanej przez zwierzynę. Również granica między lasem a mokradłami miała charakter płynny, gdyż większość bagien zarastały olszyny, karłowate sośniny i inne drzewostany. W krajobrazie puszczańskim łąki i pastwiska odgrywały stosunkowo nieznaczną rolę. Wolne od szaty leśnej pozostawały tylko polany, wrzosowiska i łączki nad wodami, służące za miejsce wypasu dla zwierzyny. Większe obszary łąk istniały tam, gdzie działalność ludzka (przez koszenie traw i wypas zwierząt) hamowała rozwój lasu. Przedstawiony w tym opisie naturalny skład drzewostanów doznał już w ciągu następnych stuleci pewnych zmian. W drugim tysiącleciu naszej ery klimat ulegał stopniowo niewielkiemu ochłodzeniu, co wyraziło się w obniżeniu średnich temperatur miesięcy wiosennych i letnich. Zmiany te wpływały na pogorszenie warunków naturalnych dla niektórych gatunków. Już począwszy od neolitu zaznacza się stały spadek udziału lipy w składzie drzewostanów, podobnie w drugim tysiącleciu n. e. zmniejszał się stopniowo udział grabu. Postępujące zamulenie wód otwartych i narastanie torfowisk musiało również doprowadzić do zmian w składzie roślinności nadbrzeżnej i bagiennej. O wiele większe przekształcenia w składzie drzewostanów tego terenu spowodowała w średniowieczu działalność człowieka. Rozwój osadnictwa rolniczego dotknął w szczególnym stopniu niektóre zespoły leśne występujące na najżyźniejszych glebach, jak lasy dębowo-grabowe. Z drugiej strony przerzedzenie lasów ułatwiło ekspansję gatunków światłożądnych jak brzoza i leszczyna. Zapotrzebowanie na drewno dębowe jako budulec, jaworowe i lipowe do sprzętów kołodziejskich, narażało te gatunki na wzmożony wyrąb. Rozwijająca się w późniejszym - 58 - średniowieczu hodowla owiec i bydła powodowała szczególne zagrożenie gatunków liściastych, gdyż stada pasące się w lesie zgryzały ich młode pędy, pozostawiając nietknięte drzewka iglaste. Przenikanie osadnictwa w głąb puszcz powodowało coraz częstsze pożary lasów. Doprowadziły one do poważnych zmian w składzie drzewostanów, gdyż na pogorzeliskach szerzyły się przede wszystkim gatunki drzew o szybkim przyroście i dalekim zasięgu wysiewu jak brzoza, osika i sosna. Równolegle z poszerzaniem istniejących osad kosztem lasów, rozwijała się na szeroką skalę akcja zakładania nowych wsi na karczunkach. Tereny, na których położone jest obecnie Nadleśnictwo Łopuchówko stanowiły do XV wieku szeroki pas puszcz ciągnących się wzdłuż obu stron doliny Warty. Dopiero rozwój osadnictwa począwszy od XVI wieku, a trwający prawie nieprzerwanie do XVIII w. zmienił charakter omawianego obszaru. Z czasem jednak, z powodu zbyt mało żyznych gleb, nastąpił na przełomie XIX i XX wieku proces reforestacji, trwający do dziś. Obszar będący w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Łopuchówko już od tysiąca lat jest terenem rolniczym, kształtującym się wokół Poznania. Prof. Marian Buczek określa go w czasach Pierwszych Piastów, jako krajobraz polno-leśny z osadnictwem skupionym, z przewagą pól uprawnych, porozdzielanych zadrzewieniami krajobrazowymi. Ten typ krajobrazu wytworzył się wokół Poznania, Gniezna, Ostrowa Lednickiego, Kruszwicy, Giecza i Kalisza. K. Hładyłowicz w swojej pracy: Rozmieszczenie osad służebnych i osad jeńców wojennych w Wielkopolsce w XII-XIV w. umieszcza wieś Murowaną Goślinę na tle terenów rolniczych. Krajobraz ten ukształtował się w układzie mozaikowym, w którym gospodarka człowieka została związana z wodą, lasem i polem uprawnym. Pomimo znacznych zmian w szacie roślinnej (spadek powierzchni leśnych z 75 do 30%), a także w stosunkach wodnych (spadek powierzchni wód otwartych do 30%), krajobraz ten zachował swój harmonijny układ do końca XVIII w. Dopiero pruska polityka lokalizacyjna, chaos i kryzys gospodarczy okresu wojen napoleońskich, a następnie uwłaszczenie chłopów, doprowadziły do niekorzystnych zmian środowiska przyrodniczego. Najpierw, z dużym rozmachem inwestycyjnym przeprowadzono regulacje Noteci, Obry i Baryczy, osuszając rozległe bagna towarzyszące tym rzekom; następnie rozpoczęto na wielką skalę meliorację łąk i pól uprawnych, osuszając część jezior i niszcząc przy tym system małej retencji. Zniknęły wtedy liczne stawy młyńskie i oczka - 59 - jeziorne śródpolne (zachowały się stawy w parkach dworskich). Dla ratowania skarbu pruskiego dokonano masowych wyrębów w lasach, a na wylesione obszary wprowadzono kolonistów niemieckich. W ten sposób lesistość regionu spadła z 30,8% do 21,5% w r. 1859, czyli utracono bezpowrotnie około 1/3 lasów. Natomiast przy zalesieniach wtórnych, wprowadzono często, na miejsce wielogatunkowych lasów mieszanych, monokultury sosnowe. U schyłku XVIII wieku nastąpiło wyraźne zmniejszanie się powierzchni lasów liściastych (szczególnie lasów dębowych) przy jednoczesnym wzroście obszaru lasów iglastych. Domieszka takich gatunków jak lipa przestała odgrywać znaczącą rolę gospodarczą; w mniejszym stopniu wyniszczono buki. Na zmniejszenie się powierzchni lasów liściastych na rzecz lasów iglastych wpłynęły również prace odwadniające. Po pierwszym rozbiorze państwo pruskie, w dobrze rozumianym własnym interesie, poczyniło starania w kierunku zorganizowania gospodarki w lasach państwowych oraz roztoczenia opieki nad lasami prywatnymi. Podstawą tej opieki była Ustawa Leśna (1775), obowiązująca również na ziemiach polskich stopniowo anektowanych przez Prusy. Zawarte były w niej następujące ustalenia: przewidywała podział lasu na kwatery stopniowo eksploatowane wprowadzała konieczność zalesień i zobowiązywała osoby uprawnione do służebności leśnych do wykonywania prac związanych z tymi zalesieniami omawiała istotną sprawę uporządkowania karczunków ustalała zasady poboru drewna z tytułu uprawnień służebnościowych określała dni wjazdu do lasu porządkowała sprawy wypasu inwentarza żywego z tytułu uprawnień służebnościowych zabraniała wzniecania ognia w lesie, palenia tytoniu i nakładała na okoliczną ludność obowiązek udziału w gaszeniu pożarów porządkowała sprawę zakładania w lasach tartaków, smolarni, hut szklanych traktowała o lasach kościelnych, szlacheckich, miejskich i chłopskich oraz państwowym nad - 60 - nimi nadzorze szeroko omawiała całokształt ówczesnych zagadnień łowieckich. - 61 - Ustawa o uwłaszczeniu chłopów, realizowana przez około 20 lat (1824-44), spowodowała całkowitą zmianę struktury własnościowej oraz regulację układu dróg, co przyczyniło się również do wylesienia terenu. W miejsce płynnych układów zieleni śródpolnej, wiążącej ze sobą kompleksy leśne, powstawał łysy krajobraz, podzielony sztywnymi liniami dróg, duktów leśnych i kanałów. Zatracono podział na jednostki ekologiczne i zniszczono dotychczasową kompozycję krajobrazu rolniczego. Od tego czasu region reprezentują płaskie i gołe pola. Tak więc zmiany w krajobrazie Wielkopolski w okresie pierwszej połowy XIX wieku można podsumować krótko jako osuszenie, odlesienie i oddrzewienie terenu. W okresie poprzedzającym rozbiory Polski znaczna część lasów administracyjnych przez dzisiejsze Nadleśnictwo Łopuchówko należała do dóbr klasztoru cysterek w Owińskach. Lasy te stanowiły zwarty kompleks ciągnący się od Dziewiczej Góry w okolice Dąbrówki Kościelnej oraz na zachód od Murowanej Gośliny, wzdłuż Warty, w stronę Obornik. Zaraz po drugim rozbiorze Polski lasy Puszczy Zielonki zostały upaństwowione przez rząd pruski. Zjawiskiem charakterystycznym dla lasów zaboru pruskiego w drugiej połowie XIX w. i na początku wieku XX było tylko nieznaczne skurczenie się ich powierzchni. Złożyło się na to szereg następujących przyczyn: — zamiana gruntów leśnych na grunty orne nie kalkulowała się już, ponieważ lasy w danym obszarze występowały głównie na gruntach słabej jakości; — stworzenie przez rząd pruski w drugiej połowie XIX wieku warunków, dzięki którym lasy zaczęły dawać ich właścicielom dochody; — u schyłku XIX wieku rozwijała się na danym obszarze tendencja do rozszerzenia powierzchni lasów państwowych w drodze kupna, a częściowo nawet – przez zalesianie nieużytków; — kryzys rolny w ostatnim 20-leciu XIX wieku, który nie sprzyjał zamianie lasów na grunty orne; — zwiększony dopływ niezbędnego dla przemysłu drewna z Królestwa Polskiego, Rosji - 62 - i Galicji. Wraz z nowymi zalesieniami następowało dalsze kurczenie się powierzchni lasów liściastych na rzecz lasów iglastych, w szczególności sosnowych. Zgodnie z założeniami nauki niemieckiej, których realizatorami byli przede wszystkim leśnicy niemieccy zarządzający lasami państwowymi, rozszerzyły się bardzo znacznie obszary pokryte drzewostanami jednogatunkowymi (głównie – sosnowymi). W tym okresie dążono do zakupu wyniszczonych terenów leśnych oraz nieużytków z przeznaczeniem do zalesienia. Od 1883 roku na zakup tych terenów zostały przeznaczone dość znaczne kredyty które wzrosły, gdy poza uwarunkowaniami gospodarczymi dołączyły się względy polityczne, a mianowicie dążenie do wykupu lasów prywatnych od właścicieli Polaków. Z ustaw, z drugiej połowy XIX wieku należy wymienić prawo o lasach ochronnych i spółkach leśnych (1875 rok). Za ochronne mogły być uznane przede wszystkim lasy, które zabezpieczały sąsiednie grunty lub urządzenia użyteczności publicznej przed zasypywaniem lotnymi piaskami, lasy zasadzone w celu utrwalenia brzegów rzek i kanałów. Ustawa miała jednak w tym zakresie ograniczony zasięg działania, wobec czego zastosowanie jej było bardzo małe. W dniu 28 marca 1905 roku, w parlamencie pruskim określony został cel gospodarczy pruskich lasów państwowych. Głównym celem gospodarstwa było osiągnięcie, wyrażonego w pieniądzu możliwie wysokiego czystego dochodu z lasu – renty leśnej. Taki kierunek polityki gospodarczej w polskich lasach państwowych zaboru pruskiego rzutował bezpośrednio na zasady i zadania urządzania tych lasów. Organizacja gospodarstwa leśnego w myśl tych zasad wymagała następujących opracowań: — stwierdzenia na podstawie pomiaru i szacunku oraz przedstawienia faktycznego stanu lasu, obejmującego powierzchnię, zasobność drzewostanów i spodziewany przyrost ich wartości użytkowej; — zestawienia planu gospodarczego z uwzględnieniem miejsca i czasu pobieranych użytków drzewnych oraz projektowanych pozostałych czynności gospodarczych; — stworzenia najkorzystniejszego, tzw. normalnego stanu lasu poprzez wybór: - 63 - • najkorzystniejszego • najkorzystniejszego wieku rębności; • najkorzystniejszego układu klas wieku przy preferowanym zrębowym gatunku drzewa; sposobie zagospodarowania. Przedstawione zasady i tendencje w zakresie urządzania i zagospodarowania lasów państwowych przetrwały bez poważniejszych zmian do wybuchu pierwszej wojny światowej. W okresie międzywojennym podstawowa zasada organizacji gospodarstwa leśnego polegała na podporządkowaniu jednemu resortowi gospodarczemu – Ministerstwu Rolnictwa, zarówno administracji lasów państwowych, jak i naczelnego organu ochrony lasu. Urządzanie lasów państwowych polegało na pomiarze geodezyjnym i na ewidencji składników majątkowych gospodarstwa leśnego oraz na zaprojektowaniu najważniejszych czynności technicznogospodarczych na okresy dziesięcioletnie. W 1815 roku przekazano je wysokiemu urzędnikowi pruskiemu, a w 1817 roku lasy puszczy stały się własnością Generalnej Dyrekcji Kasy Wdów. W roku 1827 włączono je do państwowego Nadleśnictwo Gozdowo w Jeziercach. Nadleśnictwo to w 1838 roku przeniesiono do Zielonki i nazwę jego zmieniono na Nadleśnictwo Zielonka. Od 1870 roku lasy Puszczy Zielonki były obiektem badawczym Niemieckich Leśnych Stacji Doświadczalnych w Eberswalde. Wśród badaczy zajmujących się obcymi gatunkami drzew bardzo eksponowane miejsce zajmowali prof. Denkelmann i prof. Schwappach, którzy pod koniec XIX wieku założyli wiele powierzchni doświadczalnych na terenie ówczesnych Niemiec. Swoje badania prowadzili między innymi na terenie nadleśnictw Grunheide (Zielonka) i Eckstelle (Kąty), czyli na obszarach należących dziś do Nadleśnictwa Łopuchówko. Dzięki właściwościom klimatu, a przede wszystkim gleb, tereny te zostały wybrane jako jedne z pierwszych w Niemczech w celach doświadczalnych. Począwszy od 1878 roku powstały tu pierwsze powierzchnie próbne nad obcymi gatunkami drzew. Zwykle były one małe, około 0,10 ha i obejmowały próby nad nw. gatunkami: jodła kaukaska i kalifornijska, daglezja - 64 - zielona, świerk sztywny, świerk sitkajski, sosna wejmutka, żywotnik olbrzymi, cyprysik Lawsona, jałowiec wirginijski, dąb czerwony, jesion szary, brzoza grabolistna, przeorzech gorzki, surmia wielkokwiatowa w 67 próbach na ogólnej powierzchni około 10 ha. W okresie zaboru pruskiego czterokrotnie prowadzono prace urządzeniowe, po raz ostatni w 1913 roku, natomiast pierwszy polski operat urządzeniowy wykonano w 1927 roku. Wcześniej, bo w 1925 roku, za sprawą starań profesorów J. Rivoliego i R. Biehlera, Minister Rolnictwa i Dóbr Państwowych wydał dekret zezwalający na korzystanie z lasów Nadleśnictwa Zielonka jako zaplecza terenowego Sekcji Leśnej Wydziału Rolniczo-Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego. Do 1945 roku lasy obecnego Nadleśnictwa Łopuchówko były w 60 % własnością prywatną, a w 40% państwową. Gospodarka w lasach prywatnych - majątkowych prowadzona na podstawie planów urządzania lasu przedstawiała dobry poziom, a lasów chłopskich słaby. Brak informacji dotyczących gospodarki niemieckiej w czasie drugiej wojny światowej. Natychmiast po wyzwoleniu Wielkopolski reaktywowano Nadleśnictwo Zielonka i Nadleśnictwo Kąty oraz utworzono nowe Nadleśnictwo Sierniki. W 1946 roku przeniesiono siedzibę Nadleśnictwo Zielonka do osady byłej domeny państwowej w Łopuchówku i na początku 1947 roku zmieniono jego nazwę na Nadleśnictwo Łopuchówko. Na przełomie lat 1945/46 sporządzono prowizoryczne tabele klas wieku i na ich podstawie ustalono etaty użytkowania przedrębnego i rębnego. W ciągu okresu powojennego zalesienia i odnowienia wykonywane były w sposób sztuczny, przede wszystkim poprzez sadzenie, rzadziej siew. W 1947 roku na podstawie porozumienia zawartego między Uniwersytetem Poznańskim a Dyrekcją Lasów Państwowych Okręgu Poznańskiego przekazano z Nadleśnictwa Łopuchówko część powierzchni (leśnictwa: Huta Pusta, Rakownia i część Boduszewa) do utworzonego Nadleśnictwa Doświadczalnego Zielonka Uniwersytetu Poznańskiego. Z dniem 1. 10. 1968 roku zmieniono nazwę Nadleśnictwo Sierniki na Nadleśnictwo Kakulin, by w 1973 roku włączyć je jako obręb do Nadleśnictwa Durowo (od 1977 w OZLP Piła). W 1972 roku, w ramach reorganizacji administracji Lasów Państwowych utworzono Nadleśnictwo Łopuchówko, w skład którego weszły cztery byłe nadleśnictwa jako obręby: - 65 - Obręb Biedrusko, Dziewicza Góra, Kąty, Łopuchówko - łącznie 27453 ha. W 1976 roku obręb Dziewicza Góra przekazano z Nadleśnictwa Łopuchówko do Nadleśnictwa Babki, w trzy lata później przekazano obręb Biedrusko do Nadleśnictwa Oborniki. Od 1.01.1979 roku granicę między nadleśnictwami Łopuchówko i Durowo oparto ściśle na granicy między województwami poznańskim i pilskim. Była to granica sztuczna, która dzieliła nie tylko jednolite kompleksy leśne, ale także oddziały. Z N-ctwa Durowo Obręb Kakulin i Obręb Durowo wyłączono część położoną w woj. poznańskim i jako Obręb Kakulin przekazano do N-ctwa Łopuchówko. Natomiast z N-ctwa Łopuchówko Obręb Kąty część położoną w woj. pilskim przekazano do N-ctwa Durowo. Kolejną zmianą zasięgu N-ctwo Łopuchówko, dokonaną przy okazji urządzenia lasu na stan z dnia 1.01. 1991 jest: powrót do Obrębu Kąty większej części powierzchni (856 ha) przekazanej w 1978 roku do Nadleśnictwa Durowo oraz przekazanie powierzchni (1357 ha) Obrębu Kakulin do Nadleśnictwa Durowo. Na rok 1995 przypada powołanie Nadleśnictwa Czerwonak w skład którego weszły obręby Biedrusko i Dziewicza Góra. Z dniem 1 września 2003 roku następuje włączenie Nadleśnictwa Czerwonak do Nadleśnictwa Łopuchówko, a następnie przekazanie obrębu Kakulin do Nadleśnictwa Durowo (01. 03. 2004 r.). W rezultacie ww. zmian, w ubiegłym okresie gospodarczym Nadleśnictwo Łopuchówko gospodarowało na łącznej powierzchni 25 800,83 ha. Tworzyły go następujące obręby leśne: Kąty …………….…. 5 837,43 ha Łopuchówko ………. 5 212,03 ha Biedrusko ………….. 9 892,74 ha Dziewicza Góra ….… 4 858,63 ha. - 66 - 3. Struktura użytkowania ziemi - kategorie użytkowania Lasy w naszej strefie klimatyczno-geograficznej są najbardziej naturalną formacją przyrodniczą. Są one dobrem ogólnospołecznym kształtującym jakość życia człowieka. Lasy stanowiąc niezbędny czynnik równowagi ekologicznej, są jednocześnie formą użytkowania gruntów, która zapewnia produkcję biologiczną przedstawiającą znaczną wartość rynkową. W Polsce w strukturze własnościowej lasów, która w ostatnim 10 leciu nie uległa istotnym zmianom, dominują lasy publiczne (82,2%), a wśród nich – lasy pozostające w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (78,2%). Na parki narodowe przypadają 2,0%, na lasy gminne – 0,9% oraz na pozostałe lasy publiczne – 1,1%. Lasy prywatne zajmują w Polsce 17,8% ogólnej powierzchni lasów, z czego na lasy osób fizycznych przypada 16,7, a na wspólnoty gminne, spółdzielnie, kościoły, związki wyznaniowe i zawodowe, organizacje społeczne oraz spółki prywatne przypada 1,1% omawianej powierzchni. Strukturę użytkowania gruntów będących w stanie posiadania Nadleśnictwa Łopuchówko według grup i rodzajów użytków, przedstawia zestawienie opracowane na podstawie Tabeli I planu u.l. na lata 2008-2017. - 67 - Struktura użytkowania gruntów Grupa i rodzaj użytku I. Lasy – razem: 1. grunty leśne zalesione Nadleśnictwa Łopuchówko: Powierzchnia [ha] 19 202,0288 18 244,0490 2 grunty leśne niezalesione 190,8973 3 grunty związane z gospodarką leśną 767,0825 II. Grunty zadrzewione i zakrzewione III. Grunty nie zaliczone do lasów 33,9400 4 858,7790 1. użytki rolne 556,3006 2. grunty pod wodami 137,9081 3. użytki ekologiczne 42,8278 4. tereny różne 5. grunty zabudowane i zurbanizowane 6. nieużytki Ogółem Nadleśnictwo Łopuchówko 3 623,6719 30,6414 467,4292 24 094,7478 Procentowy udział struktury użytkowanych gruntów w porównaniu z wybranymi jednostkami terytorialnymi (IBL, 2005) przedstawia tabela: - 68 - Jednostka Użytki rolne Lasy Pozostałe grunty i nieużytki Nadleśnictwo Łopuchówko 2,3 79,7 18,0 Obręb Kąty 3,3 93,2 3,5 Obręb Łopuchówko 3,4 93,5 3,1 Obręb Biedrusko 1,2 59,5 39,3 Obręb Dziewicza Góra 2,1 95,3 2,6 Województwo Wielkopolskie 63,5 25,6 10,9 RDLP Poznań 4,4 95,0 0,6 Lasy Państwowe 2,8 92,0 5,2 4. Ogólna charakterystyka głównych kompleksów leśnych Z Nadleśnictwem Łopuchówko sąsiaduje sześć nadleśnictw poznańskiej RDLP: od zachodu Nadleśnictwo Oborniki i Pniewy, od południa Konstantynowo i Babki, od wschodu Czerniejewo i Gniezno. Od północnego-wschodu i wschodu sąsiaduje z Nadleśnictwem Durowo (RDLP Piła). W zasięgu omawianego nadleśnictwa znalazła się położona centralnie pełna enklawa - Nadleśnictwo Doświadczalne Zielonka Akademii Rolniczej (obecnie Uniwersytetu Przyrodniczego) w Poznaniu, wchodzące w skład Leśnego Zakładu Doświadczalnego w Murowanej Goślinie. Nadleśnictwo Łopuchówko charakteryzuje się znacznym rozproszeniem tworzących je 106 kompleksów leśnych. Pod względem ilości kompleksów przeważają zdecydowanie niewielkie kompleksy o powierzchniach nie przekraczających 5 ha – jest ich łącznie 48. - 69 - Szczegółową charakterystykę liczby i wielkości kompleksów leśnych zawiera wzór nr 2: Obręb, Nadleśnictwo Wielkość kompleksu (ha) Liczba kompleksów Łączna powierzchnia (ha) 1 2 3 4 do 1,00 9 5.86 1,01–5,00 15 33.53 5,01–20,00 11 111.74 20,01–100,00 7 372.57 100,1–500,00 2 411.56 500,01–2000,00 2 2719.06 powyżej 2000,00 OGÓŁEM 1 47 2184.28 5838.60 do 1,00 5 1.41 1,01–5,00 5 11.90 5,01–20,00 4 47.54 20,01–100,00 1 24.00 100,1–500,00 0 0 500,01–2000,00 0 0 powyżej 2000,00 OGÓŁEM 1 16 5127.25 5212.10 Obręb Kąty Obręb Łopuchówko - 70 - Obręb, Nadleśnictwo Wielkość kompleksu (ha) Liczba kompleksów Łączna powierzchnia (ha) 1 2 3 4 do 1,00 2 0.57 1,01–5,00 5 11.61 5,01–20,00 4 43.50 20,01–100,00 8 333.45 100,1–500,00 3 570.65 500,01–2000,00 0 0 powyżej 2000,00 OGÓŁEM 1 23 8932.94 9892.72 do 1,00 1 0.37 1,01–5,00 7 20.22 5,01–20,00 4 50.23 20,01–100,00 8 363.80 100,1–500,00 1 100.29 500,01–2000,00 2 2616.50 powyżej 2000,00 OGÓŁEM 0 23 0 3151.41 do 1,00 16 7.96 1,01–5,00 32 77.55 5,01–20,00 23 253.03 20,01–100,00 24 1093.83 100,1–500,00 5 830.14 500,01–2000,00 3 4092.13 powyżej 2000,00 3 17740.19 Obręb Biedrusko Obręb Dziewicza Góra Nadleśnictwo - 71 - Obręb, Nadleśnictwo Wielkość kompleksu (ha) Liczba kompleksów Łączna powierzchnia (ha) 1 2 3 4 106 24094.83 OGÓŁEM 5. Dominujące funkcje lasów Nowoczesną koncepcję rozwoju gospodarczego społeczeństwa, łączącą postęp gospodarczy i socjalny z zachowaniem walorów środowiska naturalnego, przyjęto nazywać ekorozwojem albo rozwojem zrównoważonym. Według dokumentów Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych (UNEP) – Polska jest jego członkiem – zrównoważony rozwój to taki przebieg nieuchronnego i pożądanego rozwoju gospodarczego, który nie narusza w sposób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka, nie prowadzi do degradacji biosfery naszej planety, który godzi prawa przyrody, ekonomii, natury i kultury. Ekorozwój jest rozwojem trwałym i zrównoważonym, w którym postęp społecznogospodarczy będzie uwzględniał uwarunkowania przyrodnicze i zakładał ochronę podstawowych procesów ekologicznych, a procesy te zachodzą we wzajemnych związkach pomiędzy światem roślin i zwierząt, a ich środowiskiem życia. Idea rozwoju zrównoważonego jest od dawna znana w naszym kraju w kręgach przyrodniczych, wśród specjalistów zagospodarowania przestrzennego i wśród leśników. W latach 80 tych ubiegłego wieku głównym propagatorem ekorozwoju był Polski Klub Ekologiczny, a od 1991 roku idea ta stała się myślą przewodnią uchwalonej przez Sejm RP Polityki Ekologicznej Państwa. Lasy spełniają, w sposób naturalny lub w wyniku działań człowieka, różnorodne funkcje. Podstawowe z nich to: — funkcje ekologiczne (ochronne): korzystny wpływ lasów na kształtowanie klimatu, skład chemiczny powietrza, regulację obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałanie powodziom, lawinom i osuwiskom, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem, zachowanie potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków i ekosystemów, a także - 72 - różnorodność krajobrazu i lepsze warunki produkcji rolniczej; — funkcje produkcyjne (gospodarcze): zdolność do ciągle powtarzającego się procesu produkcji biomasy, co umożliwia trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z lasu, w tym użytków gospodarki łowieckiej, a w konsekwencji uzyskiwanie dochodów ze sprzedaży towarów i usług oraz zasilanie podatkiem budżetu państwa i budżetów samorządów lokalnych; — funkcje społeczne: kształtują korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa, wzbogacają rynek pracy, wzmacniają obronność kraju, zapewniają rozwój kultury, nauki oraz edukacji ekologicznej społeczeństwa. Podstawową zasadą współczesnej gospodarki leśnej jest trwałe zachowanie wielofunkcyjnego charakteru lasów. Obowiązująca od 1992 roku ustawa o lasach zmieniła dotychczasową hierarchię ważności funkcji lasów i jako jedna z pierwszych w Europie zrównała wartości środowiskotwórcze i ogólnospołeczne lasów z funkcją produkcyjną i surowcową. Rozwój cywilizacyjny generuje rosnące zapotrzebowanie na świadczenie przez lasy na rzecz społeczeństwa rozlicznych pozaprodukcyjnych (społecznych) funkcji lasu, w tym: ekologicznych, rekreacyjnych i zdrowotnych. Funkcje te, mające charakter świadczeń publicznych gospodarstwa leśnego, zyskują coraz bardziej na znaczeniu, a ich wartość jest kilkakrotnie większa od wartości funkcji produkcyjnej. 5.1. Podział lasów na kategorie ochronności Szczegółową lokalizację i powierzchnię poszczególnych kategorii ochronności lasów Nadleśnictwa Łopuchówko przyjęto na podstawie decyzji Ministra Środowiska z dnia 16 lipca 2001 roku (zn. spr. BOA-lplo-182/1623/2001), uznającej lasy ochronne Nadleśnictwa Czerwonak oraz decyzji Ministra Środowiska z dnia 9 kwietnia 2002 roku (zn. spr. BOA-lplo70/772/2002), uznającej lasy ochronne Nadleśnictwa Łopuchówko. Powierzchnia leśna według poszczególnych kategorii ochronności przedstawia się - 73 - następująco: Kategoria ochronności Obręb leśny Kąty Łopuchówko Biedrusko Dziewicza Góra N- ctwo Lasy ochronne: - lasy glebochronne 931,16 619,06 11,47 - lasy wodochronne 672,68 218,01 627,20 847,98 2365,87 - lasy cenne fragmenty rodzimej przyrody 75,70 33,91 18,12 50,64 178,37 - lasy ostoje zwierząt chronionych 64,05 11,38 102,28 0 177,71 - lasy nasienne wyłączone z użytkowania 8,24 2,40 1502,75 - lasy w granicach miast i w odległości do 10 km 62,58 - lasy na stałych powierzchniach doświadczalnych i badawczych 5,30 70,52 1561,69 1513,39 1908,80 1971,38 1,00 76,82 - lasy obronne 1006,69 1006,69 - uszkodzone przez przemysł 1644,45 1644,45 Razem lasy ochronne 1819,71 955,28 4912,24 2808,42 10496,37 Ogólna powierzchnia lasów ochronnych Nadleśnictwa Łopuchówko wynosi 10496,37 ha, co stanowi 59,9 % powierzchni leśnej. Powierzchnie lasów ochronnych określone w planie urządzenia lasu dla nadleśnictwa i dla poszczególnych obrębów są zgodne z ww. decyzjami. Rezerwat przyrody Żywiec Dziewięciolistny położony jest na terenie leśnictwa Boduszewo; - 74 - zajmuje oddział 93i wraz z drogą leśną (0,11 ha) o łącznej powierzchni 10,51 ha. Rezerwat został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 16 września 1974 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 32/74 pod pozycją 194. Rezerwat przyrody Gogulec znajduje się w oddziale 181h,k,l,m leśnictwa Złotkowo na łącznej powierzchni 5,29 ha. Został on ustanowiony na podstawie Rozporządzenia Nr 41/2001 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 7 listopada 2001 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody (Dz. Urz. Woj. Wlkp. 140, poz. 2795). Rezerwat przyrody Las Mieszany w Nadleśnictwie Łopuchówko zajmuje oddział 201h,i z liniami i drogami leśnictwa Dąbrówka na łącznej powierzchni 10,83 ha. Rezerwat ten został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 14 września 1962 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 81/1962 pod pozycją 382. Rezerwat przyrody Klasztorne Modrzewie kolo Dąbrówki Kościelnej położony jest w oddziale 199a,b leśnictwa Dąbrówka na łącznej powierzchni 6,20 ha. Został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 14 września 1962 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 81/1962 pod pozycją 381. Rezerwat przyrody Buczyna znajduje się na terenie leśnictwa Buczyna, w oddziale 124a,b wraz z liniami i drogami na łącznej powierzchni 15,75 ha. Powierzchnia rezerwatu w zarządzie Nadleśnictwa wynosi 15,71 ha, ponieważ w jego granicach znajduje się 0,04 ha drogi obcej – publicznej, nie będącej w stanie posiadania Nadleśnictwa Łopuchówko. Rezerwat został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 4 lutego 1958 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 18, pod pozycją 119. - 75 - Rezerwat przyrody Śnieżycowy położony jest w oddziałach 210l, 211a, 218o, Jar 219f,g leśnictwa Uchorowo na łącznej powierzchni 9,27 ha (w tym 0,04 ha przypada na drogę leśną w oddz. 210). Rezerwat ten został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 26 marca 1975 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 11/1975 pod pozycją 64). Rezerwat przyrody Meteoryt Morasko położony jest się na terenie leśnictwa Morasko; zajmuje oddziały 243d-h, j-k, n-p oraz 247b-m wraz z drogami na łącznej powierzchni 54,28 ha. Rezerwat ten został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 24 maja 1976 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 24 pod pozycją 108. 6. Porównanie wybranych cech taksacyjnych drzewostanów Wybrane cechy taksacyjne drzewostanów obrębów leśnych i łącznie Nadleśnictwa Łopuchówko w porównaniu z analogicznymi, przeciętnymi cechami drzewostanów: — w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu, — w Lasach Państwowych zestawiono w zestawieniu tabelarycznym – wzór nr 1a: Jednostka Przeciętny wiek Przeciętna zasobność m3 / ha pow. zalesionej Przeciętny przyrost Udział siedlisk borowych Powierzchnio wy udział gatunków iglastych lat m3 brutto/ha m3/ha % % Obręb Kąty 62 257 4,14 12,2 513 Obręb Łopuchówko 62 284 4,58 15,4 714 - 76 - Jednostka Przeciętny wiek Przeciętna zasobność m3 / ha pow. zalesionej Przeciętny przyrost Udział siedlisk borowych Powierzchnio wy udział gatunków iglastych lat m3 brutto/ha m3/ha % % Obręb Biedrusko 62 246 3,97 15,1 619 Obręb Dziewicza G. 62 267 4,31 33,6 802 Nadleśnictwo Łopuchówko 62 263 4,24 17,3 64,2 RDLP w Poznaniu* 58 209 3,60 62,8 79,7 Lasy Państwowe** 60 229 3,82 55,9 79,0 * Dane według stanu na 31. 12. 2006 r. (źródło: BULiGL, GUS). ** Dane według stanu na 1. 1. 2006 r. (źródło: BULiGL, GUS). - 77 - 7. Nadleśnictwo w krajowej sieci ekologicznej ECONET i NATURA 2000 Kraje Wspólnoty Europejskiej, podejmując działania zmierzające do integracji współpracy w dziedzinie ochrony przyrody, wystąpiły z inicjatywą utworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej – EECONET (European Ecological Network). EECONET stanowi sieć obszarów, których walory stanowią o dziedzictwie przyrodniczym Europy; obszary te są powiązane przestrzennie i funkcjonalnie oraz objęte są różnymi, wzajemnie się uzupełniającymi, formami ochrony przyrody. Koncepcja ta jest próbą integracji w jeden system przestrzenny i organizacyjny różnych krajowych systemów ochrony przyrody oraz międzynarodowych obiektów wyróżnionych na mocy Konwencji Bońskiej i Konwencji Berneńskiej, zgodnie z przyjętymi międzynarodowymi kryteriami i standardami. Tworzeniu EECONET towarzyszyła zasada, że ogólne cele i struktura sieci są ustalane w skali Europy, natomiast zróżnicowanie przyrodnicze kontynentu będzie wyrażone w kontekście krajowych i regionalnych systemów ochrony przyrody. Jest to próba połączenia w spójny, paneuropejski system tych obszarów, których walory przyrody i powiązania ekologiczne stanowią istotę dziedzictwa przyrodniczego Europy. Proces integracji struktur politycznych w Europie otworzył krajom Europy Środkowej i Wschodniej drogę do zintegrowania ich krajowych systemów ochrony przyrody z siecią EECONET. Inicjatorem tego procesu jest Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN), która w ramach Krajowego Planu Ochrony Przyrody (NNP), realizowanego w Polsce, Czechach, Słowacji i na Węgrzech, zapoczątkowała w tych krajach szeroko zakrojone prace analityczne i planistyczne nad rozszerzeniem struktury przestrzennej sieci. Realizowany w Polsce projekt NNP podzielony został na dwa etapy. Pierwszy z nich polegał na stworzeniu koncepcji przestrzennej polskiej części Europejskiej Sieci Ekologicznej – ECONET-PL. Drugi etap dotyczył opracowania zasad gospodarowania w tej sieci i wskazania systemu organizacyjnego oraz instrumentów prawnych pozwalających na ochronę walorów przyrodniczych. Krajową sieć ECONET-PL tworzą: - 78 - — obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym, — obszary węzłowe o znaczeniu krajowym, w obrębie których wyróżniono biocentra i strefy buforowe, — korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym, — korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym. Obszar węzłowy to jednostka ponadekosystemalna, wyróżniająca się z otoczenia bogactwem ekosystemów o charakterze zbliżonym do naturalnego, seminaturalnych i antropogenicznych, ekstensywnie użytkowanych, bogatych w gatunki roślin i zwierząt specyficznych dla tradycyjnych agrocenoz. Obszary węzłowe odznacza duża różnorodność gatunkowa oraz różnorodność form krajobrazowych i siedliskowych; są one także ważnymi ostojami dla gatunków rodzimych i wędrownych, w tym – rzadkich i zagrożonych wyginięciem. Wyróżnione w jego obrębie biocentra, które stanowią obszary nagromadzenia największych walorów przyrodniczych, otoczone są strefami buforowymi, które mają wyróżniające się walory, ale nie tak wysokie, jak walory biocentrów. Strefy buforowe określają zasięg przestrzennych powiązań funkcjonalnych, biotycznych i abiotycznych w całym obszarze węzłowym. Korytarz ekologiczny to struktura przestrzenna, która umożliwia rozprzestrzenianie się gatunków pomiędzy obszarami węzłowymi oraz terenami do nich przyległymi. Aktualnie wyznaczono obszary rangi krajowej i międzynarodowej, rozpoznano obszary węzłowe i korytarze ekologiczne, sporządzono listy gatunków ginących, zagrożonych wyginięciem, zagrożonych i rzadkich. Wykonano również waloryzację ostoi wybranych gatunków, miejsc tarła ryb, zimowisk nietoperzy, pierzowisk ptaków oraz tras ich migracji. Syntetyczne wyniki przeprowadzonych badań oraz szczegółowe omówienie tematu zawiera publikacja pod redakcją Anny Liro: Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET POLSKA. ECONET-PL tworzy spójny przestrzennie system obszarów chronionych, których walory przyrodnicze mają najwyższą rangę krajową i międzynarodową – są one wzajemnie zintegrowane funkcjonalnie i przestrzennie siecią powiązań przyrodniczych (korytarze ekologiczne). - 79 - Na szczególne podkreślenie zasługuje włączenie do tworzonej sieci ECONET-PL parków narodowych oraz rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych, które wskazują na wysokie walory przyrodnicze obszarów i ich rangę. Część obszarów chronionego krajobrazu i niektóre parki krajobrazowe i rezerwaty znalazły się w sieci korytarzy ekologicznych (o randze europejskiej i krajowej). Sieć ECONET-PL pokrywa 46 % powierzchni kraju. Składa się ona z obszarów węzłowych i łączących je korytarzy ekologicznych, wyznaczonych na podstawie takich kryteriów jak naturalność, różnorodność, reprezentatywność, rzadkość i wielkość. Wyznaczono tu 78 obszarów węzłowych (46 międzynarodowych i 32 krajowe), które razem obejmują 31 % powierzchni kraju oraz 110 korytarzy ekologicznych (38 międzynarodowych i 72 krajowe), które razem obejmują 15 % powierzchni kraju. Sieć ECONET zawiera w sobie zarówno obszary prawnie chronione (parki narodowe i krajobrazowe oraz rezerwaty), jak również ostoje przyrody CORINE lub ważne ostoje ptaków, które najczęściej są wbudowane w najcenniejsze fragmenty obszarów węzłowych jako biocentra (regionalne i lokalne). Na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko zlokalizowany jest jeden obiekt sieci ECONET-PL obszar węzłowy o znaczeniu krajowym – 06 K Obszar Pojezierza Gnieźnieńskiego. Syntetyczna (a zatem bardzo skrótowa) charakterystyka tego obszaru (za A. Liro: Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Polska, 1995) przedstawia się następująco: Charakterystyka Obszaru Pojezierza Gnieźnieńskiego Powierzchnia zasięgu ........................ 748 km2 Położenie geograficzne: Podprowincja .............. Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion ............... Pojezierze Wielkopolskie - 80 - Położenie biogeograficzne: Dział ........................... Brandenbursko-Wielkopolski Krainy ........................... Środkowowielkopolska, Notecko-Lubuska. Województwo: ………. wielkopolskie. Charakterystyka krajobrazowo-siedliskowa: — krajobrazy fizycznogeograficzne: pagórkowaty pojezierny, równin morenowych, den dolin; — główne typy siedlisk: grąd środkowoeuropejski, bór mieszany, żyzna buczyna pomorska, łęg wierzbowo-topolowy, łęg olszowo-jesionowy, jeziora eutroficzne. Zachowane zbiorowiska naturalne i półnaturalne: łęg wiązowo-jesionowy (Fraxino-Ulmetum), grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum), buczyna pomorska (Melico-Fagetum), szuwary właściwe (Phragmition), szuwary wielkoturzycowe (Magnocaricion), szuwar kłociowy (Cladietum marisci), kwaśne łąki turzycowe (Carici-Agrostietum caninae), torfowiska mszysto-turzycowe i mszary (Scheuchzerietalia palustris), zbiorowisko mszarne (Sphagnetum magellanici). Charakterystyka gatunkowa fauny Obszaru Pojezierza Gnieźnieńskiego: AVES – PTAKI: Circus pygargus – błotniak łąkowy, Porzana porzana – kropiatka, Porzana parva – zielonka. - 81 - Charakterystyka gatunkowa flory Obszaru Pojezierza Gnieźnieńskiego: Gatunki wymagające ochrony międzynarodowej: Aldrovanda vesiculosa – aldrowanda pęcherzykowata, Larix polonica – modrzew europejski. Gatunki w Polsce zagrożone wyginięciem: Lycopodium inundatum – widłaczek torfowy Gatunek na krańcach zasięgu: Cladium mariscus – kłoć wiechowata. Cytowane wyżej gatunki roślin i zwierząt dotyczą całości Obszaru Pojezierza Gnieźnieńskiego; na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko występuje jedynie część z prezentowanych wyżej gatunków. NATURA 2000 jest obecnie najbardziej kompleksową i najlepiej legislacyjnie i politycznie przygotowaną europejską siecią ekologiczną, mającą na celu zapewnienie ekosystemom trwałej egzystencji. Ochronę przyrody kontynentu uznano za jedno z głównych zadań w Europie jeszcze w latach siedemdziesiątych ub. wieku, kiedy tworzono międzynarodowe podstawy prawne ochrony zagrożonych gatunków i ich siedlisk, przyjmując Konwencję o ochronie europejskiej dzikiej fauny i flory oraz siedlisk naturalnych, czyli Konwencję Berneńską (1979) i Dyrektywę Ptasią (1979). Następnym ważnym krokiem było przyjęcie Dyrektywy Siedliskowej (1992), która zobowiązuje kraje członkowskie Unii Europejskiej do wyznaczenia sieci NATURA 2000. Celem utworzenia cytowanej wyżej sieci jest zoptymalizowanie działań na rzecz zachowania - 82 - dziedzictwa przyrodniczego Europy. Realizacja tego celu jest jednym z najważniejszych wyzwań w sferze ochrony przyrody w Unii Europejskiej. Oznacza bowiem konieczność współdziałania wielu instytucji, pokonania niedostatku wiedzy o krajowych zasobach różnorodności przyrodniczej, uzyskania społecznej akceptacji proponowanych do ochrony obszarów i mobilizacji znacznych środków finansowych. Koncepcja sieci opiera się na tradycyjnych metodach ochrony (ochrona obszarowa i gatunkowa). Zastosowanie określonej metodyki wyznaczania elementów sieci, wprowadzenie odpowiedzialności krajów za zachowanie ich wartości przyrodniczych oraz wprowadzenie w organizację i funkcjonowanie sieci zasady integracji ochrony przyrody z działalnością gospodarczą i kulturalną człowieka powinny zwiększyć efektywność działań ochronnych. Należy podkreślić, że jednym z warunków zapewnienia skutecznej ochrony jest uczestnictwo społeczności lokalnych w tworzeniu sieci, zgodnie z zasadami określonymi we wspomnianych dyrektywach: — 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków, zwanej Dyrektywa Ptasią (DP), uchwalonej 2 kwietnia 1979 roku; — 92/43/EWG o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory, zwanej Dyrektywa Siedliskową (DS), uchwalonej 21 maja 1992 roku. Te dwa akty prawne stanowią prawną podstawę ochrony europejskiej fauny i flory. Związane są z nimi liczne uzupełniające regulacje prawne, mechanizmy finansowania, procedury realizacji oraz prace ekspertów zajmujących się rozwojem metodyki tworzenia systemu NATURA 2000. Dyrektywa Ptasia o ochronie dziko żyjących ptaków (Directive on the Conservation of Wild Birds) w obrębie Wspólnoty Europejskiej jest deklaracją sygnatariuszy, iż będą oni ściśle wywiązywać się z określonych przez nią celów. Podejmą niezbędne działania legislacyjne, ochronne, kontrolne i monitoringowe dla realizacji jej zapisów. Cele Dyrektywy to: ochrona - 83 - i zachowanie wszystkich populacji ptaków naturalnie występujących w stanie dzikim, prawne uregulowanie handlu i pozyskiwania ptaków łownych oraz przeciwdziałanie pewnym metodom ich łapania i zabijania. Dyrektywa Ptasia składa się z 19 artykułów i 5 załączników, które precyzują metody jej realizacji. Jednocześnie sygnatariusze deklarują, że podobnie potraktowane zostaną gatunki migrujące nie wymienione w Załączniku I i miejsca ich okresowego pobytu (zlotowiska, pierzowiska). Dyrektywa Ptasia ma być stosowana z uwzględnieniem nie tylko obszarów lądowych czy wodno-błotnych o międzynarodowym znaczeniu, ale także obszarów morskich. Kraje członkowskie są zobligowane do wytypowania ostoi ptaków, które określa się mianem obszarów specjalnej ochrony OSO (Special Protection Areas, SPAs). Włącza się je do sieci NATURA 2000 w taki sposób, aby tworzyły w efekcie spójną i odpowiednio zróżnicowaną sieć wzajemnie uzupełniających się ostoi spełniających wymagania ochrony wszystkich priorytetowych gatunków ptaków. Do realizacji Dyrektywy Ptasiej postulowane są następujące działania: — tworzenie obszarów chronionych; — wdrażanie zasad zrównoważonego gospodarowania w ostojach ptaków i ich otoczeniu, zgodnych z ich potrzebami życiowymi; — naturalizacja bądź odtwarzanie przekształconych siedlisk; — kontrola przestrzegania prawa i ustalenie zasad eksploatacji populacji ptaków łownych. Zgodnie z założeniami Dyrektywy Ptasiej ustanowiono kompleksowy program ochrony dzikich ptaków osiadłych i wędrownych oraz ich siedlisk. Państwa członkowskie ponoszą ogólną odpowiedzialność za utrzymanie populacji wszystkich gatunków. Wykaz tych gatunków wymieniono w Załączniku I. Są to gatunki wymierające lub zagrożone przez zmiany ich biotopów, gatunki rzadkie oraz inne wymagające ochrony ze względu na charakter siedlisk. W Polsce nazywa się je gatunkami specjalnej troski. Państwa członkowskie muszą wskazać obszary będące ich siedliskami; przede wszystkim dotyczy to obszarów podmokłych. Dyrektywa Siedliskowa o ochronie naturalnych siedlisk fauny i flory (Directive on the - 84 - Conservation of Natural Habitats of Wild Fauna and Flora) ma na celu zachowanie różnorodności biologicznej w obrębie terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej. Dyrektywa składa się z 27 artykułów oraz 6 załączników, które odnoszą się do strony prawnej, finansowej i przyrodniczej (naukowej) sieci NATURA 2000. Tematycznie omawiany dokument jest podzielony na dwie części: artykuły od 3 do 9 włącznie odnoszą się do ochrony siedlisk, zaś artykuł 12 i następne dotyczą zachowania gatunków. Z gatunków wymienionych w wykazie roślin „będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których pozyskiwanie ze stanu dzikiego i eksploatacja może podlegać działaniom w zakresie zarządzania” na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko występują: widłak jałowcowaty – Lycopodium annotinum widłak goździsty – Lycopodium clavatum torfowce – Sphagnum sp. chrobotki – Cladonia sp. Nie należy dopuszczać do pozyskiwania torfowców ze stanu dzikiego, z uwagi na ich udział w cennych fitocenozach. Mimo, iż zajmują one niewielkie areały – mają istotne znaczenie dla funkcjonowania cennych ekosystemów torfowiskowych. Zasoby fauny podlegające regulacjom Dyrektywy Siedliskowej W obrębie badanego terenu miejscami szczególnie ważnymi z punktu widzenia tej Dyrektywy są tereny, na obszarze których bytują gatunki ujęte w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej. Załącznik II traszka grzebieniasta – Triturus cristatus kumak nizinny – Bombina bombina wydra – Lutra lutra bóbr europejski – Castor fiber Załącznik IV - 85 - grzebiuszka ziemna – Pelobates fuscus ropucha zielona – Bufo viridis ropucha paskówka – Bufo calamita żaba jeziorkowa – Rana lessonae żaba moczarowa – Rana arvalis Załącznik V rzekotka drzewna – Hyla arborea żaba śmieszka – Rana ridibunda żaba wodna – Rana esculenta kuna leśna – Martes martes. Gatunki te objęte są w Polsce ochroną prawną. Prawie w każdym z istniejących obszarów chronionych występuje przynajmniej jeden z wymienionych gatunków. Podstawowym celem sieci NATURA 2000 jest utworzenie spójnego systemu obszarów chronionych na całym terytorium Wspólnoty Europejskiej, która zapewni warunki do zachowania pełnego dziedzictwa przyrodniczego krajów Unii Europejskiej. W skład sieci wchodzą: — obszary specjalnej ochrony (OSO) ptaków zidentyfikowane na podstawie dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków (Special Protection Areas, SPAs); — specjalne obszary ochrony (SOO) wyselekcjonowane na podstawie dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Special Areas of Conservation, SACs). Utworzenie sieci obszarów chronionych ma sprzyjać zachowaniu miejsc występowania zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, odbudowie liczebności populacji do poziomu gwarantującego ich trwałość. Zostanie to osiągnięte przez zachowanie siedlisk przyrodniczych (biotopów) wymienionych w Załączniku I do Dyrektywy Siedliskowej oraz siedlisk gatunków wymienionych w Załączniku II do Dyrektywy Siedliskowej i gatunków ptaków, których - 86 - siedliska chronione są na podstawie Dyrektywy Ptasiej. Do ważnych zadań Dyrektywy Siedliskowej należy także przywracanie utraconych walorów siedliskom, które pełniły lub powinny pełnić rolę ważnego ogniwa w strukturze sieci. Celem funkcjonowania sieci będzie utrzymanie lub restauracja siedlisk i gatunków w ich naturalnym zasięgu. Zgodnie z Dyrektywą Siedliskową państwa członkowskie mają obowiązek: — wyznaczyć zgodnie z przyjętymi kryteriami obszary o znaczeniu wspólnotowym (OZW), aby mogły być następnie objęte systemem ochrony; — określić rodzaj działań ochronnych, a tam gdzie to będzie konieczne, opracować plany ochrony, uwzględniające uwarunkowania społeczne i gospodarcze występujące na danym terenie oraz w jego otoczeniu; — przeprowadzać ocenę skutków oddziaływania na elementy sieci NATURA 2000 planów lub przedsięwzięć, które mogą w istotny sposób zagrozić walorom przyrodniczym danej ostoi przyrody; — zarządzać obszarami będącymi pod ochroną, uwzględniając wyniki monitorowania efektów ochrony siedlisk i populacji gatunków na obszarach sieci NATURA 2000; — prowadzić sprawozdawczość, która obejmowałaby ocenę postępów we wdrażaniu Dyrektywy Siedliskowej i Ptasiej oraz ocenę stosowania krajowych przepisów. Państwa członkowskie powinny również podejmować starania zmierzające do poprawy spójności sieci poprzez utrzymywanie, rozbudowywanie i odtwarzanie elementów krajobrazu mogących stanowić łączniki między ogniwami sieci czyli korytarze ekologiczne. Ochrona przyrody stoi u podstaw aktów prawnych, których przestrzeganie deklarujemy jako pełnoprawny członek Unii Europejskiej. Trzeba przypomnieć, iż do obecnego kształtu wspomnianych aktów prawnych w znaczącym stopniu przyczynili się polscy przyrodnicy biorący udział w tworzeniu pierwszych międzynarodowych instytucji ochrony przyrody. Dlatego realizując w Polsce Dyrektywę Siedliskową, wprowadzać będziemy w życie idee, których współtwórcami byli również polscy przyrodnicy. - 87 - Obszary NATURA 2000 w Polsce Polska jako przyszły członek Wspólnoty Europejskiej przystąpiła już w 2000 roku do prac nad siecią NATURA 2000. Zgłoszona wstępnie powierzchnia obszarów omawianej sieci wyniosła 41 817 km2, co stanowiło 13,4 % powierzchni kraju. W stosunku do wstępnej listy, liczba aktualnie proponowanych obszarów zmniejszyła się w wyniku połączenia niektórych sąsiadujących ze sobą obszarów o podobnym charakterze. Jako materiał wyjściowy wykorzystano bazę danych CORINE. Struktura bazy CORINE została gruntownie przebudowana, przygotowano kilka pomocniczych baz słownikowych umożliwiających uniwersalne kodowanie informacji. Uzyskane w ten sposób dane zostały zaktualizowane w oparciu o dostępną literaturę. Przyjęto koncepcję zakładającą mniej obszarów, ale dużych i o wysokiej bioróżnorodności, rozumianej w tym przypadku jako duża liczba siedlisk i gatunków z załączników DS i DP. Taką koncepcję uzasadnia stan zachowania przyrody naszego kraju. Ponad 90 % rad gmin na terenie których zaproponowano utworzenie obszarów naturowych, wypowiedziało się przeciwko włączeniu do sieci NATURA 2000 obszarów leżących na terenach własnych gmin. Z terenu leżącego w granicach Nadleśnictwa Łopuchówko do sieci NATURA 2000 zgłoszony do Komisji Europejskiej został specjalny obszar ochrony SOO (Dyrektywa Siedliskowa) o nazwie Biedrusko (PLH 300001) leżący administracyjnie na terenie gmin: Suchy Las, Oborniki Wlkp., Murowana Goślina i Poznań. Ostoja Biedrusko Powierzchnia 9956,38 ha Kod obszaru PLH 300001 Typ ostoi – B - 88 - Ogólna charakterystyka obszaru (ważniejsze): starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion - 5 % zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) – 7,5% ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) – 7,5% grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio Carpinetum, Tilio Carpinetum) –7,5% łęgi wierzbowe, topolowe i jesionowe – 5,0% ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia) – 5,0%. Klasy siedlisk: grunty orne ……..…….…….… 6% lasy iglaste ………………..…. 19% lasy liściaste ……………....… 18% lasy mieszane ……….…....…. 24% lasy w stanie zmian …………. 11% łąki i pastwiska ………….…… 2% naturalne murawy ………..…. 18% roślinność rozproszona ….….... 1% tereny rolnicze ……………….. 1% Opis obszaru Długotrwałe (blisko 100 letnie) wyłączenie obszaru wojskowego poligonu spod tradycyjnych form wpływu człowieka na środowisko doprowadziło do wykształcenia się tu specyficznych warunków siedliskowych zapewniających duże zróżnicowanie flory i fauny. Ostoja ma duże znaczenie dla ochrony różnorodności biologicznej i stanowi specjalny obszar ochrony siedlisk (OSO). Ostoja ta obejmuje teren poligonu Biedrusko, położona jest w sąsiedztwie Poznania, na północ od miasta, nad rzeką Wartą, na jej lewym brzegu. Na terenie poligonu znajduje się wiele - 89 - obiektów fortyfikacyjnych wybudowanych przez Niemców – wieże obserwacyjne z początku XX wieku oraz schrony z czasów II wojny światowej. Charakterystyczną cechą jest sieć licznych rowów z okresowo zanikającą wodą. Do najcenniejszych należy modelowo zachowany kompleks starorzeczy nadwarciańskich w okolicy Gołębowa. Występuje tu chrząszcz o priorytetowym znaczeniu dla ochrony przyrody w Europie – żyjący na starych i spróchniałych drzewach próchnojad – pachnica dębowa (Osmoderma eremita), uważana za relikt lasów pierwotnych. Ostoja obejmuje także park podworski w Radojewie z dobrze wykształconymi łęgami zboczowymi. Obszar ten charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu. Pod względem budowy geomorfologicznej można wyodrębnić trzy główne jednostki. W części południowej dominują wzniesienia moreny czołowej, część centralna to pofałdowana wysoczyzna morenowa. Od północnego wschodu i wschodu ostoję przecina Poznański Przełom Warty – południkowy odcinek doliny rzecznej powstały przez przekształcenie rynny polodowcowej. Dno doliny pokryte jest holoceńskimi utworami aluwialnymi, zaś wyższe tarasy charakteryzują się budową piaszczysto-żwirową. Roślinność centralnej części poligonu zdominowana jest przez rozległe połacie muraw psammofilnych oraz zarośla i czyźnie. Występują one w kompleksie przestrzennym z psiarami, wrzosowiskami oraz łąkami ziołoroślowymi. Lasy występują w centralnej, południowej i zachodniej części ostoi. Przyroda ostoi Biedrusko, z uwagi na długotrwałą izolację od niektórych form działalności ludzkiej, ma charakter unikalny w skali regionu. Bogactwo flory i fauny należy do najwyższych w Wielkopolsce. Stwierdzono tu występowanie 18 rodzajów siedlisk z załącznika I i 7gatunków zwierząt z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Nagromadzenie stanowisk roślin zagrożonych w skali regionu i całego kraju, a także znaczący udział ważnych siedlisk, nadaje ostoi wysoką rangę pod względem znaczenia dla ochrony bioróżnorodności. Na uwagę zasługują storczyki: kukawka, kukułka krwista i szerokolistna, kruszczyk błotny, - 90 - listera jajowata. Ponadto rosną tu goździk pyszny, kosaciec syberyjski, pełnik europejski i wilżyna ciernista. Potencjalne zagrożenia stanowić mogą: rozwój miasta Poznania w kierunku północnym, planowana rozbudowa sieci komunikacyjnej, bliskie sąsiedztwo składowiska śmieci w Morasku, składowanie odpadów toksycznych na terenie poligonu, niekontrolowane zalesianie łąk i muraw oraz zmiana sposobu użytkowania terenu. Znaczna część ostoi znajduje się w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Biedrusko Istnieją tu dwa rezerwaty przyrody: Gogulec chroniący dobrze zachowane torfowisko przejściowe i Śnieżycowy Jar – chronione miejsce masowego występowania rzadkiej na niżu śnieżycy wiosennej. Struktura własnościowa Zdecydowana przewaga własności Skarbu Państwa: Wojsko Polskie (poligon artyleryjski – Garnizon Biedrusko) i Nadleśnictwo Łopuchówko. Obecnie teren poligonu podlega Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych w Poznaniu. Jest głównym obiektem szkoleniowym, na którym ćwiczą pododdziały wojsk pancernych, zmechanizowanych, rozpoznawczych i logistycznych. Ponadto ćwiczenia odbywają pododdziały artylerii, wojsk obrony powietrznej i innych rodzajów wojsk i służb. Drugim, dla odmiany ptasim, obszarem Nadleśnictwa Łopuchówko jest obszar specjalnej ochrony OSO o nazwie Dolina Samicy (PLB 300013) leżący administracyjnie na terenie gmin Rokietnica i Oborniki Wlkp. Obszar ten zgłoszony został z inicjatywy organizacji pozarządowych (Shadow List). Dolina Samicy Powierzchnia 2390,98 ha Kod obszaru PLB 300013 - 91 - Typ ostoi – A Ogólna charakterystyka obszaru (ważniejsze): Ptaki z Załącznika II Dyrektywy Ptasiej: bąk – Botaurus stellaris bączek – Ixobrychus minutus bocian biały – Ciconia ciconia gęś białoczelna – Anser albifrons podgorzałka – Aythya nyroca kania ruda – Milvus milvus błotniak stawowy – Circus aeruginosus błotniak łąkowy – Circus pygargus żuraw – Grus grus szczudłak – Himantopus himantopus rybitwa rzeczna – Sterna hirundo rybitwa czarna – Chlidonias niger zimorodek – Alcedo atthis dzięcioł czarny – Dryocopus martius dzięcioł średni – Dendrocopos medius lerka – Lullula arboreta podróżniczek – Luscinia svecica - 92 - jarzębatka – Sylvia nisoria gąsiorek – Lanius collurio ortolan – Emberiza hortulana. Klasy siedlisk grunty orne ……..……………..… 49% lasy iglaste …………….…………. 9% lasy liściaste …………..…….….… 4% lasy mieszane ………..…...........…. 6% łąki i pastwiska …………......…… 17% bagna ……………………………… 8% zbiorniki wodne ……………………. 6% złożone systemy upraw i działek ..… 1% - 93 - Opis obszaru Ostoja Dolina Samicy obejmuje górny i środkowy bieg rzeki Samicy, lewobrzeżnego dopływu Warty. Znajduje się w mezoregionie Pojezierze Poznańskie (Wzgórze Owińsko-Kierskie oraz Równina Szamotulska). Samica rozcina płaski obszar moreny dennej wznoszącej się na wysokość 70 – 90 m n.p.m., jedynie we wschodniej części wysokość przekracza 90 m n.p.m. Dominującym elementem krajobrazu są pola uprawne. Jedynie w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki znajdują się wilgotne łąki, trzcinowiska oraz naturalne i sztuczne oczka wodne. Znajdują się tu także niewielkie, kilkuoddziałowe kompleksy leśne. W południowej części doliny znajduje się jezioro Kierskie Małe o powierzchni 34 ha i średniej głębokości 1,4 m. Pomiędzy miejscowościami Chrustowo i Objezierze znajduje się duży kompleks stawów rybnych o powierzchni około 150 ha, a także zbiorniki powstałe w wyniku eksploatacji pokładów wapna łąkowego i kredy. Wartość przyrodnicza i znaczenie Stwierdzono tu występowanie co najmniej 19 lęgowych gatunów ptaków wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Liczebność lęgowego bączka oraz migrujących gęsi zbożowych i białoczelnych mieszczą się w kryteriach wyznaczania ostoi wprowadzonych przez BirdLife International. Ponadto 5 gatunków zostało wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt; dolina Samicy to także jedna z najważniejszych 10 polskich ostoi bączka. Zagrożenia Potencjalne zagrożenia stanowić może zaniechanie dotychczasowego użytkowania rolnego, intensyfikacja gospodarki stawowej – usuwanie roślinności z brzegów i toni stawów, zmiana tradycyjnego rytmu napełniania stawów, usuwanie drzew i krzewów z brzegów, budowa nowych stawów, jak również niedostosowane do biologii ptaków terminy prowadzenia - 94 - zabiegów, zabudowywanie terenów, penetrowanie siedlisk przez ludzi i zwierząta domowe oraz rozbudowa osiedli turystycznych. Status ochrony Południowa część ostoi znajduje się w granicach Pawłowicko-Sobockiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Struktura własnościowa Mieszana – przewaga własności państwowej – gospodarstwo rybackie, lasy Nadleśnictwa Łopuchówko i Oborniki. Dwa kolejne obszary naturowe znajdują się w granicach zasięgu działania Nadleśnictwa Łopuchówko. Pierwszy z nich (siedliskowy) nosi nazwę Fortyfikacje w Poznaniu (PLH 300005). Znajduje się on na terenie poznańskiego XIX wiecznego zespołu pierścieniowych fortyfikacji z okresu zaboru pruskiego. Są to forty nr I, Ia, II, IIa, III, IIIa, IV, IVa, V, Va, VI, VIa, VII, VIIa, VIII, VIIIa, IX, IXa, fortyfikacje poznańskiej Cytadeli, bunkier na Sołaczu, bunkier przy ul. Wojska Polskiego oraz bunkier przy ul. Mazowieckiej. Stanowią one miejsca zimowania nietoperzy. Fort I stanowi czwarte pod względem liczebności w Polsce zimowisko nietoperzy – stabilne populacje nocka dużego (Myotis myotis) i mopka (Barbastella barbastellus). Fortyfikacje w Poznaniu Powierzchnia 137,39 ha Kod obszaru PLH 300005 Typ ostoi – B Gatunki z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej: - 95 - mopek nocek duży – Myotis myotis nocek łydkowłosy – Myotis dasycneme nocek Bechsteina – Myotis bechsteinii – Barbastella barbastellus Drugi obszar (ptasi) nosi nazwę Dolina Małej Wełny pod Kiszkowem (PLB 300006). Obszar ten obejmuje kilkukilometrowy odcinek doliny Małej Wełny z łąkami, starorzeczami, naturalnymi zbiornikami wodnymi oraz stawami rybnymi. Łąki są corocznie zalewane wodami roztopowymi. Znaczna ich część jest użytkowana kośnie, część to nieużytki, częściowo zarośnięte przez szuwar trzcinowy. Zbiorniki wodne mają brzegi porośnięte szuwarem i są silnie zeutrofizowane. Znaczną część obszaru zajmują stawy rybne, lecz tylko część z nich jest użytkowana gospodarczo, reszta to nieużytki porośnięte szuwarem i rozległe łozowska. Występują tam również wyspy porośnięte murawami. Obszar otaczają tereny wykorzystywane rolniczo. Dolina Małej Wełny pod Kiszkowem Powierzchnia 1252,35 ha Kod obszaru PLB 300006 Typ ostoi – A Gatunki z Załącznika II Dyrektywy Ptasiej bąk – Botaurus stellaris bączek – Ixobrychus minutus bocian biały – Ciconia ciconia gadożer – Circaetus gallicus błotniak stawowy – Circus aeruginosus - 96 - kropiatka – Porzana porzana żuraw – Grus grus rybitwa rzeczna – Sterna hirundo rybitwa białowąsa – Chlidonias hybridus rybitwa czarna – Chlidonias niger zimorodek – Alcedo atthis podróżniczek – Luscinia svecica gąsiorek – Lanius collurio ortolan – Emberiza hortulana. W okresie jesiennych migracji występuje tu co najmniej 1% populacji szlaku wędrówkowego gęgawy (do 500 osobników) i gęsi zbożowej (do 5000 osobników); w stosunkowo dużym zagęszczeniu występuje łyska. Omawiane wyżej obszary zostały zgłoszone z Shadow List organizacji pozarządowych i po kilkuletnich konsultacjach i uzupełnieniach oczekują na zatwierdzenie (nastąpi to prawdopodobnie w 2009 roku). Konsekwencje wprowadzenia systemu NATURA 2000 w Polsce Przygotowany projekt polskiej sieci obszarów NATURA 2000 jest propozycją, która jest obecnie przedmiotem konsultacji i dyskusji, w wyniku których dopiero powstanie ostateczna wersja listy krajowej tych obszarów. Obszary zatwierdzone jako ważne dla Wspólnoty będą musiały być przez nasz kraj wyznaczone jako obszary specjalnej ochrony. Procedura będzie dotyczyć 364 proponowanych obszarów SOO. Obszary NATURA 2000 ustanawiane są na mocy rozporządzenia Ministra Środowiska – - 97 - dotychczas w Polsce ustanowiono i zatwierdzono w latach 2004 i 2007 łącznie 124 obszary ptasie wyznaczone zgodnie z kryteriami BirdLife International zajmujące 14,08% terytorium kraju. Wyznaczono także i zgłoszono do Komisji Europejskiej 364 obszary siedliskowe (8,11% terytorium kraju). Obszary te częściowo się pokrywają, łącznie zajmują 16,81% lądowego terytorium Polski (oraz 6476,53 km2 obszaru morskiego). Konsekwencją zatwierdzenia OSO (i w okresie najbliższych 2 lat – SOO) będzie konieczność zachowania w stanie naturalnym siedlisk (lub odtworzenia takiego stanu) populacji gatunków, dla których obszar został wyznaczony. Ochrona ta może być realizowana na wiele sposobów i na wielu obszarach jest do pogodzenia z gospodarczym użytkowaniem terenu. Świadczy o tym fakt, że tak duża powierzchnia obszarów ważnych dla siedlisk i gatunków rzadkich oraz zagrożonych jest niechroniona i w różnorodny sposób wykorzystywana gospodarczo przez człowieka. Wydaje się, że znaczna część obecnie niechronionych obszarów NATURA 2000 mogłaby być objęta ochroną jako tzw. Obszary Wrażliwe Ekologicznie (Ecologically Sensitive Areas) – w krajach Unii Europejskiej ta forma ochrony stosowana jest już od ponad dwudziestu lat w związku z wdrażaniem programów rolnośrodowiskowych. Reasumując – należy wyraźnie podkreślić, że objęcie terenów leśnych ochroną w postaci obszaru NATURA 2000 nie jest równoznaczne z ich wyłączeniem z realizowanej dotychczas gospodarki leśnej, ponieważ sieć NATURA 2000 jest oparta na koncepcji integracji ochrony przyrody z innymi funkcjami obszarów tworzących tę sieć. Ochrona ta nie oznacza wprowadzania nowych, restrykcyjnych ograniczeń w realizowanej dotychczas działalności gospodarczej – silnie akcentuje się tu konieczność realizowania idei zrównoważonego rozwoju; zabrania się jedynie podejmowania działań mogących w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a także mogących wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony wyznaczono obszar NATURA 2000. - 98 - B. S TAN PRZYRODY I. Formy ochrony przyrody 1. Formy ochrony przyrody stosowane w Lasach Państwowych Na mocy obowiązującej ustawy o ochronie przyrody (2004 r.) stosowane są następujące formy jej ochrony: — parki narodowe, — rezerwaty przyrody, — parki krajobrazowe, — obszary chronionego krajobrazu, — obszary NATURA 2000, — pomniki przyrody, — stanowiska dokumentacyjne, — użytki ekologiczne, — zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, — ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. System ochrony przyrody i kształtowania środowiska naturalnego w Lasach Państwowych wynika z dominujących funkcji lasów i jest realizowany poprzez: 1. ustawowe formy ochrony przyrody; 2. lasy ochronne – ogólnego i specjalnego przeznaczenia: — lasy glebochronne, — lasy wodochronne, — lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody, — lasy chroniące środowisko przyrodnicze, w tym lasy: - 99 - stanowiące ostoje zwierząt uzdrowiskowe wraz ze strefą ochronną oraz lasy wokół sanatoriów; położone w granicach administracyjnych miast oraz wokół miast liczących ponad prawnie chronionych; 50 tys. mieszkańców, a także lasy masowego wypoczynku, położone na terenach ośrodków wypoczynkowych i w ich najbliższym otoczeniu; — lasy wykazujące uszkodzenia przez przemysł, — lasy znajdujące się na stałych powierzchniach badawczych, w tym glebowe powierzchnie wzorcowe (GPW), — lasy stanowiące wyłączone drzewostany nasienne, — lasy o szczególnym znaczeniu dla obronności; 3. otuliny rezerwatów, otuliny parków narodowych; 4. lasy gospodarcze; 5. plantacje; 6. kształtowanie i ochronę środowiska realizowaną przez inwestycje proekologiczne, mniej uciążliwe formy ogrzewania budynków, oczyszczanie ścieków, małą retencję wodną itp. Wśród omówionych wyżej form ochrony przyrody, na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko reprezentowane są: — rezerwaty przyrody (7), — obszary chronionego krajobrazu (4) — park krajobrazowy, — obszary NATURA 2000 (2), — użytki ekologiczne (5) — pomniki przyrody ożywionej (216) — pomniki przyrody nieożywionej (2) — gatunki roślin, grzybów i zwierząt podlegających ochronie gatunkowej. - 100 - - 101 - 2. Rezerwaty przyrody Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi (Ustawa o ochronie przyrody, art. 13). Na terenie Lasów Państwowych utworzono (stan na 31 grudnia 2005 roku) 1 385 rezerwatów przyrody. Zajmują one łącznie 162 436 ha, co stanowi około 0,8 % powierzchni kraju. Dla potrzeb statystycznych rozróżnia się następujące rodzaje rezerwatów: faunistyczne, krajobrazowe, leśne, torfowiskowe, florystyczne, wodne, stepowe, przyrody nieożywionej i słonoroślowe. Aktualnie obowiązuje podział rezerwatów przyrody na rodzaje, typy i podtypy zawarty w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 roku. Przy sporządzaniu charakterystyki rezerwatów przyrody (wzór nr 3) wykorzystano klasyfikację zawartą w Instrukcji sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie, według której rezerwaty określa się: — ze względu na dominujący cel ochrony (rezerwaty florystyczne, fitocenotyczne, biocenotyczne, faunistyczne, geologiczne i glebowe, krajobrazów ekologicznych; nasadzeń i upraw, kulturowe); — ze względu na główny typ środowiska (rezerwaty lasów i borów, łąk, muraw i zarośli, wód, torfowisk, słonorośli, wydm, podziemne, skalne, uprawowe, mieszane). Podstawowym narzędziem ochrony rezerwatów przyrody są plany ochrony. Plany ochrony rezerwatów wykonywane są na zlecenie wojewody. Funkcję komisji planu pełni Wojewódzka Rada Ochrony Przyrody. Plan ma być traktowany jako rozwinięcie rozporządzenia ministra o uznaniu za rezerwat. W planie możliwa jest weryfikacja celów i przedmiotu ochrony, statusu rezerwatu, jego granic, tworzenie otuliny rezerwatu. Podstawowe zadanie tego opracowania polega na określeniu wizji stanu przyrody - 102 - rezerwatu, jaki docelowo powinien być osiągnięty (zarówno celu do realizacji w okresie obowiązywania planu, jak i celu ostatecznego). Dokument ten ma także sprecyzować w formie szczegółowych zadań zabiegi ochronne, jakie należy wykonać dla osiągnięcia tych celów. Plany ochrony rezerwatów wykonywane są na okresy 20 letnie. Wokół rezerwatu przyrody może (ale nie musi) być wyznaczona otulina będąca ważnym narzędziem ochrony rezerwatu. Otulinę wyznacza się w oparciu o analizę zewnętrznych zagrożeń dla przyrody rezerwatu i możliwego zasięgu ich oddziaływania. Postanowienia zapisane w planie ochrony rezerwatu i otuliny są wiążące dla miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, o ile taki plan będzie sporządzony. Zakazy obowiązujące w rezerwacie są określone przez ministra w rozporządzeniu o jego utworzeniu. Szczegółową tematykę sporządzania planów ochrony zawiera Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 roku w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz.U. Nr 94, poz. 794). 2.1. Rezerwat Żywiec Dziewięciolistny Jednym z siedmiu, położonych na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko rezerwatów przyrody jest rezerwat Żywiec Dziewięciolistny. Numer rejestru krajowego – 663. Rezerwat ten posiada aktualny plan ochrony rezerwatu na lata 2006-2025 – wykonawcą planu jest Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział Poznań, autor – mgr inż. Michał Chudzicki. Fakt ten potwierdza Rozporządzenie Wojewody Wielkopolskiego Nr 226/06 z dnia 21 grudnia 2006 roku w sprawie ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Żywiec Dziewięciolistny (Dz. Urzęd. Woj. Wlkp. Nr 215, poz. 5429). Rezerwat został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 16 września 1974 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 32/74 pod pozycją 194. W 2001 roku, w związku z wejściem w życie nowych uregulowań prawnych i koniecznością ponownego ustalenia wykazu rezerwatów przyrody utworzonych do dnia 31 grudnia 1998 roku, Wojewoda - 103 - Wielkopolski wydał Obwieszczenie z dnia 4 października 2001 r. w sprawie ogłoszenia wykazu rezerwatów przyrody utworzonych do dnia 31 grudnia 1998 roku, w którym ponownie powołał rezerwat Żywiec Dziewięciolistny (Dz. Urz. Wojew. Wielkopolskiego Nr 123, poz. 2401). Według aktualnej klasyfikacji rezerwatów przyrody, obiekt ten został zaliczony jn: Rodzaj florystyczny (Fl) Typ ze względu na dominujący przedmiot ochrony florystyczny (PFl) Podtyp ze względu na dominujący przedmiot ochrony roślin zielnych i krzewinek (rzk) Typ ze względu na główny typ ekosystemu leśny i borowy (EL) Podtyp ze względu na główny typ ekosystemu lasów nizinnych (lni). Rezerwat znajduje się na terenie leśnictwa Boduszewo; zajmuje oddział 93i wraz z drogą leśną (0,11 ha) o łącznej powierzchni 10,51 ha. Rezerwat nie posiada otuliny. Celem ochrony jest zachowanie stanowiska bardzo rzadkiej rośliny na niżu – żywca dziewięciolistnego oraz rosnącego tu drzewostanu dębowo-bukowego. Żywiec dziewięciolistny (Dentaria enneaphyllos) występuje w górach – Sudetach oraz bardzo rzadko w Karpatach Zachodnich, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej oraz w Górach Świętokrzyskich. Na terenie kraju jest podawany z około 90 stanowisk. Na nizinach jest rzadkością; w ostatnich latach zmniejsza się zasięg jego występowania. Gatunek ten związany z górskim piętrem regla dolnego, gdzie tworzy zespół Dentario enneaphyllidisFagetum (żyzna buczyna sudecka). Zespół ten poza Sudetami występuje także na Przedgórzu Sudeckim, wyspowo na Wyżynie Śląskiej i zachodniej części wyżyn KrakowskoCzęstochowskiej i Przedborskiej. W rezerwacie chronione jest wysunięte najdalej na północ i jedyne w Wielkopolsce udokumentowane stanowisko tego gatunku. Żywiec dziewięciolistny występuje płatowo i kępowo w części północnej rezerwatu na łącznej powierzchni około 0,15 ha; ocieniony jest - 104 - przyszłości może wpłynąć korzystnie na podrostem jaworowo-grabowym, co w rozszerzenie jego zasięgu. Drzewostan główny to 126 letni, mieszany drzewostan liściasty z panującym bukiem i dębem – grąd środkowoeuropejski w postaci degeneracyjnej – Galio sylvatici-Carpinetum. Zbiorowisko to podlega ochronie – w Wielkopolsce zaliczone zostało do kategorii siedlisk narażonych. Najważniejszym zabiegiem ochronnym było założenie uprawy ex situ żywca dziewięciolistnego w Ogrodzie Botanicznym UAM w Poznaniu. Wiosną 1993 roku ze stanowiska naturalnego pozyskano 54 ukorzenione fragmenty pędów – wszystkie przyjęły się i jak dotąd wykazują dobrą kondycję, kwitnąc i owocując obficie. Uprawa ta jest nadal kontynuowana, co pozwala zabezpieczyć pulę genową żywca z rezerwatu. W przypadku zniszczenia populacji naturalnej (np. w wyniku klęski żywiołowej) możliwa będzie reintrodukcja tego gatunku. Wśród 159 gatunków runa występujących w rezerwacie stwierdzono występowanie 2 gatunków roślin naczyniowych objętych ochroną ścisłą: orlik pospolity (Aquilegia vulgaris) i przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis) oraz 4 gatunków roślin objętych ochroną częściową: przytulia wonna – Galium odoratum kalina koralowa –Viburnum opulus konwalia majowa – Convallaria majalis drabik drzewkowaty – Climacium dendroides. W Wielkopolsce żywiec dziewięciolistny uznano za gatunek wymierający (kategoria E). 2.2. Rezerwat Gogulec Drugi rezerwat przyrody Nadleśnictwa Łopuchówko nosi nazwę Gogulec. Numer rejestru krajowego – 720. Rezerwat nie posiada aktualnego planu ochrony. Rezerwat Gogulec został ustanowiony na podstawie Rozporządzenia Nr 41/2001 Wojewody - 105 - Wielkopolskiego z dnia 7 listopada 2001 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody (Dz. Urz. Woj. Wlkp. 140, poz. 2795). Rezerwat znajduje się na terenie powiatu poznańskiego, w gminie Suchy Las; położony jest na północny wschód od Złotkowa, w oddziale 181h,k,l,m leśnictwa Złotkowo na łącznej powierzchni 5,29 ha. Rezerwat posiada otulinę wyznaczoną przez Nadleśnictwo (brak informacji o otulinie w rozporządzeniu). Znajduje się tu małe bezodpływowe jezioro, dawna torfianka oraz dość rozległe, śródleśne torfowisko przejściowe. W ich otulinie występują kwaśne dąbrowy oraz fragmenty młodszych drzewostanów sosnowo-dębowo-brzozowo-osikowych pochodzących najprawdopodobniej z naturalnego odnowienia. Obiektem ochrony jest głównie roślinność wodna i bagienna towarzysząca jeziorku oraz zbiorowiska torfowiska przejściowego. W rezerwacie stwierdzono występowanie 8 gatunków objętych ochroną prawną. Są nimi: długosz królewski (Osmunda regalis), bobrek trójlistny, grążel żółty, rosiczka okrągłolistna oraz częściowo chronione: kruszyna, konwalia majowa, kalina koralowa i porzeczka czarna. Z innych osobliwości florystycznych wymienić można m. in. osokę aloesowatą, pływacza zwyczajnego, ciborę brunatną, żabieńca lancetowatego, pajęcznicę gałęzistą, czermień błotną oraz kostrzewę siną. W rezerwacie stwierdzono występowanie ponad 150 gatunków roślin naczyniowych. Florę torfowców tworzą 4 gatunki. Najcenniejszym zbiorowiskiem roślinnym w rezerwacie są: zespół lilii wodnych, pływacza zwyczajnego, pło szalejowe, mszar z turzycą dzióbkowatą i ols torfowcowy. To ostatnie zbiorowisko znajduje się w fazie inicjalnej, charakteryzującej się młodym drzewostanem z przewagą brzóz i bujnym podszytem utworzonym przez wierzby oraz kruszynę. 2.3. Rezerwat Las Mieszany w Nadleśnictwie Łopuchówko Kolejny, trzeci rezerwat przyrody Nadleśnictwa Łopuchówko nosi nazwę Las Mieszany w Nadleśnictwie Łopuchówko. Numer rejestru krajowego – 419. Plan ochrony tego rezerwatu - 106 - jest w trakcie realizacji. Rezerwat ten został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 14 września 1962 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 81/1962 pod pozycją 382. Na mocy cytowanego wyżej Obwieszczenia Wojewody Wielkopolskiego, w 2001 roku powołany został ponownie ten rezerwat (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego Nr 123, poz. 2401). Rezerwat znajduje się na terenie powiatu poznańskiego, w gminie Murowana Goślina; zajmuje oddział 201h,i z liniami i drogami leśnictwa Dąbrówka na łącznej powierzchni 10,83 ha. Rezerwat posiada otulinę wyznaczoną przez Nadleśnictwo (brak informacji w zarządzeniu). Utworzono go ze względu na ochronę monumentalnego, dwupiętrowego drzewostanu dębowo-sosnowego rodzimego pochodzenia w wieku 200 lat, z udziałem młodszych dębów i buków. Jednak ze względu na wiek i choroby ostatnio wiele drzew obumarło i zostało usuniętych. 2.4. Rezerwat Klasztorne Modrzewie koło Dąbrówki Kościelnej Czwarty rezerwat przyrody Nadleśnictwa Łopuchówko to Klasztorne Modrzewie koło Dąbrówki Kościelnej. Rezerwat ten wpisano do rejestru krajowego pod pozycją 418. Rezerwat nie posiada aktualnego planu ochrony. Został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 14 września 1962 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 81/1962 pod pozycją 381. Na mocy cytowanego wyżej Obwieszczenia Wojewody Wielkopolskiego, w 2001 roku nastąpiło ponowne uznanie tego rezerwatu (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego Nr 123, poz. 2401). Rezerwat znajduje się na terenie powiatu poznańskiego, w gminie Murowana Goślina, w oddziale 199a,b leśnictwa Dąbrówka na łącznej powierzchni 6,20 ha. Rezerwat posiada otulinę wyznaczoną przez Nadleśnictwo (brak informacji w zarządzeniu). - 107 - Znajduje się tutaj najstarszy w Wielkopolsce, 201 letni drzewostan sosnowo-modrzewiowy z domieszką dębów i buków oraz daglezji. Stare modrzewie europejskie (Larix decidua ssp polonica) występują niestety coraz mniej licznie, w górnym piętrze. Najwyższe osiągnęły 38 metrów wysokości i przeciętną pierśnicę 58 cm. Na terenie rezerwatu znajduje się 9 drzew matecznych. Teren rezerwatu był w 1985 roku narażony na działanie wiatru i śniegu, co doprowadziło do powstania 400 m3 wywrotów. W runie występują m.in. przylaszczka pospolita, zawilec gajowy, perłówka zwisła, kłosownica leśna, narecznica samcza. Nazwa rezerwatu pochodzi od cystersów z Wągrowca, do których przed rozbiorami należały okoliczne lasy. Ciekawie przedstawia się próba wyjaśnienia pochodzenia modrzewia na tych terenach – otóż jak głosi ludowy przekaz (informacja ustna od prof. J. Meixnera) cystersi, którzy popełnili grzech opilstwa obowiązani byli odbyć pieszą wędrówkę do klasztoru pw. Św. Krzyża na Łysicy, w Górach Świętokrzyskich. Na dowód odbytej pokuty musieli zabrać ze sobą garść szyszek rosnących tam modrzewi. Po wyłuszczeniu szyszek nasiona były wysiewane w miejscu obecnego rezerwatu. Rezerwat znajduje się na północ od traktu bednarskiego, drogi leśnej prowadzącej z Zielonki w kierunku Pobiedzisk. Prowadzi do niego również niebieski szlak turystyczny z Zielonki do Tuczna. 2.5. Rezerwat Buczyna Piąty rezerwat przyrody omawianego nadleśnictwa nosi nazwę Buczyna. Rezerwat ten wpisano do rejestru krajowego pod pozycją 190. Pierwsze wzmianki o konieczności ochrony około 400 ha cennego kompleksu drzewostanów bukowych znalazły się w pracy J. Urbańskiego już w 1930 roku. Niestety, do dnia dzisiejszego nie dotrwały najcenniejsze partie tych drzewostanów, a rezerwat Buczyna utworzono poza najciekawszym przyrodniczo obszarem, na skraju kompleksu, na granicy z gruntami - 108 - nieleśnymi. Rezerwat posiada aktualny plan ochrony na lata 2005 - 2024; wykonawcą planu jest dr inż. Paweł Rutkowski. Fakt ten potwierdza Rozporządzenie Wojewody Wielkopolskiego Nr 200/06 z dnia 26 września 2006 roku w sprawie ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Buczyna (Dz. Urzęd. Woj. Wlkp. Nr 162, poz. 3794). Rezerwat został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 4 lutego 1958 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody (M.P. Nr 18, poz. 119). Na mocy cytowanego wyżej Obwieszczenia Wojewody Wielkopolskiego, w 2001 roku powołany został ponownie ten rezerwat (Dz. Urz. Woj. Wlkp. Nr 123, poz. 2401). Według aktualnej klasyfikacji rezerwatów przyrody, obiekt ten został zaliczony jn: Rodzaj leśny (L) Typ ze względu na dominujący przedmiot ochrony fitocenotyczny (F) Podtyp ze względu na dominujący przedmiot ochrony zbiorowisk leśnych (zl) Typ ze względu na główny typ ekosystemu leśny i borowy (L) Podtyp ze względu na główny typ ekosystemu lasów nizinnych (lni). Rezerwat znajduje się na terenie leśnictwa Buczyna, w oddziale 124a,b wraz z liniami i drogami na łącznej powierzchni 15,75 ha. Powierzchnia rezerwatu w zarządzie Nadleśnictwa wynosi 15,71 ha, ponieważ w jego granicach znajduje się 0,04 ha drogi obcej – publicznej, nie będącej w stanie posiadania Nadleśnictwa Łopuchówko. Rezerwat posiada otulinę wyznaczoną przez Nadleśnictwo (brak informacji w zarządzeniu) na łącznej powierzchni 9,97 ha. Celem ochrony jest zachowanie, ze względów naukowych i dydaktycznych, fragmentu lasu bukowego przy wschodniej granicy naturalnego zasięgu buka pospolitego. Rezerwat znajduje się na terenie powiatu obornickiego, w gminie Rogoźno. Znajduje się tutaj najstarszy w Wielkopolsce, 160 letni drzewostan bukowy z domieszką dęba. Wśród gleb - 109 - dominują gleby płowe właściwe i płowe brunatne. Siedliskowe typy lasu prezentowane są przez 5 jednostek wśród których dominują siedliska Lśw – 81,5% i Ol – 10,9%. Najlepiej zachowanym ekosystemem leśnym jest zbiorowisko Melico-Fagetum – żyzna buczyna. Wśród 191 gatunków runa stwierdzono występowanie 2 gatunków roślin naczyniowych objętych ochroną ścisłą: kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine) i przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis) oraz 4 gatunki roślin objętych ochroną częściową: bluszcz pospolity – Hedera helix kruszyna pospolita –Frangula alnus konwalia majowa – Convallaria majalis przytulia wonna – Galium odoratum. Owady – 148 gatunków, wśród nich 6 gatunków objętych ochroną ścisłą: biegacz wręgaty – Carabus cancellatus biegacz skórzasty – Carabus coriaceus biegacz granulowany – Carabus granulatus biegacz fioletowy – Carabus violaceus ciołek matowy – Dorcus parallelipipedus trzmiel polny – Bombus agrorus. Pośród kręgowców stwierdzono obecność chronionych płazów: traszka zwyczajna, grzebiuszka ziemna, ropucha szara, żaba trawna, żaba moczarowa oraz chronionych gadów: jaszczurka zwinka, padalec zwyczajny i zaskroniec zwyczajny. Awifaunę rezerwatu - 110 - reprezentują 44 gatunki, ssaki – 20 gatunków, a wśród nich m.in. borowiec wielki, gacek wielkouch, karlik malutki, gronostaj, ryjówka aksamitna i ryjówka malutka. 2.6. Rezerwat Śnieżycowy Jar Szósty rezerwat przyrody Nadleśnictwa Łopuchówko nosi nazwę Śnieżycowy Jar. Rezerwat ten wpisano do rejestru krajowego pod pozycją 679. Rezerwat nie posiada aktualnego planu ochrony. Rezerwat ten został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 26 marca 1975 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 11/1975 pod pozycją 64). Aktualnym aktem powołującym rezerwat w powiększonej powierzchni jest Rozporządzenie Wojewody Wielkopolskiego Nr 26/2002 z dnia 28 czerwca 2002 r., zmieniające cytowane wyżej zarządzenie, zamieszczone w Dzienniku Urzędowym Woj. Wlkp. Nr 123, poz. 2401. Rezerwat znajduje się na terenie powiatu poznańskiego, w gminie Murowana Goślina, w oddziałach 210l, 211a, 218o, 219f,g leśnictwa Uchorowo na łącznej powierzchni 9,27 ha (w tym 0,04 ha przypada na drogę leśną w odz. 210). Rezerwat posiada otulinę o pow. 8,84 ha. Powstał dla ochrony rosnącej w runie zespołu grądu niskiego porastającego dno jaru, jednego z nielicznych w Wielkopolsce stanowisk śnieżycy wiosennej. Śnieżyca wiosenna (Leucoium vernum) to cebulowa bylina należąca do rodziny amarylkowatych. Występuje w stanie dzikim w środkowej i południowej Europie z wyjątkiem obszaru śródziemnomorskiego zwykle w dużych populacjach, liczących kilkaset do kilku tysięcy egzemplarzy. W Polsce rośnie w Sudetach, Karpatach - szczególnie obficie w Bieszczadach, na wysokości 530-1180 m n.p.m. Jako roślina typowo reglowa poza terenami górskimi występuje rzadko, tylko na Nizinie Śląskiej i w Wielkopolsce (2 stanowiska – w omawianym rezerwacie i w okolicach Ostrzeszowa). Snieżyca zwana także gładyszkiem lub śniegółką to jedna z najwcześniej kwitnących na wiosnę roślin – kwitnie z reguły w połowie marca, choć zdarza się to także na początku marca, podczas utrzymywania się nocnych przymrozków. - 111 - Roślina objęta w Polsce ochroną gatunkową (ochrona ścisła). Ze względu na spadek liczby stanowisk (w Polsce około 100) i wyraźny ubytek osobników na stanowiskach, gatunek ten zaliczono do kategorii narażonych na wyginięcie (V). W rezerwacie śnieżyca wiosenna znalazła optymalne warunki warunki do życia – obserwuje się nawet niewielkie, ale wyraźne poszerzanie terenu występowania, do czego przyczynia się częste buchtowanie wilgotnego podłoża przez dziki. Śnieżyca rośnie masowo na brzegach strumienia płynącego w dość stromym jarze wpadającym do Warty. Gatunek ten znalazł tutaj dla siebie sprzyjające warunki życiowe – kwitnie, owocuje, a także wykazuje ekspansję na sąsiednie tereny. Pojawienie się na tym terenie śnieżycy wiosennej można przypisać celowemu działaniu człowieka – na mapach sprzed ponad stu lat w ogóle nie ma w tym miejscu lasu. W czasie kwitnienia do rezerwatu ściągają tysiące turystów (w tym także zagraniczni) pragnących podziwiać kwitnące śnieżyce. Rekord pod względem liczby zwiedzających padł 3 kwietnia 2005 roku, kiedy to według szacunkowych obliczeń rezerwat odwiedziło około 5400 osób! Z możliwości odwiedzenia rezerwatu korzystają również grupy zorganizowane, głównie młodzieży szkolnej z Poznania. Skrajem rezerwatu prowadzi ścieżka turystyczna, którą można osiągnąć idąc ze Starczanowa lub z Uchorowa (drogowskazy). Granica rezerwatu biegnie zielonym szlakiem turystycznym z Białężyna do Łukowa – we wsi znajduje się dogodnie zlokalizowany parking. 2.7. Rezerwat Meteoryt Morasko Ostatnim i najbardziej znanym rezerwatem przyrody Nadleśnictwa Łopuchówko jest Meteoryt Morasko. Rezerwat ten wpisano do rejestru krajowego pod pozycją 689. Rezerwat posiada aktualny plan ochrony na lata 2006 - 2025; wykonawcą planu jest Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział Poznań, autor – mgr inż. Łukasz Poczekaj. Fakt ten zawiera Rozporządzenie Wojewody Wielkopolskiego Nr 3/07 z dnia 10 stycznia 2007 roku - 112 - w sprawie ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Meteoryt Morasko (Dz. Urzęd. Woj. Wlkp. Nr 4, poz. 61). Z wnioskiem do Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody o utworzenie rezerwatu w rejonie upadku meteorytu zwróciło się Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii Oddział w Poznaniu. Rezerwat ten został ustanowiony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 24 maja 1976 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody opublikowanego w Monitorze Polskim Nr 24 pod pozycją 108. Na mocy cytowanego wyżej Obwieszczenia Wojewody Wielkopolskiego, w 2001 roku nastąpiło ponowne powołanie tego rezerwatu (Dz. Urz. Woj. Wielkopolskiego Nr 123, poz. 2401). Według aktualnej klasyfikacji rezerwatów przyrody, obiekt ten został zaliczony jn: Rodzaj krajobrazowo-leśny (K-L) Typ ze względu na dominujący przedmiot ochrony krajobrazów (PKr) Podtyp ze względu na dominujący przedmiot ochrony krajobrazów naturalnych (kn) Typ ze względu na główny typ ekosystemu leśny i borowy (El) Podtyp ze względu na główny typ ekosystemu lasów nizinnych (ni). Rezerwat znajduje się na terenie leśnictwa Morasko; zajmuje oddziały 243d-h, j-k, n-p oraz 247b-m wraz z drogami na łącznej powierzchni 54,28 ha. Rezerwat nie posiada otuliny. Aktualnie (2008 r.) Nadleśnictwo wystąpiło z wnioskiem do Wojewody Wielkopolskiego o wyznaczenie otuliny wokół tego rezerwatu. Celem ochrony jest zachowanie obszaru upadku meteorytu żelaznego i fragmentu lasu grądowego z rzadkimi gatunkami roślin oraz ochrona szaty roślinnej i walorów geologicznych szczytowej partii Góry Moraskiej. Na świecie znajduje się szesnaście, naukowo udokumentowanych, miejsc upadku meteorytów na Ziemię, w Europie tylko dwa: jedno z nich znajduje się na estońskiej wyspie Saaremaa, drugie natomiast w podpoznańskim Morasku. Historia rezerwatu rozpoczęła się w listopadzie 1914 roku, gdy podczas kopania rowów strzeleckich niemiecki żołnierz Colliner znalazł - 113 - ważącą 75,5 kg bryłę syderytu. Okaz ten został wysłany do Spandau pod Berlinem, gdzie przeszedł badania, które ujawniły jego meteorytowe pochodzenie. Jednak badania z prawdziwego zdarzenia rozpoczęto dopiero po zakończeniu wojny. Od 1950 roku kontynuowano dalsze poszukiwania na terenie rezerwatu - odnaleziono wówczas dużą liczbę odłamków. Zdarzały się wśród nich masywniejsze okazy np. 78 kg okaz meteorytu, który służył rolnikowi jako obciążenie pługu. Równolegle były prowadzone badania kraterów znajdujących się na terenie rezerwatu. Przez długi czas część naukowców nie przyjmowała tezy meteorytowego pochodzenia owych kraterów gdyż uważała, iż jest to formacja powstała w wyniku działania lodowca. W wrześniu 2006 roku Krzysztof Socha zajmujący się poszukiwaniem i zbieraniem meteorytów odnalazł meteoryt o masie 178 kg. Największy znaleziony dotychczas na Ziemi meteoryt, afrykański Hoba, waży 60 ton. Poznańskie znalezisko należy do meteorytów średniej wielkości, ale jest on największym znalezionym dotychczas w Europie Środkowej. Do tej pory na Morasku odnaleziono i zbadano około 600 kg różnych odłamków meteorytu, który około 6000 lat temu spadł na Ziemię. Nie wiadomo jednak, jakie ilości meteorytu wywieźli buszujący w tym terenie meteorytowi kłusownicy, którzy sprzedają kolekcjonerom znalezione odłamki (aktualna stawka - pięć dolarów za gram). Meteoryt znaleziony w rezerwacie należy do grupy meteorytów żelazoniklowych (gruboziarnisty oktaedryt). Według szacunków naukowców, znaleziony odłamek meteorytu mógłby na międzynarodowej giełdzie kosztować około 100 tys. dolarów. Jego skład chemiczny badany spektroskopem ujawnił takie pierwiastki, jakie umykają ziemskim klasyfikacjom. W latach 70. ub. wieku, w środowisku naukowym toczyła się dyskusja na temat pochodzenia znalezionych odłamków. W dyskusję i poszukiwanie argumentów na korzyść zarówno hipotezy meteorytowej jak i przeciwstawnej - wytopiskowej genezy tych zagłębień zaangażowani byli liczni badacze polscy i zagraniczni. Wykonano pierwsze w świecie badania ilości pyłu meteorytowego w pobliżu kraterów. Na terenie Góry Moraskiej wykonano wówczas szereg badań geologicznych i astronomicznych, a ich wyniki – wyższa od normalnej koncentracja pyłu meteorytowego w glebie, wiek osadów na dnie jeziora wynoszący jedynie około 6 tysięcy lat, jak w końcu same znaleziska meteorytów – pozwalają uznać za niemal pewną ich meteorytową proweniencję. Podważa to zasadność hipotezy, która zakładała, że - 114 - omawiane formy terenu są kociołkami powstałymi w wyniku wytopienia zagrzebanych w osadach lodowcowych brył lodu pozostałych po wycofaniu się lodowca, który ustąpił stąd przed 18 tys. lat. Rezerwat Meteoryt Morasko znajduje się w północnej części Poznania, w dzielnicy Morasko, u podnóża Góry Moraskiej (154 m n.p.m.) stanowiącej kulminację środkowopoznańskiej moreny czołowej. W lesie znajduje się siedem kraterów, z których największy ma średnicę około 100 metrów i głębokość do 13 metrów. Powstały one w wyniku uderzenia o powierzchnię Ziemi odłamków dużego meteorytu żelaznego należącego prawdopodobnie do roju Perseidów, z którym Ziemia spotyka się w połowie sierpnia każdego roku. W połowie sierpnia, nadleciała z północnego wschodu nad Europę duża bryła żelaza, poruszała się ona początkowo z prędkością około 20 km/s. Po wejściu w gęste warstwy atmosfery ta ogromna prędkość zmniejszała się w wyniku tarcia o powietrze. To z kolei powodowało bardzo silne nagrzewanie się meteorytu. W efekcie rozpadł się on na wiele odłamków. Ponad 95 % początkowej masy meteorytu, która wynosiła ok. 4500 ton roztopiło się bądź wyparowało w trakcie lotu, tworząc pył meteorowy. Masę odłamków, które dotarły do powierzchni Ziemi w rejonie dzisiejszego Moraska, szacuje się na 80 - 200 ton. Mniejsze z nich, upadając, wybiły niezbyt duże zagłębienia, otoczone niewysokimi wałami wyrzuconego gruntu. Jednak największa bryła uderzając w ziemię i gwałtownie hamując, w wyniku błyskawicznej zamiany energii kinetycznej na cieplną wyparowała w ułamku sekundy. Ogromny wybuch, którego energię szacuje się na około 0,2 kilotony trotylu, spowodował powstanie krateru o 100 metrowej średnicy. Otaczający go, amfiteatralnie ukształtowany wał wyrzuconej ziemi, dochodzi do 8 m wysokości. Największy z odłamków meteorytu o masie 78 kg eksponowany jest obecnie w Instytucie Geologii UAM w podpoznańskim Morasku. Rezerwat ma bardzo bogatą infrastrukturę turystyczną; przez jego teren przebiega żółty szlak turystyczny z Piątkowa do Naramowic. W 1995 roku została utworzona staraniem PTOP Salamandra ścieżka dydaktyczna – ustawiono tablice informacyjne, ławki, kosze na śmieci, a także pomosty i barierki ochronne. W 2003 roku, na skraju rezerwatu odsłonięto kamień z tablicą upamiętniającą Franciszka Jaśkowiaka (1903-1983), zasłużonego dla Wielkopolski - 115 - krajoznawcę i działacza ochrony przyrody – fundatorem jest Koło Przewodników PTTK. Wśród gleb dominują następujące podtypy: brunatne wyługowane (48,5%), rdzawe bielicowane (16,1%) i brunatne (15,5%). Siedliskowe typy lasu prezentowane są przez 7 typów, wśród których dominują siedliska lasowe: LMśw – 41,8% i Lśw – 35,2%; wśród siedlisk borowych panuje BMśw – 18,9%. Najlepiej zachowanym ekosystemem leśnym jest grąd środkowoeuropejski Galio sylvaticiCarpinetum betuli występujący w oddziale 243d na obszarze 10,48 ha, wokół siedmiu kraterów pometeorytowych. Kolejne zbiorowiska to świetlista dąbrowa – Potentillo albae-Quercetum i środkowoeuropejski acidofilny las dębowy – Calamagrostio arundinacea-Quercetum petraeae. Wśród gatunków runa stwierdzono występowanie 4 gatunków roślin naczyniowych objętych ochroną ścisłą: lilia złotogłów – Lilium martagon wężymord stepowy – Scorzonera purpurea kruszczyk szerokolistny – Epipactis helleborine przylaszczka pospolita – Hepatica nobilis oraz 10 gatunków roślin objętych ochroną częściową: bluszcz pospolity – Hedera helix kopytnik pospolity – Asarum europaeum kruszyna pospolita –Frangula alnus konwalia majowa – Convallaria majalis porzeczka czarna – Ribes nigrum pierwiosnek lekarski – Primula veris kalina koralowa – Viburnum opulus kocanki piaskowe – Helichrysum arenarium - 116 - wilżyna cienista – Ononis przytulia wonna – Galium odoratum. spinosa Wśród mchów odnotowano 2 gatunki objęte ochroną ścisłą i 15 gatunków objętych ochroną częściową: porosty – odpowiednio 5 i 1 gatunek oraz grzyby – 3 gatunki objęte ochroną ścisłą. Pośród kręgowców stwierdzono obecność chronionych płazów: traszka grzebieniasta, zwyczajna, grzebiuszka ziemna, kumak nizinny, ropucha szara, żaba trawna, moczarowa, wodna i jeziorowa oraz chronionych gadów: jaszczurka zwinka, padalec zwyczajny i zaskroniec zwyczajny. Awifaunę rezerwatu reprezentuje 50 gatunków, ssaki 25 gatunków, a wśród nich m.in. kret, ryjówka aksamitna, ryjówka malutka, rzęsorek rzeczek, łasica łaska i wiewiórka oraz 6 gatunków nietoperzy. Opis gruntów leśnych i powierzchni nieleśnej ww. rezerwatów przyrody zawiera Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Łopuchówko na lata 2008-2017. Aktualnie na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko nie planuje się tworzenia nowych rezerwatów przyrody (do Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Poznaniu nie złożono stosownej dokumentacji projektowej). Szczegółowe charakterystyki rezerwatów przyrody Nadleśnictwa Łopuchówko zawiera wzór nr 3 – załącznik nr 1. W zasięgu działania Nadleśnictwa Łopuchówko, poza gruntami Lasów Państwowych, znajduje się rezerwat Żurawiniec. Powstał on w 1959 roku z inicjatywy dr Heleny Szafran, a celem ochrony było zachowanie zespołu roślinności torfowiska przejściowego. Rezerwat ten wpisano do rejestru krajowego pod pozycją 313. Podstawą prawną powołania tego rezerwatu jest Zarządzenie MLiPD z dnia 20 pażdziernika - 117 - 1957 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody (M.P. Nr 93 z 1959 r., poz. 497). Potwierdzenie tego faktu zawiera Obwieszczenie Wojewody Wielkopolskiego z dnia 4 pażdziernika 2001 roku w sprawie ogłoszenia wykazu rezerwatów przyrody utworzonych do dnia 31 grudnia 1998 r. (Dz. Urz. Wojewody Wielkopolskiego Nr 123, poz. 2401). Rezerwat o powierzchni 1,47 ha znajduje się w granicach miasta Poznania, w dzielnicy Naramowice, przy ul. Jasna Rola, w bezpośredniej styczności z osiedlem mieszkaniowym im. Władysława Łokietka, cmentarzem naramowickim i lasami komunalnymi. Obiekt ten dawno już zatracił nieodwracalnie swoje walory przyrodnicze – aktualnie brak gatunków, które występowały tu w momencie jego utworzenia m.in. rosiczka okrągłolistna, lipiennik Loesela, żurawina błotna. Powodem tego stanu rzeczy jest zakłócenie lokalnych stosunków wodnych (przesuszenie terenu) oraz silna antropopresja. Niewielkie oczko wodne w sąsiedztwie rezerwatu jest cennym terenem godowiskowym płazów. 3. Obszary chronionego krajobrazu Podstawowym warunkiem prawidłowego funkcjonowania środowiska jest krajowy system wielkoprzestrzennych, powiązanych ze sobą obszarów chronionych. System ten, oprócz walorów przyrodniczych i krajobrazowych, powinien przywrócić powiązania pomiędzy najbardziej wartościowymi pod względem przyrodniczym obszarami. Możliwość ochrony krajobrazu na rozległych obszarach oraz tworzenia powiązań pomiędzy fragmentami przestrzeni chronionymi ściślej, stwarzają obszary chronionego krajobrazu. Według definicji zawartej w ustawie o ochronie przyrody (art. 23 ust. 1) cyt.: obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Dotychczasowa praktyka tworzenia obszarów chronionego krajobrazu polegała przeważnie na wydaniu jednego rozporządzenia zawierającego wykaz obszarów i obowiązujących na ich terenie zakazów. - 118 - Tymczasem, aby skutecznie chronić krajobraz utworzonego obszaru, należy zwrócić uwagę na ich odmienny, indywidualny charakter. Obowiązuje tu wzmożona ochrona czystości wód, gleb i powietrza oraz nadrzędność funkcji ochronnych środowiska przyrodniczego. Zasięg obszaru chronionego krajobrazu wykazywać powinien zbieżność z przyjętym planem zagospodarowania przestrzennego województwa, obszarami chronionymi zlewni rzek oraz programem zagospodarowania turystycznego. Ta forma ochrony przyrody nie wprowadza ograniczeń w użytkowaniu gruntów, wyklucza jedynie działalność mogącą w istotny sposób zaszkodzić środowisku przyrodniczemu. Rozwój przemysłu i urbanizacji ograniczony być powinien do niezbędnego minimum zaspokajającego potrzeby miejscowej ludności z wykorzystaniem jedynie miejscowych zasobów surowcowych. Na terenie obszarów chronionego krajobrazu wyznacza się obszary koncentracji turystyki pobytowej i rozwoju bazy turystycznej, a w systemie ochrony przyrody często spełniają one funkcję osłony dla wyższych form ochrony lub łączących je korytarzy ekologicznych. Przez tereny administrowane przez Nadleśnictwo Łopuchówko przebiegają granice czterech obszarów chronionego krajobrazu o nazwach: Dolina Wełny i Rynna Gołaniecko-Wągrowiecka, Pawłowicko-Sobocki Obszar Chronionego Krajobrazu, Biedrusko, Dolina Samicy Kierskiej. 3.1. Dolina Wełny i Rynna Gołaniecko-Wągrowiecka Obszar ten utworzono na podstawie Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Pile z dnia 31 maja 1989 roku Nr IX/54/89, opublikowanej w Rozporządzeniu Nr 5/98 Wojewody Pilskiego z dnia 15 maja 1998 roku w sprawie ustanowienia obszarów chronionego krajobrazu w województwie pilskim (Dz. U. Województwa Pilskiego z 1998 roku Nr 13, poz. 83). Fakt uznania tego obszaru zawiera Obwieszczenie Wojewody Wielkopolskiego z dnia 24 marca - 119 - 1999 roku w sprawie wykazu aktów prawa miejscowego obowiązujących na terenie województwa wielkopolskiego (Dz. U. Województwa Wlkp. Nr 14, poz. 246). Obszar ten obejmuje dolinę Wełny, rynny Małej Wełny i Strugi Gołanieckiej oraz ujściowy odcinek Flinty o ogólnej powierzchni 22 640 ha, z czego na lasy przypada 10 950 ha (lesistość 31,2 %). Przedmiotem ochrony jest malowniczy krajobraz dolin rzecznych, rynien polodowcowych z licznymi jeziorami, wciętych w równiny morenowe. Rzeka Wełna w dolnym biegu meandrując po kamienistym dnie tworzy liczne przełomy i miejscami wykazuje charakter potoku górskiego (z obecnymi tu krasnorostami np. Hildebrandia rivularis). Na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko znajduje się niewielki, południowy fragment tego obszaru z rezerwatem Buczyna. Znajduje się tam największy na terenie Wielkopolski kompleks drzewostanów bukowych rosnących na wschodnim krańcu rozproszonego zasięgu buka. 3.2. Pawłowicko-Sobocki Obszar Chronionego Krajobrazu Obszar ten utworzono na podstawie Uchwały Rady Gminy Rokietnica Nr XXIII/232 z dnia 19 maja 2000 roku. Obszar ten został utworzony w ciągu ekologicznym cieku wodnego Samicy Kierskiej o powierzchni 1150 ha, który obejmuje tereny wyróżniające się krajobrazowo, kulturowo i naukowo-dydaktycznie. Obszar ten stanowi naturalne przedłużenie doliny Bogdanki – tzw. zielonego klina miasta Poznania. Dominuje roślinność wodna i bagienna. Stwierdzono obecność 39 zespołów. Reprezentują szerokie spectrum fizjonomicznego bogactwa, od prymitywnych zbiorowisk rzęs biernie unoszonych na wodzie po wysoko zorganizowane szuwary nadbrzeżne, ściśle powiązane z charakterem podłoża. Sieć hydrograficzna jest bogato rozwinięta. Składa się na nią: rzeka Samica wraz z dopływami i systemem rowów melioracyjnych, bezimienne jezioro w obrębie kompleksu drzewostanów, przy południowej granicy analizowanego terenu, liczne oczka wodne o charakterze wytopiskowym oraz liczne torfianki i stawy rybne. Wszystkie zanotowane zbiorowiska należą do wybitnie autogenicznych – zdolnych do poszerzania zasięgu w warunkach środowiskowych stworzonych przez człowieka. - 120 - Nad brzegami wód płynących do szeroko rozpowszechnionych należą zespoły: manny mielec, potocznika wąskolistnego, trzciny pospolitej, turzycy błotnej oraz brzegowej. W strefie litoralu wód stojących pospolitymi są zespoły: rzęsy mniejszej, rogatka krótkoszyjnego, pałki szerokolistnej, trzciny pospolitej, oraz turzycy błotnej i brzegowej. Cechą obszaru są rozległe zabagnione obniżenia na terasach Samicy i jej dopływów, porośnięte roślinnością szuwarową i zaroślami. Największe areały zajmuje z nich szuwar turzycy błotnej i brzegowej oraz zakrzewienia z wierzbą łozą, lokalnie przechodzące w żyzne olsy porzeczkowe. Doliną tą przebiega szlak rowerowy z Poznania do Międzychodu, który łączy stolicę Wielkopolski z międzynarodową Trasą Rowerową R-2. W okolicy wsi Bytkowo powstało pełnowymiarowe, jedyne w Wielkopolsce, 18 dołkowe pole golfowe, zaprojektowane jako wielki ogród zawierający roślinność typową dla Wielkopolski. Oprócz kilku gatunków o charakterze ozdobnym, nasadzenia obejmują czarną sosnę, modrzew, brzozę i jarząb. Do dnia dzisiejszego wykonano około 30.000 nasadzeń. Zakończenie prac i nadanie ostatecznego kształtu polu golfowemu przewidziano na lata 2009 - 2010, kiedy zaplanowane nasadzenia osiągną zakładany wygląd i kształt. 3.3. Obszar Chronionego Krajobrazu Biedrusko Obszar Chronionego Krajobrazu Biedrusko – utworzono na mocy Uchwały Rady Gminy Suchy Las Nr XXV/138/95 z dnia 7 sierpnia 1995 roku. Obszar charakteryzuje się słabym stopniem antropogenicznego przekształcenia, a zarazem bardzo złożoną, interesującą strukturą krajobrazową. Na wyjątkowy charakter OChK Biedrusko składają się: duże zróżnicowanie krajobrazowe, z przewagą krajobrazów naturalnych i półnaturalnych, duża wartość i faunistycznym, przyrodnicza wyrażająca się m.in. bogactwem florystycznym - 121 - wysoka lesistość obecność rzadkich lub zanikających typów biocenoz, w tym torfowisk, łąk trzęślicowych, muraw kserotermicznych i lasów łęgowych, interesujący układ przestrzenny roślinności dynamicznie związanej z siedliskiem świetlistej i kwaśnej dąbrowy oraz grądu wysokiego, stare aleje i drzewa pomnikowe, jak również drzewostany o charakterze rezerwatowym. Na terenie obszaru stwierdzono występowanie około 550 gatunków roślin naczyniowych. Wśród nich znalazło się 36 gatunków objętych ochroną prawną. Należą do nich m.in: storczyk krwisty, storczyk szerokolistny, storczyk kukawka, goździk pyszny, rosiczka okrągłolistna, kruszczyk szerokolistny, kruszczyk błotny, goryczka błotna, bluszcz pospolity, lilia złotogłów, widłak jałowcowaty, widłak goździsty, grążel żółty, długosz królewski, kłokoczka południowa, pełnik europejski, barwinek pospolity oraz grzyby: purchawica olbrzymia, piestrzenica, sromotnik bezwstydny i szmaciak gałęzisty. Roślinność naturalna występuje na wielu siedliskach. Na południe od Biedruska występują siedliska świetlistej dąbrowy. Siedliska żyźniejszych postaci grądów ciągną się pasem biegnącym południkowo między Chludowem a Obornikami oraz na północ od Poznania na linii Suchy Las – Owińska. Najżyźniejszymi, a zarazem najwilgotniejszymi są siedliska łęgowe należące do lasów jesionowo-olszowych. Zajmują one spore areały w dolinie Rowu Północnego oraz w obniżeniu Jeziora Glinnowieckiego. Lokalnie występują również siedliska łęgu jesionowo-wiązowego. Na terenie zalewowej Warty – roślinność naturalną stanowi łęg wierzbowy. Strefowo tuż wyżej, na piaszczystych aluwiach i u podnóża wysoczyzny, występują biotypy łęgu topolowego. Siedliska na terenach bagiennych i przy brzegach większych zbiorników wodnych należą do olsu porzeczkowego. Na terenie OChK Biedrusko stwierdzono 170 zbiorowisk roślinnych rangi podstawowej. Lasy i zarośla liczą 21 fitocenoz. Roślinność wodna, szuwarowa, źródliskowa, niskoturzycowatych łąk oraz torfowisk przejściowych i niskich – reprezentowana jest przez 50 syntaksonów. Zidentyfikowano 12 zbiorowisk naturalnych, przy czym większość z nich koncentruje się na terenach aluwialnych Warty. Wśród trwałych użytków zielonych, muraw i wrzosowisk - 122 - opisano 30 zespołów. Niemal równo liczne były ziołoroślinowe zbiorowiska okrajkowe i porębowe (po blisko 30 syntaksonów). Roślinność synontropijną charakteryzowało zaledwie 26 fitocenonów, z czego tylko 4 związane z siedliskami najbardziej antropogenie przekształconymi, a mianowicie z polami uprawnymi. Interesujące jest spektrum pochodzenia zbiorowisk. Rzutuje ono także na stopień antropogenicznego przekształcenia szaty roślinnej. W liczbie 110 dominują synteksony o naturalnej syngenezie. Z liczby tej – 55 to zbiorowiska przejawiające tendencję do ustępowania z rodzimej szaty roślinnej, a 55 pozostałych – poszerzają swój zasięg. Zasięg swój kurczą przede wszystkim ugrupowania złożone z roślin wilgociolubnych, związane z biotopami wodnymi i wilgotnymi. Tereny specjalne Biedruska , jako niemeliorowane, są jedną z ostatnich enklaw wielu zbiorowisk tego typu np. łąk trześlicowych, torfowisk niskich, przejściowych i niskoturzycowych, olsów i łęgów. Z przestrzennymi układami naturalnymi OChK Biedrusko wiąże się obecność 8 zbiorowisk tzw. ksenospontanicznych, utworzonych przez niedawno przybyłe rośliny adwentowe np. zespoły nawłoci i rudbekii. Na liście zbiorowisk figurują 54 jednostki powstałe pod wpływem różnego typu czynników antropogenicznych. W grupie tej dominują (29) synteksony półnaturalne, których struktura florystyczna wykształciła się w wyniku koszenia, wypasu bądź odlesienia terenu. Są to ugrupowania trawiaste lub krzewiaste. Skupienia roślinne wybitnie synontropijne (około 20 syntaksonów) zajmowały łączną powierzchnię niedużą w stosunku do powierzchni całego obszaru. Spotykano je przy zabudowaniach różnego typu, wzdłuż ciągów komunikacyjnych, a przede wszystkim na polach uprawnych w północno-zachodniej części obszaru. Na terenie OChK Biedrusko wstępnie zaplanowano utworzenie dwóch rezerwatów przyrody: Sarnia Łąka, położony w połowie drogi Biedrusko-Chludowo; rezerwat ma chronić torfowisko przejściowe ze stanowiskiem rosiczki okrągłolistnej i długosza królewskiego. Pełnikowy Rów – ochroną rezerwatową powinna być objęta dolina Rowu Północnego - 123 - długości 2 km wraz z jego prawobrzeżnym dopływem. Rezerwat ma chronić łąki trzęślicowe z bogatą populacją pełnika europejskiego, goździka pysznego, goryczki błotnej i wąskolistnej. Specjalnej ochronie powinna podlegać rynna jeziora Glinnowieckiego. Jezioro i otaczająca go roślinność skupiona w rynnie zbiornika wraz z rozległym lęgowiskiem Okolewo (na północnym wschodzie), aż po Łysy Młyn i Wartę, stanowią interesujący, godny ochrony zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Posiada on zróżnicowaną roślinność wodną, szuwarową i leśną o charakterze naturalnym, a także półnaturalną roślinność łąkową. W granicach chronionego kompleksu powinny znaleźć się też: silnie zarastające jezioro Podkowa; fragmenty wysoczyznowe między nim a jeziorem Glinnowieckim pokryte przez ciepłolubne murawy i żarnowczyska, a także Wąwóz Kominiarz. Ochroną należy również objąć obszar źródliskowy strumieni zasilających jezioro Glinnowieckie – na terenie którego znajdują się zabytki kultury materialnej – stare aleje: robiniowa, wierzbowa i lipowa prowadzące do byłego dworku Glinno – miejsca urodzenie Wojciecha Bogusławskiego. Negatywny wpływ na ochronę rynny jeziora Glinnowieckiego wywiera obecność Wysypiska Odpadów Komunalnych m. Poznania – niefortunnie usytuowane w zlewni tak cennego obszaru. Obszar poligonu Biedrusko posiada bogato rozwiniętą sieć hydrologiczną. Układ wód powierzchniowych, a także obszary źródliskowe, koryta strumieni wraz z tarasami zalewowymi nie były jak dotąd na większą skalę przedmiotem prac hydrotechnicznych. Oznacza to, że zbiornikom wód płynących towarzyszy nadal zróżnicowana roślinność wodna, bagienna, torfowiskowa, ziołoroślowa, łąkowa i leśna. Skupia ona cenne zasoby genowe roślin hydrolubnych, o wąskiej skali ekologicznej. Generalnie we florze Polski stanowią one grupę najsilniej zagrożoną wymarciem. Z płazów rozpoznano: traszkę zwyczajną, traszkę grzebieniastą, kumaka nizinnego, grzebiuszkę ziemną, ropuchę szarą i ziemną, rzekotkę drzewną, żaby zielone: wodną, jeziorkową i śmieszkę oraz żaby brunatne: trawną i moczarową. - 124 - Do najczęściej obserwowanych gadów należą: padalec zwyczajny, jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, zaskroniec, żmija zygzakowata i gniewosz plamisty. Z awifauny na szczególną uwagę zasługują ptaki drapieżne. Najcenniejszym gatunkiem jest bielik. Para bielików zimuje nad Wartą, zalatując czasami do Poznania. Na terenach nadwarciańskich corocznie gniazdują dwa gatunki kani: rdzawa i czarna. W dolinie Warty znajdują się lęgowiska myszołowa, którego populację szacuje się na 20 - 25 par. Stwierdzono także pojedyncze gniazda sokołów: kobuza i pustułki. Ponadto zanotowano pojedyncze pary krogulca i trzmielojada. W zbiorowiskach szuwarowych napotkano pary lęgowe błotniaka stawowego. Nocne kontrole umożliwiły wykrycie sowy: puszczyka, uszatki i błotnej. W pobliżu starorzeczy Warty koło Gołębiewa zlokalizowano kolonię czapli siwej, bociana czarnego, żurawia i bączka. Zbiorniki wodne stanowią dogodne warunki lęgowe i bytowania takim ptaków jak: łabędź niemy, gęś gęgawa, kaczki: krzyżówka, krakwa i cyraneczka oraz głowienka. Z chruścieli spotykano: łyskę, kokoszkę wodną, wodnika i zielonkę. Obok nich spotkać można perkozy: dwuczubego i rdzawoszyjnego. Znad Warty znane są stanowiska czajki, bodźca piskliwego i kszyka. Na uwagę zasługują te gatunki ptaków, które związane są z zanikającymi ekosystemami o charakterze łęgowym. Należą do nich: dzięcioł średni, remiz, droździk, strumieniówka oraz dziwonia. W zaroślach i zadrzewieniach terenów otwartych występują dzierzby: gęsiorek i okosz. Z ssaków gatunków łownych można zaobserwować: dzika, daniela, sarnę i jelenia europejskiego. Często spotkać można także: lisa, królika, zająca, borsuka, kunę leśną, łasicę i bobra europejskiego. Na terenie OChk Biedrusko została wyznaczona ostoja siedliskowa sieci NATURA 2000 - 125 - o nazwie Biedrusko – po kilkuletnich konsultacjach oczekuje na zatwierdzenie przez Komisję Europejską. 3.4. Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Samicy Kierskiej Obszar ten utworzono na podstawie Uchwały Rady Gminy Suchy Las Nr L/479/2002 z dnia 29 listopada 2002 roku opublikowanej w Dzienniku Urzędowym Województwa Wielkopolskiego Nr 16, pozycja 550. Obszar ten obejmuje wyróżniające się krajobrazowo tereny o zróżnicowanych ekosystemach i cennych wartościach przyrodniczych stanowiące część regionalnego korytarza ekologicznego Samicy Kierskiej. OChK Dolina Samicy Kierskiej zajmuje powierzchnię 378,10 ha i położony jest na terenie gminy Suchy Las, powiat poznański. Jego przedłużeniem w kierunku północnym jest Pawłowicko-Sobocki OChK. Flora naczyniowa Obszaru Chronionego Krajobrazu (OChK) Doliny Samicy Kierskiej liczy 443 gatunki. Zdecydowana większość to taksony rodzime. Udział antropofitów (roślin geograficznie obcych) dla OChK jest stosunkowo niewielki i wynosi około 21%. Stwierdzono tu występowanie 121 zespołów roślinnych. Reprezentują one rozmaite formacje i grupy pod względem wymagań ekologicznych. Zanotowano 7 zespołów leśnych, 6 zaroślowych, 42 wodne i bagienne, 2 terofitów namulnych, 2 murawowych, 18 związanych z użytkami zielonymi, 21 ziołorośli okrajkowych oraz 23 segetalne i ruderalne. Analizowany teren charakteryzuje się wysoką lesistością. Najbardziej strukturalnie wykształconymi są lasy rozwinięte w najniższych partiach, na terasach Samicy i jej dopływów, a także wokół zbiorników wodnych. Są to przede wszystkim łęgi olszowe. W miejscach mokrych lokalnie graniczą z żyznymi olsami porzeczkowymi, natomiast w niej wilgotnych - z łęgami wiązowo-jesionowymi. W obrębie łęgu olszowego wielokrotnie można spotkać źródliskowe fitocenozy rzeżuchy gorzkiej i śledziennicy skrętolistnej – wskazujące na - 126 - obecność wysięku wód stokowych. Przy południowej granicy gminy, nad terasą denną dopływu Samicy stwierdzono sporej wielkości las dębowo-grabowy w typie grądu niskiego. Pozostałe drzewostany omawianego terenu to uprawy sosny na gruntach porolnych. Pod względem siedliskowym są to obszary potencjalnej roślinności naturalnej grądu wysokiego i kwaśnej dąbrowy. Roślinność wodna i bagienna jest najliczniejsza na OChK - stwierdzono łącznie 39 zespołów. Reprezentują szerokie spectrum fizjonomicznego bogactwa, od prymitywnych zbiorowisk rzęs biernie unoszonych na wodzie po wysoko zorganizowane szuwary nadbrzeżne, ściśle powiązane z charakterem podłoża. Sieć hydrograficzna jest bogato rozwinięta. Składa się na nią: rzeka Samica wraz z dopływami i systemem rowów melioracyjnych, sporej wielkości jezioro w obrębie kompleksu drzewostanów, przy południowej granicy obszaru, liczne oczka wodne o charakterze wytopiskowym oraz liczne torfianki i stawy rybne. Wszystkie zanotowane zbiorowiska należą do naturalnych (czyli autogenicznych) – zdolnych do poszerzania zasięgu w warunkach środowiskowych stworzonych przez człowieka, jak wspomniane torfianki i stawy rybne. Nad brzegami wód płynących do szeroko rozpowszechnionych należą zespoły: manny mielec, potocznika wąskolistnego, trzciny pospolitej, turzyc błotnej oraz brzegowej. W strefie litoralu wód stojących pospolitymi są zespoły: rzęsy mniejszej, rogatka krótkoszyjnego, pałki szerokolistnej, trzciny pospolitej, oraz turzyc błotnej i brzegowej. Cechą obszaru są rozległe zabagnione obniżenia na terasach Samicy i jej dopływów, porośnięte roślinnością szuwarową i zaroślami. Największe areały zajmuje z nich szuwar turzycy błotnej i brzegowej oraz zakrzewienia z wierzbą łozą, lokalnie przechodzące w żyzne olsy porzeczkowe. Na szczególną uwagę zasługuje seria oczek wytopiskowych i mokrych zagłębień terenu po północnej stronie Chludowa. Znaleziono tam rzadkie szuwary – turzyc dwustronnej i pęcherzykowatej oraz łąki z turzycą darniową, zespołem jaskra wodnego oraz murawy z wyczyńcem kolankowym – najlepiej wykształcone na omawianym terenie. - 127 - Trwałe użytki zielone zajmują 20 % areału OChK. Większość skupia się w jego zachodniej części, a także na terasach dennych bezimiennego, największego prawobrzeżnego dopływu Samicy. Na ekstensywnie użytkowanych powierzchniach stwierdzono występowanie łąk wyczyńcowych ze sporadycznie rosnącym wyczyńcem kolankowym. W enklawach zarośli można spotkać pastwiskowe fitocenozy z kostrzewą trzcinową oraz sita rozpierzchłego. Dużą geobotaniczną osobliwością są łąki, przy torach kolejowych w obrębie Golęczewa. Można tam znaleźć pełnika europejskiego, kukułkę plamistą oraz bobrka trójlistnego. Storczyk rośnie zaledwie w kilku okazach, natomiast populacje pełnika i bobrka są bogate w osobniki o pełnej żywotności. Z gatunków ściśle chronionych stwierdzono stanowiska czterech gatunków objętych ścisłą ochroną prawną: kukułka plamista, bluszcz pospolity, grążel żółty oraz pełnik europejski. Bluszcz został znaleziony w runie grądu, przy południowej granicy gminy oraz na cmentarzu w Golęczewie, natomiast grążel w śródleśnym jeziorze; pełniki i storczyki rosną na łące przy torach kolejowych. Rośliny częściowo chronione występują rzadko, w rozproszeniu po całym obszarze. Są to: konwalia majowa przywiązana do sośnin uprawianych na siedliskach kwaśnej dąbrowy, kruszyna pospolita rosnąca w podszycie i oszyjkach sośnin na wilgotniejszych glebach wspomnianej dąbrowy, kocanki piaskowe bytujące w niewielkiej populacji na piaszczystym nieużytku w pobliżu północno-wschodniej granicy, ciepłolubna pierwiosnka lekarska (lokalnie liczna w runie lasów i na trawiastych skarpach), porzeczka czarna spotykana na brzegach Sośnicy i w olsach oraz kalina koralowa występująca na brzegach naturalnych śródleśnych oczek wodnych w południowej części obszaru. Dwa stwierdzone gatunki zagrożone wymarciem w regionie to: wierzbownica rózgowata oraz ożanka czosnkowa. Pierwszy rośnie w płatach zespołu situ sinego, wykształconym w rowie o zanikającym przepływie w środkowej części OChK, drugi rozwinął się w stawie najdalej wysuniętym na północ. Omówienie tematyki związanej z prowadzeniem gospodarki leśnej na terenie obszarów chronionego krajobrazu zawarte jest w opracowaniu Naczelnego Zarządu Lasów - 128 - Państwowych i Instytutu Badawczego Leśnictwa pt. Ogólne zasady zagospodarowania lasów wchodzących w skład parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu (Warszawa, 1986). 4. Park krajobrazowy Kolejną możliwość ochrony krajobrazu stwarzają parki krajobrazowe. Stanowią one element składowy krajowego systemu obszarów chronionych; odgrywają ważną rolę w przestrzennym układzie form ochrony przyrody. Według definicji zawartej w ustawie o chronie przyrody (art. 16 ust. 1) cyt.: Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Na obszarach graniczących z parkiem krajobrazowym może być wyznaczona otulina. Utworzenie parku lub powiększenie jego obszaru następuje w drodze rozporządzenia wojewody, które określa jego nazwę, obszar, przebieg granicy i otulinę (jeżeli została wyznaczona), szczególne cele ochrony oraz zakazy właściwe dla danego parku. Likwidacja lub zmniejszenie obszaru parku krajobrazowego następuje również w drodze rozporządzenia wojewody, po uzgodnieniu z właściwymi miejscowo radami gmin, z powodu bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, historycznych i kulturowych oraz walorów krajobrazowych na obszarach projektowanych do wyłączenia spod ochrony. Grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowym pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu. Ograniczeniu poddana jest tu działalność inwestycyjna – zakaz realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz zakaz budowania nowych obiektów budowlanych w pasie szerokości 100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych. - 129 - Dla parku krajobrazowego sporządza się i realizuje plan ochrony – ustanawia się go w terminie 5 lat od dnia utworzenia parku. Na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko leży jeden park krajobrazowy o nazwie Puszcza Zielonka. 4.1. Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka leży na północny wschód od Poznania i obejmuje środkową część atrakcyjnego przyrodniczo, krajobrazowo i turystycznie terenu zwanego Puszczą Zielonką – w obszarze ograniczonym miejscowościami: Poznań, Murowana Goślina, Skoki, Kiszkowo i Pobiedziska. Został utworzony na mocy Rozporządzenia Wojewody Poznańskiego Nr 5/93 z 20 września 1993 roku na powierzchni 9 981 ha w celu zachowania i ochrony największego i najbardziej zbliżonego do naturalnego kompleksu leśnego środkowej Wielkopolski, o dużych wartościach przyrodniczych, krajobrazowych naukowo-dydaktycznych, położonego w bliskim sąsiedztwie aglomeracji poznańskiej (Dz. U. Wojewody Poznańskiego z 1993 r., Nr 13, poz. 149). Park posiadał otulinę Poznańskiego powierzchni 12 450 ha, w tym 8554 ha lasów. W roku 2004, zgodnie z rozporządzeniem Wojewody Wielkopolskiego nr 10/04 z dnia 26 stycznia 2004 roku, powierzchnia Parku została powiększona do 11 999,61 ha (Dz. U. Województwa Wielkopolskiego z 9 lutego 2004 r., Nr 14, poz. 415). Dla właściwego zabezpieczenia ochrony terenu właściwego parku krajobrazowego wyznaczono wokół niego strefę ochronną (otulinę) o powierzchni 10 969,47 ha. Park posiada aktualny plan ochrony - Wojewoda Wielkopolski Rozporządzeniem Nr 4/05 z dnia 4 kwietnia 2005 roku ustanowił plan ochrony Parku (Dz. U. Woj. Wielkopolskiego Nr 49, poz. 1527) w którym zapisano, że celem ochrony parku jest zachowanie kompleksu leśnego o dużych wartościach przyrodniczych, krajobrazowych i naukowo-dydaktycznych. - 130 - Specyficzną cechą parku jest bardzo wysoki udział terenów leśnych w jego powierzchni - 9406,54 ha (78,4 %). Grunty orne zajmują 1013,16 ha (8,4 %), inne użytki zielone 350,45 ha (2,9 %), a wody - 435,44 ha (3,6 %). Urozmaiconą rzeźbę powierzchni Puszczy Zielonka zawdzięczamy ostatniemu okresowi lodowcowemu, kiedy wytworzyły się strefy pagórków oraz doliny i rynny jeziorne. Południowy skraj parku sięga pasma środkowopoznańskiej moreny czołowej, którego jedną z kulminacji jest Dziewicza Góra (144,9 m n.p.m.) - najwyższe wzniesienie terenu objętego ochroną. Na północ od tego pasma rozpościera się rozległy obszar pagórkowatej moreny dennej, będący pod względem podziału geograficznego zachodnią częścią Pojezierza Gnieźnieńskiego. Jest ona wyniesiona 90 - 110 m n.p.m. Teren ten ożywiają wcięte weń rynny polodowcowe. Największa z tych rynien przebiega od Pobiedzisk przez Murowaną Goślinę po dolinę Warty i leży w niej aż 14 jezior (z czego 6 na obszarze Parku Krajobrazowego). Inne godne uwagi rynny to dolina Goślinki (Trojanki), ciągnąca się od Huty Pustej przez Zielonkę, Głęboczek i Głębocko oraz rynna Dzwonówki (Potoku Dzwonowskiego) od Dąbrówki Kościelnej przez Dzwonowo i Sławicę do Skoków. Najniżej położony punkt parku (62 m n.p.m.) leży w dolinie niewielkiego strumienia koło Murowanej Gośliny. Centralna część parku leży na dziale wodnym. W kierunku północno-wschodnim teren odwadniany jest do Małej Wełny, na północny zachód – do Goślinki i za jej pośrednictwem do Warty, na zachód – bezpośrednio do Warty (m.in. poprzez Owińską Strugę), a na południe i południowy wschód – do Głównej. Środkowa, najwyżej wyniesiona część terenów leśnych jest faktycznie bezodpływowa. Na terenie Parku znajduje się 5 rezerwatów przyrody: Jezioro Czarne, Jezioro Pławno, Żywiec Dziewięciolistny, Las Mieszany w Nadleśnictwie Łopuchówko oraz Klasztorne Modrzewie koło Dąbrówki Kościelnej. Wokół jeziora Zielonka, w sąsiedztwie bursy studenckiej Akademii Rolniczej (obecnie Uniwersytetu Przyrodniczego), wytyczona została ścieżka przyrodnicza położona w dużej enklawie śródleśnej (8 przystanków). Jej głównym celem jest zapoznanie z występującymi tu - 131 - zbiorowiskami roślinnymi i przybliżenie zmian zachodzących w środowisku naturalnym, a także uświadomienie konieczności poszanowania otaczającej nas przyrody w obcowaniu na co dzień. W cytowanym wyżej Rozporządzeniu Wojewewództwa Wlkp. Nr 49 z 2005 roku znajduje się zapis o funkcjonowaniu na terenie Parku pięciu stref: A – strefa ochrony rezerwatowej B – strefa ekosystemów leśnych C – strefa ochrony krajobrazu naturalnego wód powierzchniowych D – strefa ochrony obszarów nieleśnych E – strefa ochrony krajobrazu kulturowego wraz z traktami. Zakres prac związanych z ochroną przyrody i kształtowania krajobrazu (przewidziano ich 36) został szczegółowo opisany w tabeli zawartej w rozporządzeniu. Do zadań operacyjnych realizowanych w strefie ochrony rezerwatowej (strefa A) zaliczono: utworzenie nowych rezerwatów: Jezioro Bolechowskie i Dziewicza Góra; utworzenie jednego rezerwatu poprzez połączenie rezerwatów Jezioro Czarne i Pławno wraz z najbliższym otoczeniem; wykonanie planów ochrony dla ww. rezerwatów; wprowadzenie w granicach strefy A ekstensywnej gospodarki leśnej ograniczającej się do cięć sanitarnych oraz gospodarki przerębowej. 4.1.1. Flora Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka Blisko 80 % powierzchni Parku zajmują tereny leśne, które administracyjnie wchodzą w skład dwóch nadleśnictw. Lasy te, zostały w całości włączone w granice Parku. Nadleśnictwo Doświadczalne Zielonka prowadzi doświadczalne gospodarstwo leśne w celach - 132 - dydaktycznych, naukowych i pokazowych dla państwowej gospodarki leśnej. Południowa i północna część Parku administrowane są przez Nadleśnictwo Łopuchówko. Puszcza Zielonka jest największym kompleksem leśnym okolic Poznania. Do zwiększenia wartości puszczańskich lasów przyczynia się fakt, że o połowę więcej niż średnio w kraju jest tu starych drzewostanów. Wpłynęła na to wieloletnia działalność doświadczalna, odmienna od nastawionej na eksploatację typowej gospodarki leśnej. Najstarsze drzewostany mają ponad 160 lat. Wartościowymi lasami, urozmaiconymi od strony florystycznej, porośnięty jest cały masyw Dziewiczej Góry (około 830 ha). W ich obrębie stwierdzono występowanie około 700 gatunków roślin naczyniowych oraz kilkadziesiąt gatunków mchów i wątrobowców. W suchych borach rośnie turówka wonna Hierochloë odorata, sasanka dzwonkowata Pulsatilla patens i oman wierzbolistny Inula salicina, a w wilgotnych lasach na uwagę zasługują rośliny aspektu wiosennego - pełnik europejski Trollius europaeus, lilia złotogłów Lilium martagon, kokorycz pusta Corydalis cava, fiołek przedziwny Viola mirabilis i orlik pospolity Aquilegia vulgaris. Na nielicznych odsłoniętych polanach na stokach Dziewiczej Góry stwierdzono rzadkie gatunki roślin ciepłolubnych. Na szczególną uwagę zasługuje teren uroczyska Maruszka (o powierzchni około 500 ha), położony między Pławnem i Ludwikowem. Obejmuje ono fragment lasu sosnowo-dębowego typu nizinnego w wieku 110150 lat, z domieszką innych gatunków drzew (grabów, buków, brzóz, olszy, świerków, jesionów, klonów, lip). Drzewostan ten, mało zdeformowany w przeszłości, ma charakter zbliżony do naturalnego. Inne bardzo interesujące fragmenty lasów chronią rezerwaty: Las Mieszany w Nadleśnictwie Łopuchówko i Klasztorne Modrzewie koło Dąbrówki Kościelnej. Kompleksy roślinności wodnej, przybrzeżnej i torfowiskowej wokół jezior Pławno i Czarnego są najwartościowszymi zespołami roślinności nieleśnej. Na opisywanym terenie odnaleziono stanowiska wielu roślin chronionych. W Nadleśnictwie Doświadczalnym Zielonka występują: dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis i lilia złotogłów Lilium martagon. Chronione rośliny znaleźć również można w utworzonych tu rezerwatach przyrody. Flora porostów i mchów szczegółowo była opracowywana w latach 50-tych. Stwierdzono występowanie 16 gatunków wątrobowców, 7 torfowców i 108 gatunków mchów właściwych. Z tego okresu pochodzą - 133 - prace nad porostami - stwierdzono wówczas występowanie 185 gatunków. Brak dokładnych danych o liczbie gatunków grzybów jakie występują na tym terenie. W latach 1979-1980 prowadzono badania nad udziałem grzybów wielkoowocnikowych Macromycetes w zbiorowiskach leśnych innych części Puszczy Zielonka, m.in. w lasach parku dworskiego Radojewo znajdującego się w obrębie Biedrusko. Łącznie zanotowano wówczas 107 gatunków grzybów wyższych, z czego 47 to naziemne, 46 nadrzewne, a 14 naściółkowe. Wśród nich stwierdzono kilka gatunków chronionych, tj. purchawica olbrzymia Langermania gigantea, smardz stożkowaty Morchella conica, sromotnik bezwstydny Phallus impudicus który, sądząc po specyficznym zapachu, jest dość częsty w lasach Parku Krajobrazowym Puszcza Zielonka. Opracowania fitosocjologiczne Czesława Nowaczyka z lat 60-tych ub. wieku odnotowują występowanie dziewięciu zespołów leśnych. Stan większości fitocenoz określono jako zbliżony do naturalnego. Najczęstszym wówczas zbiorowiskiem był bór mieszany PinoQuercetum, określony jako powstały wskutek preferowania sosny na siedliskach dąbrów. Jako najlepiej wykształcone uznano zbiorowisko grądu środkowoeuropejskiego Galio silvaticiCarpinetum. W środkowo-zachodniej części Puszczy Zielonka udokumentowane zostały również płaty świetlistej dąbrowy Potentillo albae-Quercetum, które odznaczały się wówczas dużym bogactwem gatunkowym. Badania porównawcze przeprowadzone w ostatnich latach wykazały, że płaty świetlistej dąbrowy z Nadleśnictwa Zielonka są obecnie mocno zdegenerowane, co potwierdza brak gatunków z rzędu Quercetalia pubescentis oraz silna ekspansja trzcinnika piaskowego Calamagrostis epigeios. Na skutek tych procesów nastąpiło przekształcenie fitocenoz świetlistej dąbrowy głównie w kwaśną dąbrowę CalamagrostioQuercetum oraz rzadziej, w ubogie postacie grądów środkowoeuropejskich Galio sylvaticiCarpinetum. 4.1.2. Fauna Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka - 134 - Znaczne powierzchnie lasów powodują, że fauna na opisywanym terenie jest bogata i musi być tu prowadzona racjonalna gospodarka łowiecka. Lasy podległe Akademii Rolniczej oraz części przylegających terenów Nadleśnictwa Łopuchówko – dawny obręb Czerwonak i Łopuchówko (łącznie 13.200 ha) wchodzą w skład istniejącego od 1963 roku Ośrodka Hodowli Zwierząt Zielonka. Prowadzi on badania i działalność dydaktyczną pod kierunkiem Katedry Gospodarstwa Łowieckiego Uniwersytetu Przyrodniczego (d. AR) w Poznaniu. Spośród zwierzyny grubej w lasach bytują jelenie, daniele, sarny i dziki. Dość dużo występuje tu drobnych zwierząt: zajęcy, lisów, borsuków, kun. Coraz częściej spotyka się wydry, a bobry – introdukowane w dorzeczu Warty w latach siedemdziesiątych – od 1991 r. występują tu stale (m.in. Trojanka, Dzwonówka). Na terenie PK Puszcza Zielonka stwierdzono 13 gatunków nietoperzy: borowiec wielki Nyctalus noctula, nocek rudy Myotis daubentonii, gacek brunatny Plecotus auritus, borowiaczek Nyctalus leisleri, mopek Barbastella barbastellus, mroczek późny Eptesicus serotinus, nocek Natterera Myotis nattereri, nocek Brandta Myotis brandtii, nocek duży Myotis myotis, karlik większy Pipistrellus nathusii, nocek wąsatka Myotis mystacinus, karlik mały Pipistrellus pipistrellus i gacek szary Plecotus austriacus. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt borowiaczek został zaklasyfikowany do kategorii VU, obejmującej gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie. Od czasu do czasu na tym terenie pojawiają się, samotnie wędrujące, przechodnie łosie. Przebiega tu również szlak wędrówek wilka ze wschodu na zachód. Na terenie Parku stwierdzono występowanie 134 lęgowych gatunków ptaków, nie występują tutaj jednak gatunki wybitnie rzadkie. Wynika to z wielu przyczyn, m.in. z położenia puszczy blisko dużego miasta, dużego ruchu turystycznego oraz dużej penetracji zbiorników wodnych przez wędkarzy. Mimo dużej presji antropogenicznej teren Parku odznacza się bardzo dużymi walorami ornitologicznymi. W Parku występuje np. stosunkowo licznie dzięcioł średni Dendrocopos medius związany głównie ze starymi dąbrowami oraz buczynami, rzadki w Polsce zachodniej. Stare drzewostany sprzyjają także występowaniu innych gatunków dzięciołów: dzięcioła dużego Dendrocopos major, dzięcioła czarnego Dryocopus martius, dzięciołka Dendrocopos minor i dzięcioła zielonego Picus viridis. - 135 - Licznie występują też ptaki drapieżne. Na uwagę zasługują lęgi kani rudej Milvus milvus, trzmielojada Pernis apivorus i kobuza Falco subbuteo. Dość licznie występuje jastrząb Accipiter gentilis. Nad wodami występuje błotniak stawowy Circus aeruginosus. W północnej części Puszczy (okolice jez. Dzwonowskiego) obserwowane były bieliki Haliaeetus albicilla. Co prawda nie stwierdzono jego lęgów, ale zważywszy na szybki wzrost liczebności tego gatunku w całej Polsce oraz to, że gniazduje niedaleko tego terenu (okolice Skoków) można sądzić, ze w najbliższych latach dojdzie do lęgów także na terenie Parku. Na terenie Parku stwierdzono występowanie gatunków ptaków objętych ochroną gatunkową (bocian czarny Ciconia nigra, kania ruda Milvus milvus, kania czarna Milvus migrans), dla których ustalane są granice miejsc rozrodu i regularnego przebywania oraz terminy ochrony tych miejsc. W starych buczynach gniazdują także dwa rzadkie gatunki ptaków: muchołówka mała Ficedula parva i siniak Columba oenas, którego populacja jest prawdopodobnie najliczniejszą w Wielkopolsce. Do innych można zaliczyć zniczka Regulus ignicapillus. W okolicach Poznania jest to ptak dość rzadki, dlatego obecność jego w Puszczy jest warta uwagi. Często występuje pleszka Phoenicurus phoenicurus. Na porębach i nieużytkach występuje lerka Lullula arboreta. Licznie reprezentowane są drozdy. Często występuje drozd paszkot Turdus viscivorus, zasiedlający przeważnie drzewostany sosnowe. W zakrzaczeniach i zagajnikach spotkać można dwa gatunki słowików – szarego Luscinia luscinia i rdzawego L. megarhynchos. Do gatunków pospolitych należą m.in.: sikory – 7 gatunków, muchołówki szara Muscicapa striata i żałobna Ficedula hypoleuca, pokrzewki – 5 gatunków, a także pliszki, strzyżyki, pełzacze, jaskółki. Stosunkowo duży udział jezior i terenów podmokłych powoduje, że ptaki związane z tymi biotopami w dużej mierze podnoszą wartość ornitologiczną terenu Parku. Na szczególną uwagę zasługuje wyjątkowo liczna populacja żurawia Grus grus. i bąka (zwłaszcza w okolicach jez. Dzwonowskiego oraz Gackiego). Licznie występuje kszyk Gallinago gallinago, mimo braku sprzyjających siedlisk (otwartych, torfowych łąk) – w Parku 12 par. Na stawie w Zielonce stwierdzono 2 pary bardzo rzadkiej w Wielkopolsce kropiatki Porzana porzana. Mimo dużej penetracji ludzi gniazduje w Puszczy 12 par bociana czarnego Ciconia - 136 - nigra. Puszcza Zielonka ma także duże znaczenie dla takich gatunków jak: perkozek Tachybaptus ruficollis, gągoł Bucephala clangula, błotniak stawowy Circus aeruginosus, wodnik Rallus aquaticus, kokoszka Gallinula chloropus, świerszczak Locustella naevia, a zwłaszcza samotnik Tringa ochropus i strumieniówka Locustella fluviatilis oraz wielu innych pospolitszych gatunków. 5. Pomniki przyrody Jedną z najstarszych form ochrony wartości przyrodniczych są pomniki przyrody. Według definicji zawartej w ustawie o ochronie przyrody cyt.: Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Dotychczas w Polsce za pomniki przyrody uznano 34 385 obiektów, w tym 10 269 utworzonych w Lasach Państwowych. Najczęściej są to okazałe drzewa, ich grupy bądź aleje; znaczną grupę pomników stanowią również głazy narzutowe. Za pomniki przyrody najczęściej uznawane są okazałe drzewa. Dla wskazania, od jakich minimalnych wymiarów danego gatunku drzewa można uznać je za wyróżniające i godne objęcia ochroną, opracowano odpowiednie, obowiązujące w całym kraju zalecenia. Aktualnie obowiązujące dolne pierśnice graniczne opublikowano w Instrukcji sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie (MOŚZNiL, Warszawa 1996). Formalnie obowiązują one tylko w stosunku do drzew rosnących w Lasach Państwowych, ale mogą być używane w odniesieniu do innych form własności. Podane wymiary są tylko wskazówką – w indywidualnych przypadkach, jeśli drzewo jest wyjątkowo dorodne, rozłożyste, rośnie w interesującym, często odwiedzanym punkcie i w jakiś sposób zaistniało w świadomości - 137 - lokalnej społeczności, można je uznać za pomnik przyrody mimo mniejszych niż podane dolne pierśnice. I odwrotnie – jeśli drzewo rośnie w okolicy obfitującej w okazałe drzewa tego samego gatunku, a wiele z nich, znacznie okazalszych, zostało już uznanych za pomniki przyrody, czyli inaczej mówiąc, jeśli w danej okolicy nie jest czymś wyjątkowym, to mimo osiągnięcia odpowiednich rozmiarów nie musi być uznane za pomnik przyrody. Podane wymiary dotyczą w zasadzie pojedynczych drzew; w przypadku alei czy większych skupień w skład takiego zbiorowego pomnika mogą wchodzić drzewa o znacznie mniejszych pierśnicach. Pamiętać należy, że pomnik przyrody ma być elementem wyróżniającym się z otoczenia, ponadprzeciętnym, wartościowym (w skali lokalnej) i to kryterium należy uważać za najistotniejsze przy wyborze obiektów do ochrony pomnikowej. W formie pomników przyrody chronić można także wyróżniające się obiekty przyrody nieożywionej np. głazy narzutowe. W przeciwieństwie do innych form ochrony, które są w zasadzie wieczyste (o ile nie zdarzy się żaden kataklizm), większość pomników przyrody, np. stare drzewa, mają ograniczoną trwałość. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku, drzewa stanowiące pomniki przyrody na terenach leśnych podlegają ochronie aż do ich samoistnego, całkowitego rozpadu (art. 40, pkt 2). Status pomnika przyrody może nadać wojewoda (stosowne rozporządzenie) lub rada gminy (uchwała). Wniosek o zastosowanie tej formy ochrony powinien zawierać określenie obiektu proponowanego do ochrony oraz uzasadnienie jego wartości i posiadanie indywidualnych cech wyróżniających. Na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko zlokalizowano 218 pomników przyrody. Pomniki przyrody ożywionej reprezentują drzewa (łącznie 216 szt.) – pojedyncze, grupowe i aleja; brak jest pomników powierzchniowych. Najokazalszym drzewem Nadleśnictwa jest lipa szerokolistna o obwodzie 563 cm rosnąca w leśnictwie Łoskoń. W Konkursie na najgrubsze drzewo Lasów Państwowych u progu - 138 - XXI wieku drzewo to znalazło się na 18 miejscu wśród najgrubszych drzew tego gatunku w Polsce (rosnących na terenie Lasów Państwowych). Reprezentowane są tu następujące gatunki: dąb szypułkowy – 148 drzew dąb bezszypułkowy – 17 drzew kasztanowiec biały – 15 drzew sosna zwyczajna – 12 drzew buk zwyczajny – 10 drzew żywotniki zachodnie – 4 drzewa olsza czarna – 2 drzewa lipa drobnolistna – 2 drzewa lipa szerokolistna – 2 drzewa daglezja zielona – 1 drzewo jesion wyniosły – 1 drzewo klon zwyczajny – 1 drzewo klon jawor – 1 drzewo ======================= Razem …………….. 216 drzew Pomniki przyrody nieożywionej reprezentowane są przez dwa głazy narzutowe (granity). Wśród pomników przyrody rosnących poza gruntami nadleśnictwa, lecz w zasięgu jego działania, należy wymienić okazały – 700 letni okaz pięciopiennego cisa pospolitego rosnącego w Murowanej Goślinie, w parku, przed pałacem Winterfeldów (obwody od 56 do 106 cm), 100 letnią aleję lipową rosnącą po obu stronach ulicy Meteorytowej, w sąsiedztwie rezerwatu przyrody Meteoryt Morasko oraz grupę 9 dębów szypułkowych rosnących na Polach - 139 - Gackich. Ze względu na stwierdzone w terenie znaczne różnice ewidencyjne wymiarów drzew pomnikowych (szczególnie wysokości), wszystkie pomniki przyrody zostały ponownie pomierzone; ocenę stanu zdrowotnego wykonano według 5 stopniowej skali autorstwa Pacyniaka i Smólskiego. Informacja o obecności pomników przyrody zamieszczona została w opisach taksacyjnych (informacje dodatkowe). Szczegółowe charakterystyki pomników przyrody Nadleśnictwa Łopuchówko zawiera wzór nr 5A – załącznik nr 2. - 140 - 6. Użytki ekologiczne Aby skutecznie chronić wartości przyrodnicze nie wystarczy powołanie do życia parków narodowych, krajobrazowych czy rezerwatów chroniących najbardziej wartościowe fragmenty przyrody. Konieczna jest również ochrona szeroko pojętej różnorodności biologicznej – jej podstawowym narzędziem, przewidzianym głównie do stosowania na szczeblu lokalnym i regionalnym, są użytki ekologiczne. Według Ustawy o ochronie przyrody (art. 42) cyt.: użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. Dotychczas na terenie Lasów Państwowych wyznaczono 6 177 użytków ekologicznych zajmujących łączną powierzchnię 42 641 ha. Tym, co różni użytki ekologiczne od pomników przyrody czy rezerwatów, jest ich znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej. Użytek ekologiczny nie musi reprezentować nadzwyczajnych wartości przyrodniczych, ważna jest tu rola, jaką pełni w krajobrazie, np. wystarczy, że jest fragmentem swoistego dla danego obszaru ekosystemu. Czasami spotykane są (niestety – udane) próby uznawania za użytki ekologiczne powierzchni gospodarczo nieprzydatnych, o znikomych funkcjach przyrodniczych (ugorujące deputaty rolne, poletka łowieckie, tereny zdewastowane) – oczywiście taka forma ochrony nie powinna służyć do takich celów. Na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko ustanowiono 5 użytków ekologicznych na łącznej powierzchni 42,83 ha. Podstawą prawną ich uznania były: uchwała Nr XXXII/196/5 Rady Miejskiej Gminy Skoki z dnia 9 lutego 2005 roku (użytek Uroczysko Smolarki) oraz uchwała Nr 401/XLIII/2002 Rady Miejskiej w Murowanej Goślinie z dnia 16 września 2002 roku (pozostałe użytki). Uroczysko Smolarki – użytek o powierzchni 5,35 ha, obejmujący oddziały: 32b, 30Ax, 31n - 141 - obręb Kąty. Według ewidencji gruntów są to łąki VI klasy i las. W rzeczywistości są to podmokłe tereny trzcinniczyska i torfowiska niskiego z licznymi oczkami wodnymi i kępami drzew o charakterze naturalnym. Z przyrodniczego punktu widzenia są to cenne obiekty ze względu na bagienny charakter – znajdują się tam m in. miejsca lęgowe ptactwa wodnego, ostoje drobnej fauny i zwierzyny leśnej. Uwaga – powierzchnia podana w uchwale o utworzeniu tego użytku wymaga korekty – powierzchnię oddziału 32b – 0,78 ha należy skorygować na prawidłową – 1,61 ha. Drugi użytek ekologiczny zajmuje łączną powierzchnię 21, 09 ha obręb Łopuchówko. Tworzą go wydzielenia 92g, 93c,d,f,g,j, 94c,d,f,g, 115d oraz 116a. Ewidencyjnie są to bagna, podmokłe łąki i pastwiska oraz zabagniona halizna. Położone są one w polodowcowej rynnie Trojanki (Goślinianki), w sąsiedztwie rezerwatu przyrody Żywiec Dziewięciolistny. W oddziale 93n rośnie pomnik przyrody – 100 letnia olsza czarna. Jest to miejsce lęgowe ptaków wodnych, miejsce bytowania ptaków drapieżnych, stwierdzono tu obecność chronionych przedstawicieli rodziny storczykowatych. Teren ten z zachodzącymi procesami sukcesji wtórnej stanowić może cenny obiekt badań naukowych i dydaktycznych. Trzecim użytkiem ekologicznym Nadleśnictwa Łopuchówko jest użytek w oddziałach 44f oraz 55f obręb Łopuchówko zajmujący łączną powierzchnię 9,88 ha. Są to nieużytkowane łąki – teren trzcinniczyska torfowiskowego. Miejsce występowania m.in. wawrzynka wilczełyko, storczyków; lęgowisko ptaków (m.in. cyranki), żerowisko bocianów i żurawi. Czwarty użytek ekologiczny to bagno w oddziale 46b obręb Łopuchówko o powierzchni 1,80 ha. Jest to miejsce bytowania bobrów europejskich oraz lęgowisko ptactwa wodnego. Zachodzą tu procesy sukcesji naturalnej spowodowane obecnością bobrów. Piąty i zarazem ostatni użytek ekologiczny w omawianym nadleśnictwie to obiekt położony na terenie obrębu Kąty o powierzchni 4,71 ha w oddziałach 197n, 199p, r, w. Są to tereny zalewowe rzeki Warty. W okresie wiosennym jest to miejsce lęgowe ptactwa błotno-wodnego i bytowania chronionych gatunków ptaków. Znajdują się tutaj wyznaczone strefy ochronne wokół gniazd kani rudej (2 strefy) oraz kani czarnej (2 strefy). W starych, spróchniałych dębach występuje próchnojad – chroniona pachnica dębowa - 142 - (Osmoderma eremita) – kategoria zagrożenia VU (tj. gatunek narażony na wyginięcie). Poprzez wyłączenie z ingerencji gospodarczej i protegowanie procesów naturalnej sukcesji, użytki ekologiczne pozostają w stanie naturalnym przyczyniając się do wzbogacenia lokalnego środowiska przyrodniczego i zachowania jego różnorodności biologicznej. Na terenie ustanowionych użytków ekologicznych obowiązują następujące zakazy: niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu, wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem obiektów związanych z bezpieczeństwem przeciwpowodziowym, uszkadzania i zanieczyszczenia gleb, wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów lub innych nieczystości, zaśmiecania obiektu i terenów wokół niego, dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody i zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych, likwidowania małych zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych, wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia własnych gruntów rolnych, lokalizacji budownictwa letniskowego poza miejscami wyznaczonymi w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, budowy budynków, budowli, obiektów małej architektury i tymczasowych obiektów budowlanych. Szczegółową charakterystykę użytków ekologicznych Nadleśnictwa Łopuchówko zawiera wzór nr 7A – załącznik nr 3. - 143 - 7. Ochrona gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich Według przepisów aktualnej ustawy o ochronie przyrody cyt.: Art. 46. ust 1. Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Obecnie (2008 r.) obowiązującymi rozporządzeniami dotyczącymi ochrony gatunkowej są: — Rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.U. Nr 168, poz. 1764); — Rozporządzenie Ministra Środowiska z 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. Nr 220, poz. 2237); — Rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. Nr 168, poz. 1765). Ratyfikowana przez Polskę Konwencja Berneńska dotycząca ochrony europejskiej przyrody żywej i naturalnych siedlisk zawarta została w Bernie 19 września 1979 roku – weszła ona w życie 1 czerwca 1982 roku. Konwencja ta jest w pewnym stopniu rozwinięciem Konwencji Ramsarskiej na kontynencie europejskim; kładzie ona nacisk na ochronę szerokiej różnorodności – tak gatunków, jak i ich siedlisk. Nakazuje ona otaczać największą opieką gatunki ustępujące i endemiczne oraz zanikające, naturalne środowiska, tzw. siedliska krytyczne. Konwencja ma szczególnie znaczenie dla gadów, płazów, ssaków i roślin nie objętych ochroną przez inne porozumienia narodowe (konwencje: Waszyngtońska, Bońska i Gdańska). W oparciu o nią sporządzone zostały: - 144 - — Lista roślin wymierających i zagrożonych w Polsce (1986), — Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (1992), — Polska Czerwona Księga Roślin (2002), — Polska Czerwona Księga Zwierząt (2001). 7.1. Flora Obecność większości niżej wymienionych gatunków została potwierdzona podczas przeprowadzonego florystycznego rozpoznania terenów Nadleśnictwa Łopuchówko wykonanego w trakcie prac taksacyjnych (maj-październik 2007 rok); wykorzystano również dane zawarte w Programach ochrony przyrody w Nadleśnictwie Łopuchówko i Czerwonak, planach ochrony rezerwatów przyrody, standardowych danych obszarów NATURA 2000, wyniki waloryzacji przyrodniczej w granicach obecnego Nadleśnictwa Łopuchówko z 1995 roku oraz wyniki inwentaryzacji siedlisk leśnych i nieleśnych z lat 2006 i 2007. Lokalizację występowania chronionych gatunków roślin i zwierząt zawiera mapa sytuacyjnoprzeglądowa walorów przyrodniczych i kulturowych. Uzupełnieniem mapy jest wykaz chronionych i rzadkich gatunków roślin naczyniowych – wzór nr 11 – załącznik nr 4. - 145 - na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko Lista gatunków flory stwierdzonych Kategorie zagrożeń granicach woj. zachodniopomorskiego) 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Dyrektywą Habitatową 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją Berneńską 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte Gatunki roślin naczyniowych z 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE częściową 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 1. Abies alba Jodła pospolita 2. Abies concolor Jodła jednobarwna R R 3 T 3. Acer campestre Klon polny R R 3 T 4. Acer negundo Klon jesionolistny 5. Acer platanoides Klon pospolity 6. Acer pseudoplatanus Klon jawor 7. Acer saccharum Klon cukrowy 8. Acer saccharinum Klon srebrzysty 9. Achillea millefolium Krwawnik pospolity 10. Acorus calamus Tatarak zwyczajny 11. Actaea spicata Czerniec gronkowy V V 12. Aegopodium podagraria Podagrycznik pospolity 13. Aesculus hippocastanum Kasztanowiec zwyczajny 14. Aethusa cynapium Blekot pospolity 15. Agrimonia eupatoria Rzepik pospolity 16. Agropyron repens Perz właściwy 17. Agrostemma githago Kąkol polny 18. Agrostis canina Mietlica psia 19. Agrostis capillaris Mietlica pospolita T 2 1 T - 146 Kategorie zagrożeń Ajuga genevensis Dąbrówka kosmata 23. Ajuga reptans Dąbrówka rozłogowa 24. Alisma plantago-aquatica Żabieniec babka-wodna 25. Alliaria petiolata Czosnaczek pospolity 26. Allium angulosum Czosnek kątowaty V 2 27. Androsace septentrionalis Naradka północna V 0 28. Alnus glutinosa Olsza czarna 29. Alnus incana Olsza szara 30. Alopecurus geniculatus Wyczyniec kolankowaty 31. Andromeda polifolia Modrzewnica zwyczajna 32. Anemone nemorosa Zawilec gajowy 33. Anemone ranunculoides Zawilec żółty 34. Angelica sylvestris Dzięgiel leśny 35. Anthemis arvensis Rumian polny 36. Anthericum liliago Pajęcznica liliowata 37. Anthoxanthum odoratum Tomka wonna 38. Anthriscus sylvestris Trybula leśna 39. Anthyllis vulneraria Przelot pospolity 40. Arctium lappa Łopian większy granicach woj. zachodniopomorskiego) 22. 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Mietlica rozłogowa Dyrektywą Habitatową Agrostis stolonifera 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte 21. Konwencją Berneńską Mietlica olbrzymia 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 3 Agrostis gigantea Gatunki roślin naczyniowych z 3 20. 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE 11 częściową 10 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Rote Liste der gefahrdeten Hoheren Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T? 3 3 T T V V R 3 2 T 3 V V R R 1 3 OC T 3 3 3 T? - 147 - Kategorie zagrożeń Bellis perennis Stokrotka pospolita 50. Berula erecta Potocznik wąskolistny 51. Betonica officinalis Bukwica zwyczajna 52. Betula pendula Brzoza brodawkowata 53. Betula pubescens Brzoza omszona 54. Berberis vulgaris Berberys zwyczajny 55. Brachypodium sylvaticum Kłosownica leśna 56. Brachypodium pinnatum Kłosownica pierzasta 57. Calamagrostis arundinacea Trzcinnik leśny granicach woj. zachodniopomorskiego) 49. Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Orlik pospolity Dyrektywą Habitatową Aquilegia vulgaris Gatunki roślin naczyniowych objęte 48. Konwencją Berneńską Wietlica samicza Gatunki roślin naczyniowych objęte Athyrium filix-femina Gatunki roślin naczyniowych z 47. podstawowej i lokalnej listy CORINE Traganek szerokolistny częściową Astragalus glycyphyllos Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i 46. Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Kopytnik pospolity Rote Liste der gefahrdeten Hoheren Asarum europaeum Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 45. Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Bylica pospolita (Jasiewicz 1981) Artemisia vulgaris Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 44. (Jasnowska, Jasnowski 1977) Bylica polna Zagrożone gatunki flory torfowisk Artemisia campestris Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 43. Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) Bylica piołun Pomorza Zachodniego (Żukowski, Artemisia absinthium OC 42. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 T Rajgras wyniosły eds. 1992) 2 1 Ocz Arrhenatherum elatius Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, gatunku Polska Czerwona Księga Roślin gatunku V 41. 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 Nazwa polska 4 Nazwa łacińska Lp. - 148 Kategorie zagrożeń 64. Calystegia sepium Kielisznik zaroślowy 65. Campanula patula Dzwonek rozpierzchły 66. Campanula persicifolia Dzwonek brzoskwiniolistny 67. Campanula rotundifolia Dzwonek okrągłolistny 68. Campanula trachelium Dzwonek pokrzywolistny 69. Capsella bursa-pastoris Tasznik pospolity 70. Cardamine amara Rzeżucha gorzka 71 Cardamine pratensis Rzeżucha łąkowa 72 Carduus acanthoides Oset nastroszony 73. Carex acutiformis Turzyca błotna 74. Carex arenaria Turzyca piaskowa 75. Carex brizoides Turzyca drżączkowata 76. Carex caryophyllea Turzyca wiosenna 77. Carex digitata Turzyca palczasta granicach woj. zachodniopomorskiego) Knieć błotna 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Caltha palustris Dyrektywą Habitatową 63. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Wrzos zwyczajny Konwencją Berneńską Calluna vulgaris 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 62. 3 Gatunki roślin naczyniowych z Rzęśl dluoszyjkowa 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Callitriche cophocarpa częściową 61. R 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Czermień błotna Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Calla palustris Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 60. 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Trzcinnik piaskowy 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Calamagrostis epigejos 8 (Jasiewicz 1981) 59. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Trzcinnik lancetowaty 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Calamagrostis canescens 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 58. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1 Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T? 3 3 3 T? 3 3 T Ocz T - 149 - Kategorie zagrożeń Carex praecox Turzyca wczesna 88. Carex pseudocyperus Turzyca nibyciborowata 89. Carex remota Turzyca rzadkoklosa 90. Carex riparia Turzyca brzegowa 91. Carex rostrata Turzyca dzióbkowata 92. Carex sylvatica Turzyca leśna 93. Carpinus betulus Grab zwyczajny 94. Centaurea jacea Chaber łąkowy 95. Centaurium erythraea Centuria pospolita 96. Cerastium arvense Rogownica polna granicach woj. zachodniopomorskiego) 87. Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Turzyca pigułkowa Dyrektywą Habitatową Carex pilulifera Gatunki roślin naczyniowych objęte 86. Konwencją Berneńską Turzyca prosowa Gatunki roślin naczyniowych objęte Carex paniculata Gatunki roślin naczyniowych z 85. podstawowej i lokalnej listy CORINE Turzyca blada częściową Carex pallescens Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i 84. Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Turzyca pospolita Rote Liste der gefahrdeten Hoheren Carex nigra Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 83. Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Turzyca pagórkowa (Jasiewicz 1981) Carex m79ontana Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 82. (Jasnowska, Jasnowski 1977) Turzyca owłosiona Zagrożone gatunki flory torfowisk Carex hirta Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 81. Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) Turzyca zaostrzona Pomorza Zachodniego (Żukowski, T OC Carex gracilis 3 80. 3 Turzyca długokłosa 3 Carex elongata 3 79. T Turzyca sztywna Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Carex elata eds. 1992) 3 1 1 78. Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 3 2 Polska Czerwona Księga Roślin 2 T? 3 gatunku CR 3 gatunku 3 16 15 14 13 11 12 10 9 8 7 6 5 Nazwa polska 4 Nazwa łacińska Lp. - 150 Kategorie zagrożeń 103. Chamaecyparis obtusa Cyprysik tępoluskowy 104. Chamaenerion angustifolium Wierzbówka kiprzyca 105. Chamomilla recutita Rumianek pospolity 106. Chelidonium majus Glistnik jaskółcze ziele 107. Chrysosplenium alternifolium Śledziennica skrętolistna 108. Cichorium intybus Cykoria podróżnik 109. Circea alpina Czartawa blotna 110. Circaea lutetiana Czartawa pospolita 111. Cirsium arvense Ostrożeń polny 112. Cirsium palustre Ostrożeń błotny 113. Cirsium oleraceum Ostrożeń warzywny 114. Cirsium vulgare Ostrożeń lancetowaty 115. Cnidum dubium Selernica żyłkowana E V 1 2 granicach woj. zachodniopomorskiego) Cyprysik groszkowy 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Chamaecyparis pisifera Dyrektywą Habitatową 102. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Świerząbek gajowy Konwencją Berneńską Chaerophyllum temulentum 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 101. Gatunki roślin naczyniowych z Rogatek sztywny 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Ceratophyllum demersum 11 częściową 100. 10 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Rogownica wielkoowockowa Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Cerastium macrocarpum Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 99. Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Czereśnia dzika 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Cerasus avium 8 (Jasiewicz 1981) 98. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Rogownica pospolita 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Cerastium holosteidos 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 97. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T - 151 Kategorie zagrożeń 122. Corydalis cava Kokorycz pusta 123. Corydalis solida Kokorycz pelna 124. Corylus avellana Leszczyna pospolita 125. Corynephorus canescens Szczotlicha siwa 126. Crataegus laevigata Głóg dwuszyjkowy 127. Crataegus monogyna Głóg jednoszyjkowy 128. Crepis biennis Pępawa dwuletnia 129. Crepis paludosa Pępawa błotna 130. Cucubalus baccifer Wyszpin jagodowy 131. Cynoglossum officinale Ostrzeń pospolity 132. Cytisus scoparius Żarnowiec miotlasty 133. Dactylis glomerata Kupkówka pospolita 134. Dactylis polygama Kupkówka Aschersona 135. Dactylorhiza incarnata Storczyk krwisty 3 V EN V V R 3 3 1 1 2 2 granicach woj. zachodniopomorskiego) Dereń świdwa 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Cornus sanguinea Dyrektywą Habitatową 121. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Dereń biały Konwencją Berneńską Cornus alba 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 120. Ocz Gatunki roślin naczyniowych z Przymiotno kanadyjskie 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Conyza canadensis częściową 119. 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Powój polny Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Convolvulus arvensis Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 118. 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Konwalia majowa 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Convallaria majalis 8 (Jasiewicz 1981) 117. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Głóg jednoszyjkowy 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Crataegus monogyna 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 116. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T? T OC T - 152 Kategorie zagrożeń Deschampsia flexuosa Śmiałek pogięty 141. Dianthus carthusianorum Goździk kartuzek 142. Dianthus deltoides Goździk kropkowany 143. Dianthus majalis Goździk majowy 144. Dianthus superbus Goździk pyszny E V R 145. Drosera rotundifolia Rosiczka okrągłolistna R I V 146. Dryopteris carthusiana Narecznica krótkoostna 147. Dryopteris austriaca Narecznica szerokolistna 148. Dryopteris filix-mas Narecznica samcza 149. Digitalis grandiflora Naparstnica zwyczajna 150. Elodea canadensis Moczarka kanadyjska 151 Elymus caninus Perz psi 152 Epilobium montanum Wierzbownica górska 153. Epilobium palustre Wierzbownica błotna 154. Epilobium roseum Wierzbownica bladoróżowa 155. Epipactis helleborine Kruszczyk szerokolistny 156. Eranthis hyemalis Rannik zimowy granicach woj. zachodniopomorskiego) 140. 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Śmiałek darniowy OC Dyrektywą Habitatową Deschampsia caespitosa 2 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte 139. 2 13 Konwencją Berneńską Żywiec dziewięciolistny 12 Gatunki roślin naczyniowych objęte Dentaria enneaphyllos 11 Gatunki roślin naczyniowych z 138. 10 podstawowej i lokalnej listy CORINE Wawrzynek wilczełyko częściową Daphne mezereum Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i 137. Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Storczyk szerokolistny Rote Liste der gefahrdeten Hoheren R Dactylorhiza majalis Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) V 136. 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1 Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T OC V 3 3 T? 2 2 OC T 3 3 OC T OC T? 3 R OC - 153 Kategorie zagrożeń 163. Equisetum variegatum Skrzyp pstry 164. Eriophorum angustifolium Wełnianka wąskolistna 165. Eriophorum vaginatum Wełnianka pochwowata 166. Euonymus europaeus Trzmielina zwyczajna 167. Eupatorium cannabinum Sadziec konopiasty 168. Euphorbia cyparissias Wilczomlecz sosnka 169. Fagus sylvatica Buk zwyczajny 170. Festuca altissima Kostrzewa leśna 171. Festuca gigantea Kostrzewa olbrzymia 172. Festuca heterophylla Kostrzewa różnolistna 173. Festuca ovina Kostrzewa owcza 174. Festuca pratensis Kostrzewa łąkowa 175. Festuca rubra Kostrzewa czerwona 176. Ficaria verna Ziarnoplon wiosenny E V granicach woj. zachodniopomorskiego) Skrzyp zimowy 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Equisetum hiemale Dyrektywą Habitatową 162. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Skrzyp leśny Konwencją Berneńską Equisetum sylvaticum 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 161. Gatunki roślin naczyniowych z Skrzyp łąkowy 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Equisetum pratense częściową 160. 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Skrzyp błotny Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Equisetum palustre Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 159. 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Skrzyp bagienny 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Equisetum fluviatile 8 (Jasiewicz 1981) 158. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Skrzyp polny 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Equisetum arvense 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 157. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T 3 V E 3 T? 3 T? T 3 - 154 Kategorie zagrożeń Galanthus nivalis Śnieżyczka przebiśnieg 184. Gagea pratensis Złoć łąkowa 185. Galeobdolon luteum Gajowiec żółty 186. Galeopsis tetrahit Poziewnik szorstki 187. Galium aparine Przytulia czepna 188. Galium mollugo Przytulia zwyczajna 189. Galium odoratum Przytulia wonna 190. Galium palustre Przytulia błotna 191. Galium silvaticum Przytulia leśna 192. Galium verum Przytulia właściwa 193. Genista tinctoria Janowiec barwierski 194. Gentiana pneumonanthe Goryczka wąskolistna 195. Gentianella uliginosa Goryczka bagienna I OC 3 E E V R DH V T T Ocz V 16 T? Ocz I granicach woj. zachodniopomorskiego) 183. 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Złoć żółta Dyrektywą Habitatową Gagea lutea 182. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Jesion wyniosły Konwencją Berneńską Fraxinus excelsior 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 181. Gatunki roślin naczyniowych z Kruszyna pospolita 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Frangula alnus częściową 180. 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Poziomka pospolita Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Fragaria vesca Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 179. 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Forsycja zwisła 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Forsythia suspensa 8 (Jasiewicz 1981) 178. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Wiązówka błotna 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Filipendula ulmaria 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 177. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. T 3 3 T 2 1 OC T 1 1 OC LR T - 155 Kategorie zagrożeń 202. Glyceria aquatica Manna mielec 203. Hedera helix Bluszcz pospolity 204. Helichrysum arenarium Kocanki piaskowe 205. Hepatica nobilis Przylaszczka pospolita 206. Hieracium laevigatum Jastrzębiec gładki 207. Hieracium lachenali Jastrzębiec Lachenala 208. Hieracium murorum Jastrzębiec leśny 209. Hieracium pilosella Jastrzębiec kosmaczek 210. Hieracium sabaudum Jastrzębiec sabaudzki 211. Hieracium umbellatum Jastrzębiec baldaszkowaty 212. Holcus mollis Kłosówka miękka 213. Hottonia palustris Okrężnica bagienna 214. Humulus lupulus Chmiel zwyczajny granicach woj. zachodniopomorskiego) Bluszczyk kurdybanek 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Glechoma hederacea Dyrektywą Habitatową 201. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Kuklik pospolity Konwencją Berneńską Geum urbanum 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 200. Gatunki roślin naczyniowych z Kuklik zwisły 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Geum rivale częściową 199. 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Bodziszek cuchnący Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Geranium robertianum Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 198. 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Bodziszek łąkowy 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Geranium pratense 8 (Jasiewicz 1981) 197. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Bodziszek błotny 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Geranium palustre 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 196. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 3 T Ocz T Ocz T OC T? - 156 Kategorie zagrożeń 221. Impatiens parviflora Niecierpek drobnokwiatowy 222. Iris pseudacorus Kosaciec żółty 223. Iris sibirica Irys syberyjski 224. Juncus conglomeratus Sit skupiony 225. Juncus effusus Sit rozpierzchły 226. Juniperus communis Jałowiec pospolity 227. Lamium album Jasnota biała 228. Lamium amplexicaule Jasnota różowa 229. Lapsana communis Łoczyga pospolita 230. Larex tomentosa Łopian pajęczynowaty 231. Larix decidua Modrzew europejski 232. Larix x eurolepis Modrzew eurojapoński 233. Lathraea squamaria Łuskiewnik różowy 234. Lathyrus montanus Groszek skrzydlasty V E R granicach woj. zachodniopomorskiego) Niecierpek pospolity Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Impatiens noli-tangere 15 16 T? 3 V Dyrektywą Habitatową 220. V 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Oman wierzbolistny Konwencją Berneńską Inula salicina 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 219. 3 Gatunki roślin naczyniowych z Dziurawiec czworoboczny 3 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Hypericum maculatum 11 częściową 218. 10 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Dziurawiec zwyczajny Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Hypericum perforatum Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 217. R Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Wąkrota zwyczajna 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Hydrocotyle vulgaris 8 (Jasiewicz 1981) 216. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Żabiściek pływający 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Hydrocharis morsus-ranae 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 215. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. T? 3 3 1 2 1 1 T OC T 3 3 T R T - 157 Kategorie zagrożeń R 235. Lathyrus niger Groszek czerniejący 236. Lathyrus sylvestris Groszek leśny 237. Lathyrus vernus Groszek wiosenny 238. Ledum palustre Bagno zwyczajne 239. Lemna minor Rzęsa drobna 240. Lemna trisulca Rzęsa trójrowkowa 241. Leucoium vernum Śnieżyca wiosenna 242. Ligustrum vulgare Ligustr pospolity 243. Lilium martagon Lilia złotogłów 244. Listera ovata Listera jajowata 245. Lupinus angustifolius Łubin wąskolistny 246. Lupinus polyphyllus Łubin trwały 247. Luzula campestris Kosmatka polna 248. Luzula pilosa Kosmatka owłosiona 249. Lycopodium annotinum Widłak jałowcowaty R 250. Lycopodium clavatum Widłak goździsty R 251. Lycopus europaeus Karbieniec pospolity 252. Lysimachia nummularia Tojeść rozesłana 253. Lysimachia thyrsiflora Tojeść bukietowa V 3 I granicach woj. zachodniopomorskiego) 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Dyrektywą Habitatową 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją Berneńską 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte Gatunki roślin naczyniowych z 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE częściową 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T 3 OC T 1 OC T V 1 2 OC T V 3 3 OC T 3 OC DH V T OC DH V T 3 2 3 R T - 158 Kategorie zagrożeń 260. Melampyrum sylvaticum Pszeniec leśny 261. Melica nutans Perłówka zwisła 262. Melica uniflora Perłówka jednokwiatowa 263. Mentha aquatica Mięta nadwodna 264. Mentha arvensis Mięta polna 265. Menyanthes trifoliata Bobrek trójllistkowy 266. Mercurialis perennis Szczyr trwały 267. Milium effusum Prosownica rozpierzchła 268. Moehringia trinervia Możylinek trójnerwowy 269. Molinia caerulea Trzęślica modra 270. Monotropa hypopitis Korzeniówka pospolita 271. Mycelis muralis Sałatnik leśny 272. Myosotis arvensis Niezapominajka polna granicach woj. zachodniopomorskiego) Pszeniec zwyczajny 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Melampyrum pratense Dyrektywą Habitatową 259. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Pszeniec gajowy Konwencją Berneńską Melampyrum nemorosum 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 258. 3 Gatunki roślin naczyniowych z Jabłoń dzika 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Malus sylvestris częściową 257. 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Konwalijka dwulistna Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Maianthemum bifolium Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 256. 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Krwawnica pospolita 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Lythrum salicaria 8 (Jasiewicz 1981) 255. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Tojeść zwyczajna 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Lysimachia vulgaris 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 254. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1 Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T T T OCz T? - 159 Kategorie zagrożeń Jezierza morska 1 277. Nardus stricta Bliźniaczka psia trawka 2 278. Nuphar lutea Grążel żółty 279. Nuphar pumila Grążel drobny 280. Nymphaea alba Grzybienie białe 281. Oenanthe aquatica Kropidło wodne 282. Ononis spinosa Wilżyna cienista 283. Orchis coriophora Storczyk cuchnący E Ex 284. Orchis militaris Storczyk kukawka V E 285. Osmunda regalis Długosz królewski V V 286. Oxalis acetosella Szczawik zajęczy 287. Oxycoccus quardipetalus Żurawina błotna 288. Padus avium Czeremcha zwyczajna 289. Padus serotina Czeremcha amerykańska 290. Papaver rhoeas Mak polny 291. Paris quadrifolia Czworolist pospolity 292. Parnassia palustris Dziewięciornik błotny R 1 LL granicach woj. zachodniopomorskiego) Najas marina 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w 276. Dyrektywą Habitatową Wywłócznik kłosowy 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Myriophyllum spicatum Konwencją Berneńską 275. 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte Kościenica wodna Gatunki roślin naczyniowych z Myosoton aquaticum 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE 274. częściową 2 Niezapominajka błotna Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i 11 Myosotis palustris E Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 10 273. V Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T Ocz T OC T Ocz T T R V V R 3 Ocz 0 0 OC 1 2 OC 2 2 OC 2 T LP T T 3 T 2 T - 160 Kategorie zagrożeń granicach woj. zachodniopomorskiego) 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Dyrektywą Habitatową 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Konwencją Berneńską 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte Gatunki roślin naczyniowych z 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE częściową 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 293. Petasites hybridus Lepiężnik różowy T 294. Peucedanum oreoselinum Gorysz pagórkowy T 295. Peucedanum palustre Gorysz błotny 296. Phalaris arundinacea Mozga trzcinowata 297. Philadelphus Jaśminowiec 298. Phleum pratense Tymotka łąkowa 299. Phragmites communis Trzcina pospolita 300. Phyteuma spicatum Zerwa kłosowa 301. Picea abies Świerk pospolity 302. Picea pungens Świerk kłujący 303. Pinus banksiana Sosna Banksa 304. Pinus nigra Sosna czarna 305. Pinus rigida Sosna smołowa 306. Pinus strobus Sosna wejmutka 307. Pinus sylvestris Sosna zwyczajna 308. Plantago arenaria Babka piaskowa 309. Plantago lanceolata Babka lancetowata 310. Plantago major Babka zwyczajna 311. Platanus acerifolia Platan klonolistny 312. Poa angustifolia Wiechlina wąskolistna 313. Poa annua Wiechlina roczna T 1 T T - 161 Kategorie zagrożeń Poa trivialis Wiechlina zwyczajna 318. Polygonatum multiflorum Kokoryczka wielokwiatowa 319. Polygonatum odoratum Kokoryczka wonna 320. Polygonum aviculare Rdest ptasi 321. Polygonum convulvulus Rdest powojowaty 322. Polygonum hudropiper Rdest ostrogorzki 323. Polygonum persicaria Rdest plamisty 324. Polypodium vulgare Paprotka zwyczajna 325. Populus alba Topola biała 326. Populus nigra Topola czarna 327. Populus tremula Osika 328. Potamogeton natans Rdestnica pływająca 329. Potamogeton perfoliatus Rdestnica przeszyta 330. Potentilla anserina Pięciornik gęsi 331. Potentilla argentea Pięciornik srebrny 332. Potentilla arenaria Pięciornik piaskowy 2 333. Potentilla erecta Pięciornik kurze ziele 3 334. Primula veris Pierwiosnka lekarska 3 OC granicach woj. zachodniopomorskiego) 317. 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Wiechlina łąkowa Dyrektywą Habitatową Poa pratensis 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte 316. Konwencją Berneńską Wiechlina gajowa 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte Poa nemoralis Gatunki roślin naczyniowych z 315. 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Wiechlina spłaszczona częściową Poa compressa 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i 314. Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T T V R 1 T 3 3 3 Ocz T - 162 Kategorie zagrożeń 341. Pteridium aquilinum Orlica pospolita 342. Pulmonaria obscura Miodunka ćma 343. Pulsatilla vulgaris Sasanka zwyczajna 344. Pyrola rotundifolia Gruszyczka okrągłolistna 345. Pyrus pyraster Grusza polna 346. Quercus petraea Dąb bezszypułkowy 347. Quercus robur Dąb szypułkowy 348. Quercus rubra Dąb czerwony 349. Ranunculus acris Jaskier ostry 350. Ranunculus bulbosus Jaskier bulwkowy 351. Ranunculus lanuginosus Jaskier kosmaty 352. Ranunculus repens Jaskier rozłogowy 353. Ranunculus sceleratus Jaskier jadowity 354. Rhamnus catharticus Szakłak pospolity 355. Ribes alpinum Porzeczka alpejska Ex Ex Ex V V R 1 1 OC 2 2 granicach woj. zachodniopomorskiego) Daglezja zielona 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Pseudotsuga menziesii 14 Dyrektywą Habitatową 340. 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte Śliwa tarnina 12 Konwencją Berneńską Prunus spinosa 11 Gatunki roślin naczyniowych objęte 339. 10 Gatunki roślin naczyniowych z Czeremcha amerykańska 9 podstawowej i lokalnej listy CORINE Padus serotina częściową 338. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Czeremcha zwyczajna Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Padus avium Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 337. Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Czereśnia ptasia Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Prunus avium 8 (Jasiewicz 1981) 336. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Głowienka pospolita 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Prunella vulgaris 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 335. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T T T T - 163 Kategorie zagrożeń 362. Rosa canina Roża dzika 363. Rosa rugosa Róża pomarszczona 364. Rubus caesius Jeżyna popielica 365. Rubus divaricatus Jeżyna polyskująca 366. Rubus gracilis Jeżyna ostręga 367. Rubus gracilis Jeżyna ostręga 368. Rubus idaeus Malina właściwa 369. Rubus nemoralis Jeżyna smuklokolcowa 370. Rubus plicatus Jeżyna fałdowana 371. Rubus nessensis Jeżyna wzniesiona 372. Rubus piramidalis Jeżyna piramidalna 373. Rubus saxatilis Malina kamionka 374. Rubus Sprengelii Jeżyna Sprengla 375. Rumex acetosa Szczaw zwyczajny 376. Rumex acetosella Szczaw polny granicach woj. zachodniopomorskiego) Róża polna 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Rosa arvensis Dyrektywą Habitatową 361. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Rzepicha ziemnowodna Konwencją Berneńską Rorippa amphibia 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 360. Ocz Gatunki roślin naczyniowych z Robinia akacjowa 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Robinia pseudacacia częściową 359. 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Porzeczka agrest Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Ribes uva-crispa Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 358. 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Porzeczka zwyczajna 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Ribes rubrum 8 (Jasiewicz 1981) 357. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Porzeczka czarna 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Ribes nigrum 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 356. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T? T T - 164 Kategorie zagrożeń Salix aurita Wierzba uszata 381. Salix caprea Wierzba iwa 382. Salix cinerea Wierzba szara 383. Salix pentandra Wierzba pięciopręcikowa 384. Salix purpurea Wierzba purpurowa 3 385. Salix rosmarinifolia Wierzba rokita 2 386. Salix viminalis Wierzba wiciowa 387. Salvia pratensis Szałwia łąkowa 388. Sanguisorba officinalis Krwiściąg lekarski 389. Sambucus nigra Bez czarny 390. Sambucus racemosa Bez koralowy 391. Sanicula europaea Żankiel zwyczajny 392. Saponaria officinalis Mydlnica lekarska 393. Sarothamnus scoparius Żarnowiec miotlasty 394. Schoenoplectus lacustris Oczeret jeziorny 395. Scripus lacustris Sitowie jeziorne 396. Scripus sylvaticus Sitowie leśne 397. Scrophularia nodosa Trędownik bulwiasty 3 granicach woj. zachodniopomorskiego) 380. 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Wierzba biała Dyrektywą Habitatową Salix alba 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte 379. Konwencją Berneńską Szczaw lancetowaty 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte Rumex hydrolapathum Gatunki roślin naczyniowych z 378. 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Szczaw skupiony częściową Rumex conglomeratus 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i 377. Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T 3 T T - 165 Kategorie zagrożeń 400. Sedum acre Rozchodnik ostry 401. Serratula tinctoria Sierpik barwierski 402. Solanum dulcamara Psianka słodkogórz 403. Solidago canadensis Nawłoć kanadyjska 404. Solidago virgaurea Nawłoć pospolita 405. Sonchus arvensis Mlecz polny 406. Sorbus aucuparia Jarząb zwyczajny 407. Sorbus torminalis Jarząb brekinia OC 408. Sorbus intermedia Jarząb szwedzki OC 409. Sparanium erectum Jeżogłówka gałęzista 410. Spergula arvensis Sporek polny 411. Spergula vernalis Sporek wiosenny 412. Stachys sylvatica Czyściec leśny 413. Stellaria holostea Gwiazdnica wielkokwiatowa 414. Stellaria media Gwiazdnica pospolita 415. Stellaria nemorum Gwiazdnica gajowa 416. Stratiotes aloides Osoka aloesowata 2 417. Succisa angulosum Czarcikęs 2 418. Symphoricarpos albus Śnieguliczka biała 2 2 granicach woj. zachodniopomorskiego) Tarczyca pospolita 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Scutellaria galericulata Dyrektywą Habitatową 399. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Wężymord stepowy Konwencją Berneńską Scorzonera purpurea 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte OC 398. Gatunki roślin naczyniowych z 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE E częściową 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T T T? 3 T - 166 Kategorie zagrożeń Cis pospolity 422. Taraxacum officinale Mniszek pospolity 423. Thalictrum aquilegiifolium Rutewka orlikolistna 424. Thelypteris palustris Narecznica błotna 425. Thelypteris phegopteris Zachyłka oszczepowata 426. Thlaspi arvense Tobołki polne 427. Thesium linopylon Leniec pospolity 428. Thuja occidentalis Żywotnik zachodni 429. Thymus pulegioides Macierzanka zwyczajna 430. Thymus serpyllum Macierzanka piaskowa 431. Tilia cordata Lipa drobnolistna 432. Tilia platyphyllos Lipa szerokolistna R 433. Trientalis europaea Siódmaczek leśny 3 434. Trifolium alpestre Koniczyna dwukłosowa 435. Trifolium arvense Koniczyna polna 436. Trifolium repens Koniczyna biała 437. Trollius europaeus Pełnik europejski 438. Tussilago farfara Podbiał pospolity 439. Typha angustifolia Pałka wąskolistna granicach woj. zachodniopomorskiego) Taxus baccata 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w 421. Dyrektywą Habitatową Bez pospolity 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Syringa vulgaris Konwencją Berneńską 420. 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte Żywokost lekarski Gatunki roślin naczyniowych z Symphytum officinale 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE 419. częściową 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 OC R V V T 2 1 OC T - 167 Kategorie zagrożeń Ulmus laevis Wiąz szypułkowy 3 443. Ulmus minor Wiąz polny 3 444. Urtica dioica Pokrzywa zwyczajna 445. Utricularia vulgaris Pływacz zwyczajny 446. Vaccinium myrtillus Borówka czarna 447. Vaccinium oxycoccus Żurawina błotna 448. Vaccinium vitis-idaea Borówka brusznica 449. Valeriana officinalis Kozłek lekarski R 450. Valeriana dioica Kozłek dwupienny V 451. Verbascum nigrum Dziewanna pospolita 452. Veronica anagallis-aquatica Przetacznik bobownik 453. Veronica beccabunga Przetacznik bobowniczek 454. Veronica chamaedrys Przetacznik ożankowy 455. Veronica officinalis Przetacznik leśny 456. Viburnum opulus Kalina koralowa 457. Vicia cracca Wyka ptasia 458. Vicia hirsuta Wyka drobnokwiatowa 459. Vicia sepium Wyka płotowa 460. Vinca minor Barwinek pospolity 3 V 3 granicach woj. zachodniopomorskiego) 442. 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w 3 Dyrektywą Habitatową Wiąz górski 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Ulmus glabra Konwencją Berneńską 441. 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte Pałka szerokolistna Gatunki roślin naczyniowych z Typha latifolia 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE 440. częściową 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 3 T 3 T? 3 T Ocz T? Ocz T - 168 Kategorie zagrożeń 3 464. Viola mirabilis Fiołek przedziwny 465. Viola odorata Fiołek wonny 466. Viola palustris Fiołek błotny 467. Viola riviniana Fiałek Rivina 468. Viola reichenbachiana Fiołek leśny 469. Viola tricolor Fiołek trójbarwny 470. Viscum album Jemioła pospolita Mszaki 1. Acrocladium cuspidatum Mokradłosz kończysty 2. Aulacomnium palustre Próchniczek błotny 3. Brachythecium albicans Krótkosz białawy 4. Brachythecium curtum Krótkosz 5. Brachythecium oedipodium Krótkosz 6. Brachythecium rutabulum Krótkosz rowowy 7. Brachythecium salebrosum Krótkosz szorstki 8. Brachythecium velutinum Krótkosz 9. Brachythecium rivulare Krótkosz strumieniowy R R 2 3 granicach woj. zachodniopomorskiego) Fiołek psi 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Viola canina Dyrektywą Habitatową 463. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte 3 Konwencją Berneńską Fiołek kosmaty 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte Viola hirta Gatunki roślin naczyniowych z 462. 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Fiołek polny częściową Viola arvensis 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i 461. Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns 8 (Jasiewicz 1981) 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 T R T - 169 Kategorie zagrożeń 16. Cratoneuron filicinum Żebrowiec paprociowy 17. Calliergon stramineum Mokradłosz słomiasty 18. Calliergon cordifolium Mokradłosz sercolistny 19. Cladopodiella fluitans Bagniczka pływająca 20. Dicranella heteromalla Widłoząbek jednoboczny 21. Dicranum scoparium Widłoząb miotlasty 22. Drepanocladus aduncus Sierpowiec hakowaty 23. Eurhynchium angustirete Dzióbkowiec Zetterstedta 24. Fontinalis antipyretica Zdrojek pospolity 25. Homalotecium nitens Krzywosz lśniący 26. Hylocomium splendens Gajnik lśniący 27. Hypnum cupressiformae Rokiet cyprysowaty 28. Leucobryum glaucum Bielistka siwa 29. Mnium affine Merzyk drobny Ocz Ocz Ocz Ocz DH V granicach woj. zachodniopomorskiego) Drabik drzewkowaty 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Climacium dendroides Dyrektywą Habitatową 15. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Szydłosz Konwencją Berneńską Cirriphyllum piliferum 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 14. Gatunki roślin naczyniowych z Zęboróg purpurowy 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Ceratodon purpureus częściową 13. 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Żurawiec falistnolistny Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Catharinea undulata Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 12. 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Mokradłoszka zaostrzona 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Calliergonella cuspidata 8 (Jasiewicz 1981) 11. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Prątnik srebrzysty 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Bryum argenteum 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 10. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 - 170 Kategorie zagrożeń 36. Pleurozium schreberi Rokietnik pospolity 37. Pohlia nutans Knotnik zwisły 38. Plagiothecium denticulatum Płaszczeniec ząbkowany 39. Pleurosium Schreberii Rokiet pospolity 40. Polytrichum commune Płonnik pospolity 41. Polytrichum formosum Płonnik strojny 42. Polytrichum juniperinum Płonnik jałowcowaty 43. Polytrichum piliferum Płonnik ościsty 44. Polytrichum strictum Płonnik cienki 45. Ptilium crista-castrensis Piórosz pierzasty 46. Rhytidiadelphus triquetrus Fałdownik szeleszczący 47. Rhizomnium punctatum Merzyk kropkowany 48. Rhytidiadelphus squarrosus Fałdownik nastroszony Ocz Ocz Ocz Ocz granicach woj. zachodniopomorskiego) Płaszczeniec ząbkowany 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Plagiothecium denticulatum Dyrektywą Habitatową 35. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Merzyk fałdowany Konwencją Berneńską Plagiomnium undulatum 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 34. OC Gatunki roślin naczyniowych z Merzyk kończysty 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Plagiomnium cuspidatum częściową 33. 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Merzyk pokrewny Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Plagiomnium affine Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 32. 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Mszar nastroszony 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Palludella squarrosa 8 (Jasiewicz 1981) 31. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Merzyk falistolistny 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Mnium undulatum 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 30. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 1 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 - 171 Kategorie zagrożeń 55. Sphagnum magellanicum Torfowiec magellański 56. Sphagnum nemoreum Torfowiec ostrolistny 57. Sphagnum palustre Torfowiec bagienny 58. Sphagnum rubellum Torfowiec czerwonawy 59. Sphagnum squarrosum Torfowiec nastroszony 60. Sphagnum teres Torfowiec obły 61. Thuidium tamariscifolium Tujowiec tamaryszkowaty OC DH V OC DH V Ocz DH V OC DH V OC DH V OC DH V OC DH V OC DH V OC DH V Ocz DH V OC DH V Oc z POROSTY 1. 2. 3. Cetraria islandica Płucnica islandzka Cladina sylvatica Chrobotka leśna Cladina rangiferina Chrobotka reniferowa Ocz Ocz DH V Ocz DH V granicach woj. zachodniopomorskiego) Torfowiec zanurzony 15 Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Sphagnum inundatum Dyrektywą Habitatową 54. 14 Gatunki roślin naczyniowych objęte Torfowiec brunatny Konwencją Berneńską Sphagnum fuscum 13 Gatunki roślin naczyniowych objęte 53. Gatunki roślin naczyniowych z Torfowiec kończysty 12 podstawowej i lokalnej listy CORINE Sphagnum fallax częściową 52. 11 Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Torfowiec szpiczastolistny Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Sphagnum cuspidatum Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 51. 10 Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Torfowiec pogięty 9 Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Sphagnum contortum 8 (Jasiewicz 1981) 50. 7 Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Brodawkowiec czysty 6 (Jasnowska, Jasnowski 1977) Scleropodium purum 5 Zagrożone gatunki flory torfowisk 49. 4 Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe 3 Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) 2 Pomorza Zachodniego (Żukowski, gatunku Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe gatunku eds. 1992) Nazwa polska Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, 1 Nazwa łacińska Polska Czerwona Księga Roślin Lp. 16 - 172 - Kategorie zagrożeń 12. Porpidia tuberculosa Kamusznik siny GRZYBY 2 3 2. Lagermannia gigantea Purchawica olbrzymia 3. Strobilomyces strobilaceus Szyszkowiec łuskowaty EX – gatunki całkowicie wymarłe EW – gatunki wymarłe w warunkach naturalnych CR – gatunki krytycznie zagrożone OC Szmaciak gałęzisty OC Sparassis crispa OC 1. granicach woj. zachodniopomorskiego) Obrost modry Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego (w Physcia caesia Dyrektywą Habitatową 11. Gatunki roślin naczyniowych objęte Chrobotek łuskowaty Konwencją Berneńską Cladonia squamosa Gatunki roślin naczyniowych objęte 10. Gatunki roślin naczyniowych z Chrobotek widlasty podstawowej i lokalnej listy CORINE Cladonia furcata częściową 9. Rośliny objęte prawną ochroną ścisłą i Chrobotek siwy Rote Liste Farn- und Blutenpflanzen im Cladonia glauca Rote Liste der gefahrdeten Hoheren 8. Land Brandenburg (Benkert, Klemm 1993) Chrobotek postrzępiony Pflanzen Mecklenburg-Vorpommerns Cladonia fimbriata (Jasiewicz 1981) 7. Rzadki i zagrożone gatunki flory polskiej Chrobotek kieliszkowaty (Jasnowska, Jasnowski 1977) Cladonia chloprophaea Zagrożone gatunki flory torfowisk 6. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Chrobotek szydlasty Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995) Cladonia coniocrea Pomorza Zachodniego (Żukowski, 5. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Chrobotek palczasty eds. 1992) Cladonia digitata Polska Czerwona Lista Roślin (Zarzycki, gatunku Polska Czerwona Księga Roślin 4. 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 gatunku 4 Nazwa polska 1 Nazwa łacińska Lp. - 173 EN – gatunki zagrożone VU – gatunki narażone LR – gatunki o zagrożeniu zaliczonym do klasy niższego ryzyka DD – stopień zagrożenia jest trudny do określenia z powodu braku dostatecznej informacji - 174 Dla czerwonych list Meklemburgii i Brandenburgii zastosowano następujące oznaczenia: 0 – gatunki wymarłe lub zaginione 1 – gatunki zagrożone wymarciem 2 – gatunki silnie zagrożone 3 – gatunki zagrożone 4 – dla Meklemburgii, a R dla Brandenburgii – gatunki potencjalnie zagrożone - 175 - 7.2. Fauna Wykaz gatunków fauny Nadleśnictwa Łopuchówko – bezkręgowce: PIJAWKI Hirudo medicinalis - pijawka lekarska OG PAJĄKI Argyope bruennichi - tygrzyk paskowany OG Dolomedes fimbriatus - bagnik przybrzeżny OWADY – CHRZĄSZCZE Acanthocinus aedilis tycz cieśla Adelocera murina podrzut szary Agelastica alni hurmak olchowiec Agrilus angustulus opiętek zwężony Agrilus biguttatus opiętek dwuplamkowy Agrilus viridis opiętek zielony Agrilus pratensis Agapanthia villosoviridescens Altica quercetorum Ampedus sanguineus sprężyk sosnowy Ampedus pomorum Amphimallon solstitiale Anaglyptus mysticus cioch barwny Anthaxia quadripunctata Anthaxia helvetica zgrzytnica zielonawa susówka dębówka guniak czerwczyk kwietniczek czterokropkowy - 176 - Anobium punctatum kołatek Anomala olubi Apoderus coryli oszynda leszczynowiec Aromia moschata wonnica piżmówka Asemum strictum szczapówka bruzdkowana Attelabus nitens podryj dębowiec Bostrichus capucinus kapturnik kapucynek Bostrychoplites cornutus Brachyderes incanus choinek szary Buprestis octoguttata bogatek ośmioplamek Byctiscus betulae tutkarz cygarowiec Byctiscus populi tutkarz osinowiec Callidium aeneum zagwoździk złocistozielony Callidium violaceum ściga fioletowa Carabus arvensis Carabus auronitens biegacz zielonozłoty OG Carabus cancellatus biegacz wręgaty OG Carabus coriaceus biegacz skórzasty OG Carabus granulatu biegacz granulowany OG Carabus hortensis biegacz ogrodowy OG Carabus nemoralis biegacz gajowy OG Carabus nitens biegacz szykowny OG Carabus violaceus biegacz fioletowy OG Cetonia aurata kruszczyca złotawka Chalcophora mariana Chrysobothris affinis zrąbień dębowiec Chrysomela populi rynnica topolowa Cicindela hybryda trzyszcz piaskowy OG Cicindela silvatica trzyszcz leśny OG Clytus arietis biegowiec osowaty Clytus lama domowy biegacz leśny OG miedziak sosnowiec biegowiec świerkowy - 177 - Clytra quadripunctata Cryptorrhynchus lapathi krytoryjek olchowiec Crypturgus hispidulus skrycik owłosiony Curculio glandium słonik żołędziowiec Deporaus betulae tutkarz brzozowy Dorcus paralellopipedus ciołek matowy OG Elateroides dermestoides rytel pospolity Ernoporus tiliae Ergates faber borodziej próchnik OG Geotrupes stercorosus Geotrupes vernalis Hylargus ligniperda drzewisz owłosiony Hylastes ater zakorek czarny Hylastes cunicularius zakorek świerkowiec Hylecoetus dermestoides Hylesinus crenatus jeśniak czarny Hylobius abietis szeliniak sosnowy Hylotrupes bajulus spuszczel domowy Hylurgops palliatus zalesiak obramowany Ips acuminatus kornik ostrozębny Ips typhographus kornik drukarz Ips sexdentatus kornik sześciozębny Leiopus nebulosus capoń mglisty Leperisinus fraxini jesionowiec pstry Leptura rubra zmorsznik czerwony Magdalis violacea wałczyk fioletowy Melasoma aenea rynnica olchówka Melasoma vigintipunctata Melasoma populi Melasoma tremulae rynnica osikowa Melolontha hippocastani moszenica czterokropkowa wgryzoń lipowiec żuk leśny żuk wiosenny rytel pospolity rynnica dziesieciokropkowa rynnica topolowa chrabąszcz kasztanowiec - 178 - chrabąszcz majowy Melolontha melolontha Mesosa curculuionides Molorchus mino Monochamus galloprovincialis Necrophorus vespilloides Oberea oculata Oeceoptoma thoracica ścierwiec Orthotomicus saturalis korniczek ostrozębny Oryctes nasicornis Osmoderma eremita pachnica dębowa - OG Oulema melanopus Phyllopherta horticola Philopedon plagiatus sieciech niegłębek Phymatodes alni Phymatodes pusillus płaskowiak dębowy Phymatodes testaceus płaskowiak zmienny Phytodecta viminalis szaburga dziesięciokropka Pissodes piniphilus smolik drągowinowiec Pissodes notatus smolik znaczony Pissodes pini smolik sosnowy Pissodes validirostis smolik szyszkowiec Pityogenes bidentatus rytownik dwuzębny Pityogenes chalcographus rytownik pospolity Plagionotus arcuatus paśnik pałączasty Plagionotus detritus paśnik niszczyciel Platypus cylindrus Pogonochaerus fasciculatus kozulka sosnówka Pogonocherus hispidus kozulka kolcokrywka Pogonocherus hispidulus kozulka kosmatka Potosia cuprea kwietnica różówka Potosia aeruginosa złotawiec okazały średzinka plamista kurtek mniejszy żerdzianka sosnówka grabarz żółtoczarny dłużynka dwukropkowa rohatyniec nosorożec skrzypionka zbożowa ogrodnica niszczylistka płaskowiak mały wyrynnik dębowiec - 179 - czterooczak świerkowiec Polygraphus poligraphus Prionus coriarius Prosternon tesselatum wełniak szary Dryocoetes autographus drzewożerek jednożerny Dryocoetes villosus drzewożerek dębowy Dryocoetes alni Ptilinus pectinicornis wyschlik grzebykorożny Pterostichus niger Pterostichus metallicus szykoń metaliczny Pyrrhidium sanguineum ściga purpurowa Rhagium bifasciatum rębacz dwupaskowy Rhagium inquisitor rębacz pstry Rhagium mordax rębacz szary Rhagium sycophanta rębacz dębowiec Saperda scalaris rzemlik plamisty Saperda populnea rzemlik osinowiec Sericus brunneus doskocz brunatny Scolytus intricatus ogłodek dębowiec Scolytus ratzeburgi ogłodek brzozowiec Scolytus scolytus ogłodek wiązowiec Silpha obscura omarlica ciemna Sinodendron cylindricum Serica brunnea Selatosomus aeneus ponęc lśniący Spondylis buprestoides Strangalia nigra Strangalia quadrifasciata Strangalia maculata strangalia plamista Strangalia melanura strangalia czarniawa Strangalia attenuata strangalia wysmukła Strophosoma capitatum dyląż garbarz drzewożerek olchowy szykoń czarny kostrzeń baryłkowaty jedwabnik brunatny kłopotek czarny strangalia czarna baldurek pręgowany zmiennik brudny - 180 - Strophosoma melanogrammus Taphrorychus ricolor roztoczek bukowiec Tetropium castaneum ściga lśniąca Tetrapium fuscum ściga matowa Tetrops praeusta naśliwiec lilipucik Thanasimus formicarius Tomicus minor cetyniec mniejszy Tomicus piniperda cetyniec większy Trachys minutus pozornik mały Trypodendron linaetaum drwalnik paskowany Trypodendron domesticum drwalnik bukowiec Trypodendron signatum drwalnik znaczony Typhoeus typhoeus bycznik Xyleborus dispar rozwiertek nieparek Xyleborus saxeseni drwalniczek Saxesena Xyleborus monographus rozwiertek sosnowiec Xyleborus dryographus rozwiertek mniejszy Valgus hemipterus przekrasek mróweczka krzywonóg półskrzydlak OWADY – MOTYLE Aglais urticae rusałka pokrzywnik Aglia tau Agrostis segetum rolnica zbożówka Agrostis vestigialis rolnica szkółkówka Argynnis paphia dostojka malinowiec Argynnis aglaja dostojka aglaja Argynnis adippe dostojka adype Apatura ilia mieniak strażnik OG Apatura iris Aporia crataegi lotnica zyska mieniak tęczowy OG niestrzęp głogowiec - 181 - Bupalus piniarius Calliteara pudibunda Cerura erminea widłogonka gronostajka Cerura vinula widłogonka siwica Coccyx turionella zwójka odrośleczka Colias hyalae szlaczkoń siarecznik Cossus cissus trociniarka czerwica Deilephila elpenor Deilephilla porcellus zmrocznik pazik Dendrolimus pini Endromis versicolora nasierszyca różnobarwna Euproctis chrysorrhoea kuprówka rudnica Euproctis similis kuprówka złotnica Euthrix potatoria barczatka napójka Genopteryx rhamni listkowiec cytrynek Inachis io Laothoe populi nastrosz topolowiec Leucoma salicis białka wierzbówka Lycaena virgaurea czerwończyk dukacik Lymantria dispar brudnica nieparka Lymantria monacha brudnica mniszka Macrothylacia rubi Macroglossum stellatarum Mimas tiliae Nymphalis antiopa Nymphalis polychloros Nymphalis vaualbum rusałka laik Operophtera brumata Operophtera fagata piędzik siewierak Orgyia antiquoides znamionówka wrzosówka Panolis flammea strzygonia choinówka poproch cetyniak szczotecznica szarawka zmrocznik gładysz barczatka sosnówka rusałka pawik barczatka malinówka fruczak gołąbek nastrosz lipowiec rusałka żałobnik rusałka wierzbowiec piędzik przedzimek - 182 - Papilio machaon paź królowej Phalera bucephala narożnica zbrojówka Pieris brassicae bielinek kapustnik Polygonia album rusałczak ceik Pterostoma palpina dzióbica płaszczówka Rhyacionia buoliana zwójka sosnóweczka Rhyacionia duplana zwójka pędóweczka Saturnia pavoniella saturnia Smerinthus ocellatus nastrosz półpawik Sphinx pinastri zawisak borowiec Sphinx ligustri zawisak tawulec Stauropus fagi potwora buczynówka Tortrix viridana zwójka zieloneczka Vanessa atalanta rusałka admirał Zeuzera rypina torzyśniad kasztanówka OWADY – MOTYLE NOCNE (oznaczone przez Michała Borowiaka) ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ Eutrix potatoria Macrothylacia rubi Dendrolimus pini Malacosoma neustria Endromis versicolora Sphinx ligustri Hyloicus pinastri Mimas tiliae Smerithus ocellatus Laothoe populi Deilephila elpenor Deilephila porcellus Proserpinus proserpina Habrosyne pirytoides - 183 - ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ Tethea or Polyploca ridens Achlya flavicornis Falcataria lacertinaria Drepana falcataria Drepana curvatula Watsondalla binarna Cilix glaucata Calospilos sylvata Lomaspilis marginata Ligdia adustata Macaria notata Macaria literata Macaria signoria Macaria wauaria Petrophora chlorosata Plagodis dolabraria Ennomos quercinaria Selenia tetralunaria Angerona prunaria Apocheima hispidaria Apocheima pilosaria Lycia hirtaria Biston strataria Agriopis leucophaearia Agriopis marginalia Peribatodes secundaria Alcis repandata Hypomecis roboraria Hypomecis punctinalis Ectropis crepuscularia Paradarisa consonaria Parectropis similaria Bupalus piniaria - 184 - ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ Cabera pusaria Chiasmia clathrata Cepphis advenaria Aethalura punctulata Theria rupicapraria Campaea margaritata Alsophila aescularia Comibaena bajularia Geometra papilionaria Thalera fimbrialis Cyclophora punctaria Cyclophora albipunctata Cyclophora porata Cyclophora linearia Cyclophora ruficiliaria Timandra comae Scopula nigropunctata Scopula rubiginata Scopula floslactata Scopula immorata Scopula marginepunctata Idaea aversata Idaea biselata Idaea straminata Idaea emarginata Idaea diminiata Idaea muricata Scotopteryx chenopodiata Xanthorhoe ferrugata Xanthorhoe montanata Xanthorhoe fluctuata Xanthorhoe spadicearia Xanthorhoe quadrifasciata Xanthorhoe designata - 185 - ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ Catarhoe cuculata Epirrhoe tartuensis Epirrhoe alternata Epirrhoe tristata Camptogramma bilineata Cosmorhoe ocellata Ecliptopera silaceata Eulithis pyraliata Thera obeliscata Euphyia unangulata Colostygia pectinataria Philereme vetulata Philereme transversata Perizoma alchemillata Eupithecia icterata Eupithecia dodoneata Eupithecia innotata Eupithecia centaureata Eupithecia apsinthiata Eupithecia succentuaria Rhinoprora rectangulata Chloroclystis v-ata Hydrelia flammeolaria Lobophora halterata Acasis viretata Furcula furcula Cerura erminea Phalera bucephala Notodonta dromedarius Notodonta tritophus Drymonia ruficornis Drymonia dodonea Pterostoma palpina Ptilodon capucina - 186 - ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ Pheosia gnoma Peridea anceps Stauropus fagi Panthea coenobita Calocasia coryli Acronicta pisi Acronicta auricoma Acronicta rumicis Craniophora ligustri Trisateles emortualis Polypogon tentacularia Pechipogo strigilata Minucia lunaris Laspeyria flexula Rivula sericealis Diachrysia chrysitis Autographa pulchrina Autographa gamma Macdunnoughia confusa Protodeltote pygarga Deltote deceptoria Deltote bankiana Pseudeustrotia candidula Cuculia umbratica Calophasia lunula Amphipyra tragopoginis Brachionycha nubeculosa Heliothis viriplaca Elaphria venustula Caradrina morpheus Hoplodrina octogenaria Hoplodrina blanda Hoplodrina ambigua Charanyca trigrammica - 187 - ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ Dypterygia scabriuscula Rusina ferruginea Thalpophila matura Trachea atriplicis Eupsilia transversa Enargia paleacea Parastichtis suspecta Cosmia pyralina Cosmia trapezina Conistra vaccini Conistra ligula Conistra rubiginosa Conistra erythrocephala Lithophane ornitophus Oligia strigilis Oligia latruncula Arenostola phragmitidis Discestra trifoli Apamea monoglypa Apamea scolopacina Oligia strigilis Oligia fasciuncula Mesapamea secalis Mesoligia furuncula Amphipoea oculea Amphipoea fucosa Hydraecia micacea Lacanobia thalasina Lacanobia latinum Lacanobia oleracea Hada plebeja Hadena rivularis Melanchra pisi Polia bombycina - 188 - ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ Polia nubeculosa Mythimna ferrago Mythimna turca Mythimna conigera Mythimna albipuncta Mythimna impura Mythimna pallens Mythimna ferrago Mythimna comma Mythimna flammea Mythimna album Mythimna straminea Orthosia incerta Orthosia gothica Orthosia cruda Orthosia miniosa Orthosia opima Orthosia populeti Orthosia cerasi Orthosia gracilis Orthosia munda Panolis flammea Egira conspicillaris Cerapteryx gramminis Pachetra sagittigera Axylia putris Ochropleura plecta Diarsia brunnea Noctua pronuba Noctua fimbriata Noctua janthe Noctua orbona Xestia nigrum Xestia triangulum - 189 - ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ ▪ Xestia ditrapezium Xestia baja Cerastris leucographa Cerastris rubricosa Agrotis exlcamationis Agrotis segetum Meganola strigula Nola confusalis Pseudoips prasinana Lymantria monacha Calliteara pudibunda Euproctis chrysorrhoea Euproctis similis Arctia caja Rhyparia purpurata Spilosoma lubricipeda Spilosoma luteum Spilosoma lubricipeda Diaphora mendica Phragmatobia fuliginosa Miltochrista miniata Lithosia quadra Eilema muscerda Eilema sororcula Eilema complana Eilema lurideola Eilema deplana Eilema griseola Eilema lutarella Coscinia cribraria Callimorpha dominula OWADY – TRZMIELE - 190 - Bombus terrestris trzmiel Bombus lucorum trzmiel gajowy OG Bombus agrorus trzmiel polny OG Bombus pratorum trzmiel leśny OG ziemny OG cz. Gatunki zwierząt chronione w ramach sieci NATURA 2000 wyróżniono czcionką pogrubioną. Kategoria ochrony: OG – gatunkowa, ścisła OG cz. – gatunkowa częściowa 8. Chronione gatunki ptaków – występowanie, strefy ochronne wokół gniazd Szczegółowe podstawy prawne ochrony strefowej zawiera rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną z 28 września 2004 roku (Dz.U. Nr 220, poz. 2237). W załączniku nr 5 do rozporządzenia wymieniono gatunki dziko występujących zwierząt, dla których wymagane jest ustalenie stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania. Ochronie strefowej podlegają nw. gatunki ptaków: orzeł przedni, orlik grubodzioby, orlik krzykliwy, gadożer, bielik, orzełek, kania czarna, kania ruda, szlachtar, ślepowron, bocian czarny, kraska, raróg, sokół wędrowny, cietrzew, głuszec, rybołów i puchacz. Zgłoszenia nowych miejsc gniazdowania mogą dokonywać m.in. ornitolodzy z Komitetu Ochrony Orłów oraz Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków. Są to organizacje pozarządowe, których celem jest prowadzenie działań ochronnych dotyczących rzadkich gatunków ptaków drapieżnych oraz ochroną ich siedlisk. Informacje o stwierdzonych przypadkach gniazdowania zgłaszają także leśnicy, ornitolodzy oraz służby konserwatorskie. Wyznaczanie granic miejsc rozrodu i regularnego przebywania oraz prowadzenie wykazu gatunków chronionych strefowo leży w gestii wojewodów. Według stanu na 31 grudnia 2004 roku powołano w Polsce 2 830 stref ochronnych – łączny obszar stref ochrony całorocznej wyniósł 33 501 ha, a ochrony okresowej – 138 304 ha. Zgodnie z artykułem 60 ustawy o ochronie przyrody do zadań wojewody należy ustalanie i likwidowanie, w drodze decyzji administracyjnej, stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu - 191 - i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową. Granice stref ochrony oznacza się tablicami z napisem "ostoja zwierząt" i informacją: "osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony". W strefach ochrony zabrania się: przebywania osób, z wyjątkiem właściciela nieruchomości objętej strefą ochrony oraz osób sprawujących zarząd i nadzór nad obszarami objętymi strefą ochronną; wycinania drzew lub krzewów bez zezwolenia wojewody; dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli nie jest to związane z potrzebą ochrony poszczególnych gatunków oraz wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji. Do zadań wojewody należy również prowadzenie rejestru zatwierdzonych i zlikwidowanych stref ochrony. Strefa ochrony całorocznej ma na celu ochronę istniejących stanowisk lęgowych ptaków drapieżnych. Miejsce lęgu obejmuje nie tylko drzewo gniazdowe, lecz również cały drzewostan w jego otoczeniu. Różne drzewa wykorzystywane są tam przez ptaki do odpoczynku, pilnowania lęgu, obserwacji czy noclegu. Objęcie całoroczną ochroną całego drzewostanu stwarza ponadto ptakom możliwość zbudowania nowego gniazda w przypadku utraty dotychczasowego. Obowiązują tu zakazy: przebywania osób, z wyjątkiem osób sprawujących zarząd i nadzór nad obszarem objętym strefą ochronną, wycinania drzew lub krzewów bez zezwolenia wojewody, dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli nie jest to związane z potrzebą ochrony poszczególnych gatunków oraz wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji. Odstępstwo od tych zakazów możliwe jest tylko w celu wykonania niezbędnych prac sanitarnych w sytuacjach katastrofalnych. Planowane prace muszą być zgłoszone wojewodzie, który za pośrednictwem wojewódzkiego konserwatora przyrody rozpatruje każdy przypadek indywidualnie. Strefa ochrony okresowej powinna zapewniać ptakom spokój i bezpieczeństwo podczas wyprowadzania lęgów. W strefach tych, będących obszarami wyłączonymi okresowo z działalności gospodarczej, niezbędne prace związane z pozyskaniem drewna, hodowlą i ochroną lasu muszą być wykonywane w terminach określonych w cytowanym na początku rozdziału rozporządzeniu po uzyskaniu stosownego zezwolenia wojewody. W drzewostanach znajdujących się w strefie ochrony całorocznej nie planowano żadnych zabiegów gospodarczych, natomiast w strefach ochrony okresowej zaplanowano - 192 - w drzewostanach wskazania gospodarcze, których realizacja odbywać się może corocznie wyłącznie po uzyskaniu zezwolenia wojewody. W drzewostanach Nadleśnictwa Łopuchówko zlokalizowanych jest 18 stref ochrony ostoi, miejsca rozrodu i regularnego przebywania (gniazdowania) chronionych gatunków ptaków – bielika, bociana czarnego, kani rudej i kani czarnej. W opisie taksacyjnym drzewostany w granicach ochrony strefowej (całorocznej i okresowej) zostały wyróżnione cechą OSTOJA ZWIERZĄT i zaliczone do gospodarstwa specjalnego. Z zestawieniu tabelarycznym podano przybliżoną lokalizację wszystkich zatwierdzonych stref ochronnych wokół gniazd chronionych gatunków ptaków z terenu Nadleśnictwa Łopuchówko: Lp. Obręb Gatunek ptaka Leśnictwo Decyzja Wojewody Wielkopolskiego 1. Bielik Biedrusko Złotkowo KP. III - 3.6631-156/07 z dnia 27 VI 2007 r. 2. Bielik Biedrusko Maniewo SR. III - 5.6631-397/05 z dnia 29 VII 2005 r. 3. Bielik Biedrusko Maniewo SR. III - 5.6631-397/05 z dnia 29 VII 2005 r. 4. Bielik Biedrusko Maniewo SR.-III-5-6631-270/2003 z dnia 9 VI 2003 r. 5. Bielik Łopuchówko Dąbrówka SR.-III-5-6631-352/2003 z dnia 23VII 2003 r. 6. Bielik Kąty Łoskoń SR. III - 5.6631-50/04 z dnia 17 II 2004 r. 7. Bocian czarny Łopuchówko Boduszewo KP. III - 3.6631-157/07 z dnia 27 VI 2007 r. 8. Bocian czarny Łopuchówko Miączynek SR. III - 4.6631-148/06 z dnia 4 VII 2006 r. 9. Bocian czarny Łopuchówko Łopuchowo SR. III - 5.6631-522/04 z dnia 7 VII 2004 r. 10. Kania czarna Kąty Uchorowo SR-III-5-6631-216/2003 z dnia 28 IV 2003 r. 11. Kania czarna Kąty Uchorowo SR-III-5-6631-216/2003 z dnia 28 IV 2003 r. - 193 - Lp. Obręb Gatunek ptaka Leśnictwo Decyzja Wojewody Wielkopolskiego 12. Kania czarna Kąty Długa Goślina SR-III-5-6631-216/2003 z dnia 28 IV 2003 r. 13. Kania ruda Biedrusko Morasko OS-III-1-6631-40-1-11/2001 z dnia 24 VII 2001 r. 14. Kania ruda Kąty Uchorowo SR-III-5-6631-216/2003 z dnia 28 IV 2003 r. 15. Kania ruda Kąty Uchorowo SR-III-5-6631-216/2003 z dnia 28 IV 2003 r. 16. Kania ruda Kąty Łoskoń SR-III-5-6631-216/2003 z dnia 28 IV 2003 r. 17. Kania ruda Kąty Łoskoń KP. III - 3.6631-249/07 z dnia 24 X 2007 r. 18. Kania ruda Łopuchówko Łopuchowo SR-III-5-6631-216/2003 z dnia 28 IV 2003 r. Granice ochrony całorocznej dla bociana czarnego wyznacza się w promieniu do 100 m od gniazda, strefę ochrony okresowej – w promieniu do 500 m od gniazda; okresowy termin ochrony: 15 marzec – 31 sierpień. Status zagrożenia bociana czarnego przedstawia się następująco: Europa: R (rare) – gatunek zagrożony z racji rzadkiego występowania, Polska: gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej – wymagający ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania, Bird International: SPEC 3 – gatunek zagrożony, którego europejska populacja nie przekracza 50 % populacji światowej i którego stan zachowania w Europie uznano za niekorzystny, Dyrektywa Ptasia – Załącznik I, Konwencja Berneńska – Załącznik II, Konwencja Waszyngtońska – Załącznik I, Konwencja Bońska – Załącznik I. - 194 - Bocian czarny, hajstra (Ciconia nigra) to okazały ptak z rzędu brodzących (Ciconiidae). Długość całego ciała dorosłego osobnika osiąga 100 cm, rozpiętość skrzydeł do 210 cm, a ciężar wynosi 3 kg. Upierzenie samca i samicy jednakowe, czarne z metalicznym, fioletowo zielonym połyskiem. Pierś i brzuch białe, nogi i lekko wygięty ku górze dziób – intensywnie czerwone. Gatunek ten gniazduje nielicznie, w znacznym rozproszeniu, w rozległych kompleksach starszych drzewostanów liściastych i mieszanych, zazwyczaj w pobliżu terenów podmokłych, śródleśnych bagien i łąk. Unika pól i otwartych przestrzeni. Żerujące ptaki spotyka się na śródleśnych łąkach i torfowiskach, a także na okresowo odwodnionych stawach hodowlanych i na terenach zalewowych dolin rzecznych. Całkowite terytorium pary oceniane jest na 50 – 150 km². Pożywienie stanowią przede wszystkim ryby, żaby i zaskrońce, które łowi brodząc we wodzie. Bocian czarny jest gatunkiem bardzo płochliwym; zrywa się on do lotu już ze znacznych odległości, a na gnieździe podejść go niezwykle trudno. Spłoszona samica opuszcza gniazdo na kilkanaście godzin – w tym czasie jaja (4, rzadziej 5) padają często łupem kruków lub kun leśnych. Hajstra unika bociana białego, który go energicznie przepędza. Gniazdo zakłada wysoko, w koronie drzewa gatunku liściastego (zazwyczaj jest to dąb) rosnącego w głębi drzewostanu. Usytuowane przy pniu gniazdo zbudowane jest z suchych gałęzi układanych warstwami na przemian z darnią; wysłane trawami i mchem z dodatkiem suchych liści. Bocian czarny jest gatunkiem bardzo przywiązującym się do zasiedlonego gniazda i corocznie wraca na to samo miejsce gniazdowania. Nowe gniazdo jest niewielkie, jednak z każdym rokiem ptaki dokładają nowy budulec tak, że kilkunastoletnie gniazdo osiąga średnicę do 1,5 m. Ptaki przylatują do kraju na przełomie marca i kwietnia, a odlatują pod koniec sierpnia (a czasami dopiero na początku października). Zimują w Libanie, Izraelu, Egipcie, Sudanie i Etiopii. Bocian czarny to gatunek wykazujący dużą płochliwość w stosunku do człowieka zarówno w miejscu gniazdowania, jak i na terenie swojego łowiska. Obecność wścibskich podglądaczy wspinających się na sąsiednie drzewa, by fotografować ptaki z bliskiej odległości oraz aktywność (coraz liczniejszych i dobrze zorganizowanych) zbieraczy jaj ptasich i piskląt spowodować mogą utratę lęgów oraz bezpowrotne porzucenie zajmowanego dotychczas miejsca gniazdowania. - 195 - Liczebność polskiej populacji bociana czarnego szacowana jest obecnie na 1100 par i wykazuje w ostatnich latach wyraźną stabilność. Granice ochrony całorocznej dla bielika wyznacza się w promieniu do 200 m od gniazda, strefę ochrony okresowej – w promieniu do 500 m od gniazda; okresowy termin ochrony: 1 styczeń – 31 lipiec. Status zagrożenia bielika przedstawia się następująco: Europa: R (rare) – gatunek zagrożony z racji rzadkiego występowania, Polska: gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej – wymagający ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania, Bird International: SPEC 3 – gatunek zagrożony, którego europejska populacja nie przekracza 50 % populacji światowej Dyrektywa Ptasia – załącznik I, Konwencja Berneńska – załącznik II, Konwencja Bońska – załącznik I/II. Bielik (Haliaeetus albicilla) to największy polski ptak drapieżny i godło państwowe – rozpiętość skrzydeł dorosłego ptaka osiąga 250 cm, przy wadze do 7 kg. Liczebność polskiej populacji lęgowej tego gatunku oceniana jest na 460 - 520 par. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt bielik zaliczony został do kategorii LC (Least Concern), czyli gatunku mniejszego ryzyka, ale wymagającego szczególnej uwagi. Cechami rozpoznawczymi dorosłego bielika są: długie, proste skrzydła; krótki, klinowaty, biały ogon oraz jasna, słomkowa głowa z żółtym, haczykowato zakończonym dziobem. Młody bielik jest początkowo ciemnobrązowy z czarnym dziobem, po czym jego upierzenie stopniowo, przez 6 lat (bo tyle trwa osiąganie dojrzałości płciowej) staje się coraz jaśniejsze, bardziej płowe. Biel na ogonie jest początkowo widoczna jedynie przy samych stosinach, ogon zmienia się w śnieżnobiałą, widoczną z daleka ozdobę dopiero po kilku pierzeniach. Żerowiskowo bielik związany jest z wodami; podstawę pokarmu stanowią ryby i ptaki wodne, bardzo chętnie też zjada padlinę. Ptaki dorosłe starają się na zimę pozostać w rewirze lęgowym, młode natomiast koczują w dużej odległości od - 196 - rodzinnego gniazda. Zasadniczo bielik jest gatunkiem terytorialnym, jednak przy znacznej obfitości pokarmu wewnątrzgatunkowa agresywność wyraźnie się zmniejsza i dochodzi wówczas do bardzo bliskiego sąsiedztwa poszczególnych par lęgowych. Para ptaków zajmuje rewir o powierzchni około 100 km². Najczęściej odchowywane są dwa młode, ale wyjątkowo (zwykle w terytoriach intensywnie zagospodarowanych stawów rybnych) spotyka się w gniazdach trzy młode. Bielik nie wykazuje specjalnych preferencji w stosunku do drzewa gniazdowego – z równym powodzeniem wykorzystuje sosny, buki i dęby jak i inne gatunki drzew (i nie muszą to być zawsze drzewa najdorodniejsze). Gniazda bielika osiągają znaczne rozmiary – średnica do 2 m, wysokość do 4 m oraz ciężar nawet do 1 tony. Stosunkowo często gatunek ten zmienia gniazdo – następna konstrukcja jest budowana zwykle w pobliżu, a nawet w tym samym drzewostanie; znane są stanowiska bielika zasiedlane corocznie od 50 lat. Najważniejszym czynnikiem warunkującym skuteczny rozród jest zapewnienie spokoju w okresie zajmowania terytoriów i składania jaj (koniec lutego – początek kwietnia). Spłoszenie wysiadującej samicy może nie tylko spowodować porzucenie przez nią lęgu, ale – co zdarza się częściej – zrabowanie jaj przez kruki. Kania ruda (rdzawa) (Milvus milvus) to przedstawiciel rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae). Długość całego ciała dorosłego osobnika osiąga 70 cm, rozpiętość skrzydeł do 170 cm, a ciężar do 1,2 kg. Kanie rude na wolności żyją około 25 lat, w niewoli o 10 lat dłużej. Jest to gatunek mało płochliwy, łatwy do obserwowania z małej odległości. Głęboko rozwidlony, rdzawoczerwony ogon z wierzchu, rdzawa barwa tułowia, biaława głowa oraz białe plamy na spodzie skrzydeł sprawiają, ze kani rudej nie można pomylić z innym gatunkiem. Lot kani podobny jest do lotu mewy – lekki lot wiosłowy; szybuje wytrwale z zagiętymi skrzydłami. Omawiany gatunek związany jest z terenami o urozmaiconym krajobrazie, z udziałem większych kompleksów leśnych, łąk i zbiorników wodnych (rzeki, stawy i jeziora) – typ drzewostanu ma tu mniejsze znaczenie, istotne jest natomiast mozaikowo ukształtowane otoczenie, w którym sąsiadują ze sobą płaty różnorodnych siedlisk. Ptak ten gniazduje równie często w typowym krajobrazie rolniczym, z dala od większych wód, jak też - 197 - w bliskim sąsiedztwie ludzkich siedzib. Gniazdo buduje kania w połowie wysokości korony, w rozwidleniu konarów (często w pobliżu pnia), często wykorzystując stare gniazda myszołowów i kruków. W kolistym gnieździe oprócz gałęzi, darni i mchu spotyka się również papiery, szmaty i inne odpadki ze śmietników. Pożywienie kani stanowią zarówno drobne kręgowce (myszy, norniki, chomiki), żaby, ryby, owady, pisklęta, jak również kurczęta (jest to przykład gatunku oportunistycznego). Odżywiając się także padliną, gatunek ten pełni istotną funkcję sanitarną. Do Polski kanie rude przylatują na przełomie marca i kwietnia, a odlatują na zimowiska położone w Europie Południowej w październiku (choć notowano również osobniki zimujące). W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (2001) gatunek ten został zaliczony do Near Threatened (NT) tj. do gatunku niższego ryzyka, ale bliskiego zagrożenia. Na ogólną liczbę około 700 par lęgowych kani rudej w Polsce, gatunek ten wykazuje w ostatnich latach niewielki, ale wyraźny wzrost swojej liczebności. Granice ochrony całorocznej dla kani rudej wyznacza się w promieniu do 100 m od gniazda, strefę ochrony okresowej – w promieniu do 500 m od gniazda; okresowy termin ochrony: 1 marzec – 31 sierpień. Status zagrożenia kani rudej przedstawia się następująco: Europa: S – gatunek niezagrożony, którego status ochronny jest prawdopodobnie odpowiedni, Polska: gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej – wymagający ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania, Bird International: SPEC 4, Dyrektywa Ptasia – Art. 4. 1, załącznik I, Konwencja Berneńska – załącznik II, Konwencja Bońska – załącznik II. - 198 - Granice ochrony całorocznej dla kani czarnej wyznacza się w promieniu do 100 m od gniazda, strefę ochrony okresowej – w promieniu do 500 m od gniazda; okresowy termin ochrony: 1 marzec – 31 sierpień. Kania czarna (Milvus migrans) to kolejny przedstawiciel rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae). Długość całego ciała dorosłego osobnika osiąga 60 cm, rozpiętość skrzydeł do 150 cm, a ciężar samicy do 1,1 kg, (samiec – do 950 g). W porównaniu z kanią rudą, kania czarna odznacza się wyraźnie słabiej wciętym ogonem (głębokość wcięcia zaledwie 3 cm), bardziej jednolitym, brązowym ubarwieniem, brakiem dużych białych plam na spodzie i brakiem pomarańczowej barwy na wierzchu ogona, kontrastującej z brązowym ogonem oraz czarnym dziobem. Kanie czarne na wolności żyją około 25 lat, w niewoli o 10 lat dłużej. Omawiany gatunek gnieździ się w różnego typu lasach i zadrzewieniach w pobliżu większych zbiorników wodnych (doliny rzek, jeziora, stawy rybne). Gniazduje blisko brzegu lasu, na ponad 80 letnich drzewach (głównie sosny, dęby i topole), w szczytowej części korony drzewa. Spotyka się także gniazda tego gatunku na słupach linii energetycznych. Pożywienie kani stanowią zarówno ryby, jak również gryzonie, drobne ptaki, a także padlina. Duża zwrotność pozwala jej nie tylko na chwytanie drobnych ptaków w locie, ale również umożliwia zdobywanie pokarmu drogą pasożytnictwa – poprzez odbieranie zdobyczy innym ptakom drapieżnym lub czaplom. Do Polski kanie czarne przylatują na przełomie marca i kwietnia, a odlatują na zimowiska położone w Afryce, na południe od Sahary, już w sierpniu. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (2001) gatunek ten został zaliczony do kategorii Near Threatened (NT) tj. do gatunku niższego ryzyka, ale bliskiego zagrożenia. Na ogólną liczbę około 400 par lęgowych kani czarnej w Polsce, gatunek ten wykazuje w ostatnich latach widoczny regres swojej liczebności. Status zagrożenia kani czarnej przedstawia się następująco: Europa: V – gatunek narażony na wyginięcie, Polska: gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej – wymagający - 199 - ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania, Bird International: SPEC 3 – gatunek zagrożony, którego europejska populacja nie przekracza 50 % populacji światowej i którego stan zachowania uznano za niekorzystny, Dyrektywa Ptasia – Art. 4. 1, załącznik I, Konwencja Berneńska – załącznik II, Konwencja Bońska – załącznik II. Dokładna informacja o miejscach gniazdowania chronionych gatunków ptaków powinna być informacją dyskrecjonalną, a zatem dostępną tylko niewielkiemu gronu profesjonalistów rozumiejących złożoną problematykę ochrony strefowej. Unikać należy publikowania szczegółowych informacji w ogólnodostępnych folderach, mapach, przewodnikach turystycznych i czasopismach. Bardziej celowym rozwiązaniem wydaje się zamieszczenie jedynie syntetycznej, ogólnej informacji o występowaniu gniazdujących, chronionych gatunków ptaków na terenie nadleśnictwa. Szczegółowej lokalizacji gniazdowania bielików, bocianów czarnych oraz kań nie podano ze względu na potencjalne możliwości odnalezienia i zniszczenia gniazd, wypłoszenia ptaków oraz wybrania jaj lub lęgów. Dokładnych informacji dotyczących miejsc gniazdowania ptaków objętych ochroną strefową udzielić może Nadleśniczy Nadleśnictwa Łopuchówko, osoby przez niego upoważnione oraz Wojewódzki Konserwator Przyrody w Poznaniu. - 200 - 9. Ochrona zwyczajowa ciekawych fragmentów przyrody Omówione dotychczas formy ochrony przyrody nie wyczerpują wszystkich możliwości szeroko rozumianej ochrony zasobów leśnych. Uzupełniają je stosowne zarządzenia oraz stosowanie zwyczajowych, lokalnych form ochrony zachowanych w dobrym stanie, fragmentów przyrody. Polegają one m.in. na ochronie przed wyrębem kęp lub grup starych drzew, zachowywaniu zadrzewień na gruntach nieleśnych oraz ochronie drzew (a także innych form przyrody nieożywionej) nie zatwierdzonych, lecz zasługujących na miano pomnika przyrody. Proponuje się objąć pozaustawową formą ochrony następujące obiekty znajdujące się na terenie gruntów Nadleśnictwa Łopuchówko (pozwoli to na czasowe zabezpieczenie cennych wartości przyrodniczych lokalnego środowiska): obręb Kąty dąb szypułkowy w oddziale 54g, 207 lat, pierśnica 120 cm, wysokość 24 m dwa cisy pospolite w oddziale 86d, 80 lat, wysokość 8 m jesion wyniosły porośnięty bluszczem w oddz. 93p, 187 lat, pierśnica 112 cm, wys. 34 m dąb szypułkowy w oddziale 95f, 187 lat, pierśnica 133 cm, wysokość 32 m buk zwyczajny w oddziale 117g, 200 lat, pierśnica 106 cm, wysokość 35 m dąb szypułkowy w oddziale 129c, 200 lat, pierśnica 130 cm, wysokość 32 m dąb bezszypułkowy w oddziale 129i, 250 lat, pierśnica 135 cm, wysokość 32 m dąb szypułkowy w oddziale 142i, 120 lat, pierśnica 80 cm, wysokość 23 m żywotnik zachodni w oddziale 145o, 85 lat, pierśnica 35 cm, wysokość 16 m dąb szypułkowy w oddziale 149m, 112 lat, pierśnica 65 cm, wysokość 29 m dąb szypułkowy w oddziale 156b, 160 lat, pierśnica 118 cm, wysokość 28 m dąb szypułkowy w oddziale 236a, 227 lat, pierśnica 125 cm, wysokość 26 m - 201 - obręb Łopuchówko cis pospolity w oddziale 48m, 80 lat, wysokość 8 m. grab zwyczajny w oddziale 116f, 130 lat, pierśnica 50 cm, wysokość 17 m grusza pospolita w oddziale 125h, 127 lat, pierśnica 65 cm, wysokość 17 m dąb szypułkowy w oddziale 131b, 227 lat, pierśnica 110 cm, wysokość 29 m dwa klony jawory w oddziale 147m, 150 lat, pierśnica 120 cm, wysokość 17 m klon jawor w oddziale 147n, 150 lat, pierśnica 125 cm, wysokość 23 m obręb Biedrusko grupa 3 dębów szypułkowych w oddziale 27h, 180 lat, pierśnica 153 cm, wysokość 25 m sosna zwyczajna w oddziale 113i, 150 lat, pierśnica 95 cm, wysokość 27 m dąb szypułkowy w oddziale 169f, 250 lat, pierśnica 115 cm, wysokość 24 m obręb Dziewicza Góra sosna zwyczajna w oddziale 55n, 120 lat, pierśnica 50 cm, wysokość 18 m. Stan zdrowotny ww. drzew określono jako bardzo dobry (1) i dobry (2). W przypadku zaakceptowania przez Nadleśnictwo propozycji uznania części z ww. drzew za pomniki przyrody, należy wystąpić z wnioskami o ich uznanie – do rad gmin na terenie których one występują lub do Wojewody Wielkopolskiego. - 202 - II. Walory przyrodniczo-leśne 1. Walory krajobrazu Obszar zajmowany przez Nadleśnictwo Łopuchówko położony jest na terenie trzech mezoregionów. Są to: Poznańska Dolina Warty, Pojezierze Gnieźnieńskie i Pojezierze Poznańskie. Charakterystykę terytorialnego kompleksu przyrodniczego opracowano na podstawie Atlasu zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski, 1994. Charakterystyczne cechy przedstawiają się następująco: Poznańska Dolina Warty 315. 52 Klasa krajobrazu naturalnego ................................. nizinny Rodzaj krajobrazu naturalnego ............................... młodoglacjalny Gatunek krajobrazu naturalnego ............................. pagórkowaty, pojezierny Stopień urzeźbienia ................................................. do 40 m wysokości względnej Formy o szczególnych walorach estetycznych ....... lasy Stopień walorów estetycznych ................................ średni Stopień synantropizacji krajobrazu ......................... bardzo wysoki. Pojezierze Gnieźnieńskie 315. 54 Klasa krajobrazu naturalnego ................................. nizinny Rodzaj krajobrazu naturalnego ............................... młodoglacjalny Gatunek krajobrazu naturalnego ............................. pagórkowaty, pojezierny Stopień urzeźbienia ................................................. do 40 m wysokości względnej Formy o szczególnych walorach estetycznych ....... lasy, liczne jeziora Stopień walorów estetycznych ................................ średni Stopień synantropizacji krajobrazu ......................... bardzo wysoki. - 203 - Pojezierze Poznańskie 315.51 Klasa krajobrazu naturalnego ................................. nizinny Rodzaj krajobrazu naturalnego ............................... młodoglacjalny Gatunek krajobrazu naturalnego ............................. pagórkowaty, pojezierny Stopień urzeźbienia ................................................. do 40 m wysokości względnej Formy o szczególnych walorach estetycznych ....... lasy, liczne jeziora Stopień walorów estetycznych ................................ średni Stopień synantropizacji krajobrazu ......................... wysoki. 2. Warunki glebowe Gleba jest naturalnym tworem wierzchniej warstwy skorupy ziemskiej, powstałym ze zwietrzeliny skalnej w wyniku oddziaływania na nią zmieniających się w czasie zespołów organizmów żywych i czynników klimatycznych w określonych warunkach rzeźby terenu. Jest układem trójfazowym, złożonym z fazy stałej, płynnej i gazowej. To ożywiony twór przyrody, który ma zdolność produkcji biomasy i w którym zachodzą procesy rozkładu i syntezy, zarówno związków mineralnych jak i organicznych oraz ich przemieszczanie i akumulacja. W procesie rozwoju następuje zróżnicowanie gleby na poziomy genetyczne. Zespół poziomów genetycznych tworzy daną glebę; ich morfologia i właściwości stanowią jedno z podstawowych kryteriów podziału gleb. Podstawową jednostką systematyki gleb jest typ – obejmuje on gleby o takim samym układzie głównych poziomów genetycznych, zbliżonych właściwościach fizykochemicznych, jednakowym wietrzeniu, przemieszczaniu się i osadzaniu składników, o podobnym typie próchnicy. Typy gleb dzielą się na podtypy, które wyróżnia się wówczas, gdy na cechy głównego procesu glebotwórczego nakładają się dodatkowo cechy innego procesu glebotwórczego, modyfikujące właściwości biologiczne, chemiczne i związane z nimi cechy morfologiczne profilu glebowego. - 204 - 2.1. Geologia, rzeźba terenu i utwory glebowe Gleby obiektu charakteryzują się dużym zróżnicowaniem przestrzenno-powierzchniowym, które związane jest ze zróżnicowanie skał macierzystych. Występują tu zarówno klasycznie ukształtowane gleby naturalne, jak i organiczne i przeobrażone antropogenicznie-mineralne. Zmienna jest również ich produktywność, zdolność retencyjna oraz aktywność biologiczna Duża liczba jezior rynnowych, wzniesień, śródleśnych bagienek jest wynikiem działalności lodowca podczas zlodowacenia bałtyckiego, stadiału poznańskiego. Na terenie Nadleśnictwa znajduje się ponad 40 jezior (z reguły rynnowych). Do najciekawszych miejsc pod względem ukształtowania terenu należą: - dwie rynny polodowcowe na terenie obrębu Łopuchówko (północna część Puszczy Zielonka); - rynna od Dąbrówki Kościelnej do Sławicy z pięcioma jeziorami i rozległymi obszarami torfowisk, olsów i łąk ciągnącymi się wzdłuż potoku Dzwonkówki; - od Zielonki przez Głęboczek do Wojnowa - jeziora: Głęboczek, Leśne, Worowskie; oraz ciągnące się pomiędzy nimi torfowiska, olsy i łąki. Rzeźba terenu ukształtowana została 10-12 tysięcy lat temu przez glacjalne procesy denudacyjne zachodzące w plejstocenie oraz przez procesy rzeźbotwórcze działające po ustąpieniu lądolodu. Cofanie się lądolodu na skutek zmian klimatycznych nie było jednostajne. Były okresy szybszego cofania się jego czoła, w czasie których powstawała morena denna: płaska, falista i pagórkowata oraz okresy postoju lub krótkotrwałych nasunięć, w czasie których powstawały ciągi moren czołowych. Te formy terenu zbudowane są z glin zwałowych, często przemieszanych ze żwirami i piaskami. Współczesnymi procesami geomorfologicznymi zachodzącymi na obszarze rozpatrywanego nadleśnictwa są: — akumulacja fluwialno-powodziowa – w rejonie rzeki Warty, — akumulacja organiczna i mineralna – w dolinie Samicy Kierskiej, Goślinianki, - 205 - Dzwonkówki i Głównej; — mało intensywne spłukiwanie i spływanie – na terenie moreny czołowej – okolice Góry Moraskiej i Dziewiczej Góry; — procesy eoliczne o słabym natężeniu – sporadycznie na pagórach morenowych i poligonu Biedrusko. Uwzględniając kryteria morfogenetyczne i litogeniczne, na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko można wyróżnić następujące jednostki morfologiczne: — piaski i żwiry z głazami strefy moreny czołowej, — piaski sandrowe, — piaski zwałowe akumulacji wodno-lodowcowej w strefie moreny dennej, — gliny zwałowe moreny dennej, — piaski rzeczne dawnych tarasów akumulacyjnych, — torfy niskie, — wydmy i piaski eoliczne. - 206 - 3. Stosunki wodne Pod względem hydrograficznym obszar Nadleśnictwa Łopuchówko położony jest w zlewisku Morza Bałtyckiego, w zlewniach następujących rzek: — Odry ..................... dział wodny I rzędu, — Warty .................... dział wodny II rzędu. Powierzchnia dorzecza Odry wynosi 106 056 km², co stanowi 33,9 % powierzchni Polski, dorzecze Warty odpowiednio 54 529 km² i 17,5%. Występują tu wszystkie, charakterystyczne dla strefy młodoglacjalnej, formy związane z wodami powierzchniowymi i podziemnymi – rzeki, jeziora rynnowe i wytopiskowe oraz zbiorniki wód podziemnych. 3.1. Wody powierzchniowe a) Wody płynące Sieć rzeczna obszaru Nadleśnictwa Łopuchówko jest dobrze, choć nierównomiernie rozwinięta. Panuje tu odśrodkowy układ sieci hydrograficznej. Biegi rzek ustaliły się na dawnych szlakach spływu wód sandrowych wykorzystując rynny lodowcowe, często z licznymi jeziorami. W kierunku zachodnim i północnym teren Nadleśnictwa Łopuchówko odwadniany jest przez Wartę oraz jej dopływy – Gośliniankę (Trojankę) i Samicę Kierską; w części południowej i południowo-wschodniej odwadniany jest przez rzekę Główną. Na obszarze obrębu Kąty występują następujące zlewnie elementarne wchodzące w skład zlewni Warty: - zlewnia Małej Wełny – obejmuje północno-wschodnią część obrębu, zbiera wody z jezior: Maciejak, Włókna, Brzeźno; - 207 - - zlewnia Trojanki i Potoku Białężyńskiego zawiera większą część obrębu, zbiera wody z jezior: Tuczno, Łomno, Wojnowskie, Dobre; - zlewnia Wełny – obejmuje swym zasięgiem niewielkie fragmenty północnej części obrębu; - zlewnia Warty od ujścia Trojanki do wodowskazu Oborniki Wlkp. – obejmuje część prawobrzeżną Warty, odprowadza wody z terasów rzecznych oraz krawędzi pradoliny Warty. Stosunki wodne na terenie nadleśnictwa charakteryzuje przemywny typ gospodarki wodnej, występujący w przepuszczalnych glebach autogenicznych na obszarach piaszczystych pochodzenia rzecznego, sandrowego, zwałowego i eolicznego. Gleby te otrzymują wilgoć z opadów atmosferycznych i kondensacji pary wodnej. W okresach niedoboru wody opadowej obniża się poziom lustra wody w jeziorach, a niektóre mniejsze cieki mogą wysychać. Najważniejszą rzeką Nadleśnictwa Łopuchówko jest Warta. Warta jest najdłuższym, prawobrzeżnym dopływem Odry o długości 808 km. Całkowita powierzchnia zlewni wynosi 54 529 km2. Rzeka bierze swój początek w okolicach Kromołowa na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, by zmieniając kilkakrotnie kierunek swego biegu wpłynąć do Odry w Kostrzynie. Wody rzeki podmywają zbocze wysoczyzny morenowej pod Grójcem, Morzysławiem, Kurowem, Chorzniem (dzielnicami Konina), tworząc jeden z ładniejszych krajobrazowo fragmentów Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej. Na terenie zasięgu Nadleśnictwa Łopuchówko Warta tworzy Poznański Przełom Warty. Jest rzeką nizinną – charakteryzuje ją gruntowo-śnieżno-deszczowy reżim zasilania z przewagą zasilania śnieżnego. W okresie wezbrań jej dolina stanowi strefę zalewaną wodami o zróżnicowanej szerokości. W rejonie Owińsk strefa ta osiąga szerokość w granicach 200 - 500 m wyraźnie zwężającasię w okolicach Biedruska. Wysoki stan wody notowany jest w czasie wiosennych roztopów, najniższy notuje się w końcu lata – we wrześniu i październiku; spowodowane to jest niewielkimi opadami oraz znaczym ubytkiem wody w wyniku parowania. Średni przepływ roczny w dolnym biegu wynosi 210 m³/sek. Dla profilu Warty za stan powodujący powódź katastrofalną uważa się poziom wód powyżej - 208 - 500 cm i przepływ wody – 500 m3/s. Powodzie katastrofalne zanotowano w latach: 1947, 1953, 1979 i 1997. Główną przyczyną ich wystąpienia były roztopy wiosenne lub rzadziej – obfite opady letnie (jakie miały miejsce np. w lipcu 1997 roku). Całoroczne obserwacje jakości wody wykazują znaczne zanieczyszczenie wód Warty. Spośród badanych wskaźników zanieczyszczeń największe zastrzeżenia budzą: poziom substancji biogennych (przede wszystkim azot azotynowy i fosforany) oraz stan sanitarny. Taki stan zanieczyszczenia Warty utrzymuje się od kilkunastu lat. b) Wody stojące Jeziora – pod względem morfologicznym najczęściej spotykane to jeziora rynnowe. Długie i wąskie, o wysokich brzegach, niekiedy znacznej głębokości. Ich kierunek zgodny jest z przebiegiem podlodowcowych rzek płynących w obrębie lądolodu. Nasuwający się i cofający lodowiec utworzył serię rynien, które zarosły lasem, wypełniły się wodami i utworzyły zachowany współcześnie krajobraz. Klasycznym tego przykładem jest rynna polodowcowa przebiegająca od Pobiedzisk po Murowaną Goślinę – leży w niej 14 jezior. Druga rynna to dolina Goślinki ciągnąca się od Huty Pustej przez Głęboczek i Głębocko z 5 jeziorami. Trzecia to rynna Potoku Dzwonowskiego biegnąca z Dąbrówki Kościelnej przez Sławicę do Skoków z 4 jeziorami, a także stawami rybnymi. Do innego typu jezior zalicza się jeziora typu wytopiskowego (denno-morenowe). Utworzone zostały przez wypełnienie wodą zagłębień terenowych, na skutek chaotycznej akumulacji lodowcowej lub wytopienia się oderwanych brył martwego lodu. Charakterystyczne cechy tych jezior to z reguły duże powierzchnie, niewielka głębokość, owalny kształt linii brzegowej, łagodny brzeg, słabo urozmaicona rzeźba dna. Spotyka się również małe, owalne i płytkie jeziora wytopiskowe – oczka wodne, powstałe w wyniku wytopienia się małych brył martwego lodu osadzonych w osadach polodowcowych. Poniżej zestawiono ważniejsze jeziora o powierzchni powyżej 10 ha, położone zarówno na terenie Lasów Państwowych, jak również w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa: - 209 - Lp. Nazwa jeziora Powierzchnia ha Głębokość maks. m Uwagi 1. Kierskie Wielkie 286,00 37,6 2. Kołatkowskie 78,40 13,0 3. Włókna 74,40 7,5 4. Maciejak (Poznańskie) 62,00 6,8 5. Wronczyńskie Wlk. 40,50 4,7 6. Jerzyńskie 39,00 13,0 wł. prywatna 7. Bogdanka 36,70 9,0 zb. zaporowy 8. Strzeszyńskie 34,90 17,8 9. Kierskie Małe 34,00 2,5 10. Turostowskie 33,00 6,5 11. Gackie 31,41 3,0 12. Glinnowieckie 24,83 3,5 13. Brzeźno 24,30 3,2 14. Wronczyńskie Małe 21,00 8,0 15. Worowskie 20,67 3,9 16. Dzwonowskie 20,10 2,2 17. Stęszewskie 15,00 5,8 18. Tuczno 14,58 4,0 koło Tuczna 19. Tuczno 12,96 3,7 przy oddz. 156 20. Lipka 12,50 6,8 21. Liskówka 11,20 4,6 Zestawienie powierzchni wszystkich jezior (bez powierzchni stawów rybnych znajdujących się w zasięgu administracyjnego działania Nadleśnictwa Łopuchówko) pod względem ich liczebności w poszczególnych kategoriach powierzchni przedstawiono w kolejnej tabeli: - 210 Liczba [szt.] Udział [%] Powierzchnia [ha] Udział [%] 1,01 – 5,00 10 24 36,53 3 5,01 – 10,00 3 7 21,86 2 10,01 – 25,00 16 39 280,43 25 25,01 – 100,00 11 27 498,31 44 100,01 – 200,00 - - - - ponad 200,00 1 3 286,00 26 Razem 41 100,0 1 123,13 100,0 Powierzchnia [ha] Najważniejszym aktem prawnym z punktu widzenia ochrony wód i gospodarowania nimi jest ustawa Prawo Wodne z 18 lipca 2001 roku (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, Nr 267, poz. 2255 oraz z 2006 r. Nr 170, poz. 1217), które reguluje gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, w szczególności zlewniowe kształtowanie i ochronę zasobów wodnych, korzystanie z wód oraz zarządzanie zasobami wodnymi. 3.2. Wody podziemne Wody podziemne odgrywają istotną rolę w kształtowaniu stosunków hydrologicznych każdego regionu: magazynują opady atmosferyczne i zasilają z tego zapasu źródła, rzeki, jeziora, bagna i mokradła. Szczególne znaczenie dla szaty roślinnej mają płytko zalegające wody gruntowe, które na terenach płaskich i nisko położonych, np. w dolinach rzek, są zwykle najważniejszym czynnikiem decydującym o lokalnym zróżnicowaniu. Wody podziemne są elementem środowiska, którego kondycja uzależniona jest od stanu czystości powierzchni ziemi, gruntów, powietrza atmosferycznego, wód powierzchniowych, a przede wszystkim od ilości wprowadzanych do ziemi ścieków i odpadów. Zgodnie z podziałem hydrogeologicznym Polski (B. Paczyński, Atlas Rzeczypospolitej - 211 - Polskiej, 1999), obszar zajmowany przez Nadleśnictwo Łopuchówko leży na terenie VI Wielkopolskiego regionu hydrogeologicznego. Wody podziemne występują na różnych głębokościach w zależności od form geologicznych, konfiguracji terenu, rodzaju pokrywy roślinnej i opadów. Wody o znaczeniu użytkowym znajdują się w piaszczysto-żwirowych, podmorenowych utworach czwartorzędowych oraz drobnych piaskach trzeciorzędowych. Terenu północnej i środkowej części Nadleśnictwa nie obejmują wyznaczone obszary głównych zbiorników wód podziemnych. Południowo wschodnia i południowa część obszaru Nadleśnictwa Łopuchówko położona jest w zasięgu głównego zbiornika wód podziemnych – GZWP 144 Dolina Kopalna Wielkopolska – jest to czwartorzędowy zbiornik typu porowego. Zajmuje on powierzchnię 48000 km2; szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynoszą 480 tys. m3/dobę, a strop warstwy wodonośnej zalega na średniej głębokości 60 m. Poziom wodonośny charakteryzuje się średnią zasobnością, bez przejawów zasolenia oraz średnią odpornością na zanieczyszczenia wód. Klasę czystości wód podziemnych tego zbiornika określono jako klasa Ib – są to wody wysokiej jakości, nieznacznie zanieczyszczone, odpowiadające wodom do celów pitnych i gospodarczych; możliwe jest okresowe ich uzdatnianie. 3.3. Wody mineralne Woda mineralna to według norm unijnych woda o zawartości przekraczającej 1000 mg rozpuszczalnych składników mineralnych w 1 litrze. Tereny Nadleśnictwa Łopuchówko znajdują się w zasięgu Niżowego regionu występowania wód mineralnych (Z. Płochniewski, Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999). Przeprowadzone w latach 60. ubiegłego wieku rozpoznanie wykazało zaleganie na całym obszarze Nadleśnictwa mineralnych wód chlorkowych o różnym stopniu mineralizacji na głębokościach 200-500 metrów. Związane jest to z obecnością na tych terenach rozległych złóż cechsztyńskiej soli kamiennej, wchodzących w skład Wału Kujawsko-Pomorskiego. - 212 - 4. Szata leśna Nadleśnictwa Obecny skład gatunkowy drzewostanów Nadleśnictwa Łopuchówko w znacznym stopniu odbiega od ukształtowanych przed wiekami składów naturalnych zbiorowisk leśnych. Antropopresja spowodowała zmianę zarówno składu gatunkowego drzewostanów jak również zmianę poszczególnych fitocenoz leśnych. Gatunki drzew, które wykazywały w przeszłości znaczący udział w budowie ówczesnych drzewostanów, należą dziś do rzadkości. Niektóre zbiorowiska lasów liściastych zanikły zupełnie lub występują wyspowo i fragmentarycznie na niewielkich, zachowanych jeszcze powierzchniach. Występują tu gatunki introdukowane w latach 30. XIX wieku przez niemieckich leśników i botaników. Wyraźnemu zwiększeniu uległ natomiast powierzchniowy udział porolnych zbiorowisk borowych. Występująca obecnie roślinność ukształtowała się pod wpływem działalności ludzkiej, jak również w wyniku naturalnych procesów sukcesyjnych. Obszary leśne Nadleśnictwa Łopuchówko znajdują się w zasięgu naturalnego występowania następujących gatunków drzew: sosna zwyczajna ........................ (Pinus sylvestris) cis pospolity .............................. (Taxus baccata) brzoza brodawkowata ............... (Betula pendula) brzoza niska .............................. (Betula humilis) brzoza omszona ........................ (Betula pubescens) dąb bezszypułkowy .................. (Quercus petraea) dąb szypułkowy ........................ (Quercus robur) grab zwyczajny ......................... (Carpinus betulus) jarząb brekinia .......................... (Sorbus torminalis) jesion wyniosły ......................... (Fraxinus excelsior) klon polny ................................. (Acer campestre) klon zwyczajny ......................... (Acer platanoides) - 213 - klon jawor ……………………. (Acer pseudoplatanus) lipa drobnolistna ....................... (Tilia cordata) olsza czarna .............................. (Alnus glutinosa) topola czarna ............................. (Populus nigra) wiąz górski ................................ (Ulmus glabra) wiąz polny ................................. (Ulmus campestris) wiąz szypułkowy ....................... (Ulmus laevis) oraz poza zasięgiem następujących gatunków: buk zwyczajny ………...... (Fagus sylvatica – zasięg naturalny, rozproszony) świerk pospolity ……..….. (Picea abies) jodła pospolita …………… (Abies alba) modrzew europejski ….…. (Larix decidua) olsza szara …………..…… (Alnus incana). Gatunki reliktowe flory zachowały się w oligotroficznych wodach jezior – m.in. sit drobny, grążel drobny. Gatunki borealne reprezentowane są m.in. przez bagno zwyczajne, grzybień biały, grążel żółty, żurawinę błotną oraz siódmaczek leśny. Na terenach torfowisk i bagien spotkać można wełnianki, czermień błotną, rosiczkę okrągłolistną, torfowce oraz widłaka goździstego. W aspekcie wczesnowiosennym liściastych lasów mieszanych i świeżych wyróżniają się kolorowe kobierce kwitnących zawilców, konwalii majowej, konwalijki dwulistnej, pierwiosnków, marzanki wonnej i przylaszczek. Występowanie różnorodności gatunkowej szaty roślinnej zachowanych siedlisk lasowych wskazuje na ich stosunkowo niewielki stopień zniekształcenia przez działalność człowieka. Szata roślinna Nadleśnictwa Łopuchówko zachowuje wiele cech zbiorowisk występujących na Niżu Środkowopolskim. Przeważają powierzchniowo, zróżnicowane na wiele zespołów - 214 - i wariantów, siedliska borów z dominującym udziałem sosny przy niewielkim współudziale gatunków liściastych. Wśród zespołów liściastych odnotowano obecność środkowoeuropejskich grądów, acidifilnych dąbrów, łęgów jesionowo-wiązowych i olsów porzeczkowych. Na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko stwierdzono występowanie następujących gatunków: a) gatunki roślin objęte ochroną ścisłą: bagno zwyczajne – Ledum palustre centuria pospolita – Centaurium erythraea cis pospolity – Taxus baccata długosz królewski – Osmunda regalis jarząb brekinia – Sorbus torminalis jarząb szwedzki – Sorbusintermedia goryczka wąskolistna - Gentiana pneumonanthe goryczka bagienna – Gentianella uliginosa goździk pyszny – Dianthus superbus grążel drobny – Nuphar pumila kosaciec syberyjski – Iris sibirica kruszczyk szerokolistny – Epipactis helleborine lilia złotogłów – Lilium martagon listera jajowata – Listera ovata naparstnica zwyczajna – Digitalis grandiflora orlik pospolity – Aquilegia vulgaris pajęcznica liliowata – Anthericum liliago paprotka zwyczajna – Polypodium vulgare - 215 - pełnik europejski – Trollius europaeus przylaszczka pospolita – Hepatica nobilis rosiczka okrągłolistna – Drosera rotundifolia sasanka zwyczajna – Pulsatilla vulgaris storczyk krwisty – Dactylorhiza incarnata storczyk szerokolistny – Dactylorhiza majalis storczyk cuchnący – Orchis cariophora storczyk kukawka – Orchis militaria śnieżyca wiosenna - Leucoium vernum śnieżyczka przebiśnieg – Galanthus nivalis wawrzynek wilczełyko – Daphne mezereum wężymord stepowy – Scorzonera purpurea widłak goździsty – Lycopodium clavatum widłak jałowcowaty – Lycopodium annotinum b) gatunki grzybów objęte ochroną ścisłą: purchawica olbrzymia – Langermannia gigantea syszkowiec łuskowaty – Strobilomyces strobilaceus szmaciak gałęzisty – Sparassis crispa c) gatunki roślin objęte ochroną częściową: barwinek pospolity – Vinca minor bluszcz pospolity – Hedera helix - 216 - bobrek trójlistny – Menyanthes trifoliata grążel żółty – Nuphar lutea grzybienie białe – Nymphaea alba kalina koralowa – Viburnum opulus kocanki piaskowe – Helichrysum arenarium konwalia majowa – Convallaria majalis kopytnik pospolity – Asarum europaeum kruszyna pospolita – Frangula alnus marzanka wonna – Galium odoratum pierwiosnka lekarska – Primula veris porzeczka czarna – Ribes nigrum wilżyna cienista – Ononis spinosa Rolnictwo, osadnictwo i rozwój przemysłu zmieniły znacznie pierwotny obraz szaty roślinnej omawianego obszaru, a człowiek niejednokrotnie przez swoją działalność gospodarczą doprowadził do wyginięcia niektórych naturalnych składników flory i nieświadomie lub świadomie wprowadza do niej nowe elementy. Przedmiotem niniejszego opracowania jest roślinność aktualna (rzeczywista), która jest nie tylko wyrazem przestrzennej mozaiki fizyczno-geograficznych warunków siedliskowych, ale przede wszystkim wynikiem trwającej wiele wieków działalności ludzkiej. Na proces synantropizacji szaty roślinnej składają się różne formy bezpośredniego i pośredniego oddziaływania człowieka na środowisko przyrodnicze, których istotą (według J. B. Falińskiego, 1990) są następujące zmiany we florze: - eurotopizacja tj. zastępowanie składników o wąskiej amplitudzie ekologicznej przez składniki o szerokiej skali możliwości życiowych, - 217 - - kosmopolityzacja tj. zastępowanie składników o ograniczonych zasięgach przez składniki o zasięgach bardzie obszernych, - alochtonizacja tj. zastępowanie składników miejscowych przez składniki obce, - dyferencjacja i komplikacja tj. zastępowanie układów stosunkowo nielicznych, lecz dobrze zrównoważonych, przez układy znacznie liczniejsze, lecz słabo zrównoważone oraz bardziej skomplikowane i niejednorodne pod względem genetycznym, dynamicznym i historyczno-geograficznym. Obecnie (według cytowanego wyżej autora) synantropizacji osiąga najwyższy stopień (forma hiperantropogeniczna) tam, gdzie działalność człowieka wprowadza do środowiska siły lub substancje nieznane w wolnej przyrodzie lub występuje w niej w ilości dużo mniejszej np. chemizacja środowiska, stała emisja ciepła i zanieczyszczeń, promieniowanie cieplne, radioaktywne i elektromagnetyczne, urbanizacja, tworzenie nowych organizmów na drodze inżynierii genetycznej itp. Według J. Kondrackiego i J. Ostrowskiego (1994) obszar Nadleśnictwa Łopuchówko według stopnia synantropizacji w poszczególnych mezoregionach fizyczno-geograficznych w skali sześciostopniowej (1 – najwyższy, 6 – najniższy) przedstawia się następująco: mezoregion Pojezierza Gnieźnieńskiego – wysoki (3), mezoregion Pojezierza Poznańskiego – bardzo wysoki (2) mezoregion Poznańskiego Przełomu Warty – niski (5). Lasy o charakterze zbliżonym do naturalnego zachowały się głównie w siedmiu rezerwatach przyrody: Żywiec Dziewięciolistny, Gogulec, Las Mieszany w Nadleśnictwie Łopuchówko, Klasztorne Modrzewie kolo Dąbrówki Kościelnej, Buczyna, Śnieżycowy Jar i Meteoryt Morasko, centralnej części Puszczy Zielonki, wzdłuż doliny rzeki Warty (leśnictwa Gołaszyn, Siarczanowo i Uchorowo) oraz na terenie poligonu Biedrusko (obszar naturowy Biedrusko). Na terenie Nadleśnictwa prowadzono kompleksowe prace fitosocjologiczne w rezerwatach przyrody, dla których sporządzono komplety zdjęć fitosocjologicznych (zamieszczone są one - 218 - w planach ochrony rezerwatów); cenny materiał stanowi dokumentacja (standardowe formularze danych) obszarów NATURA 2000, a także wyniki waloryzacji siedlisk leśnych i nieleśnych Nadleśnictwa Łopuchówko z okresu 2006 i 2007. Ciekawa i bogata jest również literatura naukowa dotycząca terenu Puszczy Zielonki w szeroko rozumianych granicach. Szczegółowe rozpoznanie siedlisk leśnych i nieleśnych Nadleśnictwa Łopuchówko zostało sporządzone w latach 2006 i 2007 przez służbę terenową nadleśnictwa. Wyniki tego rozpoznania zostały następnie zweryfikowane przez komisję RDLP w Poznaniu przy współpracy botaników i fitosocjologów z ośrodka poznańskiego (m.in. dr Paweł Rutkowski). W czasie inwentaryzacji siedlisk nieleśnych nie potwierdziło się wcześniejsze doniesienie o występowaniu 5 ha płatu chronionego siedliska – murawy kserotermiczne Festuco-Brometea (kod 6210) na stokach Dziewiczej Góry. Miejsce hipotetycznego występowania tego siedliska uległo sukcesji wtórnej, część spłonęła w czasie pożaru w 1992 roku, nie stwierdzono również występowania gatunków charakterystycznych dla tego zbiorowiska (ostnica, kostrzewa szczeciniasta, aster gawędka, przetacznik ząbkowany, wężymord stepowy). - 219 - 4.1. Zbiorowiska leśne Szata roślinna Nadleśnictwa wykazuje dość duże zróżnicowanie – wynika ono ze zróżnicowania siedliskowego, mozaikowości występowania powierzchniowych utworów geologicznych, ukształtowania i rzeźby terenu, zmiennego uwilgotnienia, obecności zbiorników wodnych i rzek. Dominującymi powierzchniowo zespołami potencjalnej roślinności naturalnej są zbiorowiska leśne: Querco-roboris-Pinetum – kontynentalny bór mieszany oraz zbiorowiska kwaśnej dąbrowy Calamagrostio-Quercetum oraz spinetyzowane postacie grądów Galio sylvaticiCarpinetum (odmiany śląsko-wielkopolskiej, serii ubogiej lub żyznej). Poniżej przedstawiono dominujące jednostki syntaksonomiczne fitocenoz leśnych nadleśnictwa: Klasa: Vaccinio-Piceetea Br. Bl. 1939 (bory i lasy iglaste i mieszane) Rząd: Vaccinio-Piceetalia BR. Bl. 1939 Związek: Dicrano-Pinion 1933 Zespół: Leucobryo-Pinetum 1973 – suboceaniczny bór świeży Zespół: Querco roboris-Pinetum J. Mat. 1986 – kontynentalny bór mieszany Klasa: Querco-Fagetea Br. Bl. et V Lieg. 1937 (żyzne lasy liściaste) Rząd: Quercetalia pubescentis Br. Bl. 1937 Związek: Quercion petraeae-pubescentis Jakucs 1961 em. Medw.-Korn. 1972 Zespół: Potentillo albae-Quercetum Libb. 1933 – świetlista dąbrowa Rząd: Fagetalia silvaticae Pawł. 1928 Związek: Carpinion betuli Oberd. 1953 Zespół: Galio silvatici-Carpinetum Oberd. 1957 – grąd środkowoeuropejski - 220 - Związek: Alno-Padion Knapp 1942 em. Medw.-Korn, ap. Mat. et Bor. 1957 Zespół: Circaeo-Alnetum Oberd. 1953 – łęg jesionowo-olszowy Zespół: Ficario-Ulmetum campestris Knapp 1942 em. J. Mat. 1976 – łęg wiązowo- jesionowy Klasa: Alnetea glutinosae Br. Bl. et R. Tx. 1943 (lasy i zarośla bagienne) Rząd: Alnetalia glutinosae R. Tx. 1937 Związek: Alnion glutinosae Malc 1929, Meier Drees 1936 Zespół: Ribo nigri-Alnetum Sol.-Górn. 1987 – ols porzeczkowy Syntetyczny przegląd zbiorowisk leśnych występujących na terenie Nadleśnictwa przedstawia się następująco: Zespół: Leucobryo-Pinetum – suboceaniczny bór świeży Zespół ten zasiedla gleby bielicowe wykształcone z sandrowych, luźnych, średnioziarnistych piasków o niskim poziomie wód gruntowych. Drzewostany tworzy sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) z niewielką domieszką brzozy brodawkowatej (Betula pendula). Warstwę podszytową tworzą: jałowiec (Juniperus communis), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia) i kruszyna pospolita (Frangula alnus) oraz samosiewy sosny i brzozy miernej jakości hodowlanej. Runo tworzą następujące gatunki: borówka czarna (Vaccinium myrtillus), borówka brusznica (Vaccinium vitis-vidaea), śmiałek pogięty (Deschampsia flexuosa), mietlica pospolita (Agrostis tenuis), modrzaczek siny (Leucobryum glaucum), rokiet cyprysowaty (Hypnum cupressiforme), widłoząb falisty (Dicranum undulatum), rokiet pospolity (Entodon schreberi), widłak goździsty (Lycopodium clavatum), widłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum) oraz widłak spłaszczony (Lycopodium complanatum). Drzewostany rosnące na siedlisku boru świeżego należą do silnie eksploatowanych (stosowanie rębni zupełnej), są również najchętniej wykorzystywane w rekreacji (zbiór jagód, grzybów, - 221 - biwakowanie), dlatego też często podlegają one antropogenicznym zniekształceniom oraz synantropizacji. W typowych postaciach tego zespołu występuje obficie śmiałek pogięty. Według typologii leśnej jest to siedliskowy typ boru świeżego. Obok ww. zbiorowiska występują także płaty subatlantyckiego boru sosnowego zalegającego na glebach piaszczystych z niskim poziomem wody gruntowej, wzbogaconego o gatunki umiarkowanie ciepłolubne, nawiązujące do subkontynentalnych borów PeucedanoPinetum z goryszem pagórkowym – Peucedanum oreoselinum i jastrzębcem baldaszkowym – Hieracium umbellatum. Zespół: Querco roboris-Pinetum – kontynentalny bór mieszany Jest to mezotroficzne zbiorowisko leśne spełniające ważną rolę gospodarczą – produkuje ono znaczącą masę drewna. Bory mieszane stanowią typologicznie przejściową grupę zbiorowisk pomiędzy siedliskami borów iglastych i lasów liściastych. Duże powierzchnie omawianego siedliska podlegają intensywnej gospodarce leśnej i dlatego bywają, głównie pod względem składu gatunkowego, znacznie zniekształcone. W efekcie wielopokoleniowego protegowania sosny powstawały zniekształcone monokultury tego gatunku łudząco podobne do zbiorowisk borów. Kontynentalny bór mieszany obejmuje naturalne zbiorowiska dębowo-sosnowe w typie siedliskowym boru mieszanego świeżego i częściowo – boru mieszanego wilgotnego. Występowanie tego zbiorowiska uwarunkowane jest obecnością mezotroficznych, słabo zbielicowanych, świeżych gleb gliniasto-piaszczystych. Drzewostan tworzą współpanujące w zmiennych proporcjach sosna i dąb. W podszycie panujące gatunki to dąb bezszypułkowy (Quercus petraea), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), brzoza brodawkowata (Betula pendula), leszczyna pospolita (Corylus avellana) oraz kruszyna pospolita (Frangula alnus). W krzewinkowym lub trawiasto-mszystym runie występują następujące gatunki: borówka czernica (Vaccinium myrtillus), gruszyczka okrągłolistna (Pirola rotundifolia), szczawik zajęczy (Oxalis acetosella), siódmaczek leśny (Trientalis europaea), śmiałek pogięty (Deschampsia flexuosa), tomka wonna (Anthoxanthum odoratum), kostrzewa owcza, (Festuca ovina), mietlica pospolita (Agrostis vulgaris), trzcinnik leśny (Calamagrostis arundinacea), pszeniec zwyczajny (Melampyrum pratense), orlica - 222 - pospolita (Pteridium aquilinum), narecznica krótkoostna (Dryopteris spinulosa), konwalia majowa (Convallaria maialis), konwalijka dwulistna (Majanthemum bifolium) oraz mchy – rokiet pospolity (Entodon schreberi), gajnik lśniący (Hylocomium splendens) i płonnik strojny (Polytrichum attenuatum). Zespół: Carici elongatae-Alnetum – ols Olsy wykazują szeroką amplitudę pod względem troficznym: od silnie kwaśnych, dystroficznych torfów przejściowych do obojętnych lub lekko zasadowych, bardzo żyznych torfów niskich. Specyficzną cechą siedlisk olsowych jest swoista gospodarka wodna, polegająca na przemiennym zasilaniu bądź to przez wody opadowe przy niskim poziomie wód gruntowych, bądź też przez wysoko zalegające wody gruntowe o nieznacznej ruchliwości w kierunku poziomym. W okresach wysokich stanów, woda pokrywa powierzchnię gleby przez parę miesięcy warstwą głębokości od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. Występowanie zastoisk wody na powierzchni jest następstwem okresowego podnoszenia się poziomu wód gruntowych. Konsekwencją tego zjawiska jest okresowa przemienność przewagi procesów tlenowych względnie beztlenowych w powierzchniowych warstwach gleby. Fitosocjolodzy wyróżniają dwie odmiany omawianego siedliska: ols torfowiskowy (Sphagno-squarrosiAlnetum) oraz ols porzeczkowy (Ribo nigri-Alnetum). W drzewostanie dominuje jeden gatunek – olsza czarna (Alnus glutinosa) osiągająca z reguły II – III bonitację. Warstwę krzewów budują krzewy porzeczki czarnej (Ribes nigrum), bzu czarnego (Sambucus nigra), trzmieliny zwyczajnej (Evonymus europaea) i kruszyny pospolitej (Frangula alnus). W runie występują licznie dwa gatunki charakterystyczne – turzyca długokłosowa (Carex elongata) i psianka słodkogórz (Solanum dulcamara) oraz: przytulia błotna (Galium palustre), przytulia bagienna (Galium uliginosum), skrzyp błotny (Equisetum palustre), rzeżucha bagienna (Cardamine amara), jaskier kosmaty (Ranunculus lanuginosus), narecznica błotna (Dryopteris thelypteris), karbieniec pospolity (Lycopus europaeus), okrężnica bagienna (Hottonia palustris), wiechlina zwyczajna (Poa trivialis) i trzcinnik lancetowaty (Calamagrostis canescens). Drzewostany olsowe występują w terenach zastoiskowych, na obrzeżach dolin rzecznych oraz w zagłębieniach o utrudnionym odpływie, na glebach torfowych, na peryferiach płaskich, - 223 - rynnowych mis jezior. Cechy charakterystyczne omawianego zbiorowiska to wyraźna, kępkowo-dolinkowa struktura runa, gleba torfowa lub torfiasta (bez śladów murszenia) oraz kwaśny (pH 5,0 - 5,5) odczyn gleby przy słabo kwaśnym (pH 6,0 6,5) odczynie stojących wód powierzchniowych. Zbiorowiska olsów nie mają większego znaczenia w gospodarce leśnej; ze względu na niedostępność spowodowaną zabagnieniem są też nieprzydatne do innych celów. Spełniają natomiast ważną funkcję wodo i glebochronną; stanowią również początkowe stadium szeregu sukcesyjnego zespołów leśnych. Ols porzeczkowy występuje na obszarze całego nadleśnictwa na podłożu torfu niskiego, w izolowanych zagłębieniach terenu i na obrzeżach dolin rzecznych. Zespół: Circaeo-Alnetum – łęg jesionowo-olszowy Zbiorowiska te występują na siedliskach lekko zabagnionych, pośrednich pomiędzy typowo łęgowymi a olsowymi. Wykształcają się fragmentarycznie, zwykle wąskimi pasami wzdłuż brzegów wód, a także na obrzeżach zbiorowisk łąkowych i szuwarowych. Są to tereny płaskie w dolinach wolno płynących rzek – tu Warty, a także obszary źródliskowe; decydującym czynnikiem jest tu powolny ruch wysoko stojących wód gruntowych przy braku zarówno okresowo występujących zalewów powierzchniowych, jak i dłuższych okresów stagnacji. Typowymi glebami łęgu jesionowo-olszowego są gleby murszowo-mineralne i mułowomurszowe z próchnicą typu hydromull, o odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym. Kolejne cechy charakterystyczne dla łęgu jesionowo-olszowego to szybki rozkład ściółki, dobre wymieszanie próchnicy z częściami mineralnymi, brak warstwy fermentacyjnej, ślady procesów aluwialnych lub dyluwialnych w glebie (lub na jej powierzchni) oraz brak śladów długotrwałej stagnacji i utrudnionego odpływu wody. W drzewostanach łęgowych dominuje olsza czarna (Alnus glutinosa) przy współudziale jesiona wyniosłego (Fraxinus excelsior) – oba gatunki wykazują z reguły wysoką, I bonitację. Często spotkać można obfite, łanowe odnowienia naturalne jesionu. Podszyt tworzą następujące gatunki: czeremcha zwyczajna (Padus avium), leszczyna pospolita (Corylus avellana), bez czarny (Sambucus nigra), trzmielina brodawkowata (Evonymus verrucosa) oraz kruszyna pospolita (Frangula alnus). W wielowarstwowym, lecz nie w kępkowym (jak w - 224 - przypadku olsu) runie występują obficie higrofilne byliny: pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), bodziszek cuchnący (Geranium robertianum), niecierpek pospolity (Impatiens noli-tangere), rzeżucha gorzka (Cardamine amara), wiązówka błotna (Filipendula ulmaria), świerząbek orzęsiony (Chaerophyllum hirsutum), kuklik zwisły (Geum rivale), kuklik pospolity (Geum urbanum), jaskier rozłogowy (Ranunculus repens), knieć błotna (Caltha palustris), jasnota plamista (Lamium maculatum), psianka słodkogórz(Solanum dulcamara), czartawa drobna (Circaea alpina), turzyca odległokłosowa (Carex remota), śledziennica skrętolistna (Chrysosplenium alternifolium), karbieniec pospolity (Lycopus europaeus), skrzyp leśny (Equisetum silvaticum), ostrożeń błotny (Cirsium palustre) oraz gwiazdnica gajowa (Stellaria nemorum). Licznie występuje również chmiel zwyczajny (Humulus lupulus). Bujny rozwój runa w omawianym zespole możliwy jest dzięki znacznemu dostępowi światła do dna lasu. Zbiorowisko to nie zajmuje znacznychch powierzchni – spełnia natomiast ważną rolę biologicznego filtra chroniącego cieki wodne, a niekiedy także ich źródła, przed spływem zanieczyszczeń. Zespół: Galio silvatici-Carpinetum – grąd środkowoeuropejski Zbiorowisko to wykazuje dużą zmienność siedliskową – wpływa na nią żyzność i wilgotność gleby. Grądy wchodzą w kontakt ekologiczno-przestrzenny prawie ze wszystkimi typami naturalnych zbiorowisk leśnych, jakie występują na Niżu Środkowoeuropejskim: z dąbrowami acidofilnymi, borami mieszanymi, dąbrowami ciepłolubnymi, lasami łęgowymi, a nawet olsami. W lasach zagospodarowanych siedliska grądowe są często zajęte przez leśne zbiorowiska zastępcze, powstałe w wyniku wprowadzania na siedliska zajęte pierwotnie przez grądy upraw sosny z domieszką dębu. Drzewostany omawianego zbiorowiska tworzą: grab zwyczajny (Carpinus betulus), dąb szypułkowy i bezszypułkowy oraz miejscami lipa drobnolistna (Tilia cordata); na siedliskach zniekształconych występuje sosna i brzoza. Gatunki runa tworzą: pszeniec gajowy (Melampyrum nemorosum), gajowiec żółty (Galeobdolon luteum), przytulia leśna (Galium silvaticum), jaskier różnolistny (Ranunculus auricomus), kostrzewa różnolistna (Festuca heterophylla). Występowanie w runie gatunków - 225 - borowych m.in. borówki czernicy (Vaccinium myrtillus), pszeńca zwyczajnego (Melampyrum pratense), rokietu pospolitego (Entodon schreberi) i siódmaczka leśnego (Trientalis europaea) wskazuje na zniekształcenie fitocenozy. W warstwie krzewów stosunkowo słabo rozwiniętej występują leszczyna, trzmielina europejska oraz podrosty gatunków liściastych. Zespoły grądów występują na gliniastych, pyłowych i piaszczystogliniastych glebach brunatnych, płowych i mullowoglejowych. Wyróżnia się grądy niskie, typowe i wysokie. W zachowanych do dzisiaj naturalnych grądach żyzność siedlisk wpływa na bogactwo florystyczne runa. Siedliska te, ze względu na ich wysoką produkcyjność rolniczą, zostały w odległej nieraz przeszłości wylesione i były wykorzystywane pod uprawę, stąd też lasy grądowe zachowały się w niezmienionym stanie jedynie w obrębie większych kompleksów leśnych lub też fragmentarycznie – w krajobrazie typowo rolniczym. Według typologii leśnej zbiorowiska grądów związane są przede wszystkim z siedliskowym typem lasu świeżego, grądy niskie – lasu wilgotnego, grądy wysokie – lasu mieszanego świeżego. Zespół ten zajmuje znaczną część obrębu Łopuchówko (ponad 60%) i na terenie obrębu Kąty. Występuje m.in. w rezerwatach: Las Mieszany; Klasztorne Modrzewie; Śnieżycowy Jar (odmiany zboczowa) i Żywiec Dziewięciolistny. Zespół: Salici-Populetum – łęg wierzbowo-topolowy Jest to bardzo cenny typ zespołu leśnego, który występuje jedynie w dolinach wielkich rzek. Zbiorowisko to narażone jest na nieuchronne wyginięcie ze względu na powodzie, niszczącą działalność kry, nieprzemyślaną działalność człowieka (prace regulacyjne linii brzegowej). Jest to cenne zbiorowisko chronione w ramach sieci NATURA 2000. Siedlisko to występuje na gruntach Nadleśnictwa w dolinie rzeki Warty. 4.2. Docelowe składy drzewostanów cennych siedlisk przyrodniczych Natura 2000 W celu dostosowania składów gatunkowych drzewostanów cennych siedlisk przyrodniczych sieci obszarów Natura 2000 należy dążyć do zachowania docelowych składów drzewostanów zamieszczonych w poniższej tabelce. - 226 - Nazwa Kod siedliska Typ siedliskowy Typ lasu LMśw Typowa Gbstruktura Db drzewostanu a1 - 70-80% Grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum) 9170 Docelowy skład gatunkowy drzewostanu - % budowa pionowa Ip Dbs 10-70 Dbb 0-50 Lp 2030 Klzw Jw i in 10-30 IIp Gb 30-70, Lp 10-60 Kl i inne 10-20 a2 - 50-60% LMw Typowa Gbstruktura Db drzewostanu a1 - 60-70% Ip Dbs 10-70 Dbb 0-50 Gb 2030, Lp Jw i in 10-30 IIp Gb 30-70 Lp 10-60 Klzw i inne 10-20 a2 - 60-80% Lśw Typowa struktura drzewostanu a1 - 60-70% Ip Dbs 10-70 Dbb 0-10 Lp 20Gb- 60, Klzw Jw Gb i in 10-30 Db IIp Gb 60-80, Lp Klzw i inne 20-40 a2 - 60-80% Lw Typowa struktura drzewostanu a1 - 60-70% Ip Dbs 40-70 Dbb 0-10 Gb 20Gb- 30, Lp Jw i in 10-30 Db IIp Gb 60-80, Lp Klzw i inne 20-40 a2 - 60-80% BMśw Kwaśne dąbrowy (CalamagrostioQuercetum) 9190 Zdecydowana przewaga Dbb LMśw Przewaga Dbb Łęgi wierzbowe, topolowe, olszynowe i jesionowe (Salicetum albaefragilis, Alnenion glutinoso-incanae) 91E0 Db Ip Dbb 50-70 Dbs 0-20 So 1020 Brzb 0-10 Os i in 0-5 Db Ip Dbb 30-60 Dbs 20-40 So 010 Brzb 0-10 Os i in 0-5 - 227 - Nazwa Kod siedliska Typ siedliskowy Typ lasu Docelowy skład gatunkowy drzewostanu - % budowa pionowa Łęg wierzbowy Salicetum albae 91E0-1 Lł Wb Ip Wbb 20-40 Wbkr 20-40 Ol 0-30 Łęg topolowy Populetum albae 91E0-2 Lł Tp Ip Tpb 20-40 Tpcz 20-40 Ol 030 Niżowy łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum 91E0-3 OlJ (Lłb) Js-Ol Ip. Ol 50-70, Js 20-40, Wz i inne 0-10 Łęgowe lasy dębowo-wiązowojesionowe (FicarioUlmetum) Żyzna buczyna niżowa (Galio odorati-Fagetum) Kwaśna buczyna niżowa (Luzulo pilosae-Fagetum) Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae) 91F0 9130-1 9110-1 91I0 Lł (Lłw) Typowa struktura drzewostanu Wz-Js drzewostan dwu-, trzywarstwowy Ip Js 20-60, Wzp 20-60, Dbs 0-20 Wzg Wzs Ol Lp Klz Tpb i inne 10 IIp Wzs 50, Gb 30 Tpb Klp Lp i inne 20 IIIp Czmzw Gb Lp Kl Klp Jb Lśw Ip Bk 70-90 Jw. Dbb Gb i in Bk 10-30 IIp Gb 0-5 LMśw, LMw Ip Bk 60-90 Jw. Dbb Lp So i Bk in 10-40 IIp Św 0-5 LMśw Typowa struktura drzewostanu a1 o wys. 15Ip Dbb 10-60, Dbs 10-60 Lp 030 m, pokr. Db 20 Kl 0-10 So 0-10 Brzb 0-10 60% a2 o wys. 815 m, pokr. 5% - 228 - 5. Drzewostany 5.1. Bogactwo gatunkowe Charakterystykę bogactwa gatunkowego rozpatrywanego pod względem ilości gatunków drzew tworzących drzewostany przedstawia tabela – wzór nr 13: Zestawienie powierzchni (ha) drzewostanów według grup wiekowych i bogactwa gatunkowego: Wiek Obręb, Nadleśnictwo Bogactwo gatunkowe, drzewostany Jednostka 1 2 3 <=40 41-80 >80 4 5 6 Ogółem Ogółem (%) 7 8 jednogatunkowe ha 169,30 568,13 331,86 1069,29 20,2 dwugatunkowe ha 316,40 754,39 500,52 1571,31 29,7 trzygatunkowe ha 362,66 499,33 362,27 1224,26 23,2 cztero- i więcej gatunkowe ha 655,12 528,02 241,28 1424,42 26,9 jednogatunkowe ha 265,33 1168,90 245,98 1680,21 35,8 dwugatunkowe ha 265,89 763,06 587,21 1616,16 34,4 trzygatunkowe ha 152,70 344,11 242,27 739,08 15,8 cztero- i więcej gatunkowe ha 304,10 150,73 200,35 655,18 14,0 jednogatunkowe ha 277,94 775,02 527,27 1580,23 29,4 dwugatunkowe ha 329,43 687,66 492,90 1509,99 28,1 trzygatunkowe ha 446,96 525,72 209,09 1181,77 21,9 cztero- i więcej gatunkowe ha 398,36 505,18 203,73 1107,27 20,6 jednogatunkowe ha 152,31 857,80 423,74 1433,85 49,6 dwugatunkowe ha 151,25 368,61 189,20 709,06 24,5 trzygatunkowe ha 221,64 133,56 98,36 453,56 15,7 cztero- i więcej gatunkowe ha 155,78 44,80 92,22 292,80 10,2 jednogatunkowe ha 864,88 3369,85 1528,85 5763,58 31,6 Ogółem dwugatunkowe ha 1062,97 2573,72 1769,83 5406,52 29,6 N-ctwo trzygatunkowe ha 1183,96 1502,72 911,99 3598,67 19,7 cztero- i więcej gatunkowe ha 1513,36 1228,73 737,58 3479,67 19,1 Obręb Kąty Obręb Łopuchówko Obręb Biedrusko Obręb Dziewicza G. Prezentowane w powyższej tabeli dane wskazują na znaczny stopień zróżnicowania - 229 - bogactwa gatunkowego drzewostanów obrębów leśnych. W obrębie Kąty dominują powierzchniowo drzewostany dwugatunkowe. W nadleśnictwie dominują drzewostany jednogatunkowe (31,6%), przy czym różnica w odniesieniu do drzewostanów dwugatunkowych jest tu stosunkowo niewielka (2%). Wielogatunkowość (cztery i więcej gatunków) drzewostanów omawianego nadleśnictwa uwidacznia się wyraźnie w drzewostanach do 40 lat (głównie w uprawach i młodnikach) – dotyczy do obrębów Kąty, Łopuchówko i Dziewicza Góra. 5.2. Struktura pionowa Zróżnicowanie budowy pionowej drzewostanów Nadleśnictwa Łopuchówko przedstawia tabela – wzór nr 14: Zestawienie powierzchni (ha) drzewostanów według grup wiekowych i struktury: - 230 Wiek Obręb, Nadleśnictwo Bogactwo gatunkowe, drzewostany Jednostka 1. 2. 3. jednopiętrowe ha 1503,48 2173,81 897,27 4574,56 86,5 dwupiętrowe ha - 60,43 167,55 227,98 4,3 wielopiętrowe ha - - - - - KDO ha - - 2,69 2,69 0,1 KO ha - 114,97 368,42 483,39 9,1 jednopiętrowe ha 988,02 2357,37 849,78 4195,17 89,4 dwupiętrowe ha - 56,08 258,97 315,05 6,7 wielopiętrowe ha - - - - - KDO ha - - 4,27 4,27 0,1 - 13,35 163,10 176,45 3,8 Obręb Kąty Obręb Łopuchówko KO Obręb Biedrusko Obręb Dziewicza G. Ogółem N-ctwo <=40 41-80 >80 4. 5. 6. Ogółem Ogółem (%) 7. 8. jednopiętrowe ha 1415,72 2457,01 1048,46 4921,19 91,5 dwupiętrowe ha - 6,03 186,79 192,82 3,6 wielopiętrowe ha - - - - - KDO ha 3,80 - 26,17 29,97 0,6 KO ha 32,17 29,51 171,57 233,25 4,3 jednopiętrowe ha 680,98 1401,68 565,93 2648,59 91,7 dwupiętrowe ha - 3,09 77,65 80,74 2,8 wielopiętrowe ha - - - - - KDO ha - - 14,49 14,49 0,5 KO ha - - 145,45 145,45 5,0 jednopiętrowe ha 4588,20 8389,87 3361,44 16339,51 89,5 dwupiętrowe ha - 125,63 690,96 816,59 4,5 wielopiętrowe ha - - - - - KDO ha 3,80 - 47,62 51,42 0,3 KO ha 32,17 157,83 848,54 1038,54 5,7 Wśród drzewostanów Nadleśnictwa Łopuchówko dominują zdecydowanie drzewostany - 231 - jednopiętrowe zajmujące 89,5 % udziału powierzchniowego. Udział drzewostanów w KDO to zaledwie 0,3 % udziału powierzchniowego; dla drzewostanów w KO udział ten wyniósł 5,7 %. Drzewostany o budowie wielopiętrowej i przerębowej nie występują. Czynnikami determinującymi obecny stopień zróżnicowania budowy pionowej jest panujący udział siedlisk oraz panująca w okresie powojennym tendencja do zalesiania gruntów porolnych jednym gatunkiem (z reguły – sosną) bez względu na występujące (niekiedy znaczne i nierozpoznane) zróżnicowanie siedliskowe. 5.3. Pochodzenie drzewostanów Rodzaj i pochodzenie drzewostanów Nadleśnictwa Łopuchówko prezentuje tabela – wzór nr 15, w której zestawiono ich powierzchnię w trzech grupach wiekowych: Zestawienie powierzchni (ha) według rodzajów i pochodzenia drzewostanów oraz grup wiekowych: - 232 Obręb, Nadleśnict wo Bogactwo gatunkowe, drzewostany Jednostka 1. 2. Obręb Kąty Obręb Łopuchówko Obręb Biedrusko Obręb Dz. Góra Ogółem N-ctwo Wiek Ogółem Ogółem (%) 6. 7. 8. 32,40 188,40 286,00 5,4 47,52 49,33 21,07 117,92 2,2 ha 1390,76 2267,48 1226,46 4884,70 92,4 Ogółem obręb ha 1503,48 2349,21 1435,93 5288,62 100,0 naturalne ha 13,50 10,20 48,30 72,00 1,5 odroślowe ha 7,79 5,69 - 13,48 0,3 z sadzenia ha 966,73 2410,91 1225,82 4603,46 98,2 Ogółem obręb ha 988,02 2426,80 1274,12 4688,94 100,0 naturalne ha 5,20 3,22 16,80 25,22 0,5 odroślowe ha 16,43 26,79 20,41 63,63 1,2 z sadzenia ha 1430,06 2462,54 1395,78 5310,38 98,3 Ogółem obręb ha 1451,69 2492,55 1432,99 5377,23 100,0 plantacje drzew szybkorosnących ha 21,81 - - 21,81 0,8 naturalne ha 23,30 15,60 49,90 88,80 3,1 odroślowe ha 3,45 2,88 0,67 7,00 0,2 z sadzenia ha 655,72 1401,89 802,85 2771,66 95,9 Ogółem obręb ha 680,98 1404,77 803,52 2889,27 100,00 plantacje drzew szybkorosnących ha 21,81 - - 21,81 0,1 naturalne ha 107,20 61,42 303,40 472,02 2,6 odroślowe ha 75,19 84,69 42,15 202,03 1,1 z sadzenia ha 4443,27 8542,82 4650,91 17637,00 96,2 Ogółem Nadleśnictwo ha 4647,47 8688,93 4996,46 18332,86 100,0 <=40 41-80 >80 3. 4. 5. naturalne ha 65,20 odroślowe ha z sadzenia Z analizy danych zawartych w tabeli wynika, że zdecydowana większość drzewostanów Nadleśnictwa Łopuchówko pochodzi z odnowień sztucznych – stanowią one 96,2% powierzchni leśnej. - 233 - Drzewostany pochodzenia odroślowego stanowią zaledwie 1,1% ogólnej powierzchni drzewostanów – zaliczono do nich tylko te, w których z odrośli pochodzi ponad 50 % warstwy drzew. Rosną one na siedliskach bagiennych (ols, ols jesionowy), a gatunkiem który je tworzy jest olcha. Drugim, odroślowym gatunkiem jest dąb rosnący na siedliskach lasowych. 5.4. Zgodność składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi Analizę zgodności składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi wykazano zgodnie z wytycznymi Instrukcji urządzania lasu. Uprawy i młodniki do lat 10 oceniono według § 68, ust. 4 w dziale elaboratu Ocena gospodarki ubiegłego okresu. Ocenę zgodności składu gatunkowego drzewostanów starszych przeprowadzono według § 220, ust. 6. W drzewostanach niezgodnych z siedliskiem dodatkowo wyróżniono: a) niezgodność obojętną – w przypadku, gdy zalecany gatunek liściasty zastąpiony jest przez inny gatunek liściasty; b) niezgodność negatywną – gdy zalecany gatunek liściasty lub modrzew zastąpiony jest przez sosnę lub świerk. Zestawienie powierzchni według zgodności składu gatunkowego z siedliskiem przedstawia wzór nr 20. W zestawieniu tym za podstawę zgodności składu gatunkowego przyjęto: a) aktualne siedliskowe typy lasu określone w planie u.l., b) gospodarcze typy drzewostanów zgodnie z orientacyjnymi składami gatunkowymi upraw zatwierdzonych na posiedzeniu I KTG. - 234 Powierzchnia [ha] Typ siedliskowy lasu Grupa drzewostanów Zgodny Częściowo zgodny Niezgodny obojętnie Niezgodny negatywnie Obręb Kąty Bśw 114,47 9,35 - BMśw 451,54 48,40 0,99 BMw 2,22 16,28 - - LMśw 563,79 954,62 53,65 47,55 LMw 4,51 31,24 9,56 5,42 LMb 3,57 - - - Lśw 735,87 1182,30 171,91 288,90 Lw 17,86 132,22 57,13 16,29 Ol 104,18 14,81 3,66 - OlJ 11,13 74,62 43,66 LŁ 7,84 55,25 21,16 33,32 361,72 391,48 6,9 7,4 Razem % 2016,98 2519,09 38,1 47,6 - Powierzchnia [ha] Typ siedliskowy lasu Grupa drzewostanów Zgodny Częściowo zgodny Niezgodny obojętnie Niezgodny negatywnie Obręb Łopuchówko BMśw 686,27 31,92 3,52 LMśw 1320,04 1805,50 23,86 LMw 0,68 24,32 6,71 Lśw 170,56 224,71 19,51 3,30 163,57 - 235 Powierzchnia [ha] Typ siedliskowy lasu Grupa drzewostanów Zgodny Częściowo zgodny Niezgodny obojętnie Lw - 11,55 9,64 Ol 118,77 1,09 7,40 OlJ 4,47 25,54 26,87 Razem % 2300,79 2124,63 49,1 45,2 Niezgodny negatywnie 0,80 97,51 167,67 2,1 3,6 Powierzchnia [ha] Typ siedliskowy lasu Grupa drzewostanów Zgodny Częściowo zgodny Niezgodny obojętnie Niezgodny negatywnie Obręb Biedrusko Bśw 10,75 - - - BMśw 730,24 65,70 6,58 - BMw - - 1,37 - LMśw 769,24 1208,20 124,91 24,59 LMw - 38,64 3,78 - Lśw 94,36 1094,10 210,42 439,07 Lw 4,30 56,51 108,86 22,25 Ol 44,67 2,18 1,71 - OlJ - 20,18 71,13 - LŁ 55,30 65,84 62,79 41,58 591,55 527,49 11,0 9,8 Razem % 1708,86 31,8 2551,35 47,4 - 236 Powierzchnia [ha] Typ siedliskowy lasu Grupa drzewostanów Częściowo zgodny Zgodny Niezgodny obojętnie Niezgodny negatywnie Obręb Dziewicza Góra Bśw 48,94 - - - BMśw 831,64 94,07 - - LMśw 523,72 981,49 23,46 2,93 LMw - 6,72 12,55 2,21 Lśw 54,68 107,48 8,85 66,82 Lw 1,02 19,46 8,59 3,63 Ol 69,93 1,41 8,99 0,74 OlJ 0,50 3,70 0,76 LŁ - 4,98 - - 63,20 76,33 2,2 2,6 Razem % 1530,43 1219,31 53,0 42,2 Zbiorcza – Nadleśnictwo Łopuchówko Powierzchnia [ha] Typ siedliskowy lasu Grupa drzewostanów Zgodny Częściowo zgodny Niezgodny obojętnie Niezgodny negatywnie Nadleśnictwo Łopuchówko Bśw 174,16 9,35 - - BMśw 2699,69 240,09 11,09 - BMw 2,22 16,28 1,37 - LMśw 3176,79 4949,81 225,88 78,37 LMw 5,19 100,92 32,60 7,63 - 237 Powierzchnia [ha] Typ siedliskowy lasu Grupa drzewostanów Zgodny Częściowo zgodny Niezgodny obojętnie Niezgodny negatywnie LMb 3,57 - - - Lśw 1055,47 2608,59 410,69 958,36 Lw 23,18 219,74 184,22 42,17 Ol 337,55 19,49 21,76 1,54 OlJ 16,10 124,04 142,42 - LŁ 63,14 126,07 83,95 74,90 7557,06 8414,38 1113,98 1162,97 41,4 46,1 6,1 6,4 Razem % Z wyżej zamieszczonych zestawień wynika znaczne zróżnicowanie zgodności składów gatunkowych w poszczególnych siedliskach i grupach siedlisk. Największe zróżnicowanie składów gatunkowych występuje na terenie obrębu Biedrusko, gdzie tereny poligonowe sprzyjają procesom naturalnej sukcesji i wysokiej naturalności pochodzenia drzewostanów – panuje tam częściowa zgodność dotycząca 47,4 % powierzchni drzewostanów; występuje tam również najwyższy poziom niezgodności obojętnej i negatywnej (odpowiednio 11,0 % i 9,8 %). Rozpatrując nadleśnictwo jako całość uwidacznia się dominacja drzewostanów częściowo zgodnych – uwidacznia się to głównie w przypadku siedlisk lasowych, gdzie nie występują przyjęte w gospodarczych typach drzewostanów takie gatunki jak dąb i buk. - 238 - 6. Ekologiczna ocena stanu lasu Na ekologiczną ocenę stanu lasu składa się określenie aktualnego stanu siedliska i formy degeneracji lasu (ekosystemu leśnego). 6.1. Formy aktualnego stanu siedliska Formy aktualnego stanu siedlisk leśnych ustala się wyróżniając grupy siedlisk w stanie naturalnym, zniekształconym i zdegradowanym z uwzględnieniem: grup wiekowych drzewostanów: do 40 lat, 41-80 lat, powyżej 80 lat, grup żyznościowych siedlisk (bory, bory mieszane, lasy mieszane oraz lasy), wyróżniając w ramach nich: – naturalne, – zniekształcone, – zdegradowane, – silnie zdegradowane. - 239 - Dane zawarte we wzorze nr Zestawienie 21: powierzchni według grup typów siedliskowych lasu, stanu lasu i grup wiekowych prezentuje zamieszczona poniżej tabela: Powierzchnia ha Obręb, Nadleśnictwo 1. Grupa siedlisk 2. bory bory mieszane Obręb Kąty lasy mieszane lasy ogółem bory bory mieszane Obręb Łopuchówko lasy mieszane lasy ogółem bory Forma stanu siedliska 3. Wiek Ogółem <=40 41-80 >80 4. 5. 6. 7. Ogółem (%) 8. naturalne 17,52 21,48 5,00 44,00 0,8 zniekształcone 111,77 68,05 0,00 79,82 1,5 naturalne 131,70 38,41 72,05 242,16 4,6 zniekształcone 99,08 155,85 22,34 277,27 5,2 naturalne 329,11 345,76 203,44 878,31 16,6 zniekształcone 223,46 539,96 32,18 795,60 15,0 naturalne 453,63 826,15 1027,35 2307,13 43,6 zniekształcone 124,17 271,28 17,48 412,93 7,8 naturalne 1033,46 1306,70 1363,37 3703,53 70,0 zniekształcone 470,02 1042,51 72,56 1585,09 30,0 naturalne 0,00 0,00 0,00 0,00 0,0 zniekształcone 0,00 0,00 0,00 0,00 0,0 naturalne 39,03 28,00 29,19 96,22 2,1 zniekształcone 139,72 481,51 4,26 625,49 13,3 naturalne 354,38 666,87 809,91 1831,16 39,1 zniekształcone 270,58 989,08 93,62 1353,28 28,9 naturalne 78,64 130,07 287,69 496,40 10,6 zniekształcone 35,86 55,76 9,83 101,45 2,2 naturalne 533,40 898,26 1166,41 2598,07 55,4 zniekształcone 454,62 1528,54 107,71 2090,87 44,6 naturalne 1,52 0,94 8,29 10,75 0,2 zniekształcone 0,00 0,00 0,00 0,00 0,0 - 240 Powierzchnia ha Obręb, Nadleśnictwo 1. Grupa siedlisk 2. bory mieszane Obręb lasy mieszane Forma stanu siedliska 3. Wiek Ogółem <=40 41-80 >80 4. 5. 6. 7. Ogółem (%) 8. naturalne 266,43 106,22 151,41 524,06 9,7 zniekształcone 47,05 218,92 12,83 278,80 5,2 naturalne 402,41 510,40 477,53 1390,34 25,9 zniekształcone 202,87 489,19 86,97 779,03 14,5 naturalne 286,34 554,51 578,63 1419,48 26,4 zniekształcone 202,23 521,72 110,95 834,90 15,5 naturalne 997,21 1261,91 1222,24 3481,36 64,7 zniekształcone 454,48 1230,64 210,75 1895,87 35,3 naturalne 10,88 15,62 4,87 31,37 1,1 zniekształcone 0,62 16,95 0,00 17,57 0,6 naturalne 79,26 62,16 135,36 276,78 9,6 zniekształcone 111,47 455,95 81,51 648,93 22,5 naturalne 287,60 243,97 384,05 915,62 31,7 zniekształcone 90,45 467,86 79,15 637,46 22,1 naturalne 15,87 58,01 90,74 164,62 5,7 zniekształcone 46,62 48,61 15,66 110,89 3,8 naturalne 414,19 411,16 627,20 1452,5 50,3 zniekształcone 266,79 993,61 176,32 1436,72 49,7 naturalne 29,92 38,04 18,16 86,12 0,5 zniekształcone 12,39 85,00 0,00 97,39 0,5 naturalne 516,42 234,79 388,01 1139,22 6,2 zniekształcone 397,32 1312,23 120,94 1830,49 10,0 naturalne 1373,50 1767,00 1874,93 5015,43 27,5 zniekształcone 787,36 2486,09 291,92 3565,37 19,5 Biedrusko lasy ogółem bory bory mieszane Obręb Dziewicza G. lasy mieszane lasy ogółem bory Ogółem N-ctwo bory mieszane Łopuchówko lasy mieszane - 241 Powierzchnia ha Obręb, Nadleśnictwo 1. Grupa siedlisk 2. Forma stanu siedliska 3. Wiek Ogółem <=40 41-80 >80 4. 5. 6. Ogółem (%) 7. 8. naturalne 834,48 1568,74 1984,41 4387,663 24,0 zniekształcone 408,88 897,37 153,92 1460,17 8,0 naturalne 2978,26 3878,03 4379,22 11 235,51 61,6 zniekształcone 1645,91 4795,30 567,34 7008,55 38,4 lasy Nctwo Łopuchówko Ogółem Dane zawarte we wzorze nr 21: Zestawienie powierzchni według grup typów siedliskowych lasu, stanu lasu i grup wiekowych pozwalają na sformuowanie następujących wniosków. Przeważają drzewostany naturalne zajmujące 61,6% wszystkich klasyfikowanych siedlisk. Na drugim miejscu znalazły się drzewostany charakteryzujące się zniekształconą formą siedliska (są to przede wszystkim drzewostany porolne) zajmują one powierzchnię 7008,55 ha tj. 38,4 %. Cennym zjawiskiem jest brak siedlisk zdegradowanych i silnie zdegradowanych. 6.2. Formy degeneracji ekosystemu leśnego Jedną z form degeneracji lasu jest jego borowacenie (pinetyzacja). Określa się ją dla drzewostanów na siedliskach borów mieszanych, lasów mieszanych i lasów. W zależności od udziału sosny lub świerka w górnej warstwie drzew wyróżnia się: a) borowacenie słabe – przy udziale sosny lub świerka w składzie gatunkowym drzewostanu wynoszącym: ♦ ponad 80 % na siedliskach borów mieszanych, - 242 - ♦ 50 – 80 % na siedliskach lasów mieszanych, ♦ 10 – 30 % na siedliskach lasowych, b) borowacenie średnie, jeżeli udział sosny lub świerka wynosi: ♦ ponad 80 % na siedliskach lasów mieszanych, ♦ 30 – 60 % na siedliskach lasowych, c) borowacenie mocne, jeżeli udział sosny lub świerka w składzie gatunkowym drzewostanu wynosi ponad 60 % na siedliskach lasowych. Występowanie omawianego procesu prezentuje zamieszczona niżej tabela – wzór nr 22: Zestawienie powierzchni według form degeneracji lasu – borowacenie: Wiek Obręb, Nadleśnictwo Stopień borowacenia Jednostka <=40 41-80 >80 1. 2. 3. 4. 5. 6. brak ha 538,08 632,09 647,01 1817,18 34,4 Obręb słabe ha 738,87 876,60 486,31 2101,78 39,7 Kąty średnie ha 171,55 509,16 178,75 859,46 16,3 mocne ha 54,98 331,36 123,86 510,20 9,6 brak ha 224,85 142,01 250,73 617,59 13,2 Obręb słabe ha 461,58 1170,04 537,81 2169,43 46,2 Łopuchówko średnie ha 279,73 1020,95 400,53 1701,21 36,3 mocne ha 21,86 93,80 85,05 200,71 4,3 brak ha 551,19 523,92 295,66 1370,77 25,5 Obręb słabe ha 627,49 864,94 380,13 1872,56 34,8 Biedrusko średnie ha 199,37 597,57 439,59 1236,53 23,0 mocne ha 73,64 506,12 317,61 897,37 16,7 brak ha 141,46 153,29 77,37 372,12 12,9 słabe ha 398,30 620,48 322,35 1341,13 46,4 średnie ha 106,04 555,69 356,53 1018,26 35,2 mocne ha 35,18 75,31 47,27 157,76 5,5 brak ha 1455,58 1451,31 1270,77 4177,66 22,9 Obręb Dziewicza Góra Nadleśnictwo Ogółem Ogółem (%) 7. 8. - 243 Łopuchówko słabe ha 2226,24 3532,06 1726,60 7484,90 41,0 średnie ha 756,69 2683,37 1375,40 4815,46 26,4 mocne ha 185,66 1006,59 573,79 1766,04 9,7 Drugą z form degeneracji lasu jest jego monotypizacja. Dotyczy ona ujednolicenia gatunkowego lub wiekowego drzewostanów określonego dla kompleksów o powierzchni powyżej 200 ha oraz w przypadkach, gdy drzewostany jednogatunkowe lub jednowiekowe występują na zwartych powierzchniach (około 100 ha). Tę formę degeneracji wyróżnia się dla sosny i świerka. Rozróżnia się tu: monotypizację pełną, gdy udział drzewostanów jednego gatunku i jednej klasy wieku wynosi ponad 80 %, monotypizację częściową, gdy udział drzewostanów jednego gatunku i jednej klasy wieku wynosi 50 - 80 % lub gdy udział jednej klasy wieku drzewostanów różnych gatunków i jednej klasie wieku przekracza 80 %. Na podstawie analizy przestrzennego rozmieszczenia jednogatunkowych drzewostanów sosnowych i świerkowych Nadleśnictwa Łopuchówko stwierdzono, że pomimo występowania pewnej ilości jednowiekowych i jednogatunkowych drzewostanów sosnowych nie stwierdzono kompleksów spełniających warunki monotypizacji pełnej i częściowej. Kolejną formą degeneracji ekosystemu leśnego jest neofityzacja – wynika ona ze sztucznej uprawy lub samoistnego wnikania do drzewostanów gatunków drzew i krzewów obcego pochodzenia (w formie co najmniej 10 % udziału w drzewostanie). W zestawieniach wykazano udział gatunków obcych w składzie gatunkowym drzewostanu – jeżeli gatunek występuje, to przypisano mu całą powierzchnię pododdziału. Występowanie omawianego procesu prezentuje zamieszczona niżej tabela – wzór nr 24: - 244 - Zestawienie powierzchni według Obręb, Nadleśnictwo Gatunek obcy 1. 2. Sosna czarna form degeneracji lasu – neofityzacja: Wiek <=40 41-80 >80 4. 5. 6. Ogółem Ogółem (%) 7. 8. 35,77 - 0,90 36,67 2,2 Sosna wejmutka 9,41 - 1,85 11,26 0,7 Daglezja zielona 288,22 146,41 404,72 839,35 50,2 Obręb Dąb czerwony 142,39 101,63 98,58 342,60 20,5 Kąty Klon jesionolistny 4,77 5,09 - 9,86 0,6 Robinia akacjowa 89,08 199,91 39,02 328,01 19,6 Kasztanowiec biały 5,04 20,73 10,37 36,14 2,1 Żywotnik sp. 8,84 14,40 45,10 68,34 4,1 583,52 488,17 600,54 1672,23 100,0 16,96 21,47 - 38,43 3,1 Sosna wejmutka 5,82 7,33 5,72 18,87 1,5 Daglezja zielona 189,83 120,53 208,47 518,83 41,1 76,58 95,23 47,47 219,28 17,3 Razem obręb Kąty Sosna czarna Obręb Dąb czerwony Łopuchówko Klon jesionolistny 9,89 14,63 - 24,52 2,0 Robinia akacjowa 67,35 262,32 57,45 387,12 30,7 Kasztanowiec biały - 12,21 4,87 17,08 1,3 Żywotnik sp. - 33,78 4,37 38,15 3,0 366,43 567,50 328,35 1262,28 100,0 Sosna Banksa 4,21 3,26 5,78 13,25 0,6 Sosna czarna 16,53 7,62 9,18 33,33 1,5 Sosna wejmutka 7,25 - - 7,25 0,3 Daglezja zielona 10,14 40,34 10,44 60,92 2,9 Dąb czerwony 84,39 93,92 7,04 185,35 8,7 Razem obręb Łopuchówko Obręb - 245 Obręb, Nadleśnictwo Gatunek obcy 1. 2. Biedrusko Wiek <=40 41-80 >80 4. 5. 6. Ogółem Ogółem (%) 7. 8. Klon jesionolistny 35,19 10,93 2,30 48,42 2,3 Robinia akacjowa 481,99 848,42 217,36 1547,77 72,6 3,85 122,84 107,43 234,12 11,0 - 1,44 0,36 1,80 0,1 643,55 1128,77 359,89 2132,21 100,0 123,51 - 19,98 143,49 13,3 Sosna wejmutka - 9,34 14,94 1,4 Daglezja zielona 3,40 4,12 28,11 35,63 3,3 63,79 152,31 72,90 289,00 26,7 Kasztanowiec biały Żywotnik sp. Razem obręb Biedrusko Sosna czarna 5,60 Obręb Dąb czerwony Dziewicza Klon jesionolistny 6,50 2,99 - 9,49 0,8 Robinia akacjowa 135,90 373,20 71,26 580,36 53,6 Kasztanowiec biały 0,55 2,34 6,54 9,43 0,8 Żywotnik sp. 0,55 - - 0,55 0,1 Razem obręb Dziewicza Góra 334,20 544,30 204,39 1082,89 100,0 Sosna czarna 192,77 29,09 30,06 251,92 4,1 4,21 3,26 5,78 13,25 0,2 Sosna wejmutka 22,48 16,67 13,17 52,32 0,9 Daglezja zielona 491,59 311,40 651,74 1454,73 23,7 Dąb czerwony 367,15 443,09 225,99 1036,23 16,9 Klon jesionolistny 56,35 33,64 2,30 92,29 1,5 Robinia akacjowa 774,32 1683,85 385,09 2843,26 46,1 Kasztanowiec biały 9,44 158,12 129,21 296,77 4,8 Żywotnik sp. 9,39 49,62 49,83 108,84 1,8 1927,70 2728,74 1493,17 6149,61 100,0 Góra Sosna Banksa N-ctwo Łopuchówko Ogółem Nadleśnictwo Łopuchówko - 246 - Neofityzacja w drzewostanach Nadleśnictwa Łopuchówko związana jest z obecnością dziewięciu gatunków obcego pochodzenia w górnej warstwie drzewostanu. Największy udział powierzchniowy (46,1 %) wykazuje robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia) – gatunek ten stwierdzono na łącznej powierzchni ponad 2843 ha. Drugim pod względem udziału powierzchniowego gatunkiem jest daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii) zajmująca powierzchnię 1455 ha (udział 23,7 %). Trzecie miejsce zajął dąb czerwony (Quercus rubra) z 16,9 % udziałem. Ponadto na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko stwierdzono również występowanie następujących neofitów: śnieguliczka biała (Symphoricarpus albus) – występuje przy osadach, nieczynnych cmentarzach i parkach; bez lilak (Syringa vulgaris) – występuje przy zabudowaniach, terenach zdewastowanych po dawnych osadach, przy cmentarzach i w parkach; niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora) i niecierpek pospolity (Impatiens noli- tangere) – spotykane masowo na żyznych siedliskach lasowych. Z obcych gatunków – neofitów w warstwie podszytowej stwierdzono obecność: czeremchy późnej w 2418 wydzieleniach na łącznej powierzchni 8450,84 ha, robinii akacjowej w 346 wydzieleniach na łącznej powierzchni 1215,88 ha. - 247 - 7. Fauna 7.1. Ryby Zbiorniki wodne zlokalizowane na terenie zasięgu administracyjnego działania Nadleśnictwa to przede wszystkim rynny jezior polodowcowych. Wody płynące to Warta, Samica Kierska, Wełna, Goślinianka (Trojanka) i Główna. Przeprowadzone w latach 1997-2004 badania ichtiologów potwierdzają fakt znacznej różnorodności gatunkowej ichtiofauny występującej w tych wodach. Kompletną listę gatunków ryb zamieszczono poniżej. Gromada: RYBY - PISCES Nazwa gatunkowa Kategoria Lp. łacińska polska ochronności zagrożenia 1. Jelec Leuciscus leuciscus R B 2. Jaź Leuciscus idus R B 3. Jazgarz Gymnocephalus cernuus - B 4. Kleń Leuciscus cephalus R B 5. Boleń Aspius aspius R B 6. Brzana Barbus barbus R - 7. Szczupak Esox locius R V, L 8. Płoć Rutilus rutilus R B 9. Okoń Perca fluviatilis R B 10. Lin Tinca tinca R V, K 11. Kiełb Gobio gobio - V, L 12. Ukleja Alburnus alburnus - B 13. Krąp Blicca bjoercna - B 14. Leszcz Abramis brama R N 15. Karaś złocisty Carassius carassius R N - 248 Nazwa gatunkowa Kategoria Lp. łacińska polska ochronności zagrożenia 16. Karaś srebrzysty Carassius auratus gibelio R B 17. Karp Cyprinus carpio R B 18. Strzebla błotna Eupallasella percnurus R V 19. Śliz Neomacheilus barbatulus R R 20. Węgorz Anguilla anguilla R V, K 21. Miętus Lota lota R R, L 22. Ciernik Gasterosteus aculeatus - B 23. Sandacz Lucioperca lucioperca R V, L 24. Brzana Barbus barbus R - 25. Sum Silurus glanis R - 26. Wzdręga Scardinus erythrophtalmus R B 27. Świnka Chrondrostoma nasus R B, L 28. Różanka Rhodeus sericeus amarus OCH B, L 29. Sumik karłowaty Ameiurus nebulosus - introdukowany gatunek obcy Nie wykazywano gatunków hodowanych w stawach rybackich i na łowiskach komercyjnych (pstrąg, amur, tołpyga, sterlet – odmiana jesiotra itp.). Gatunki zwierząt chronione w ramach sieci NATURA 2000 wyróżniono czcionką pogrubioną. 7.2. Płazy i gady Spośród 18 aktualnie żyjących w Polsce gatunków z gromady płazów (Amphibia), na obszarze działania Nadleśnictwa Łopuchówko stwierdzono występowanie 13 gatunków należących do 7 rodzin. Płazy, związane okresowo ze środowiskiem wodnym, występują na wilgotnych i bagiennych terenach leśnych, torfowiskach, podmokłych łąkach, w pobliżu płytkich zbiorników wodnych i rowów. Wśród płazów z rzędu ogoniastych (Caudata) najliczniej stwierdzono występowanie traszki zwyczajnej (Triturus vulgaris) – spotkać ją można - 249 - w stawach i rowach. Mniej licznie występuje największa spośród krajowych traszek – traszka grzebieniasta (Triturus cristatus). Bogato prezentuje się lista przedstawicieli rzędu płazów bezogonowych (Salienta). Najrzadziej spotykanym gatunkiem jest niewielka, prowadząca ukryty tryb życia rzekotka drzewna (Hyla arborea). Mniejsze stawy i rowy zasiedla kumak nizinny (Bombina bombina) – jest on gatunkiem ginącym, do czego przyczynia się obniżanie poziomu wód gruntowych (wysychanie małych zbiorników wodnych powoduje, że sukces rozrodczy tego gatunku jest niewielki). Rodzinę ropuch reprezentuje pospolita ropucha szara (Bufo bufo) oraz występujące nielicznie – ropucha zielona (Bufo viridis) i ropucha paskówka (Bufo calamita) – zaledwie jedno stanowisko. Siedliska wilgotnych łąk, olsów i parków to biotopy żaby trawnej (Rana temporaria), natomiast żaba moczarowa (Rana arvalis) unika miejsc silnie zadrzewionych, preferując łąki, bagna i torfowiska. W okresie godowym ciało samca przybiera intensywnie niebieską barwę. Najliczniejszym gatunkiem wśród żab jest żaba wodna (Rana esculenta) żyjąca w niewielkich i płytkich stawach oraz rowach. Listę występujących na terenie omawianego nadleśnictwa gatunków płazów zamyka żaba jeziorkowa (Rana lessonae) – zasiedla ona masowo wszystkie typy, położonych na terenach leśnych, zbiorników wody. Płazy pełnią ważną rolę w środowisku; odżywiają się owadami i innymi drobnymi bezkręgowcami, wśród których znaczną część stanowią gatunki szkodliwe dla gospodarki człowieka. Płazy stanowią również ważne źródło pokarmu dla gatunków stojących na wyższych szczeblach drabiny pokarmowej. Pełnią one również inną, ważną rolę – stanowią bioindykatory stanu czystości środowiska; naga i przepuszczalna skóra płazów sprawia, że są one podatne na wszelkie (nawet śladowe) zanieczyszczenia chemiczne. Obecność płazów pozwala wnioskować o niskim stopniu skażenia środowiska przyrodniczego. Wszystkie, występujące na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko gatunki płazów podlegają ścisłej ochronie gatunkowej. - 250 - - 251 - Gromada: PŁAZY – AMPHIBIA Nazwa gatunkowa Lp. polska Kategoria łacińska ochronności zagrożenia 1. Traszka zwyczajna Triturus vulgaris OCH V,K 2. Traszka grzebieniasta Triturus cristatus OCH, PCKZ* V,K 3. Kumak nizinny Bombina bombina OCH E,K 4. Grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus OCH V,K 5. Ropucha szara Bufo bufo OCH B 6. Ropucha zielona Bufo viridis OCH V,K 7. Ropucha paskówka Bufo calamita OCH V,K 8. Rzekotka drzewna Hyla arborea OCH V,K 9. Żaba jeziorkowa Rana lessonae OCH B 10. Żaba wodna Rana esculenta OCH B 11. Żaba śmieszka Rana ridibunda OCH V,K 12. Żaba trawna Rana temporaria OCH V,L 13. Żaba moczarowa Rana arvalis OCH V,L *Gatunek niższego ryzyka, bliski zagrożenia kategoria NT). Gatunki zwierząt chronione w ramach sieci NATURA 2000 wyróżniono czcionką pogrubioną. Gady (Reptilia) reprezentuje 6 spośród 9 występujących w Polsce gatunków. Pospolicie występującym na terenie nadleśnictwa gatunkiem jest jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) – można ją spotkać na nasłonecznionych zboczach doliny Warty, na leśnych polanach, trawiastych zrębach, na skraju dróg, wrzosowiskach i miejscach ruderalnych. Drugi gatunek – jaszczurka żyworodna (Lacerta vivipara), żyjąca w wilgotnych lasach, na skrajach pól i łąk, często nad wodami, występuje nielicznie i w dużym rozproszeniu. Mieszkańcem wilgotnych partii lasów i borów jest, błędnie uznawana za węża i bezmyślnie tępiona, beznoga jaszczurka – padalec (Anguis fragilis). Wśród węży stwierdzono obecność trzech gatunków. Pierwszy z nich to mieszkaniec - 252 - śródleśnych zbiorników wodnych, torfowisk, podmokłych łąk i lasów liściastych, osiągający znaczne rozmiary (do 150 cm długości) – zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix). Drugi to, cieszący się niezasłużenie złą sławą, jedyny w Polsce jadowity gatunek węża – żmija zygzakowata (Vipera berus). Zasiedla ona nasłonecznione polany, stoki i skraje lasów, obrzeża torfowisk, bagien oraz gruzowiska i stosy kamieni na pograniczach pól i lasów. Gatunek ten, w okrutny sposób tępiony przez ludzi, występuje w znacznym rozproszeniu; znane jest jego przywiązanie do zasiedlania od wielu lat tych samych stanowisk. Trzecim gatunkiem węża jest gniewosz plamisty, którego występowanie stwierdzono na terenie poligonu Biedrusko (obszar Natura 2000). Wszystkie występujące na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko gatunki gadów podlegają ścisłej ochronie gatunkowej. Gromada: GADY – REPTILIA Nazwa gatunkowa Kategoria Lp. polska łacińska ochronności zagrożenia 1. Jaszczurka zwinka Lacerta agilis OCH V,L 2. Jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara OCH V,L 3. Padalec zwyczajny Anguis fragilis OCH V,K 4. Zaskroniec zwyczajny Natrix natrix OCH V,K 5. Gniewosz plamisty Coronella austriaca OCH V,K 6. Żmija zygzakowata Vipera berus OCH V,K 7.3. Ptaki Awifauna obszarów Nadleśnictwa Łopuchówko wykazuje znaczne zróżnicowanie – świadczy to o atrakcyjności obszarów leśnych w pełni zaspokajającej wymogi życiowe bytujących tu gatunków. Bogactwo ilościowe i gatunkowe ptaków gniazdujących zwiększają gatunki - 253 - zalatujące tu okresowo. Trudno jest wymienić wszystkie gatunki ptaków zasiedlających biotopy nadleśnictwa – stanowią one najliczniej reprezentowaną gromadę kręgowców. Fauna kręgowców tego terenu obejmuje gatunki przystosowane do życia w sąsiedztwie człowieka. Główny trzon stanowią populacje synurbijnych gatunków powszechnie występujące w miastach i na obszarach segetalnych. Są to m.in. wróbel domowy, potrzeszcz, kopciuszek, pliszka siwa. Konsekwencją zróżnicowania siedliskowego jest znaczna różnorodność faunistyczna najsilniej przejawiająca się w bogactwie ptaków, które reprezentowane są przez około 150 gatunków, w tym także z grupy wodno-błotnych. W obrębie jezior i zarastających torfianek występują m.in. bąk, bączek, perkozy: dwuczuby, rdzawoszyi, zausznik i perkozek oraz kokoszka, kropiatka i zielonka. Zarośla i szuwary są miejscem występowania ptaków wróblowych (trzciniak, wąsatka, trzcinniczek, brzęczka, rokitniczka, świerszczak, łozówka). Pobrzeża zadrzewień i starszych zakrzewień są miejscem występowania żurawia, remiza i ortolana. Natomiast tereny otwarte, w szczególności turzycowiska i łąki wilgotne, są siedliskami dla derkacza, kszyka, rycyka, brodźca krwawodziobego i kulika wielkiego – gatunków ptaków zaliczanych do najbardziej zagrożonych wyginięciem w skali Europy. Na otwartych przestrzeniach użytków rolnych spotkać można także: kuropatwę (Perdix perdix), skowronka polnego (Alauda arvensis) i świergotka polnego (Anthus campestris). Istotnym elementem lokalnej awifauny są gatunki pojawiające się tutaj już po okresie lęgowym, w trakcie migracji jesiennych i wiosennych a także zimujące. Liczne reprezentowane są gatunki związane ze środowiskiem leśnym – zwiększający swoją liczebność kruk (Corvus corax) oraz sójka (Garrulus glandarius), kukułka (Cuculus canorus), grzywacz (Columba palumbus), dzięcioł czarny (Dryocopus martius), kowalik (Sitta europaea), pełzacz leśny (Certhia familiaris), sikora sosnówka (Parus ater), sikora bogatka (Parus major), sikora modra (Parus caeruleus) i sikora czubatka (Parus cristatus). - 254 - Nazwa gatunkowa Lp. łacińska Kategoria polska ochronności zagrożenia Uwagi Gromada: PTAKI – AVES 1. Bażant Phasianus colchicus Ł L 2. Bekas kszyk Gallinago gallinago OCH L 3. Bielik Haliaeetus albicilla OCH 4. Białorzytka Oenanthe oenanthe OCH L 5. Błotniak łąkowy Circus pygargus OCH L 6. Błotniak stawowy Circus aeruginosus OCH L 7. Błotniak zbożowy Circus cyaneus OCH 8. Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos OCH L 9. Bocian biały Ciconia ciconia OCH L 10. Bocian czarny Ciconia nigra OCH L 11. Bączek Ixobrychus minutus OCH PCKZ VU L 12. Bąk Botaurus stellaris OCH PCKZ LC L 13. Brzęczka Locustella luscinioides OCH L 14. Cierniówka Sylvia communis OCH L 15. Cyraneczka Anas crecca Ł Z 16. Czajka Vanellus vanellus OCH L 17. Czapla siwa* Ardea cinerea OCH cz. L 18. Czernica Aythya fuligula Ł L 19. Derkacz Crex crex OCH L 20. Drozd śpiewak Turdus philomelos OCH L 21. Droździk Turdus iliacus OCH L 22. Dudek Upupa epops OCH L 23. Dymówka Hirundo rustica OCH L 24. Dziwonia Carpodacus erythrinus OCH L 25. Dzięcioł czarny Dryocopus martius OCH L 26. Dzięcioł duży Dendrocopus major OCH L 27. Dzięcioł średni Dendrocopus medius OCH L 28. Dzięcioł zielony Picus viridis OCH L PCKZ LC PCK VU L L Nazwa gatunkowa Lp. łacińska Kategoria polska ochronności zagrożenia Uwagi - 255 - 29. Dzięciołek Dendrocopus minor OCH L 30. Dzwoniec Carduelis chloris OCH L 31. Gadożer Circaetus gallicus OCH 32. Gawron Corvus frugilegus OCH cz. L 33. Gągoł Bucephala clangula OCH L 34. Gąsiorek Lanius collurio OCH L 35. Gil Pyrrhula pyrrhula OCH L 36. Gęgawa Anser anser OCH L 37. Gęś białoczelna Anser albifrons OCH L 38. Głowienka Aythya ferina Ł Z 39. Gołąb grzywacz Columba palumbus Ł L 40. Grubodziób Coccothraustes coccothraustes OCH L 41. Jarzębatka Sylvia nisoria OCH L 42. Jastrząb Accipiter gentilis OCH Z 43. Kawka Corvus monedula OCH Z 44. Kania czarna Milvus migrans OCH PCKZ NT Z 45. Kania ruda Milvus milvus OCH PCKZ NT Z 46. Kobuz Falco subbuteo OCH L 47. Kopciuszek Phoenicurus ochruros OCH L 48. Kos Turdus merula OCH L 49. Kowalik Sitta europaea OCH L 50. Krakwa Anas strepera OCH Z 51. Krętogłów Jynx torquilla OCH L 52. Krogulec Accipiter nisus OCH L PCKZ CR L Nazwa gatunkowa Lp. łacińska Kategoria polska 53. Kruk Corvus corax 54. Krzyżówka 55. ochronności zagrożenia Uwagi - 256 - OCH cz. L Anas platyrhynchos Ł L Kokoszka wodna Gallinula chloropus OCH L 56. Kropiatka Porzana porzana OCH Z 57. Kukułka Cuculus canorus OCH L 58. Kulczyk Serinus serinus OCH L 59. Kuropatwa Perdix perdix Ł L 60. Kwiczoł Turdus pilaris OCH L 61. Lelek Caprimulgus europaeus OCH L 62. Lerka Lullula arborea OCH L 63. Łabędź niemy Cygnus olor OCH L 64. Łozówka Acrocephalus palustris OCH L 65. Łyska Fulica atra Ł L 66. Makolągwa Carduelis cannabina OCH L 67. Mazurek Passer montanus OCH L 68. Mewa śmieszka Larus ridibundus OCH Z 69. Muchołówka mała Ficedula parva OCH L 70. Muchołówka szara Muscicapa striata OCH L 71. Muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca OCH L 72. Mysikrólik Regulus regulus OCH L 73. Myszołów Buteo buteo OCH L 74. Oknówka Delichon urbica OCH L 75. Orlik krzykliwy Aquila pomarina OCH 76. Ortolan Emberiza hortulana OCH PCKZ LC L L Nazwa gatunkowa Lp. łacińska Kategoria polska ochronności zagrożenia Uwagi - 257 - 77. Paszkot Turdus viscivorus OCH L 78. Pełzacz leśny Certhia familiaris OCH L 79. Pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla OCH L 80. Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus OCH Z 81. Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena OCH Z 82. Perkozek Podiceps ruficollis OCH Z 83. Piecuszek Phylloscopus trochilus OCH L 85. Piegża Sylvia curruca OCH L 86. Pierwiosnek Phylloscopus collybita OCH L 87. Pleszka Phoenicurus phoenicurus OCH L 88. Pliszka siwa Motacilla alba OCH L 89. Pliszka żółta Motacilla flava OCH L 90. Płomykówka Tyto alba OCH L 91. Podgorzałka Aythya nyroca OCH PCKZ EN L 92. Podróżniczek Luscinia svecica OCH PCKZ NT L 93. Pokląskwa Saxicola rubetra OCH Z 94. Pokrzewka czarnołbista Sylvia atricapilla OCH L 95. Pokrzewka ogrodowa Sylvia borin OCH L 96. Pokrzywnica Prunella modularis OCH L 97. Potrzeszcz Miliaria calandra OCH L 98. Potrzos Emberiza schoeniculus OCH L 99. Puszczyk Strix aluco OCH L 100. Pustułka Falco tinnunculus OCH L 101. Przepiórka Coturnix coturnix Ł L 102. Pójdźka Athene noctua OCH L Nazwa gatunkowa Lp. łacińska Kategoria polska ochronności zagrożenia Uwagi - 258 - 103. Raniuszek Aegithalos caudatus OCH L 104. Remiz Remiz pendulinus OCH L 105. Rokitniczka Acrocephalus schoenebanus OCH L 106. Rudzik Erithacus rubecula OCH L 107. Rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus OCH 108. Rybitwa czarna Chlidonias niger OCH L 109. Rybitwa rzeczna Sterna hirundo OCH L 110. Rybołów Pandion haliaetus OCH 111. Sikora bogatka Parus major OCH L 112. Sikora czarnogłówka Parus montanus OCH L 113. Sikora czubatka Parus cristatus OCH L 114. Sikora modra Parus caeruleus OCH L 115. Sikora sosnówka Parus ater OCH L 116. Sikora uboga Parus palustris OCH L 117. Siniak Columba oenas OCH L 118. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius OCH L 119. Skowronek polny Alauda arvensis OCH L 120. Słonka Scolopax rusticola Ł L 121. Słowik rdzawy Luscinia megarynchos OCH L 122. Słowik szary Luscinia luscinia OCH L 123. Sowa błotna Asio flammeus OCH 124. Sowa uszata Asio otus OCH L 125. Sójka Garrulus glandarius OCH L 126. Sroka Pica pica OCH cz L 127. Srokosz Lanius excubitor OCH L 128. Strumieniówka Locustella fluviatilis OCH L 129. Strzyżyk Troglodytes troglodytes OCH L 130. Szczudłak Himantopus himantopus OCH L 131. Szczygieł Carduelis carduelis OCH L PCKZ LC PCKZ VU PCKZ VU L Z L Nazwa gatunkowa Lp. łacińska Kategoria polska ochronności zagrożenia Uwagi - 259 - 132. Szpak Sturnus vulgaris OCH L 133. Świerszczak Locustella naevia OCH L 134. Świstunka Phylloscopus sibilatrix OCH L 135. Świergotek drzewny Anthus trivalis OCH L 136. Świergotek łąkowy Anthus pratensis OCH L 138. Świergotek polny Anthus campestris OCH L 139. Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus OCH L 140. Trzmielojad Pernis apivorus OCH L 141. Trznadel Emberiza citrinella OCH L 142. Turkawka Streptopelia turtur OCH L 143. Wilga Oriolus oriolus OCH L 144. Wodnik Rallus aquaticus OCH L 145. Wrona siwa Corvus corone OCH cz. L 146. Wróbel Passer domesticus OCH L 147. Zaganiacz Hippolais icterina OCH L 148. Zielonka Porzana parva OCH 149. Zięba Fringilla coelebs OCH L 150. Zimorodek Alcedo atthis OCH L 151. Zniczek Regulus ignicapillus OCH L 152. Żuraw Grus grus OCH L PCKZ NT * z wyjątkiem występującej na terenie stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane Gatunki wymagające szczególnej ochrony na podstawie Dyrektywy Ptasiej wyróżniono czcionką pogrubioną. PCKZ – Polska Czerwona Księga Zwierząt (Głowaciński, 2001). L - 260 - Zagrożenie: LC – gatunek najmniejszej troski CR – gatunek skrajnie zagrożony VU – gatunek narażony na wyginięcie NT – gatunek niższego ryzyka, bliski zagrożenia EN – gatunek silnie zagrożony Gniazdowanie: L – gatunek lęgowy Z – gatunek zalatujący (przelotny) Kategoria ochronności: OCH – ochrona gatunkowa ścisła OCH cz. – ochrona gatunkowa częściowa Ł – ochrona łowiecka 7.4. Ssaki Najliczniej reprezentowanym rzędem z gromady ssaków są gryzonie (Rodentia), a wśród nich: nornica ruda (Clethrionomys glareolus), nornik zwyczajny (Microtus arvalis) i nornik północny (Microtus oeconomus). Brzegi lasów, zarośla i pola zasiedla badylarka (Micromys minutus), mysz polna (Apodemus agrarius) oraz mysz zaroślowa (Apodemus sylvaticus), natomiast z biotopem leśnym związana jest mysz leśna (Apodemus flavicollis). Tereny zurbanizowane zasiedlają dwa gatunki gryzoni – mysz domowa (Mus musculus) i szczur wędrowny (Rattus norvegicus). Na podkreślenie zasługuje fakt występowania introdukowanego bobra europejskiego (Castor fiber); występuje on razem z wydrą w dolinie Warty. Przedstawicielami rodziny zającokształtnych (Lagomorpha) są występujące w silnym rozproszeniu zające szaraki (Lepus europaeus) i dzikie króliki (Oryctogalus cuniculus). - 261 - Ssaki owadożerne (Insectivora) reprezentowane są przez dwa gatunki: jeż zachodni (Erinaceus europaeus) i kret (Talpa europaea). Nietoperze (Chiroptera) występują głównie w bunkrach, na dachach i w piwnicach kościołów. Szacuje się, że w ciągu nocy ssaki te odławiają owady o łącznej masie od 1/4 do 1/3 ciężaru własnego ciała. Ich żarłoczność oraz przywiązanie do zasiedlonych miejsc pozwala zaliczyć je do najważniejszych składników biologicznej obrony biocenozy leśnej przed nadmiernym rozwojem szkodliwych owadów. Spośród przedstawicieli rzędu drapieżnych (Carnivora) stwierdzono występowanie licznej, lecz rozproszonej populacji lisa (Vulpes vulpes), rzadko spotykanego borsuka (Meles meles) oraz zwiększającego swoją liczebność jenota (Nyctereutes procyonides). W koronach starych, ponad stuletnich drzew spotkać można polującą kunę leśną – tumaka (Martes martes); natomiast okolice śródleśnych osad penetruje kuna domowa (Martes foina). Istotną, zarówno gospodarczo jak i liczebnie, grupą ssaków są przedstawiciele parzystokopytnych (Artiodactyla). Ich obecność stwierdzić można bez trudu na zgryzanych uprawach i spałowanych młodnikach oraz w buchtowanych (głównie – mieszanych i liściastych) drzewostanach starszych klas wieku. Zwierzynę łowną reprezentują przedstawiciele czterech gatunków: jeleń szlachetny (Cervus elaphus), sarna (Capreolus capreolus), daniel (Dama dama) i dzik (Sus scrofa). Gromada: SSAKI – MAMALIA Nazwa gatunkowa Lp. polska Kategoria łacińska ochron ności zagrożenia OCH V, L OCH cz. B 1. Jeż zachodni Erinaceus europaeus 2. Kret * Talpa europaea 3. Ryjówka aksamitna Sorex araneus OCH B 4. Ryjówka malutka Sorex minutus OCH B 5. Borowiec wielki Nyctalus noctula OCH B - 262 Nazwa gatunkowa Lp. polska Kategoria łacińska ochron ności zagrożenia 6. Nocek Natterera Myotis nattereri OCH B 7. Mopek Barbastella barbastellus OCH B 8. Nocek duży Myotis myotis OCH B 9. Nocek rudy Myotis daubentoni OCH B 10. Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme OCH V 11. Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii OCH V 12. Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus OCH B 13. Mroczek późny Eptesicus serotinus OCH B 14. Gacek wielkouch Plecotus auritus OCH B 15. Dziki królik Oryctolagus cunuculus Ł V, L 16. Zając szarak Lepus capenisis Ł V, L 17. Wiewiórka pospolita Sciurus vulgaris OCH V, L 18. Bóbr europejski Castor fiber OCH cz. B 19. Piżmak Ondatra zibethicus Ł V, L 20. Nornica ruda Clethrionymus glareolus - B 21. Karczownik ziemnow.** Arvicola terrestris OCH cz. B 22. Darniówka zwyczajna Microtus subrerraneus - R 23. Nornik północny Microtus oeconomus - B 24. Nornik bury Microtus agrestis - B 25. Nornik zwyczajny Microtus arvalis - B 26. Szczur wędrowny Rattus norvegicus - N 27. Mysz domowa Mus musculus - B 28. Mysz polna Apodemus agrarius - B 29. Mysz leśna Apodemus flavicollis - B - 263 Nazwa gatunkowa Lp. Kategoria łacińska polska ochron ności zagrożenia 30. Lis Vulpes vulpes Ł B 31. Jenot Nyctereutes procyonoides Ł B 32. Borsuk Meles meles Ł V, K 33. Bóbr europejski Castor fiber OCH cz. B 34. Wydra*** Lutra lutra OCH cz R 35. Kuna leśna Martes martes Ł V, L 36. Kuna domowa Martes foina Ł V, L 37. Tchórz zwyczajny Mustela putorius Ł N 38. Łasica Mustela nivalis OCH V, L 39. Dzik Sus scrofa Ł B 40. Sarna Capreolus capreolus Ł B 41. Jeleń Cervus elaphus Ł B 42. Daniel Dama dama Ł B * z wyjątkiem występującego na terenie ogrodów, upraw ogrodniczych, szkółek, lotnisk, ziemnych konstrukcji hydrotechnicznnych oraz obiektów sportowych ** z wyjątkiem występującego na terenie sadów, ogrodów oraz upraw leśnych *** z wyjątkiem występującej na terenie stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane Gatunki zwierząt chronione w ramach sieci NATURA 2000 wyróżniono czcionką pogrubioną. Użyte oznaczenia (za: Z. Pucek, J. Raczyński: Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce, Warszawa 1983) Kategorie ochronności: OCH – ochrona gatunkowa ścisła OCH cz. – ochrona gatunkowa częściowa Ł – ochrona łowiecka - 264 R – ochrona rybacka Zagrożenia: E – gatunek ginące V – gatunek narażony na wyginięcie R – gatunek rzadki B – gatunek wydobyty z zagrożenia N – gatunek o nieustalonym statusie zagrożenia Skala zagrożenia: K – zagrożony w skali kraju L – zagrożony w skali lokalnej Polska Czerwona Księga Zwierząt (Głowaciński, 2001) LC – gatunek najmniejszej troski NT – gatunek niższego ryzyka, bliski zagrożenia EN – gatunek narażony. - 265 - 8. Obiekty kultury materialnej 8.1. Zabytki budownictwa ludowego Wiele uroku zachowały drewniane, szachulcowe chałupy, zabudowania folwarczne i dwory z XIX wieku – podziwiać je można m.in. w Murowanej Goślinie, Łopuchowie, Łopuchówku, Owińskach, Skokach, Czerwonaku i Głęboczku. Budownictwo szachulcowe zostało wprowadzone przez Niemców, którzy w czasie zaboru pruskiego prowadzili na tym terenie silną działalność germanizacyjną. Efektem tej działalności była kolonizacja terenów polskich i stwarzanie korzystnych warunków dla osadników niemieckich. Wprowadzony przez niemieckich zaborców styl budownictwa nazwano potocznie pruskim murem – była to drewniana, wypełniona gliną (z domieszką słomy, wrzosu) lub cegłami, białkowana na zewnątrz zaprawą wapienną, konstrukcja szkieletowa podzielona drewnianymi belkami na regularne figury geometryczne. Uwarunkowania prawne dotyczące sprawowania opieki nad zabytkami zawiera ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm. Dz.U. z 2004 r. Nr 96, poz. 959). 8.2. Zabytkowe parki podworskie Skupiskami wielu wiekowych drzew (w tym – gatunków egzotycznych) są parki podworskie. Parki stanowiły niegdyś stały element towarzyszący zespołom pałacowym, dworom i folwarkom. Część z nich ulega silnej dewastacji i zapomnieniu, inne – po przeprowadzeniu gruntownej konserwacji, cieszą wzrok zadbanym wyglądem. Parki wpływają korzystnie na estetykę wsi, łagodzą lokalny klimat, spełniając również funkcje edukacyjne. Na terenie zasięgu działania Nadleśnictwa Łopuchówko, na terenie lasów, znajdują się dwa podworskie objęte ochroną Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu. Jednym z najcenniejszych przyrodniczo, a przy tym najpiękniejszych fragmentów - 266 - naramowickiego klina zieleni jest park podworski położony we wsi Radojewo. Znajduje się on w oddziale 257a,c zajmując łączną powierzchnię 18,24 ha. Pomimo, że ewidencyjnie jest to wydzielenie drzewostanowe, zachowany został jego parkowy charakter (drugie wydzielenie to bagno). W 1825 roku ukończono budowę późnoklasycystycznego pałacu wzniesionego dla syna Heinricha Baltazara. Pałac wybudowano według projektu znanego niemieckiego architekta Karla Fridricha Schinkla. Pierwotnie pałac w Radojewie wzniesiony został na planie litery H; w połowie XIX w. nastąpiła zmiana funkcji pałacu z myśliwskiego na stałą siedzibę rodziny von Treskow. Dwór połączony był osią widokową z, położonym na przeciwległym brzegu Warty, oddalonym o około 3 km w linii prostej, pałacem w Owińskach, główną siedzibą rodu von Treskow. Po wzniesieniu dworu Treskow zaproponował urządzenie 18 ha parku znanemu ogrodnikowi – był nim Peter Joseph Lenné, znany twórca sztuki ogrodowej (projektował m.in. ogrody królewskie w Poczdamie). Park został założony w stylu angielskim, wytyczono nowe ścieżki i drogi; umieszczono w nim altany, sztuczne ruiny, rzeźby, pomniki i punkty widokowe. Dosadzono platany, świerki, glediczje, naturalna uroda terenu została wzbogacona przez sztucznie podwyższone wzgórze oraz staw utworzony dzięki spiętrzeniu wody z naturalnych źródlisk. Niemal wszystkie walory parku zostały do dzisiaj dobrze zachowane. W parku znajdują się dwa pomnikowe głazy (obwód 800 i 745 cm), niewielkie stawy i pomnikowe drzewa; dużym walorem parku są występujące tu dobrze zachowane, naturalne zbiorowiska roślinności. Dobrze wykształcone płaty łęgu zboczowego porastają zbocza stoków nachylonych w kierunku przełomowej doliny Warty, która przecinając z południa na północ ciągnące się równoleżnikowo pasmo wzgórz morenowych, nadała pewnym fragmentom okolicy niemal górzyste cechy krajobrazu. W założeniu parkowym przetrwała romantyczna pseudoruina oraz niewielki cmentarz rodowy z kilkunastu grobami rodziny von Treskow. Na zatartych przez czas nagrobkach męskich członków rodu widnieją stopnie oficerskie i funkcje wojskowe, świadczące o tym, że ich posiadacze walczyli z armią Napoleona I, uczestniczyli w kampaniach wojny francuskopruskiej, I wojny światowej i kampanii wrześniowej 1939 roku. Odnowiony kilka lat temu cmentarz został ponownie zdewastowany. - 267 - Obecnie, prowizorycznie uporządkowany, wzbogacony został o dwujęzyczną tablicę podkreślającą znaczenie tego miejsca spoczynku dla pełnego zrozumienia złożonej historii tych ziem. Po zakończeniu II wojny światowej dwór i park przejęty został przez Skarb Państwa. Do lat 60. w pałacu funkcjonowała szkoła, a następnie pomieszczenia adaptowano na mieszkania. Z chwilą włączenia Radojewa do Poznania (1987 r.) dwór przekazano miastu (obecnie znajduje się w rękach prywatnych). Park podworski w Radojewie wpisano do rejestru WKZ dnia 16 maja 1977 roku pod pozycją nr1763/A. Teren parku w Radojewie wchodzi także w skład obszaru siedliskowego NATURA 2000 Biedrusko (PLH 300001) – oczekuje on na zatwierdzenie przez Komisją Europejską w 2009 roku. Drugi z obiektów wpisanych do rejestru WKZ to park przypałacowy we Wronczynie (oddział 40b-g, pow. 3,78 ha); wpisano go do rejestru WKZ pod pozycją 199/Wlkp/A dnia 21 marca 2005 roku. Pozostałe obiekty parkowe na terenie gruntów omawianego nadleśnictwa to: park w Łopuchówku – oddział 59d, pow. 4,15 ha, znajduje się tu 12 pomnikowych dębów bezszypułkowych i sosna oraz okazałe dęby i robinie akacjowe; park przy byłej siedzibie Nadleśnictwa Kąty – oddział 164j, pow. 0,91 ha; w drzewostanie parkowym m.in. 3 pomniki przyrody: daglezja zielona i buk zwyczajny odm. purpurowej oraz grupa trzech żywotników zachodnich. Pozostałości parkowego charakteru zachowały również: zadrzewienie o pow. 1,07 ha, oddział 231m, gdzie znajduje się pomnik ofiar zamordowanych mieszkańców wsi Łagiewniki oraz zadrzewienie w oddziale 231d o pow. 3,37 ha – miejsce po dawnym majątku Glinno (oba obiekty na terenie obrębu Biedrusko). - 268 - Wśród innych zabytkowych założeń parkowych położonych w zasięgu działania Nadleśnictwa Łopuchówko należy wymienić następujące obiekty parkowe wpisane do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków: • park w Biedrusku o założeniu krajobrazowym z pozostałościami renesansu (II poł. XIX w.) o powierzchni 15,60 ha. Obecnie park ten należy do Wojska Polskiego; zaniedbany, na jego terenie opuszczone i zdewastowane kasyno oficerskie; • park w Chludowie o układzie krajobrazowym z XIX w., o pow. 7,11 ha, z centralnie położonym stawem. W parku można zobaczyć przepiórki, bażanty, kaczki, gęsi, łąbędzie, a nawet pawie. W bogatym drzewostanie dorodne świerki, graby, buki, wiązy, jesiony i lipy, a także cisy i żywotniki. W latach 1922-1933 park stanowił własność polityka, twórcy Narodowej Demokracji Romana Dmowskiego, obecnie park z pałacem z 1863 roku (własność rodziny von Treskow) należą do Zakonu Księży Werbistów; • park w Złotnikach o układzie krajobrazowym i powierzchni 2,18 ha ze stawem i neoklasycystycznym dworem z 1800 roku; pomnikowe dąb 340 cm i lipa 350 cm. Użytkownikiem parku jest właściciel zrekonstruowanego dworu; • Murowana Goślina położony w centrum miasta, park krajobrazowy o pow. 1,21 ha, ze starym drzewostanem, 700 letni (problematyczny wiek) cis o 5 pniach oraz pomnikowa lipa. • park w Przebędowie – park krajobrazowy o pow. 9.81 ha ze stawem i starym drzewostanem liściastym, dwór z 1890 r. • Morasko – zachował się tu mocno zaniedbany park z drzewami pomnikowymi – kasztanowiec, dąb i buk wraz ze zdewastowanym pałacem (własność prywatna), obok odnowiony dwór –własność Sióstr Misjonarek. • Uchorowo – zadbany park krajobrazowy o pow. 5.60 ha, ze stawem i okazałymi drzewami – platany, buki, topole białe, kasztanowiec, dwór z 1870 r. • Nieszawa – park krajobrazowy o pow. 7,40 ha, z okazałymi dębami 820 i 610 cm, zrujnowany eklektyczny pałac. • Wojnowo – park krajobrazowy o pow. 6,00 ha, z pomnikowymi dębami, neorenesansowy - 269 - pałac z 1836 roku – odrestaurowany na luksusowy hotel i restaurację Mon Repos. • Łopuchowo – park krajobrazowy o pow. 3,33 ha z alejami grabowymi będącymi pozostałością XVIII wiecznego założenia regularnego, ze stawem i pomnikowymi okazami dębów i lip. Park w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa to perła romantycznej architektury neogotyckiej w Polsce – tak określa się pałac w Krześlicach. Budowę pałacu ukończono w 1880 roku – jest to budowla piętrowa, z wielobocznymi ryzalitami i wieżą. Po renowacji w 1997 roku własność prywatna, wyceniona na 13 mln zł. Wewnątrz urządzono luksusowy hotel i restaurację. Pałac i park z kortami tenisowymi to miejsce różnorodnych imprez o charakterze kulturalnym i biznesowym. Park krajobrazowy o pow. 5,32 ha, wokół pałacu – staw oraz drzewa pomnikowe: kasztanowiec, dąb i lipa. W Krześlicach powstał pierwszy w Polsce ośrodek popularnej, zwłaszcza we Francji, gry zwanej boulé. Obecnie obiekt zamknięty ze względu na zmianę właściciela. Poza zasięgiem działania, lecz w bliskiej odległości od jego granic, znajduje się pałac w Zakrzewie. W miejscu starego dworu właściciel Zakrzewa hrabia Albin Węsierski herbu Belina zlecił gnieźnieńskiemu architektowi Ludwikowi Ballenstaedtowi budowę okazałego pałacu w stylu nawiązującym do architektury francuskich zamków z epoki renesansu – jego budowę ukończono w 1872 roku. Odrestaurowany w latach 1986-92 pałac stanowi obecnie własność banku WBK SA, który urządził tu centrum konferencyjno-szkoleniowe z częścią hotelową. Do osobistości, które gościły w pałacu należy m.in. Margaret Thacher i była prezydent Irlandii – Mary Robinson. Pałac znajduje się pośrodku 16 ha parku z licznymi drzewami pomnikowymi i egzotami –m.in. dąb błotny i katalpa zwyczajna. 8.3. Obiekty i miejsca o charakterze historycznym Dowodami najstarszego osadnictwa są pozostałości dawnych grodów – grodziska. Stanowiły one miejsca obozowania lokalnych plemion – cechą charakterystyczną tych budowli był ich obronny charakter zabudowy (liczne wały i fosy), lokalizacja na trudno dostępnych - 270 - wzniesieniach usytuowanych z reguły w dolinach rzek, nad przesmykami jezior. W sąsiedztwie jeziora Włókna, na zabagnionym terenie, w oddziale 71c obręb Kąty zachowało się grodzisko stożkowate o wysokości 6 metrów, zwane Rejkuś lub Góra Zamkowa (99/Wlkp/C z 20 stycznia 1986 r.). W drzewostanie o powierzchni 4,73 ha, w sąsiedztwie Warty (odział 230r), zachowało się grodzisko stożkowate – Radzim (174/Wlkp/C z 17 lutego 1970 r.). Na zachodnim brzegu jeziora Glinnowieckiego (teren poligonu Biedrusko, oddział 224c,d) odkryto w 1992 roku wczesnośredniowieczne grodzisko i cmentarzysko kultury grobów kloszowych (184/Wlkp/C z 16 grudnia 1992 r.). Ślady osady w sąsiedztwie wsi Wronczyn zachowały się w oddziale 38g,h obręb Dziewicza Góra (206/Wlkp/C z 4 października 1973 r.). Na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko zaewidencjonowano grodzisko w Głęboczku. Jest to grodzisko stożkowate o średnicy 30 metrów, zwane Pańskim Dworem. Znajduje się ono obecnie na lewym brzegu Goślinki, około 500 m na południowy wschód od wsi. Dawniej leżało ono na wyspie, połączonej z lądem groblą od północy i brodem przez rozlewiska od południa. Dziś znajduje się ono na półwyspie, otoczonym z trzech stron jeziorem i bagnami, a zarysy dawnej grobli rozpoznać można na łące. Na terenie grodziska znaleziono ceramikę wczesnośredniowieczną. Oprócz ww. na terenie gminy Łopuchówko opisanych zostało 6 stanowisk wpisanych do rejestru zabytków. Są to stanowiska w Długiej Goślinie 23 i 2a (osada wielokulturowa i wczesnośredniowieczna), Uchorowie 15 i 16 (dwie osady średniowieczne), Wojnowie 29 (osada wielokulturowa) i Starczanowie 6 (grodzisko stożkowate). Murowana Goślina to jedna z najstarszych miejscowości Wielkopolski. Z tego miasta pochodzi najstarsze znalezisko Wielkopolski – motyka z rogu renifera długości 60 cm, pochodząca z końca paleolitu (8000 lat p.n.e.). Można ją obejrzeć w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu. Drugim cennym wykopaliskiem jest toporek rogowy z okresu neolitu. - 271 - W uroczysku Maruszka – oddział 64f leśnictwo Annowo stoi drewniany słup zagadkowego pochodzenia. W tym samym leśnictwie zachował się także opuszczony, podziemny schron wojskowy – oddział 108Am. Mogiła zbiorowa zmarłych w czasie epidemii cholery w latach 1886-88 zachowała się na terenie obrębu Kąty, w oddziale 162b. Jest to mogiła ziemna, grodzona żerdziami. Zbiorowe mogiły powstańców z 1863 roku zachowały się na terenie obrębu Dziewicza Góra – oddział 21b. W oddziale 231m oraz 232c znajduje się Pomnik Ofiar Faszyzmu – pamięci zamordowanych mieszkańców wsi Łagiewniki. Z okresu II wojny światowej pochodzą 3 mogiły Polaków zamordowanych przez hitlerowców w 1939 roku (obręb Kąty, oddział 212b), groby dwóch żołnierzy polskich poległych w walkach w 1944 roku (obręb Biedrusko, oddział 43a). Ważnym świadectwem dziedzictwa kulturowego są dawne, nieczynne cmentarze ewangelicko-augsburskie. Są to z reguły obiekty pozbawione należnej tym miejscom opieki – zniszczone i zdewastowane popadają nieuchronnie w zapomnienie – wymagają one pilnie właściwej opieki konserwatorskiej. Cmentarzem będącym osobnym wydzieleniem (pow. 0,18 ha) jest nieczynny cmentarz poewangelicki ze szczątkowymi nagrobkami w oddziale 135m (leśnictwo Łoskoń). Kolejna zaniedbana nekropolia to nieczynny cmentarz o powierzchni 0,13 ha znajdujący się w oddziale 115f leśnictwo Długa Goślina. Trzecia nekropolia o powierzchni 0,36 ha znajduje się w leśnictwie Maniewo (oddzial 32d), czwarta to oddział 136d, leśnictwo Marianowo. Pozostałości i ślady dawnych cmentarzy poewangelickich o powierzchni od kilku do kilkunastu arów zachowały się w następujących oddziałach: oddział 193k leśnictwo Starczanowo oddział 241c leśnictwo Starczanowo oddział 162b leśnictwo Łoskoń - 272 - oddział 150h leśnictwo Dzwonowo oddział 30a leśnictwo Długa Goślina oddział 123c leśnictwo Marianowo oddział 236k leśnictwo Morasko oddział 133h leśnictwo Boduszewo. Osobnym, godnym uwagi obiektem jest położony na terenie poligonu wojskowego Biedrusko, w sąsiedztwie wąwozu Kamieniarz, dawny cmentarz. Powstał on w roku 1844 i funkcjonował do końca II wojny światowej. Leży on niedaleko ruin kościoła, ukryty w leśnym gąszczu. Najstarsze nagrobki pochodzą z 1888 roku – zostali tam pochowani mieszkańcy dawnej wsi Chojnice. Raz do roku, w Dzień Zaduszny, odbywa się tam msza. Pamiątkowa tablica oraz kilka drewnianych krzyży na miejscu byłego kościoła w znajduje się w oddziale 59a, obręb Biedrusko. Na terenie obrębu Biedrusko, w osadzie Łysy Młyn, nad stawem, zachował się zabytkowy, drewniany młyn wodny – oddział 206c. Lokalną ciekawostką jest Wioska Indiańska w Łopuchówku. Położenie wioski w Parku Krajobrazowym Puszcza Zielonka, w pobliżu tras turystycznych i bezpośrednim sąsiedztwie plaży nad jeziorem Worowskim, stwarza możliwość aktywnego wypoczynku nie tylko dla dzieci. Znajdują się tu domostwa Indian Ameryki Północnej wraz z ich charakterystycznym wyposażeniem. Główną część wystawy stanowi "Obozowisko koczowników Wielkich Równin", gdzie wśród malowanych tipi, w otoczeniu misternie wykonanych przedmiotów, przebogato zdobionych strojów, egzotycznych sprzętów i prymitywnej broni, można na chwilę przenieść się w magiczny świat dawnych wojowników i łowców. Atrakcją jest także okazałe tio-tipi (namiot indiański), w którym jednorazowo może się zmieścić kilkadziesiąt osób. W wiosce znajdują się również obiekty dające możliwość aktywnego wypoczynku i zdobycia pamiątki z pobytu. - 273 - Zajęcia dla zorganizowanych wycieczek szkolnych i przedszkolnych, obozów, kolonii i turystów indywidualnych prowadzą wykwalifikowani instruktorzy – członkowie Polskiego Ruchu Przyjaciół Indian. Program zajęć łączy elementy dydaktyczne z rekreacją i związany jest z tematyką indiańską. 8.4. Znane postacie związane z terenem nadleśnictwa Jedną ze znanych osób związanych z terenem Nadleśnictwa jest Wojciech Bogusławski herbu Świnka. Urodził się on 9 kwietnia 1757 roku, w majątku Glinno, w rodzinie drobnej szlachty; zmarł 23 lipca 1829 roku w Warszawie. Obecnie wieś Glinno już nie istnieje – na miejscu majątku znajduje się okazały głaz pamiątkowy poświęcony Bogusławskiemu (oddział 231d, obręb Biedrusko). Ojciec sceny narodowej, aktor i reżyser, wieloletni dyrektor warszawskiego Teatru Narodowego. Wystawił Cud mniemany, czyli Krakowiaki i Górale, co odegrało ważną rolę patriotyczną i agitacyjną. W 1794 roku przystąpił do sprzysiężenia kościuszkowskiego. W czerwcu 1802 roku przyjęty w Poznaniu przez Fryderyka Wilhelma, otrzymuje 10 letni przywilej na prowadzenie teatru we wszystkich językach, a więc także w języku ojczystym. Za jego sprawą przebudowano Teatr Narodowy w Warszawie, a na własny koszt przebudował teatr we Lwowie. Wszystkim swoim nieślubnym dzieciom dał swoje nazwisko. Bogusławski należał do masonerii – w loży Świątynia Mądrości otrzymał stopień mistrza. W 2007 roku teatr w Polsce obchodził 250. rocznicę urodzin tego wszechstronnego artysty i patrioty. W Owińskach gościł w 1806 roku cesarz Francji – Napoleon Bonaparte. Zwiedził on okazały kościół klasztorny, a także nowo wzniesiony pałac rodziny von Treskow. Według relacji Dezyderego Chłapowskiego, ordynansa cesarza: Trzeciego dnia, 13 grudnia kazał jechać … tak z nami i z dwoma szaserami francuskimi zajechał do Radojewa, przewiózł się na promie do Owińsk i tam klasztor próżny oglądał. Pytał się, jakim sposobem te dobra teraz do Treskowa należą? Mogłem zaspokoić jego ciekawość, bo przypadkiem znałem tą - 274 - rodzinę. Ciotka moja, pani Engestrőmowa, Rozalia Chłapowska z domu, w ich domu, w Berlinie mieszkała, a ja zawsze w niedzielę u niej na obiedzie bywałem … Kolejną osobą związaną z Ziemią Wielkopolską jest właściciel Wierzenicy – August Cieszkowski herbu Dołęga (1814-1894), wybitny społecznik i filozof, długoletni współtwórca i prezes Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wczesnie osierocony przez matkę pozostał pod troskliwą opieką ojca, który zadbał o staranne wykształcenie syna oparte na solidnych podstawach narodowych. Uczestnik powstania listopadowego. W wieku 29 lat osiedlił się w Wierzenicy (1843 r.). Po śmierci Karola Marcinkowskiego, w 1846 roku Cieszkowski stał się duchowym przywódcą Wielkopolan pod zaborem pruskim. Założył on Kółko Włościańsko-Rolnicze, którego celem było podniesienie poziomu gospodarki rolnej przez szerzenie oświaty, pracowitości i oszczędności. Kółko obejmowało swoją działalnością wsie: Wierzenicę, Kicin, Koziegłowy, Czerwonak, Janikowo, Kliny, Kobylnicę, Dębogórę i Mechowo. Rzecznik postępu w rolnictwie; w celu upowszechnienia nowoczesnych metod gospodarowania, w 1870 roku otworzył w Żabikowie Wyższą Szkołę Rolniczą. Patron poznańskiej Akademii Rolniczej. Zgromadził on w rodzinnym dworze bogatą bibliotekę – około 40 tys. tomów (rozproszoną w czasie ostatniej wojny). Podczas pobytu we Włoszech Cieszkowski zaprzyjaźnił się z poetą Zymuntem Krasińskim, którego gościł potem sześciokrotnie w Wierzenicy (1843-45). Pochowany w tutejszm, drewnianym, krytym gontem, zabytkowym kościele pw. św. Mikołaja z 1589 roku. Nagrobek Augusta Cieszkowskiego w postaci odlanych w brązie drzwi jest wybitnym dziełem polskiej sztuki romantycznej. Drzwi te wykonano we Florencji według projektu poety i rzeźbiarza Teofila Lenartowicza. August Cieszkowski jest patronem Leśnej Klasy na trasie ścieżki edukacyjnej Dziewcza Góra. W Murowanej Goślinie urodził się Bonawentura Graszyński (1859-1922), hellenista, doktor honoris causa i lektor Uniwersytetu Poznańskiego. Był on autorem poezji i dramatów w jezyku starogreckim, tłumaczył na ten język dzieła polskich poetów. Odznaczony przez króla Grecji - 275 - Jerzego I złotym krzyżem Orderu Zbawiciela. - 276 - Biedrusko było świadkiem przyjazdu wielu znanych osobistości wojskowych i politycznych. Jednym z nich był Józef Piłsudski. Przybył on na tereny biedruskiego poligonu 14 maja 1922 roku – w obozie Dowództwa Okręgu Korpusu Nr VII miało miejsce przekazanie sztandarów dla 74 i 75 pułku piechoty, które udawały się stąd do garnizonów śląskich. Miejsca ich stacjonowania znajdowały się na terenach Górnego Sląska, które w wyniku powstań śląskich i postanowień konferencji wersalskiej zostały przyznane Polsce. 8.5. Szlaki piesze Szlaki piesze wytyczone zostały w terenach o wysokich walorach turystycznokrajoznawczych. Teren Nadleśnictwa Łopuchówko przecinają trasy dziewięciu turystycznych szlaków pieszych. Staraniem PTTK i Związku Międzygminnego Puszcza Zielonka odnowiono i oznakowano 8 szlaków o łącznej długości ponad 143 km. Są to: szlak czerwony Czerwonak – Dziewicza Góra – Okoniec – Zielonka – Rejowiec – Skoki; długość 35,0 km. szlak czarny Skoki – Skoki PKS – Skoki PKP - szlak łącznikowy długości 1,3 km. szlak niebieski Dziewicza Góra – Owińska – Ludwikowo – Tuczno – Zielonka – Głęboczek – Sława Wlkp. Długość szlaku 37,4 km. szlak zielony Promno – Tuczno – Okoniec – Głęboczek – Łopuchowo – Wojnowo – Długa Goślina – Białężyn – Starczanowo – Radzim –Śnieżycowy Jar – Rożnowo. Długość szlaku 55,1 km. szlak żółty Dziewicza Góra – Wierzenica– Kobylnica. Długość szlaku 9,9 km szlak czarny Owińska – PKS – Owińska PKP - szlak łącznikowy długości 3,2 km. szlak czarny Murowana Goślina – Okoniec długości 6,7 km. szlak czarny Ludwikowo – Mielno i szlak czerwony - szlak łącznikowy długości 6,3 km. - 277 - Ostatnim, dziewiątym szlakiem jest żółty szlak pieszy o długości 11 km wiodący do rezerwatu Meteoryt Morasko. Jego początek znajduje się na pętli tramwajowej na Osiedlu Jana III Sobieskiego skąd prowadzi na północ, na Górę Moraską – do rezerwatu i dalej przez wieś Morasko wraca do Osiedla Batorego. Ścieżka przyrodniczo-leśna Dziewcza Góra Nadleśnictwo urządziło ścieżkę przyrodniczo-leśną o nazwie Dziewcza Góra. Ścieżka znajduje się na terenie leśnictwa Annowo. Jej trasa została poprowadzona wokół wzniesienia morenowego o tej samej nazwie – wysokość 144,9 m n.p.m. Obejmuje ona dwie pętle – pierwsza o długości 3 km, czas przejścia około 2 godzin i druga - dłuższa o długości 5,5 km o czasie przejścia około 3 godzin. Celem ścieżki jest prezentacja na konkretnych przykładach mechanizmów rządzącym ekosystemem leśnym; ma ona przybliżyć podstawowe zasady gospodarowania zasobami leśnymi oraz ukazać specyfikę pracy leśników. Składa się z 19 oznakowanych przystanków, w tym szczególnie ciekawą Leśną Klasę im. Augusta Cieszkowskiego. Przebieg ścieżki: 1. Leśny parking 2. Szczyt Dziewiczej Góry z wieżą przeciwpożarową 3. Mrowisko 4. Zwierzęta Puszczy Zielonki 5. Urządzenia gospodarki łowieckiej 6. Drzewostan nasienny 7. Odnowienie lasu 8. Sosny – pomniki przyrody - 278 - 9. Fazy rozwojowe drzewostanu 10. Głaz upamiętniający pożarzysko z 9 sierpnia 1992 roku 11. Urządzanie lasu 12. Skrzydlaci mieszkańcy lasu 13. Dąbrowa – można stąd wrócić na parking (mała pętla) 14. Drzewa naszych lasów 15. Historyczne miejsce po klasztorze Dziewicza Góra 16. Łąki i łozowiska 17. Leśna Klasa im. Augusta Cieszkowskiego – jest to położone w sąsiedztwie leśniczówki (dawnego dworku myśliwskiego) Annowo miejsce przygotowane do prowadzenia zajęć lekcyjnych na świeżym powietrzu. Ławki dla 40 osób, stoły oraz 10 tablic omawiających wybrane zagadnienia z zakresu ekologii oraz wybrane grupy roślin i zwierząt zamieszkujących ten teren. 18. Rola martwego drewna w lesie 19. Ochrona lasu Przy pierwszym przystanku znajduje się polana rekreacyjna z wiatą i miejscem na rozpalenie ogniska – wymaga to wcześniejszego uzgodnienia z nadleśnictwem. Co roku, ścieżkę przyrodniczo-leśną odwiedza około 3 tysiące gości – głównie młodzieży szkolnej. Dużą atrakcją jest także możliwość podziwiania panoramy okolic Dziewiczej Góry z oddanej do użytku wiosną 2006 roku wieży przeciwpożarowej z tarasem widokowym w oddziale 93f. Wieża ma wysokość 40 m, 172 schody, taras widokowy znajduje się na wysokości 30 m od powierzchni ziemi. Przy wejściu na wieżę znajduje się mały sklep, w którym można zakupić napoje, słodycze, - 279 - a także przewodniki turystyczne i mapy Puszczy Zielonki. Przed wieżą znajduje się parking dla rowerów oraz ławki ze stolikami. 8.6. Szlaki rowerowe Istniejąca sieć dróg o niewielkim natężeniu ruchu (a zatem potencjalnie bezpiecznych), o nawierzchni twardej i gruntowej, obecność drzewostanów urozmaiconych formami polodowcowymi o wysokich walorach krajobrazowych, rezerwaty przyrody, liczne jeziora – wszystko to stwarza korzystne warunki do uprawiania coraz bardziej popularnej formy aktywnego wypoczynku, jaką jest turystyka rowerowa. Coraz więcej ludzi odkrywa możliwość poznawania nowych, ciekawych miejsc. Rower staje się nie tylko ważnym środkiem lokomocji w zatłoczonych miastach, lecz również nieodłącznym towarzyszem w czasie urlopu i podczas krótkich wypadów poza miasto. Coraz więcej samorządów i organizacji wspiera rozwój tej zdrowej i pożytecznej formy turystyki. Powstają nowe szlaki rowerowe, wydawane są przewodniki i czasopisma specjalistyczne, a w miastach, gdzie do niedawna rowerzysta był uciążliwym, drogowym intruzem, pojawia się coraz więcej oznak zrozumienia dla cyklistów. Ta forma turystyki stwarza okazję do zdrowego wypoczynku, poznawania atrakcyjnych okolic w bezpośrednim kontakcie z przyrodą. Liczba szlaków rowerowych szybko rośnie, zarówno w Europie Zachodniej jak również w naszym kraju, dlatego też nadarza się dobra okazja do promocji tej formy wypoczynku wśród turystów polskich i zagranicznych. Leśne ostępy są atrakcyjne dla uprawiania turystyki rowerowej, a dla amatorów jazdy terenowej na odpowiednio przystosowanych rowerach leśne, często piaszczyste drogi nie stanowią istotnego utrudnienia. Sieć szlaków rowerowych omawianego nadleśnictwa należy do najbogatszych i najciekawszych w Wielkopolsce. Trasy rowerowe zostały wytyczone tak, aby umożliwić turystom atrakcyjną, przysparzającą sil fizycznych i psychicznych wędrówkę rowerową. Większość tras rowerowych poprowadzono drogami nie przewidzianymi dla normalnego ruchu samochodowego lub o małym natężeniu ruchu, a więc bezpiecznymi dla rowerzystów. Szlaki rowerowe zintegrowane są ze stacjami kolejowymi. Trasom rowerowym towarzyszy odpowiednia infrastruktura turystyczna – miejsca postoju i zadaszone, drewniane wiaty. - 280 - Za stworzenie układu szlaków rowerowych jego autorzy – Związek Międzygminny Puszcza Zielonka oraz Oddział PTTK Poznań Nowe Miasto otrzymali w 2003 roku nagrodę Wielkopolskiego Urzędu Marszałkowskiego (I miejsce w konkursie na najlepszy obiekt turystyki aktywnej w województwie). Podstawowy układ tras rowerowych stanowią dwa pierścienie: Duży Pierścień Rowerowy (DPR) długości 51,7 km, mający swój początek w Czerwonaku, przechodzący przez Dąbrówkę Kościelną, Niedźwiedziny, Sławicę, Brzeźno, Pacholewo, Uchorowo i w Starczanowie łączący się z Małym Pierścieniem Rowerowym. Czarne oznakowanie na niebieskim tle. Mały Pierścień Rowerowy (MPR) dlugości 35,4 km mający swój początek i koniec w Murowanej Goślinie, przechodzący między innymi przez Kamińsko, Zielonkę, Głęboczek, Wojnowo, Długą Goślinę, Kąty i w Starczanowie łączący się z Dużym Pierścieniem Rowerowym. Czarne oznakowanie na czerwonym tle. Oba pierścienie rowerowe uzupełnione są dziewięcioma promienistymi trasami łącznikowymi oznakowanymi cyframi na białym tle: R-1 – trasa z Owińsk przez Mielno, Wierzonkę, Wierzenicę, Kobylnicę do połączenia w Gruszczynie z trasą EuroVelo (trasa Poznań – Gniezno). Długość szlaku wynosi 15,5 km. R-2 – trasa z Murowanej Gośliny przez Rakownię, Okoniec, Pławno, Tuczno, Kowalskie, Jerzykowo do połączenia w Biskupicach z trasą EuroVelo. Długość szlaku wynosi 21,8 km. R-3 – trasa z Murowanej Gośliny przez Zielonkę, Bednary, Krześlice, Węglewo, Skrzetuszewo do Ryby – Bramy III Tysiąclecia na Polach Lednickich nad jeziorem, gdzie trasa łączy się z trasą R-8. Długość szlaku wynosi 25,5 km. R-4 – trasa z Murowanej Giśliny przez Boduszewo, Głęboczek do Dąbrówki Kościelnej, gdzie łączy się z dużym Pierścieniem Rowerowym. Długość szlaku wynosi 11,6 km R-5 – trasa z Murowanej Gośliny – Przebędowo przez Głęboczek, Łopuchówko, Łopuchowo - 281 - do Brzeźna, gdzie łączy się z DPR. Długość szlaku wynosi 10,9 km. R-6 – trasa z Murowanej Gośliny – Przebędowo przez Trojanowo, Kąty, do leśniczówki Łoskoń, gdzie łączy się z DPR Długość szlaku wynosi 10,2 km. R-7 – trasa Z Murowanej Gośliny, przez Starczanowo, Białężyn, Nieszawę, do połączenia się na północ od Nieszawy z DPR. Długość szlaku wynosi 11,4 km. R-8 – rozpoczyna się w Dąbrówce Kościelnej i prowadzi przez Pawłowo Skockie, Rybno Wielkie, Kiszkowo, Węgorzewo do Skrzetuszewa i dalej do Bramy III Tysiąclecia na terenie Lednickiego Parku Krajobrazowego, gdzie trasa łączy się z trasą R-3. Długość szlaku wynosi 29,7 km. R-9 – trasa z Niedźwiedzin przez Rejowiec, Stawiany, Raczków do Skoków i dalej przez Budziszewice, Słomowo do Pachlewa. Długość szlaku wynosi 45,5 km. Łączna długość wszystkich tras rowerowych wynosi około 224 km, Planując wycieczkę rowerową należy przyjąc średnią prędkość przejazdu około 10 km/h./ Kolejnym szlakiem rowerowym jest Pierścień Powiatowy (PP), oznakowany pomarańczowym tłem znaków. Jest to szlak okrężny, otaczający cały powiat poznański. Łączy on najważniejsze ciekawostki krajoznawczo-architektoniczne i przyrodnicze. Przebiega on m.in. przez Biedrusko, Promnice, Raduszyn, Murowaną Goślinę, Okoniec, Zielonkę, Dąbrówkę Kościelną, Bednary, Wronczyn, Górę, Tarnowo, Kostrzyn. Na przebycie zamkniętego odcinka drogi na trasie Złotniki – Biedrusko wymagane jest pisemne pozwolenie od dowództwa poligonu. Szczegółową charakterystykę ww. tras pieszych i rowerowych zawiera przewodnik turystyczny pod redakcją Michała Preislera: Puszcza Zielonka i okolice. - 282 - 8.7. Szlak konny Modna i rozwijająca się w ostatnim okresie turystyka konna zyskuje coraz liczniejsze grono sympatyków i pasjonatów – obecnie korzysta z niej amatorsko około 100 tysięcy ludzi. Powstają prywatne stadniny koni, gdzie można wypożyczyć konie przygotowane do jazd terenowych. Wjazd koni do lasu stać się może dla gospodarza lasu kłopotliwy, ponieważ wzmożone przejazdy niszczą piaszczyste drogi leśne. Turystyka konna może się stać w przyszłości jedną z szans na poszerzenie oferty miejscowych gospodarstw agroturystycznych, jednakże istnieje konieczność opracowania rozsądnych zasad korzystania z lasu. Wytyczone trasy powinny uwzględniać zarówno interes ochrony przyrody, jak również udostępniać przyrodnicze i popularyzować dydaktyczne walory lasów. W ustawie o lasach znajduje się zapis precyzujący możliwość korzystania z obszarów leśnych w odniesieniu do amatorów poznawania świata z wysokości końskiego grzbietu: Jazda konna w lesie dopuszczalna jest tylko drogami leśnymi wyznaczonymi przez nadleśniczego (artykuł 29, pkt. 1a). Przez teren Nadleśnictwa Łopuchówko przebiega Wilczy Szlak. Został on wytyczony z inicjatywy Stowarzyszenia Promocji Turystyki Konnej i Alternatywnej TRAPER. Długość tego przeznaczonego do uprawiania turystyki konnej szlaku wynosi 220 km. Rozpoczyna się on w Stęszewku (ośrodek jeździecki Liljówka) i wiedzie na zachód przez Kiszewko, Smolary, Bucharzewo, Świechocin, Stołuń do Lubniewic. Oznakowany jest on białym prostokątem z sylwetką konia i drogowskazami ustawionymi w punktach etapowych. Pierwszy etap tego szlaku o długości 41,5 km wiedzie przez Głęboczek, Trojanowo, Białężyn, Starczanowo, Kąty, Łukowo i Kowanówko. 8.8. Szlaki samochodowe - 283 - Dogodne położenie i dostępność komunikacyjna stanowi ważny czynnik decydujący o turystycznej atrakcyjności regionu. Obszar Nadleśnictwa Łopuchówko charakteryzuje dobry układ drogowy w relacjach krajowych i lokalnych. Połączenia w skali ponadregionalnej umożliwiają drogi krajowe Poznań – Piła – Koszalin oraz Poznań – Gniezno – Bydgoszcz. Są to drogi publiczne o nawierzchni bitumicznej, utrzymywane w dobrym stanie technicznym przez okres całego roku. Uzupełnieniem dróg publicznych są drogi gminne oraz leśne – ich sieć łączy poszczególne wsie i osady z sąsiadującymi obszarami lasu. Istniejący, korzystny układ komunikacyjny nadleśnictwa stwarza realne możliwości organizowania wycieczek samochodowych. Okoliczne stacje benzynowe zapewniają możliwość uzupełnienia paliwa (benzyny, oleju napędowego i gazu). Lasy występujące w zasięgu administracyjnym Nadleśnictwa Łopuchówko są lasami o średniej i dużej (kompleks Puszczy Zielonki) atrakcyjności turystycznej. Znajdują się one w zasięgu turystycznej penetracji mieszkańców 600 tysięcznej aglomeracji Poznania. Dlatego też udostępnione są one dla turystyki indywidualnej i zbiorowej, z czasowym wyłączeniem drzewostanów znajdujących się w specjalnych warunkach przyrodniczych lub gospodarczych. Dotyczy to m.in. rezerwatów przyrody, szkółki leśnej, wyłączonych drzewostanów nasiennych, upraw do 4 metrów wysokości, powierzchni doświadczalnych, ostoi zwierząt chronionych oraz drzewostanów objętych okresowo zabiegami gospodarczymi związanymi z hodowlą, ochroną lasu i pozyskaniem surowca drzewnego. W okresie wysokiego zagrożenia pożarowego może zostać wprowadzony całkowity zakaz wstępu do lasu. Zakaz ten wprowadzany jest także w czasie wykonywania oprysków chemicznych i w okresie karencji użytego środka. Turystyka zmotoryzowana odbywa się drogami publicznymi oraz drogami leśnymi oznakowanymi drogowskazami, natomiast drogi leśne oraz linie podziału powierzchniowego objęte są całorocznym zakazem wjazdu. Wyróżnić tu można dwa kierunki tranzytowego ruchu turystycznego. Jeden w kierunku północnym, w kierunku Bałtyku: Poznań – Oborniki – Rogoźno oraz Poznań – Murowana - 284 - Goślina – Skoki – Wągrowiec. Drugi kierunek tranzytu to kierunek wschodni – z Poznania do Gniezna – trasą Szlaku Piastowskiego. Z obu tych kierunków możliwy jest dogodny dojazd do atrakcji turystycznych położonych w granicach zasięgu działania Nadleśnictwa. 8.8.1. Szlak Cysterski Szlak ten związany jest z obecnością zakonu cystersów w województwie wielkopolskim. Cystersi stworzyli w Europie podwaliny międzynarodowej wymiany kulturowej i gospodarczej. Do Polski przybyli oni w XII wieku zakładając tu liczne opactwa, zarówno męskie jak i żeńskie. Przykładem tych ostatnich są właśnie cysterki z Owińsk. Podczas wycieczki tym szlakiem można się zapoznać z zabytkami pozostawionymi po opactwach cysterskich, które powstały w okresie sprowadzenia cystersów do Polski w średniowieczu. Są to m.in. piękne zespoły poklasztorne, kościoły barokowe z bogatym wyposażeniem i cennymi kolekcjami dzieł sztuki. Na terenie Wielkopolski jest wiele miejscowości, gdzie istniały opactwa cysterskie. Należą do nich miejscowości: Owińska, Wągrowiec (kościół i dawny męski klasztor pocysterski), Tarnowo Pałuckie, Łękno, Słupca, Ląd (opactwo cysterskie), Pyzdry, Lubiń, Przemęt, Wieluń Zaobrzański, Obra, Gościkowo, Bledzew, Żemsko, Kamionna i Orzeszkowo. Na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko przebiega krótki odcinek wielkopolsko-lubuskiej pętli Szlaku Cysterskiego: z Poznania do Owińsk – gdzie działał żeński zakon cysterek. Klasztor w Owińskach ufundowany został w 1252 roku przez księcia poznańskiego Przemysława I i jego brata Bolesława Pobożnego. Przypuszcza się, że akt fundacyjny mógł być wystawiony nawet na przełomie 1241/42 ponieważ z udokumentowanych źródeł wiadomo, że Kapituła Generalna cystersów rozpatrywała sprawę fundacji i przychyliła się do prośby Przemysława I, by nowemu opactwu przydzielić cystersa. Na uposażenie nowego konwentu składał się zwarty klucz dóbr złożony z czterech wsi: Bolechowo, Wierzonka, Miękowo i Radojewo. - 285 - Klasztor, który leżał przy trakcie handlowym prowadzącym z Poznania na północ uzyskał prawo pobierania ceł i prawo połowu ryb w Warcie. Miał także prawo lokowania swoich wsi na prawie niemieckim i w związku z tym otrzymał immunitet sądowy i ekonomiczny w stosunku do poddanych, którzy wyjęci byli spod sądownictwa urzędników książęcych oraz zwolnieni zostali od wszelkich ciężarów prawa książęcego, z wyjątkiem obowiązku obrony kraju. Dzieje klasztoru w średniowieczu są bliżej nieznane ze względu na brak źródeł. Przy klasztorze mieszkali cystersi, których obowiązkiem była obsługa klasztoru i parafii. Opactwu w Owińskach przysługiwało prawo mianowania proboszcza do sąsiedniej parafii w Chludowie, ale także obowiązek zatroszczenia się o potrzeby tamtejszego kościoła. Dewizą cysterek było hasło ora et labora (módl się i pracuj). Z dokumentów jakie się zachowały można wnioskować, że w XVI wieku konwent przeżywał kryzys karności zakonnej i poddano go powstałej w 1580 roku polskiej kongregacji cysterskiej. W 1594 roku opactwo liczyło 15 profesek i 5 nowicjuszek. W XVIII wieku było w klasztorze już 30 zakonnic. Posługę kapłańską spełniało trzech cystersów, którzy mieszkali w osobnym budynku probostwa. W klasztorze cysterki prowadziły szkołę, w której oprócz kandydatek do zakonu kształciły dziewczęta z rodów szlacheckich. Cysterki hodowały także na stokach Dziewiczej Góry larwy owada – czerwca polskiego (Porphyrophora polonica), z którego czerwono zabarwionych larw produkowały szkarłatny barwnik. Od nazwy tego owada pochodzi nazwa Czerwonak, a od dziewiczych cysterek – osada i szczyt Dziewicza Góra. Najstarsza wzmianka o eksporcie czerwca pochodzi z 1412 roku. Centrum handlu czerwcem znajdowało się w Poznaniu. Pod koniec XV wieku handlowali nim najznamienitsi kupcy z tego miasta, powiązani interesami ze wschodnimi ziemiami Polski i Litwą. Dostawcami byli przeważnie cystersi i Żydzi, odbiorcami norymberczycy, Włosi lub miejscowi mieszczanie. Dopiero po odkryciu Ameryki czerwce zostały na ziemiach polskich wyparte przez tańszy barwnik produkowany z czerwca kaktusowego o nazwie koszenila. W wyniku antypolskich i antykościelnych działań rządu pruskiego opactwo cysterek w Owińskach zostało zlikwidowane. Najpierw dobra klasztorne oraz 15 tysięcy ha lasów - 286 - zostały zabrane cysterkom i sprzedane w 1797 roku Zygmuntowi Ottonowi von Treskow. Klasztor zbudował Jan Catenazzi, a po spaleniu budyuku w 1720 roku dokończył go Pompeo Ferrari. Ostateczna kasata klasztoru nastąpiła w 1835 roku. Do dnia dzisiejszego zachował się cenny zabytek – pocysterski kościół z 1728 roku z bogatym, barokowym ołtarzem wzorowanym na konfesji św. Piotra z bazyliki watykańskiej. 8.8.2. Droga św. Jakuba Drugim ze szlaków położonych częściowo na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko jest szlak o nazwie Droga św. Jakuba – jest to szlak kulturowy stanowiący historyczną trasę pielgrzymkową zaczynającą się w Trzemesznie i biegnącą przez Gniezno, Lednicę, Murowaną Goślinę, Poznań, Żabno, Lubiń, Święciechową, Leszno, Wschowę, Głogów, Jakubów, Grodowiec, Zgorzelec, Polkowice, Görlitz, Hirschfelde, Żytawę, Bolesławiec, Chrastavę, Český Lubań, Dub, Bakov nad Jizerou, Předměřice nad Jizerou do Pragi. Długość tego szlaku wynosi 490 km. Droga św. Jakuba odtwarza szlak, który został w roku 1563 wymieniony przez Jörga Gaila z Augsburga, jako jeden z trzech szlaków pątniczych łączących Polskę z resztą Europy. Na oznakowanej trasie można zobaczyć wiele budowli sakralnych m.in. kościoły związane z życiem świętego. Szlak ma swoje oznakowanie na polskim odcinku w postaci białej muszli z czerwonym krzyżem świętego Jakuba. Znany historyk angielski – Norman Davies tak opisuje genezę kultu św. Jakuba: Zgodnie z legendą, ciało św. Jakuba Apostoła, razem z odciętą głową, zostało kiedyś w IV wieku przywiezione kamienną łodzią z Palestyny do Galicii. Słupek, do którego była przycumowana owa łódź, jest przechowywany w maleńkim kościółku przy przystani w miejscowości Padrón w prowincji La Coruña. Wieść o wydarzeniu zataczała coraz szersze kręgi i w mniej więcej dwieście lat później sanktuarium świętego w Libredon (czyli w dzisiejszym Santiago de Compostela), zaczęło przyciągać coraz liczniejsze rzesze - 287 - pielgrzymów. W roku 899, w miejscu grobu świętego rozpoczęto budowę nowej katedry, która wkrótce została głównym celem pielgrzymek. Jej symbolami stały się sakwa pielgrzyma i atlantycka muszla w kształcie gwiazdy. Do dziś pielgrzym przybywający do Santiago może otrzymać zaświadczenie o odbyciu pielgrzymki – la compostela. Następne wieki przynoszą dalszy rozwój sanktuarium, które w końcu staje się – obok Rzymu i Ziemi Świętej – najczęstszym celem wypraw średniowiecznych pątników. Tradycja pielgrzymowania do Santiago przeżywa ostatnio swój renesans. Omawiany szlak wiedzie przez następujące miejscowości: Trzemeszno – Gniezno – Imiołki – Dąbrówka Kościelna – Boduszewo – Murowana Goślina. Kościół pw. św. Jakuba w Murowanej Goślinie wzniesiony został na przełomie XV i XVI w. w stylu późnogotyckim. Przy budowie wykorzystano granitowe ciosy pochodzące z poprzedniego kościoła romańskiego. Wewnątrz okazały ołtarz i barokowe stalle. Do nawy dobudowano w 1717 roku prezbiterium (autor projektu Pompeo Ferrari). Regotyzację kościoła przeprowadzono w latach 1959-61 – z tego okresu pochodzi belkowany strop. Na południowej stronie zachowały się resztki zegara słonecznego oraz wmurowana renesansowa płyta nagrobna wojewodziny kaliskiej Urszuli z Ostrorogów Potulickiej (zm. 1575). Płytę umieszczono na zewnątrz, gdyż Potuliccy byli kalwinami. 8.8.3. Szlak Piastowski Wśród kilkudziesięciu szlaków turystycznych przebiegających przez Wielkopolskę, Szlak Piastowski zajmuje szczególne miejsce. Jego unikalność polega na zgromadzonych wzdłuż jego trasy zabytkach kultury materialnej – od zarania naszej państwowości, aż po czasy współczesne. Szlak ten łączy dwie historyczne dzielnice Polski – Maior Polonia – Wielką Polskę i Kujawy. Na tych ziemiach w połowie X wieku rodziła się polska państwowość, tutaj powstały grody, - 288 - które odegrały decydującą rolę w pierwszych latach monarchii wczesnopiastowskiej. Geneza jego sięga czasów przed powstaniem polskiej państwowości i powstała od imienia protoplasty pierwszej polskiej dynastii Piasta Kołodzieja. Mieszkał on w okolicach dzisiejszej Kruszwicy i po usunięciu z tronu książęcego okrutnego księcia Popiela został wybrany księciem. Jego następcy tworzyli zręby polskiej państwowości. Ziemie leżące w obrębie Szlaku Piastowskiego były kolebką nowopowstającego państwa. To prawdopodobnie na Wyspie Ostrów Lednicki Mieszko I przyjmuje chrzest, wprowadzając Polskę w orbitę wpływów kultury chrześcijańskiej. Szlak Piastowski łączy trzy grody stołeczne z okresu wczesnopiastowskiego: Poznań, Gniezno i Kruszwicę. Szlak ten od wielu lat należy do najpopularniejszych tras wycieczek autokarowych w kraju – stanowi tradycyjny cel wielu wycieczek szkolnych. Trasa przebiegu szlaku rysuje charakterystyczną ósemkę i biegnie z Poznania przez Pobiedziska, Moraczewo, Ostrów Lednicki, Łubowo, Gniezno, Rogowo, Marcinkowo Górne, Gąsawę, Biskupin, Wenecję, Żnin, Lubostroń, Pakość, Kościelec Kujawski, Inowrocław, Kruszwicę, Strzelno, Kwieciszewo, Mogilno, Wylatowo, Trzemeszno, Orchowo, Witkowo, Grzybowo, Wrześnię, Neklę, Giecz, Kostrzyn, Swarzędz i Poznań. Wzdłuż głównej osi szlaku skupione są inne, bardzo ciekawe, historycznie i krajobrazowo miejscowości: Uzarzewo, Wierzenica, Tuczno, Wronczyn i Dąbrówka Kościelna. Są to miejscowości położone w bezpośrednim sąsiedztwie południowych granic zasięgu Nadleśnictwa Łopuchówko. 8.8.4. Szlak Kościołów Drewnianych Ostatnim szlakiem samochodowym jest oddany do użytku w 2008 roku Szlak Kościołów Drewnianych Wokół Puszczy Zielonki. Na jego trasie znalazły się zabytkowe, drewniane kościoły znajdujące się w następujących miejscowościach: - 289 • • • • • • Kicin w gminie Czerwonak, Wierzenica i Uzarzewo (kościół szachulcowy) w gminie Swarzędz, Długa Goślina w gminie Murowana Goślina, Węglewo w gminie Pobiedziska, Kiszkowo, Łagiewniki i Sławno w gminie Kiszkowo, Skoki, Jabłkowo, Raczkowo i Rejowiec (dawny zbór) w gminie Skoki. Trasę tego szlaku podzielono na dwie pętle: dużą – na której znajduje się osiem kościołów oraz małą – na której znajduje się sześć kościołów. Kościoły w Kiszkowie oraz Rejowcu będą łącznikiem pomiędzy pętlami, ponieważ obiekty położone w tych miejscowościach znajdują się na obydwu pętlach. Duża pętla Szlaku: Kicin – Wierzenica – Uzarzewo – Węglewo – Sławno – Kiszkowo – Rejowiec – Długa Goślina – Kicin ma długość około 90 km. Prowadzi głównie drogami utwardzonymi asfaltowymi o dobrej jakości. Jako punkt początkowy przyjęto Czerwonak i zjazd z drogi wojewódzkiej w kierunku Kicina. Tutaj znajduje się pierwszy z obiektów – kościół pw. św. Józefa. Stoi on w miejscu średniowiecznego grodziska. Przed kościołem znajduje się kilka miejsc do parkowania. Z Kicina udajemy się w kierunku Wierzenicy. Kościół pw. św. Mikołaja w Wierzenicy położony jest na niewielkim wzniesieniu. Dla amatorów fotografii można dodatkowo zaproponować postój (brak miejsca parkingowego – należy zjechać w drogę polną i zaparkować na skraju pola), w pobliżu starej karczmy, skąd rozpościera się piękny widok na wzgórze z kościołem. Z kościoła w Wierzenicy udajemy się drogą powiatową w kierunku Kobylnicy. Po prawej stronie mijamy Aleję Filozofów i po 1 km docieramy do skrzyżowania w kształcie litery „T”. Skręcamy w prawo, droga prowadzi nas do Kobylnicy. Na skrzyżowaniu w Kobylnicy skręcamy w prawo, w kierunku na Bydgoszcz i dostajemy się na drogę krajową nr 5. Po około 4 km dojeżdżamy do skrzyżowania w kierunku Uzarzewa (skręt w prawo). Po przejechaniu całej wsi docieramy do szachulcowego kościoła pw. św. Michała Archanioła. Aby dotrzeć do następnego obiektu na trasie musimy tą samą drogą wrócić do trasy Poznań – Bydgoszcz. - 290 - Dojeżdżamy do Pobiedzisk i na skrzyżowaniu za stacją benzynową (po lewej) skręcamy w kierunku Latalic. Pierwszą wsią, przez jaką prowadzi droga jest miejscowość Węglewo, w której znajduje się kolejny obiekt – kościół pw. św. Katarzyny. Z Węglewa udajemy się w kierunku miejscowości Rybitwy, gdzie skręcamy na skrzyżowaniu w prawo, kierując się na miejscowość Głębokie. W centrum wsi (skrzyżowanie dróg rowerowych) znajduje się sklep, przy którym usytuowana jest mapa z szlakami turystycznymi. Po ok. 2 km przed miejscowością Głębokie skręcamy w prawo i po następnych 2 km dojeżdżamy do Sławna. Kościół (kaplica cmentarna) pw. św. Rozalii - kierując się w lewo drogą wojewódzką nr 197 w kierunku Gniezna, mijamy centrum Sławna. Kościół drewniany mieści się na wzgórzu wśród mogił cmentarza parafialnego. Wracamy na parking i ruszamy w stronę Kiszkowa. Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Kiszkowie – kierując się w prawo drogą wojewódzką w kierunku Kiszkowa docieramy do ww. miejscowości. Kościół znajduje się na pasie dzielącym drogi jednokierunkowe wewnątrz miejscowości Kiszkowo. Wjeżdżając od strony Sławna nie ma możliwości zaparkowania pojazdu w pobliżu kościoła drewnianego. Najlepszą lokalizacją parkingu jest parking przy kościele parafialnym (murowanym) w Kiszkowie (objazd centrum drogami jednokierunkowymi przez rynek) lub na rynku w Kiszkowie. W połowie drogi pomiędzy Sławnem a Kiszkowem w miejscowości Ujazd rozpoczyna się trasa łącząca pętlę dużą oraz małą. Łącznikiem w obydwu pętlach są obiekty w Kiszkowie oraz Rejowcu. Z Kiszkowa udajemy się w kierunku Skoków. Po przejechaniu ok. 3 km trasa szlaku skręca na skrzyżowaniu w prawo. Kierując się dalej w kierunku Skoków szlak przebiega przez wieś Rejowiec gdzie znajduje się następny z obiektów – kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Położony jest przy samej drodze. Parking może stanowić zjazd w drogę nieutwardzoną przed kościołem jadąc z kierunku Kiszkowa. Na specjalną uwagę zasługuje różaniec ułożony - 291 - w kształcie granic Polski po lewej stronie kościoła. Po opuszczeniu Rejowca udajemy się w kierunku Skoków drogą wojewódzką nr 197, aż do skrzyżowania w kształcie litery „T” z drogą wojewódzką 196. Na tym skrzyżowaniu kończy się wspólny odcinek pętli dużej i małej gdyż: skręcając w prawo turysta wyrusza w kierunku miejscowości Skoki gdzie znajduje się kolejny obiekt na małej pętli, skręcając w lewo turysta wyrusza w kierunku gminy Murowana Goślina, gdzie w miejscowości Długa Goślina znajduje się ostatni obiekt na dużej pętli. Dalszy ciąg dużej pętli to droga wojewódzka nr 196. Po minięciu miejscowości Łopuchowo po prawej stronie droga styka się z lasami Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka. Istnieje możliwość zatrzymania się na krótki postój na parkingu leśnym przy jeziorze Dobre. Po ok. 2,5 km natrafiamy na skrzyżowanie (skręt w prawo) z drogą powiatową w kierunku Rogoźna. Przy wjeździe do wsi Długa Goślina po lewej stronie widzimy cmentarz, a po ok. 150 m po lewej stronie ukazuje się kolejny obiekt Szlaku – kościół pw. św. Marii Magdaleny. Powrót na trasę szlaku następuje w odwrotnym kierunku (kierunek Murowana Goślina) drogą powiatową. Docieramy ponownie do skrzyżowania z drogą wojewódzką nr 196. Kolejne ciekawe miejsce na trasie dużej pętli to miejscowość Owińska z jednym z nielicznie zachowanych na terenie północnej Wielkopolski klasztorem pocysterskim. Dalej drogą wojewódzką 196 przejeżdżamy przez Czerwonak i docieramy do zjazdu w kierunku Kicina. W ten sposób zamykamy dużą pętlę. Mała pętla Szlaku: Kiszkowo – Rejowiec – Skoki – Raczkowo – Jabłkowo – Łagiewniki Kościelne ma długość około 35 km. Prowadzi w całości drogami utwardzonymi asfaltowymi o dobrej jakości. Cześć wspólną małej i dużej pętli opisano powyżej. Trasa pętli rozchodzi się na skrzyżowaniu dróg wojewódzkich nr 196 i 197, na którym skręcamy w lewo w kierunku miejscowości Skoki. Tam też znajduje się kolejny z obiektów. Kościół pw. św. Mikołaja Biskupa znajduje się w pobliżu rynku w Skokach. Na miejsce - 292 - do parkowania proponuje się istniejące miejsca parkingowe w okolicach kościoła. Ze Skoków udajemy się w kierunku miejscowości Glinno. Przejeżdżamy przejazd kolejowy, dalej przez miejscowość Antoniewo, Glinno i docieramy do wsi Jagniewice gdzie skręcamy w lewo w kierunku Raczkowa. W Raczkowie skręcamy w lewo i po ok. 100 m docieramy do obiektu. Kościół p.w. Wszystkich Świętych położony jest na lekkim wzgórzu, w części zachodniej otoczony wyschniętą fosą. Parking dla samochodów osobowych znajduje się wzdłuż parkanu kościoła. Za cmentarzem zakończenie zabudowań wsi oraz tereny leśne. Opuszczając obiekt w Raczkowie turysta musi cofnąć się do skrzyżowania w centrum wsi i na tymże skrzyżowaniu pojechać prosto w kierunku Jabłkowa. Po 2 km szlak dociera do wsi Jabłkowo, gdzie przy skrzyżowaniu znajduje się kościół pw. św. Michała Archanioła. Przed obiektem brak miejsca do parkowania, dlatego zaleca się skręcenie na skrzyżowaniu w kierunku Rybna Wielkiego i pozostawienie samochodu za parkanem kościoła. Dojazd do kolejnego kościoła prowadzi przez miejscowość Rybno Wielkie, do której wjeżdżamy przez most, za którym znajduje się skrzyżowanie. Na tym skrzyżowaniu skręcając w lewo docieramy do kościoła w Łagiewnikach Kościelnych. W centrum wsi znajduje się drewniany kościół pw. Bożego Ciała z dzwonnicą. Teren przykościelny ogrodzony z dogodnym miejscem do parkowania. Wyjeżdżając drogą na wprost od kościoła turysta udaje się w kierunku wsi Ujazd, gdzie następuje połączenie małej i dużej pętli. W miejscowości Ujazd droga z kierunku Łagiewnik Kościelnych kończy się skrzyżowaniem oraz możliwością kontynuacji wycieczki: w prawo w kierunku Kiszkowa lub w lewo, w kierunku Sławna. Oba obiekty zostały już opisane w treści dużej pętli. Dysponując samochodem warto zwiedzić jeszcze dwa ciekawe miejsca położone niedaleko południowych granic zasięgu Nadleśnictwa Łopuchówko. Są to: Muzeum Łowiectwa w Uzarzewie i Skansen Miniatur w Pobiedziskach. - 293 - 8.8.5. Muzeum Przyrodniczo- Łowieckie w Uzarzewie W przepięknym, XIX-wiecznym pałacu o neorenesansowych elewacjach, który wzniesiono w latach 1860-65, znajduje się Muzeum Przyrodniczo-Łowieckie. Jest to oddział Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie. Zgromadzone tu eksponaty przyrodnicze, trofea łowieckie i akcesoria myśliwskie oraz dzieła sztuki obrazują różnorodność fauny wielkopolskiej oraz bogate na tym terenie tradycje łowieckie. Początek ekspozycji ilustruje pradzieje łowiectwa. Można tu obejrzeć m.in. kości zwierząt wymarłych lub obecnie w Wielkopolsce niewystępujących (np. tura i niedźwiedzia) oraz pierwotną broń myśliwską, poznać różne formy łowów w czasach nowożytnych, podziwiać liczne trofea i kolekcję broni myśliwskiej - od oszczepu i kuszy po broń palną. Są tu sale pałacowe poświęcone zwierzynie płowej - sarnie i jeleniowi. W budynku dawnej powozowni prezentowane jest królestwo ptactwa, środowiska zwierzyny łownej i zimowy krajobraz lasu. Natomiast w nowym (2004 r.) pawilonie ufundowanym przez poznańskiego działacza społecznego i myśliwego Adama Smorawińskiego znajduje się autorska kolekcja jego trofeów – wzrok przyciąga tu przede wszystkim wielka piątka afrykańska, do której należy słoń, bawół, nosorożec, lew i lampart. Są tu także antylopy, guźce, zebry, hipopotam i niedźwiedź grizzly. Trofea z Kanady, to głównie drapieżniki: niedźwiedzie, wilk, kojot, ryś, rosomak i wspaniały medalion łosia. Muzeum otacza starannie utrzymany park krajobrazowy urządzony w XIX wieku przez Augusta Denizota ze wspaniałym drzewostanem (6 pomników przyrody: białodrzew, lipy, platany i wiązy). 8.8.6. Skansen Miniatur Szlaku Piastowskiego Skansen Miniatur Szlaku Piastowskiego znajduje się na zachodnich obrzeżach - 294 - Pobiedzisk, przy drodze do Poznania. Jest to jedyny tego rodzaju obiekt w Polsce, obejmujący około 35 najważniejszych, a także mniej znanych budowli z terenu Szlaku Piastowskiego oraz Wielkopolski. Miniatury to wierne kopie wykonane z zachowaniem wszystkich detali architektonicznych w skali 1:20, z trwałych materiałów: szkielet aluminiowy, elewacja plastikowa zabezpieczona odpowiednimi środkami chemicznymi; niektóre fragmenty są wykonane z materiałów identycznych jak obiekty oryginalne. W czasie kilkunastominutowego spaceru można zobaczyć m.in. gród w Biskupinie, Mysią Wieżę w Kruszwicy, pałace w Rogalinie i Antoninie, katedrę w Gnieźnie i poznański Stary Rynek. 8.9. Szlak wodny Głównym szlakiem wodnym Nadleśnictwa Łopuchówko jest rzeka Warta – jest to szlak kajakowy. Najlepiej rozpocząć go w Czerwonaku, koło elewatora zbożowego i zakończyć w Obornikach Wlkp. Wiedzie on malowniczym, przełomowym odcinkiem rzeki z licznymi meandrami; w okolicach Gołębiewa występują malownicze, zarastające starorzecza. W Mściszewie znajduje się nowocześnie urządzona przystań kajakowa Binduga. Szlak łatwy, dostępny dla początkujących i większych grup. Długość szlaku około 25 km. Opis szlaku wodnego Warty i Noteci liczącego 690 km zawiera ciekawie napisany przewodnik Michała Słowińskiego i Grzegorza Nadolnego pt. Wielka Pętla Wielkopolski. - 295 - 9. Agroturystyka Jednym z głównych trendów charakteryzujących współczesną turystykę jest rozwój turystyki alternatywnej, przyjaznej środowisku, wykorzystującej naturalne walory dziedzictwa kulturowego i różnorodności przyrodniczej. Funkcję taką pełni z pewnością agroturystyka, będąca jedną z form turystyki wiejskiej. Agroturystyka w naszym kraju nie jest zjawiskiem nowym. Od lat popularne było przyjmowanie gości w gospodarstwach wiejskich. Letnicy, wczasy pod gruszą, to pojęcia znane wszystkim w mieście i na wsi. W ciągu ostatnich lat turystyka wiejska przeżywa powolny, lecz wyraźny rozwój. Najszerszym pojęciem obejmującym zjawiska związane z rozwojem turystyki na terenach pozamiejskich jest turystyka wiejska. Terminem pojęciowo węższym jest agroturystyka, która w dużym skrócie jest formą turystyki wiejskiej związanej z rolnictwem. Termin ten należy rozumieć jako formy wypoczynku, które realizowane są na terenach wiejskich o charakterze rolniczym, oparte o bazę noclegową i aktywności rekreacyjne związane z gospodarstwem rolnym. Tworzenie nowych miejsc pracy poza rolnictwem, ale jednocześnie ściśle związanych z otoczeniem rolnictwa, wpływa na możliwość obniżenia bezrobocia w środowisku wiejskim, poszerza ofertę pracy na rynku, przyczynia się do zwiększenia dochodów w rolnictwie. Jednocześnie agroturystyka wymusza działania stanowiące aktywne formy ochrony środowiska, a mieszkańcom miast umożliwia szerszy niż dotychczas kontakt z przyrodą i środowiskiem naturalnym. Oprócz zmian w sferze materialnej wsi, agroturystyka wywiera silny wpływ na sferę duchową, na przyzwyczajenia i zachowania. Zmienia się sposób podejścia do życia, kształtują się nowe wartości, wreszcie na nowo odkrywane jest bogactwo kultury polskiej wsi, obyczaje ludowe, tradycyjne rzemiosła i kuchnia regionalna. Obiekty kultury materialnej wsi, do niedawna tracone bezpowrotnie, odżywają na nowo. Dla turystów pobyt w gospodarstwach to znakomita lekcja edukacji ekologicznej, przyczyniająca się do wzrostu szacunku dla pracy rolnika, a także wykształcająca świadomość proekologiczną. Często kontakty pomiędzy rolnikami a ich gośćmi nie urywają się po ich wyjeździe. Rolnicy zaangażowani w tego typu działalność to często wiejska elita – jednostki najbardziej aktywne, przedsiębiorcze. - 296 - Należy zachęcać pozostałych, aby także próbowali swych sił. Z omówionych wyżej powodów należy prowadzić intensywną akcję promocyjną wśród rolników na temat korzyści podjęcia działalności agroturystycznej. Agroturystyka może stać się wizytówką naszego kraju, regionu, a nawet miejscowości. Obecność nieskażonego środowiska naturalnego stwarza potencjalne możliwości prowadzenia produkcji ekologicznej i rozwoju agroturystyki jako alternatywnych źródeł dochodów dla mieszkańców okolicznych wsi. Szczególnie prawidłowo oraz umiejętnie promowana agroturystyka odgrywać może pierwszorzędne znaczenie w działalności gmin. Potencjalni turyści zagraniczni (głównie emerytowani Niemcy) cenią sobie to, że z położonych na uboczu miejscowości można szybko i bezproblemowo dojechać do większych miast oraz do polskoniemieckich przejść granicznych, a w mniejszych ośrodkach, z dala od zgiełku modnych kurortów, można z powodzeniem wypoczywać w atmosferze prawdziwej prowincji. Gospodarstwa agroturystyczne oferują szereg atrakcji, m.in. warsztaty malarskie i rzeźbiarskie, staropolską kuchnię, naukę haftu, grzybobranie, spływy kajakowe i wędkowanie. Obecnie w zasięgu działania Nadleśnictwa Łopuchówko działa ponad dwadzieścia gospodarstw agroturystycznych – ważniejsze z nich (obiekty całoroczne) to: − gospodarstwo agroturystyczne – ZAGRODA BEDNARY, Piotr Roik, Bednary 8, 62-010 Pobiedziska − gospodarstwo agroturystyczne – ZAGRODA WŚRÓD ZIELONYCH ŁĄK, Gołunin 6, 62010 Pobiedziska − gospodarstwo agroturystyczne – Zygmunt Filipiak, Bednary, ul. Kręta 23, 62-010 Pobiedziska − gospodarstwo agroturystyczne – Czesław Matoga, Boduszewo 8, 62-095 Murowana Goślina − gospodarstwo agroturystyczne – Edward i Janusz Szóstak, Boduszewo 42, 62-095 Murowana Goślina − gospodarstwo agroturystyczne – Danuta Gawronik, 62-097 Długa Goślina - 297 - − gospodarstwo agroturystyczne – ANIELINEK, Długa Goślina 30, 62-097 Długa Goślina − gospodarstwo agroturystyczne – STAJNIA LILJÓWKA, Liliana Jachimowicz, Stęszewko 1, ul. Jeździecka 3, 62-010 Pobiedziska − gospodarstwo agroturystyczne – Jan Mańka, Pawłowo Skockie 14, 62-085 Skoki − gospodarstwo agroturystyczne – BIAŁE ŁABĘDZIE, Potrzanowo, ul. Smolarki 14, 62-85 Skoki − gospodarstwo agroturystyczne – KARCZMA STAJENKA, Anna i Tomasz Dworczak, Boduszewo 13, 62-095 Murowana Goślina − gospodarstwo agroturystyczne – STADNINKA CIESIELSKICH, Leszek i Krystyna Ciesielscy, Łoskoń Stary 46/3, 62-095 Murowana Goślina − gospodarstwo agroturystyczne Ewa Jończyk, Łoskoń Stary 14, 62-095 Murowana Goślina − gospodarstwo agroturystyczne – Urszula i Kazimierz Kosakowski, Raduszyn 4, 62-095 Murowana Goślina − gospodarstwo agroturystyczne – Elżbieta Dziel, Pławno 4, 62-095 Murowana Goślina − gospodarstwo agroturystyczne Lucyna i Roman Białachowscy, Pacholewo 8, 64-604 Uchorowo − gospodarstwo agroturystyczne – RANCHO W DOLINIE, Halina Sudoł, Dąbrówka Kościelna 20, 62-280 Kiszkowo − gospodarstwo agroturystyczne TRAPERSKA OSADA, Bolechówko, ul. Lipowa 50. Bazę noclegową uzupełniają następujące obiekty: — Kąty, Kwatera Myśliwska (obiekt całoroczny, 11 miejsc noclegowych); — Szkolne Schronisko Młodzieżowe PTSM SARENKA, Kobylnica, ul. Poznańska 52 (obiekt sezonowy, 45 miejsc); - 298 - — Szkolne Schronisko Młodzieżowe, Bolewicko 20 (obiekt całoroczny, 25 miejsc). Szczegółowe informacje dotyczące aktualnych warunków korzystania z usług gospodarstw agroturystycznych omawianego regionu otrzymać można w Poznańskim Towarzystwie Agroturystycznym, ul. Sieradzka 29, 60-163 Poznań, nr tel. 0 - 61 - 291 40 27. Oferta Towarzystwa znajduje się na stronie internetowej: www.agro-turystyka.com.pl Szczegółową ofertą agroturystyczną dysponuje również Centrum Informacji Turystycznee w Poznaniu, Stary Rynek 59, nr tel. 0 61 852 61 56 oraz Związek Międzygminny Puszcza Zielonka w Murowanej Goślinie, ul. Nowy Rynek 8, nr tel. 0 61 811 46 83. Informacje na temat walorów turystyczno-krajoznawczych omawianego obszaru dostępne są także w urzędach gmin w Wydziałach Promocji Starostw Powiatowych w Poznaniu i Obornikach, a także w urzędach gmin w Murowanej Goślinie, Czerwonaku, Kiszkowie, Skokach, Pobiedziskach, Swarzędzu, Obornikach Wlkp. i Wągrowcu. Również w siedzibie Nadleśnictwa Łopuchówko można uzyskać podstawowe informacje dotyczące możliwości wypoczynku i rekreacji na obszarach leśnych (m.in. foldery o Nadleśnictwie, mapki z przebiegiem ścieżki przyrodniczo-leśnej). Ze względu na wymierne efekty promocyjne, niezbędne jest stałe uczestnictwo przedstawicieli lokalnych samorządów w najważniejszych targach turystycznych: Międzynarodowej Giełdzie Turystyki (ITB) w Berlinie, Międzynarodowym Salonie Turystycznym (TOUR SALON) w Poznaniu i targach POLEKO w Poznaniu. Atrakcyjną, nowoczesną i co najważniejsze – skuteczną formą prezentowania różnorodnych form turystyki jest promowanie różnych form turystyki poprzez zamieszczanie bieżąco aktualizowanych informacji na internetowych witrynach nadleśnictw. Kolejna forma promocji to także prezentacja ofert agroturystycznych w trakcie regionalnych - 299 - i ogólnopolskich imprez targowych – ważniejsze z nich to: — Międzynarodowa Giełda Turystyczna – Poznań, — Targi POLEKO – Poznań, — Międzynarodowe Targi Regionów Turystycznych – Łódź, — Targi Turystyki-Tourexpo – Toruń, — Jarmark Agroturystyczny – Warszawa. Nadleśnictwo Łopuchówko utworzyło własną witrynę internetową zawierającą podstawowe informacje dotyczące m.in. ochrony przyrody, walorów przyrodniczych i turystycznych: www.lopuchowko.lasypanstwowe.poznan.pl Istnieje również możliwość komunikowania się z omawianym Nadleśnictwem za pomocą poczty elektronicznej (e-mail): [email protected] - 300 - C. Zagrożenia 1. Rodzaje zagrożeń Zagrożenie środowiska przyrodniczego (w tym leśnego) wynika ze stałego, równoczesnego oddziaływania wielu czynników powodujących w nim niekorzystne zjawiska i zmiany. Negatywnie oddziałujące czynniki, określane jako stresowe, można sklasyfikować uwzględniając ich: — pochodzenie - jako: abiotyczne, biotyczne, antropogeniczne; — charakter oddziaływania - jako: fizjologiczne, mechaniczne, chemiczne; — długotrwałość oddziaływania - jako: okresowe, chroniczne; — rolę, jaką odgrywają w procesie chorobowym - jako: predysponujące, inicjujące, współuczestniczące. Oddziaływanie czynników stresowych na środowisko przyrodnicze ma charakter złożony. Cechuje je często synergizm, różny sposób reakcji na nie, oraz w stosunku do okresu wystąpienia bodźca – przesunięte w czasie wystąpienie objawów jego działania. Stwarza to dużą trudność w interpretacji obserwowanych zjawisk oraz ustaleniu relacji przyczynowoskutkowych. Na początku ciągu relacji przyczynowo-skutkowych leży zazwyczaj działalność człowieka, zwłaszcza jego ignorancja, brak wiedzy oraz popełniane błędy w działalności gospodarczej i w korzystaniu z zasobów przyrodniczych. Z wieloletnich badań i obserwacji jednoznacznie wynika, że równoczesne działanie wielu czynników stresowych znacznie osłabia odporność biologiczną poszczególnych ekosystemów powodując stałą, wysoką ich podatność na procesy destrukcyjne spowodowane okresowym nasileniem się choćby jednego z tych czynników lub wystąpieniem następnego (gradacja owadów, susza, pożary). Występowanie czynników stresowych może, w zależności od ich rodzaju i nasilenia, przynieść następujące skutki: - 301 - — uszkodzenie lub wyginięcie poszczególnych organizmów; — zakłócenie naturalnego składu i struktury poszczególnych ekosystemów oraz zubożenie różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach organizacji: genetycznym, gatunkowym, ekosystemowym i krajobrazowym; — uszkodzenia całych ekosystemów – w przypadku ekosystemu leśnego m.in. trwałe ograniczenie produkcyjności siedlisk i przyrostu drzew, a zatem zmniejszenie zasobów leśnych i funkcji pozaprodukcyjnych lasu; — całkowite zamieranie drzewostanów i synantropizację zbiorowisk roślinnych. Skutek oddziaływania czynników stresowych na środowisko przyrodnicze na obszarze działania Nadleśnictwa jest pochodną właściwości tych czynników oraz odporności poszczególnych ekosystemów, w tym szczególnie fitocenoz leśnych. 2. Zagrożenia abiotyczne 2.1. Zagrożenia powodowane przez czynniki atmosferyczne Zagrożenia abiotyczne spowodowane czynnikami atmosferycznymi wynikają przede wszystkim z położenia geograficznego danego obszaru. Związane są one z położeniem geograficznym: występowanie anomalii pogodowych (wyrażających się w naszej szerokości geograficznej występowaniem ekstremalnych temperatur, opadów i silnych wiatrów), okresowe obniżenia poziomu zalegania wód gruntowych m.in. w następstwie długotrwałych okresów suszy, późne wiosenne i wczesne jesienne przymrozki itp. Zmniejszają one w znaczący sposób biologiczną odporność ekosystemów na działanie szkodliwych czynników biotycznych. Największy wpływ na drzewostany Nadleśnictwa Łopuchówko wywierają silnie wiejące wiatry z kierunku zachodniego i południowo-zachodniego. Są one szczególnie niebezpieczne dla pozostawionych wśród upraw kęp starszego drzewostanu oraz stref ekotonowych. - 302 - Sporadycznie występują gwałtowne i krótkotrwałe wiatry o charakterze huraganu. Ostatnio huraganowe wiatry miały miejsce 21 czerwca 2006 roku, kiedy to konieczne było usunięcie masy ponad 6 000 m3 złomów i wywrotów (teren leśnictw Brzeźno i Długa Goślina). Druga wichura, w styczniu 2007 roku spowodowała powalenie około 20 000 m3 drewna, dość równomiernie rozłożonego na terenie całego nadleśnictwa. Pewnym zagrożeniem dla upraw i szkółek leśnych są dość częste, późne przymrozki wiosenne (maj) oraz przymrozki wczesne występujące w końcu września i na początku października. Sporadycznie występują również zmrozowiska. Niedobór wody spowodowany obniżaniem się poziomu zalegania wód gruntowych oraz występującymi okresami suszy to kolejny czynnik powodujący osłabienie naturalnej odporności drzewostanów. Rezultatem tego zjawiska jest zwiększona podatność na działalność szkodników ze świata zwierząt. Nadmierne opady deszczu, gradu i śniegu stanowią również realne zagrożenie dla kondycji drzewostanów. Szczególnie niebezpieczna jest tu okiść śniegowa powodująca obłamywanie gałęzi, a nawet łamanie drzew. Nadmierne i długotrwałe opady deszczu powodować mogą lokalnie szkody powodziowe w drzewostanach sąsiadujących bezpośrednio z rzeką Wartą. Reasumując można przyjąć, że w skali Nadleśnictwa Łopuchówko szkody abiotyczne nie stanowią problemu gospodarczego i mają charakter incydentalny. 2.2. Zagrożenia wynikające z właściwości gleby W zalesieniach na gruntach porolnych czynnikiem zmniejszającym odporność biologiczną środowiska leśnego na oddziaływanie czynników biotycznych są właściwości bonitacyjne gleby. Gleby porolne charakteryzują się brakiem odpowiedniej struktury fizykochemicznej i właściwych dla gleb leśnych specyficznych układów mikrobiologicznych. Na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko zainwentaryzowano 6208,46 ha drzewostanów rosnących na - 303 - gruntach porolnych, co stanowi 34,0 % jego powierzchni leśnej. 3. Zagrożenia biotyczne 3.1. Zagrożenia wynikające ze struktury i składu gatunkowego drzewostanów Nadmierna dominacja w składzie gatunkowym drzewostanów i upraw leśnych gatunków iglastych oraz niezgodność składu gatunkowego z siedliskiem (obecność drzewostanów gatunków iglastych na siedliskach lasowych) powodują m.in. podatność środowiska leśnego na ujemny wpływ innych czynników biotycznych. Odnosi się to też do monotypizacji, tj ujednolicenia gatunkowego lub wiekowego drzewostanów. Szczegółowe omówienie borowacenia i monotypizacji zawarte zostało w rozdziale Ekologiczna ocena stanu lasu. 3.2. Zagrożenia powodowane przez szkodniki owadzie Lasy Nadleśnictwa Łopuchówko charakteryzują się bardzo urozmaiconym składem gatunkowym drzewostanów. Z tego też względu na przestrzeni ponad 20 lat nie występowało żadne zagrożenie od szkodników pierwotnych. Aktualnie wyznaczono stałe partie kontrolne jesiennych poszukiwań pierwotnych szkodników sosny (126 powierzchni) według nowej metody 10 G. Są one trwale oznaczone w terenie – ich lokalizację naniesiono na mapę ochrony lasu. Podstawowym szkodnikiem wtórnym jest przypłaszczek granatek, który znajduje w przerzedzonych drzewostanach najkorzystniejsze warunki dla swego rozwoju. Drugim gatunkiem nękającym w ostatnim okresie drzewostany dębowe jest opiętek dwuplamkowy. Pewne zagrożenie stanowią szkody od pędraka chrabąszcza majowego. Stałe pędraczysko obserwowane jest w leśnictwie Łopuchowo (m.in. teren szkółki leśnej). W skali całego Nadleśnictwa rozmiar szkód powodowanych przez szkodniki owadzie uznać należy jako gospodarczo znośny. Nadleśnictwo usuwa na bieżąco stwierdzone zagrożenia - 304 - i skutecznie zwalcza występujące lokalnie szkodniki – w chwili obecnej stan zdrowotny i sanitarny lasu określić należy jako dobry. 3.3. Zagrożenia powodowane przez patogeny grzybowe Podobnie jak w przypadku zagrożenia spowodowanego przez szkodniki owadzie, w ostatnich dziesięcioleciach narasta również zagrożenie lasów ze strony grzybowych chorób infekcyjnych. Według danych IBL za lata 1990-2000 średni wskaźnik zagrożenia chorobami infekcyjnymi (łącznie: aparatu asymilacyjnego, strzał i korzeni) na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko mieścił się w przedziale 25-35 %. Największe potencjalne zagrożenie ze strony pasożytniczych grzybów występuje w drzewostanach (głównie sosnowych) rosnących w pierwszym pokoleniu na gruntach porolnych – obecność huby korzeniowej i opieniek. Ogólna powierzchnia drzewostanów porolnych – 6208,46 ha, w tym: w obrębie Kąty …......................... 1611,76 ha w obrębie Łopuchówko …….…... 1234,00 ha w obrębie Biedrusko ……………. 1487,98 ha w obrębie Dziewicza Góra ……... 1874,72 ha co stanowi 34,0 % powierzchni leśnej Nadleśnictwa Łopuchówko. Szkody będące rezultatem obecności grzybów zinwentaryzowano na łącznej powierzchni 1349,87 ha, w przedziale do 10% - 53,63 ha, od 11% do 25% - 886,44 ha, od 26% do 60% 318,40 ha i na powierzchni 91,40 ha w przedziale powyżej 60%. Od ubiegłego okresu gospodarczego utrzymuje się nadal grzybowa choroba powodująca masowe zamieranie jesionów. Na terenie szkółki leśnej wykonywane były corocznie opryski zapobiegawcze przeciwko osutce sosnowej, mączniakowi dębowemu i zgorzeli siewek. Szeroka gama środków - 305 - zapobiegawczych: specjalistyczne przygotowanie gleby, właściwy dobór składu gatunkowego odnowień i zalesień oraz odpowiednie zabiegi pielęgnacyjne pozwalają na ograniczenie do minimum potencjalnego zagrożenia. 3.4. Zagrożenia powodowane przez zwierzynę Nadleśnictwo nadzoruje gospodarkę łowiecką na 15 obwodach łowieckich dzierżawionych przez 12 kół łowieckich. Dodatkowo 3 obwody są Ośrodkami Hodowli Zwierzyny w gestii Katedry Łowiectwa i Ochrony Lasu Wydziału Leśnego Uniwersytetu Przyrodniczego (do niedawna AR) – 2 obwody oraz nadleśnictwa. Nadleśniczy weryfikuje i zatwierdza coroczne łowieckie plany hodowlane sporządzane przez poszczególne koła łowieckie. Obszary Nadleśnictwa Łopuchówko stanowią miejsce przebywania populacji zwierząt łownych – jelenia, daniela, sarny oraz dzika. Efektem tego są wyrządzane szkody – głównie spałowanie młodników i zgryzanie upraw oraz redukcja liściastych gatunków głównych i domieszkowych w zakładanych uprawach oraz czemchanie sadzonek modrzewia. Największe szkody od zwierzyny występują na terenie obwodów nr 14 i 29 (oba obwody leśne). W celu zmniejszenia rozmiaru wyrządzanych szkód należy dążyć do utrzymywania optymalnego stanu zwierzyny łownej. Pozostałe sposoby tj. prawidłowe zagospodarowanie poletek łowieckich, grodzenie upraw, stosowanie mechanicznych, akustycznych i chemicznych środków odstraszających, zakładanie osłonek, zimowe wykładanie drzew ogryzowych oraz dokarmianie zwierzyny wpływają również na ograniczanie rozmiaru wyrządzanych szkód. Należy egzekwować właściwe zagospodarowanie poletek łowieckich (w tym – zakładanie nowych poletek zgryzowych i zaporowych pod liniami energetycznymi oraz na liniach oddziałowych), budowanie nowych oraz utrzymywanie w pełnej sprawności istniejących urządzeń łowieckich (paśniki, lizawki oraz ambony). - 306 - - 307 - 4. Zagrożenia antropogeniczne Wśród wielu czynników antropogenicznych trzy spośród nich: zanieczyszczenie powietrza, wody i powierzchni ziemi – jakkolwiek malejące w wyniku podejmowanych działań oraz stale rosnącej świadomości ekologicznej społeczeństwa – stanowią nadal istotne źródło zagrożeń środowiska przyrodniczego i ekosystemów leśnych. W Nadleśnictwie Łopuchówko wyróżnia się jeden ośrodek z wyraźnym, negatywnym oddziaływaniem na środowisko przyrodnicze. Jest to aglomeracja miejska Poznania, gdzie na pierwszy plan wysuwają się zagrożenia pochodzące z funkcjonowaniem miejskiego kompleksu przemysłowego oraz zakładów przemysłowych w pobliskim Czerwonaku i Bolechowie. Na drugim planie znajdują się zagrożenia płynące z gospodarki komunalnej. Na obszarach okolicznych gmin występują zagrożenia dotyczące głównie wspomaganej chemicznie działalności rolniczej. Istotne źródła zagrożeń stanowić mogą również pożary (szczególnie podpalenia), szkodnictwo leśne, a także masowy ruch turystyczny. Przykładem tego ostatniego jest okresowa, nadmierna presja turystyczna na teren rezerwatu Śnieżycowy Jar – pomimo zorganizowania przez nadleśnictwo właściwych środków kanalizacji tego ruchu, przekraczane są tu okresowo dopuszczalne normy jego natężenia. Kolejne zagrożenie dotyczy żywiołowego rozwoju budownictwa rekreacyjnego (Kicin, Czerwonak, Dębogóra, Kliny, Miękowo, Annowo, Bolechówko, Trzaskowo, Karczewko, Łopuchowo, Uchorowo – sąsiedztwo rezerwatu przyrody). Dochodzi tu często do naruszania granicy polno leśnej na niekorzyść lasów; stosowane są także różnorodne, niezharmonizowane z otoczeniem, formy grodzenia działek budowlanych – od drucianej siatki po betonowe płyty. Aktualne zagrożenie dotyczy obszaru poligonu Biedrusko. Odbywają się tam nieskoordynowane w w żaden sposób przejazdy modnymi ostatnio quadami. Konieczne wydaje się ucywilizowanie tej formy rekreacji poprzez wyznaczenie trasy po której odbywać się będą bezkonfliktowe przejazdy tymi pojazdami. Wymaga to pilnego podjęcia wspólnych działań Nadleśnictwa i Komendy Poligonu. - 308 - Kolejne zagrożenie stanowi obecność fermy hodowlanej norki amerykańskiej firmy NORTEX Sp. z o.o. położonej w Szymankowie (teren leśnictwa Uchorowo). Właściciel fermy zaplanował rozbudowę fermy o kolejnych 50 pawilonów, zwiększając docelową wielkość stada podstawowego do 32 tysięcy sztuk. Ze względu na zwiększoną emisję odorów do sąsiadującego z fermą środowiska leśnego oraz potencjalne zagrożenie środowiska (możliwość gruntowo-wodnego przedostawania się odcieków do warstw wód powierzchniowych i podziemnych), a także stwierdzonymi faktami licznych ucieczek norek z terenu fermy (inwazyjny gatunek obcy zagrażający cennym gatunkom ptaków doliny Warty) oraz bliskim sąsiedztwem chronionego obszaru sieci NATURA 2000 (PLH 300001 Biedrusko), Nadleśniczy Nadleśnictwa Łopuchówko zaskarżył wydane już przez Wojewodę Wielkopolskiego warunki zabudowy. Minister Środowiska uchylił zaskarżone postanowienie oraz przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia przez organ I instancji. Do dnia dzisiejszego właściciel fermy nie uzyskał pozytywnej decyzji na realizację planowanej rozbudowy. 4.1. Zanieczyszczenie powietrza Na stan czystości powietrza atmosferycznego mają wpływ zarówno zanieczyszczenia migrujące z zewnątrz, nieraz z bardzo dużych odległości, jak również zanieczyszczenia lokalne. Duże rejony przemysłowe położone są w znacznej odległości, zasadniczo na zawietrznej w stosunku do panujących wiatrów wiejących z kierunku zachodniego. Uwidacznia się tu działanie zjawiska synergizmu – jest to zjawisko wzajemnego wzmacniania działania kilku substancji wtedy, gdy występują razem w danym środowisku; w rezultacie szkody wyrządzane przez kompleks czynników są większe od sumy szkód wyrządzanych przez każdy z czynników oddzielnie. W Murowanej Goślinie, Suchym Lesie, Czerwonaku, Bolechowie, Owińskach i Obornikach Wlkp. (budownictwo rzemieślniczych i jednorodzinne usługowych, o stara niskiej zabudowie, substancja obecność warsztatów mieszkaniowa) występuje zjawisko emisji niskiej, co związane jest ze spalaniem w lokalnych kotłowniach zasiarczonego węgla brunatnego, węgla kamiennego gorszej jakości oraz nierzadko – - 309 - odpadów wysokiej toksyczności (np. spalanie w domowych kotłowniach odpadów plastikowych – rakotwórcze dioksyny i pireny). Wyniki monitoringu jakości powietrza interpretowane są w oparciu o rozporządzenie Ministra Środowiska z 6 czerwca 2002 roku w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz. U. Nr 87, poz.796). Poniżej podano wartości stężeń dwutlenku siarki i azotu pochodzące z lat 2005 – 2007 (stacja kontenerowa w Poznaniu – Ogród Botaniczny, krajowy kod stacji Wp WKP 002): Rok SO 2 [µg/m³] NO 2 [µg/m³] 2005 5,2 26,5 2006 7,0 27,8 2007 5,5 25,8 Stan czystości powietrza obszaru powiatu poznańskiego uznać należy za dobry – średnie roczne wartości zanieczyszczeń powietrza, w tym SO 2 i NO 2 są niższe od przyjętych wartości granicznych (odpowiednio 20 µg/m³ i 40 µg/m³). Układ komunikacyjny – obecność dróg: krajowych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych determinuje niekorzystne zjawisko zanieczyszczania przydrożnych stref lasów. Gazy wydechowe silników samochodowych zawierają liczne składniki toksyczne dla flory, fauny i ludzi (tlenki i dwutlenki siarki i azotu, dwutlenek ołowiu i węglowodory). Pomimo coraz powszechniejszego stosowania w samochodach katalizatorów spalin, substancje te wpływają ujemnie na środowisko leśne w bezpośrednim sąsiedztwie tras komunikacyjnych (ich wpływ obserwuje się w pasowych strefach buforowych o szerokości do 50 metrów). W pracach związanych z planem u.l. bieżącego okresu gospodarczego, zgodnie z ustaleniami - 310 - I KTG, ze względu na brak aktualnej metodyki, nie przeprowadzono prac związanych z ustaleniem stref uszkodzenia lasu na skutek emisji gazów i pyłów. Określenie poziomu defoliacji drzew przeprowadzano do 2007 roku włącznie na pięciu powierzchniach obserwacyjnych SPO I rzędu monitoringu biologicznego: SPO Nr 47 obręb Kąty oddział 36a SPO Nr 48 obręb Kąty oddział 154r SPO Nr 99G obręb Łopuchówko oddział 56h SPO Nr 49 obręb Biedrusko oddział 286f SPO Nr 8 obręb Dziewicza Góra oddział 60d. - 311 - 4.2. Zanieczyszczenie wód i gleb Decydujący wpływ na jakość wód powierzchniowych (ich klasę czystości) mają zanieczyszczenia pochodzące z następujących źródeł: — źródła przemysłowe (systemy kanalizacyjne zakładów przemysłowych); — źródła komunalne: miejskie systemy kanalizacyjne oraz miejsca odprowadzania ścieków z gospodarstw domowych; — spływy powierzchniowe zawierające związki biogenne z nawozów chemicznych i środków ochrony roślin (głównie azot i fosfor); — niekontrolowane zrzuty ścieków do jezior i rzek. Duże zastrzeżenia budzi stan czystości płynących wód powierzchniowych. Rzeka Warta wpływa na teren Nadleśnictwa Łopuchówko z wodami znacznie zanieczyszczonymi (wysokie stężenia azotu azotynowego, fosforanów, fosforu, miana Coli oraz chlorofilu a, niedobór tlenu rozpuszczonego). Na podstawie monitoringu wód Warty przeprowadzonego w 2008 roku, sanitarny jej wód na odcinku Bolechowo – Oborniki Wlkp. określono na poziomie IV klasy czystości tj. wody niezadowalającej jakości (w skali 5 stopniowej). Od listopada 1995 roku prowadzone są badania przyujściowych odcinków większych dopływów Warty, m.in. Goślinki (Trojanki). Planowaną klasą czystości jest w przypadku ww. cieku klasa II, tymczasem Goślinka prowadzi wody V klasy czystości (tj. wody złej jakości). Wpływają na to: wysoka zawartość azotu azotynowego, fosforu ogólnego oraz zawartość bakterii z grupy Coli (dane z punktu pomiarowego w Mściszewie). Stan wód Samicy Kierskiej – lewobrzeżnego dopływu Warty zdeterminowany jest znacznym depozytem zanieczyszczeń dopływających ze zlewni aglomeracji poznańskiej oraz gmin Rokietnica i Oborniki Wlkp. Odnotowano tu najniższą, V klasę czystości wód. Rzeka Główna prowadzi wody zaliczone również do najniższej – V klasy czystości (tj. wody - 312 - złej jakości). Stan czystości pozostałych cieków nie był poddawany stosownym pomiarom. Większość skanalizowanych terenów okolicznych gmin obsługują mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków. W oczyszczalni w Szlachęcinie ścieki oczyszczane są w reaktorze biologicznym. Przepustowość oczyszczalni 5600 m3/dobę wykorzystana jest w około 60%. Niewielki Bioblok Mini-15 obsługuje Przebudowo. W Chludowie działa mechanicznobiologiczna oczyszczalnia o dobowej przepustowości 250 m3/dobę. W wielu innych miejscowościach ścieki gromadzone są w często nieszczelnych szambach i odprowadzane do gruntu lub rowów melioracyjnych i kanalizacji deszczowej. W dolinie Warty sztucznie podwyższonej dla ochrony przed powodziami, na powierzchni 64 ha rozciągają się obiekty Centralnej Oczyszczalni Ścieków w Koziegłowach (2001). Oczyszczane są tu w 95 % ścieki aglomeracji poznańskiej. Przepustowość docelowa obiektu wynosi 260 tys. m3/dobę. Rocznie z terenu oczyszczalni trzeba usuwać około 70 tysięcy ton mechanicznie odseparowanych pozostałości, które trafiają następnie na składowisko odpadów. Oczyszczone ścieki spełniają normy określone przez pozwolenia wodno-prawne oraz obowiązujące w Polsce i Unii Europejskiej przepisy ochrony środowiska. Jest to najnowocześniejsza oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna w Polsce. Obsługiwana jest przez poznańską spółkę Aquanet. Czynne składowiska śmieci zlokalizowane są w następujących miejscowościach: Owińska, Białęgi, Borówko (powiat poznański), Studzieniec (powiat obornicki) i Turostówko (powiat gnieźnieński). - 313 - Na terenie powiatu poznańskiego działa Wysypisko Odpadów Komunalnych dla miasta Poznania w Morasku – Suchy Las, ul. Meteorytowa 1. Zajmuje ono powierzchnię 49 ha, w tym 21 ha przeznaczone zostało na kwatery (część powierzchni leży na gruntach Nadleśnictwa). Wokół obiektu wyznaczono strefę ochronną o szerokości 500 m. Działa tu unikatowa instalacja odbierająca tworzący się gaz – metan, który na miejscu jest spalany w celu wytwarzania energii elektrycznej. Rocznie trafia tu ponad 250 tys. ton odpadów. Docelowa pojemność – 2,4 mln m3 śmieci. Zakończenie okresu eksploatacji (wraz z rekultywacją) przewidziano na 2016 rok. Na wysypisku znajduje się pomysłowo wytyczona ścieżka – ma ona pięć przystanków i na każdym z nich prezentowane są sposoby gospodarowania odpadami, uzyskiwanie energii, biogazu i segregacji śmieci. Wysypisko odpadów komunalnych i hałdy śmieci znajduje się w oddziale 238a,b oraz 239f,g na łącznej powierzchni 37,88 ha. Do najbardziej narażonych na zanieczyszczenie należą pobocza (dotyczy to szczególnie odcinków leśnych) dróg krajowych nr 5 i 11 oraz dróg wojewódzkich nr 196, 197 i 190. Widoczne jest to po jesiennych wizytach amatorów grzybobrania i licznych grup turystycznych, którzy pozostawiają po sobie ślady swojej bytności – opakowania plastikowe, szklane butelki, puszki po napojach – pokaźne ilości śmieci. - 314 - Aktualnie potencjalne zagrożenia stanowią: — nieuregulowana gospodarka wodno-ściekowa na terenach wiejskich – stan szamb pozostawia tam wiele do życzenia; — możliwość skażenia terenu oraz wód wgłębnych i powierzchniowych w wyniku kolizji na szlakach drogowych i kolejowych — występowanie tzw. dzikich wysypisk śmieci i wylewisk; — wylewanie gnojowicy na grunty użytkowane rolniczo w sąsiedztwie cieków i zbiorników wodnych; — intensywne stosowanie wspomaganych chemicznie metod agrotechnicznych; — żywiołowy rozwój zabudowy rekreacyjnej i turystycznej (Kamińsko, Tuczno, Starczanowo – sąsiedztwo rezerwatu); — niezgodne z art. 27, pkt. 1 Prawa Wodnego grodzenie nieruchomości przyległych do wód publicznych do samej linii brzegowej. Zgodnie z przepisami Rozporządzenia Ministra Gospodarki z 9 kwietnia 2002 roku w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym albo o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (Dz.U. Nr 58, poz. 535), na terenie zasięgu działania Nadleśnictwa Łopuchówko znajduje się 13 zakładów wpisanych do rejestru zakładów o zwiększonym ryzyku (ZZR) wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. Ich wykaz przedstawia się następująco (w nawiasach podano rodzaj substancji niebezpiecznej): Zakłady Drobiarskie, Koziegłowy (amoniak), Metalplast Oborniki Wlkp. (kwas solny, poliol) Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska Oborniki Wlkp. (amoniak), Zakłady Drobiarskie BEFRAPOL Oborniki Wlkp. (amoniak), Zakłady Mięsne Oborniki Wlkp. (amoniak), - 315 Mleczarnia Poznań Naramowice (amoniak), Lisner sp. z o.o. Poznań (amoniak, kwas octowy, freon) Magazyn Paliw Płynnych Poznań (paliwa ropopochodne, oleje), Rozdzielnia Gazu Poznań-Północ (alkohol metylowy, gaz ziemny, THT) Chłodnia nr 1 Poznań (amoniak, olej napędowy), Stacje BP ul. Serbska, Rondo Obornickie (paliwa ropopochodne), zespół Elektrociepłowni Poznańskich Karolin (mazut, olej napędowy i turbinowy, kwas solny, wododortlenek sodu); zespół Elektrociepłowni Poznańskich Garbary (mazut, olej napędowy i turbinowy, kwas solny, wododortlenek sodu). Na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko można spotkać, zwłaszcza na obrzeżach lasów sąsiadujących z okolicznymi wsiami i pojedynczymi osadami, niewielkie tzw. dzikie wysypiska śmieci. Ich obecność wpływa na obniżenie walorów estetycznych i krajobrazowych środowiska przyrodniczego. Proceder nielegalnego wywożenia śmieci do lasu może stać się uciążliwym w przypadku braku ogólnodostępnych, właściwie zorganizowanych i urządzonych miejsc składowania nieczystości stałych. Ustawa o trzymaniu czystości i porządku w gminach z 13 września 1996 roku (Dz.U. z 2005 r. Nr 236, poz. 2008, Nr 180, poz. 1495 oraz z 2006 r. Nr 144, poz. 1042) jednoznacznie określa, że na gminach ciążą zadania o charakterze użyteczności publicznej z zakresu gospodarki komunalnej, a więc m.in. zapewnienie czystości i tworzenie warunków niezbędnych do jej utrzymania. Wspomagające w tym zakresie działania Nadleśnictwa powinny polegać na skutecznym (w miarę posiadanych środków i możliwości) zwalczaniu procederu zaśmiecania lasu poprzez wnioskowanie o ukaranie wykrytych sprawców na drodze sądowej. Cenną formą edukacji ekologicznej – szczególnie wśród młodzieży szkolnej, jest włączanie się leśników do przeprowadzanej corocznie (we wrześniu) akcji Sprzątanie Świata (Clean up the world). Akcja ta uświadamia młodzieży w sugestywny i szczególnie skuteczny sposób konieczność zachowania w czystości otaczającego nas środowiska. - 316 - Ciekawą inicjatywę podjęły Związek Międzygminny Puszcza Zielonka, Nadleśnictwo Łopuchówko i Leśny Zakład Doświadczalny – od wiosny 2003 roku odbywa się regularne sprzątanie terenów leśnych Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka przez skazanych przebywających w Zakładzie Karnym w Koziegłowach. Nadleśnictwo zajmuje się logistyką i organizacją tej pożytecznej akcji. Jedynym, skutecznym sposobem zmiany przedstawionych powyżej nagannych sposobów zachowania jest konieczność dokonania zmian w ludzkiej mentalności poprzez wzrost, ciągle jeszcze niskiego, poziomu edukacji ekologicznej społeczeństwa. Bez wyższej świadomości ludzi korzystających z lasów (szczególnie młodzieży), pomimo zapewnienia optymalnej ilości parkingów, miejsc postoju i biwakowania z odpowiednim wyposażeniem (ławki, stoły, zadaszenia, kosze na śmieci), wysiłki leśników skazane będą na niepowodzenie. 4.3. Zagrożenie pożarowe Poważnym, stałym zagrożeniem obszarów leśnych są pożary, zwłaszcza w okresie wczesnej wiosny oraz długotrwałych okresów suszy w sezonie letnim. Powodują one dotkliwe, nieraz nieodwracalne straty w ekosystemach leśnych. Stan zagrożenia pożarowego obszarów leśnych jest przede wszystkim wynikiem wzrastającej ich penetracji przez ludność i nieostrożnym obchodzeniem się z ogniem w lesie lub na gruntach sąsiadujących z lasami. W ubiegłym okresie gospodarczym (1998-2007) na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko odnotowano 102 pożary na łącznej powierzchni 110,47 ha. Przeciętna powierzchnia jednego pożaru wyniosła 1,08 ha. Według ustalonego (zgodnie z pkt. 1.2. Instrukcji ochrony przeciwpożarowej obszarów leśnych z 1996 roku) stopnia zagrożenia pożarowego lasu, obszar całego Nadleśnictwa Łopuchówko zakwalifikowany został do I kategorii zagrożenia pożarowego. Potencjalny i aktualny stan zagrożenia pożarowego obszarów leśnych został przedstawiony szczegółowo w Planie ochrony przeciwpożarowej dla Nadleśnictwa Łopuchówko zamieszczonym w elaboracie. - 317 - 4.4. Zagrożenia akustyczne i elektromagnetyczne Decydującym o klimacie akustycznym powiatu poznańskiego jest poziom hałasu panującego na szlakach drogowych i kolejowych. Hałasy powodowane są okresowo przez poruszające się samochody osobowe i ciężarowe oraz pociągi. Uzupełnieniem są hałasy przemysłowe generowane przez urządzenia technologiczne. Przez teren powiatu przebiega droga krajowa nr 11 Poznań – Piła (zachodnia granica nadleśnictwa) oraz droga krajowa nr 5 Poznań – Gniezno – Bydgoszcz (w części południowej). Główne znaczenie komunikacyjne posiada przebiegająca południkowo droga wojewódzka nr 196 Poznań – Murowana Goślina – Skoki – Wągrowiec. W 2005 roku Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska z Poznania wykonał pomiary hałasu komunikacyjnego na drodze krajowej nr 11 – w Suchym Lesie (skrzyżowanie z ulicą Młodzieżową) i Chludowie (skrzyżowanie z ulicą Golęczewską). Obowiązujące w Polsce przepisy określają dopuszczalną normę hałasu w ciągu dnia na poziomie 65 dB, w nocy – 55 dB (normy te dotyczą terenów zwartej zabudowy mieszkaniowej z koncentracją obiektów handlowych i usługowych). W Suchym Lesie poziom hałasu dziennego osiągnął wartość 68,8 dB, w nocy odnotowano hałas na poziomie 67,2 dB – zatem w obu przypadkach nastąpiło przekroczenie wartości progowych. W Chludowie osiągnięto wartości odpowiednio 72,5 dB i 69,1 dB. Przekroczenia wartości progowych są tu nieco wyższe. Nadmierna emisja hałasu jest wyraźnie odczuwalna w granicach obszaru zabudowanego, natomiast poza jego granicami jest ona nieznacznie niższa. Należy uznać, że obecną sytuację w tym zakresie można określić jako daleką od stanu pożądanego. Na najbardziej uciążliwych odcinkach dróg konieczny będzie montaż ekranów akustycznych oraz zakładanie pasów niskiej zieleni ochronnej. Linie kolejowe w zasięgu omawianego nadleśnictwa to linia o znaczeniu krajowym: Poznań – Piła – Kołobrzeg oraz Poznań – Gniezno – Inowrocław. Jednotorowa linia Poznań – Wągrowiec posiada ważne znaczenie dla ruchu turystycznego – panuje tu niewielki ruch - 318 - pasażerski (kursy autobusu szynowego). Transportu kolejowego pozbawiona jest jedynie gmina Kiszkowo – linia kolejowa przebiegająca przez jej teren jest nieczynna. Obecna sytuacja pozwala na przyjęcie stwierdzenia, że w bezpośrednim sąsiedztwie szlaków kolejowych nie występują uciążliwe przekroczenia hałasu komunikacyjnego. Lawinowy wzrost stosowanych urządzeń wytwarzających elektromagnetyczne promieniowanie niejonizujące ma ujemny wpływ na środowisko i zdrowie człowieka. W powszechnym użyciu są systemy radiowo-telewizyjne, radiofoniczne (także CB), systemy przekazu informacji, radiolokacyjne i radionawigacyjne, medyczne urządzenia diagnostyczne i terapeutyczne, kuchenki mikrofalowe, a także linie elektroenergetyczne i stacje elektroenergetyczne. Pola elektromagnetyczne wytwarzane przez tego typu urządzenia nakładając się na istniejące w przyrodzie pole naturalne zmieniają warunki bytowania człowieka. Coraz częściej zaczyna się mówić o zanieczyszczaniu środowiska naturalnego promieniowaniem elektromagnetycznym w podobnym aspekcie, jak o skażeniu chemicznym czy zagrożeniu środowiska ze strony hałasu. Głównymi źródłami pól elektromagnetycznych są: − linie elektroenergetyczne napowietrzne dla prądu przemiennego o napięciach znamionowych 110 kV, 220 kV i 400 kV, − stacje bazowe telefonii komórkowej, − Główne Punkty Zasilania należące do Polskich Sieci Elektroenergetycznych, − przekaźnikowe stacje radiowo-telewizyjne (Poznań - Piątkowo). Wokół źródeł pól elektromagnetycznych (linii i stacji elektroenergetycznych oraz obiektów radiokomunikacyjnych, radionawigacyjnych i radiolokacyjnych tworzy się w razie potrzeby obszary ograniczonego użytkowania. Aby ograniczyć uciążliwości promieniowania elektromagnetycznego koniecznym jest podejmowanie niezbędnych działań polegających na: - 319 - − analizie wpływu na środowisko nowych obiektów emitujących promieniowanie elektromagnetyczne (na etapie wydawania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu i pozwoleń na budowę) oraz − zobowiązywaniu inwestorów do pomiarów kontrolnych rzeczywistego rozkładu elektromagnetycznego promieniowania niejonizującego w otoczeniu stacji i uwzględniania kierunków radiolinii przy ewentualnym lokalizowaniu nowych obiektów związanych z przebywaniem ludzi. Dopuszczalne szerokości stref ochronnych w otoczeniu linii wysokiego i niskiego napięcia o natężeniu pola elektrycznego ponad 1 kV/m przedstawiono w tabeli: Maksymalna szerokość strefy ochronnej linii 400 kV 74 m Minimalna szerokość strefy ochronnej linii 400 kV 50 m Maksymalna szerokość strefy ochronnej linii 220 kV 46 m Minimalna szerokość strefy ochronnej linii 220 kV 30 m Maksymalna szerokość strefy ochronnej linii 110 kV 24 m Minimalna szerokość strefy ochronnej linii 110 kV 18 m 4.5. Bezpośrednie negatywne oddziaływanie człowieka – szkodnictwo leśne oraz niewłaściwie prowadzona gospodarka leśna Bezpośrednie, negatywne oddziaływanie człowieka przejawia się głównie szkodnictwem leśnym. Do tego rodzaju zagrożeń przede wszystkim zaliczyć należy: - 320 - nagminne nieprzestrzeganie zakazu wjazdu pojazdów na tereny leśne oraz nieprzestrzeganie zasad prawidłowego zachowania się w lesie; niewłaściwie zorganizowana i uprawiana turystyka w lesie i na terenach bezpośrednio do niego przyległych (w czasie której niszczone jest runo leśne); uszkadzanie kory drzew (głównie wiekowych drzew), wydeptywanie roślinności leśnej, płoszenie zwierząt, zaśmiecanie terenu, penetrowanie terenów objętych zakazem wstępu (głównie – ostoje ptaków objętych ochroną strefową, uprawy leśne do 4 m wysokości); masowy i plądrowniczy sposób zbierania grzybów (również na terenach kilkuletnich upraw leśnych) prowadzący do zanikania niektórych gatunków, niszczenie grzybów nieprzydatnych spożywczo, a także pozyskiwanie owoców runa leśnego za pomocą niedozwolonych narzędzi i sposobów (np. wyczesywanie jagód czernicy z krzewinek specjalnymi grzebieniami, rozgarnianie ścioły w poszukiwaniu młodych grzybów), a także zbiór grzybów i jagód na terenach rezerwatów przyrody oraz stref ochronnych wokół miejsc gniazdowania chronionych gatunków ptaków; wandalizm przejawiający się w dewastacji oraz kradzieży elementów leśnej infrastruktury turystycznej i siatki grodzeniowej; przenoszenie z lasu do przydomowych ogrodów i oczek wodnych prawnie chronionych gatunków roślin (naparstnice, pierwiosnki, grzybienie białe i in.); rabunkowe i nielegalne (wykonywane bez stosownego zezwolenia) pozyskiwanie chronionych gatunków mchów (modrzaczek, torfowce) i porostów do celów dekoracyjnych (florystyka, dekoracje wystaw sklepowych i in.); kradzieże choinek, nielegalne pozyskiwanie stroiszu – podkrzesywanie świerków i daglezji z gałęzi bocznych, a nawet ogławianie wierzchołków; nieuprawnione korzystanie z otwartego ognia na terenach leśnych; naganny proceder wiosennego wypalania łąk; nadmierne grodzenie upraw leśnych powodujące wzmożoną presję zwierzyny na pozostałe, niegrodzone uprawy; - 321 - kłusownictwo leśne (często z użyciem odpowiednio ułożonych psów) i wodne (także z użyciem energii elektrycznej, materiałów wybuchowych i broni pneumatycznej), wnykarstwo; stosowanie nielegalnych form polowań – polowania nocne, w sezonach ochronnych; kradzieże drewna (nielegalne pozyskanie, kradzieże drewna przygotowanego do wywozu) oraz sadzonek z nowozakładanych upraw leśnych. Potencjalnym zagrożeniem może być również prowadzenie gospodarki leśnej z pominięciem podstaw ekologicznych, bez uwzględnienia potrzeb hodowlanych i ochronnych ekosystemów leśnych (schematyzm, zaniedbania pielęgnacyjne oraz nadmierne użytkowanie lasu). Zagrożenie może stanowić również nieracjonalna gospodarka łowiecka w przypadku niewłaściwego jej planowania i realizacji (nierzetelnie sporządzane plany odstrzału zwierzyny – zarówno pod względem liczebności jak również struktury płciowej i wiekowej). 5. Obszary potencjalnych konfliktów społecznych Pierwszym obszarem potencjalnych konfliktów społecznych jest teren poligonu Biedrusko. Pomimo, że obszar ten chroniony jest w postaci zaliczenia go do obszarów europejskiej sieci NATURA 2000, na którym obowiązuje nakaz zachowania w nienaruszonym stanie panujących tam walorów przyrodniczych, jest on narażony na niekontrolowany ruch modnych w ostatnim okresie quadów. W dalszej perspektywie czasowej mogą wystąpić tam nieodwracalne zmiany – szczególnie w unikalnej florze tego obszaru. Plan ochrony obszaru Biedrusko (PLH 300001) powinien zawierać propozycje przeciwdziałające obecnemu stanowi rzeczy. - 322 - Drugi obszar omawianych konfliktów występuje w miejscach żywiołowego rozwoju budownictwa rekreacyjnego: Kicin, Czerwonak, Dębogóra, Kliny, Miękowo, Annowo, Bolechówko, Trzaskowo, Karczewko, Łopuchowo, Uchorowo. Dochodzi tu często do naruszania granicy polno leśnej na niekorzyść lasów; następuje zacieranie granic różnych form własności. - 323 - D. P LAN DZIAŁAŃ OBJĘTYCH PROGRAMEM OCHRONY PRZYRODY Uwzględniając cele i zadania ochrony przyrody oraz koncepcję ekorozwoju, ochrona przyrody w Nadleśnictwie Łopuchówko powinna polegać na: — działalności obejmującej zlecone prace konserwatorskie wykonywane przez specjalistyczne służby ochrony przyrody; — dbałości o pozaprodukcyjne funkcje lasów; — prowadzeniu racjonalnej gospodarki leśnej zgodnej z zasadami zawartymi w planie u.l., która realizuje potrzeby społeczeństwa poprzez: - zapewnienie trwałości lasów i ciągłości dostarczania surowców leśnych, - zwiększanie lesistości kraju, - zachowanie naturalnego bogactwa rodzimej przyrody, - łączenie problemów leśnictwa z kształtowaniem środowiska przyrodniczego, - kształtowanie prawidłowej świadomości społecznej o charakterze pracy leśnika, - upowszechnianie wiedzy na temat roli lasów i gospodarki leśnej w regionie, -wpływanie na ograniczanie negatywnego wpływu na lasy źródeł zagrożenia znajdujących się poza obszarami leśnymi, - kształtowanie i ochronę środowiska przyrodniczego. 1. Kształtowanie granicy polno-leśnej Położenie istniejących kompleksów leśnych ma duże znaczenie dla ustalonego już przebiegu granicy polno-leśnej. Wielkość i kształt kompleksów decydują o możliwości prowadzenia racjonalnej gospodarki leśnej. Z tego względu dąży się do zwiększenia powierzchni małych kompleksów leśnych oraz wyrównywania granicy polno-leśnej. - 324 - Zgodnie z założeniami Krajowego Programu Zwiększania Lesistości Kraju (1995) do planowanych zadań zaliczono m.in. opracowanie i zatwierdzenie krajowego studium przestrzennego kształtowania przestrzeni leśnej przez zalesienia oraz opracowanie analogicznych studiów regionalnych (ustalenie i opracowanie granicy polno-leśnej). Opracowania przebiegu granicy polno-leśnej wykonywane były dotychczas zgodnie z wytycznymi MRLiGŻ z 1989 roku. Wielkość wyznaczonego kompleksu leśnego nie powinna być mniejsza niż 5 ha, w uzasadnionych przypadkach nie mniejsza niż 2 ha. Po 2004 roku plany zagospodarowania przestrzennego gmin utraciły swoją ważność, a nowe opracowania nie zostały jeszcze ukończone i zatwierdzone. Przy zmniejszającej się w ostatnich latach opłacalności gospodarki rolnej i przewidywanym wzroście znaczenia turystyki i rekreacji oraz gospodarki leśnej w planach przestrzennego rozwoju gmin, należy liczyć się z koniecznością weryfikacji granicy polno-leśnej na rzecz powiększania areału lasów. Z drugiej strony, uwidacznia się wyraźna tendencja spadkowa powierzchni gruntów przejmowanych przez Nadleśnictwo do zalesienia. 2. Kształtowanie strefy ekotonowej i zadrzewieniowej Ekoton to pas przejściowy pomiędzy dwoma naturalnymi biocenozami; odznacza się on większym bogactwem flory i fauny niż sąsiadujące ze sobą ekosystemy. W lasach Nadleśnictwa Łopuchówko pozostawia się w trakcie cięć rębnych pasy drzewostanu o szerokości równej dwóch wysokości otaczającego drzewostanu wzdłuż granic cieków wodnych, bagien, torfowisk, użytków rolnych, dróg publicznych, linii kolejowych (uwzględnione w wykazie cięć użytków rębnych na lata 2008-2017). Ponadto należy dążyć do tego, by zewnętrzne obrzeża lasu oraz lasy wzdłuż gruntów nieleśnych wewnątrz kompleksu leśnego w pasie o szerokości 10-30 metrów były maksymalnie wypełnione przez roślinność zielną, krzewy i drzewa w układzie pionowym i poziomym. Ma to na celu wytworzenie ściany lasu ograniczającej wnikanie i penetrację wielu czynników - 325 - do wnętrza lasu. W trakcie wykonywania cięć pielęgnacyjnych na obrzeżach lasu stosować należy silniejsze zabiegi umożliwiające wnikanie światła do wnętrza lasu i powstawanie ścian ochronnych drzewostanów – w tym także popieranie drzew silnie ukorzenionych, ugałęzionych, a także krzewów. Przy sztucznym zakładaniu tej strefy należy stosować luźniejszą więźbę sadzenia, wprowadzać możliwie dużą ilość gatunków, w tym gatunki rodzime o dużych walorach estetycznych. Szczegółowe omówienie tematyki leśnych stref ekotonowych zawarte zostało w opracowaniu pn. Wytyczne dotyczące optymalizacji i składu gatunkowego pasów ochronnych (Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, Warszawa 1997). Główne kompleksy leśne omawianego nadleśnictwa mają już ukształtowaną od wielu lat strefę ekotonową. Wynika to zarówno z długiego okresu jej kształtowania, jak również z zasad gospodarowania zobowiązujących do pozostawiania w trakcie użytkowania rębnego pasów drzewostanu wzdłuż jezior, torfowisk, rzek, głównych dróg publicznych i szlaków kolejowych. Obecnie strefa ekotonowa powinna być przede wszystkim starannie kształtowana w nowo tworzonych kompleksach zalesień porolnych. Na terenie Nadleśnictwa Łopuchówko śródpolne zadrzewienia wzdłuż dróg i cieków wodnych występują w rzędowej, pasowej i grupowej formie zmieszania. Występują również zadrzewienia cmentarne, parkowe i przyzagrodowe. Zadrzewienia te należy chronić, a w uzasadnionych i koniecznych przypadkach ich usunięcia (złomy, drzewa zamierające i posusz jałowy) należy zastępować je nowymi nasadzeniami. Zezwolenia na wycinkę drzew nie związaną z inwestycjami i zmianą przeznaczenia terenu wydawać należy pod warunkiem wprowadzenia nowych nasadzeń. Wprowadzać można tu nie tylko zadrzewienia, ale również, w miarę istniejących możliwości – krzewy nawiązując ich składem do inicjalnych zbiorowisk zaroślowych (tarnina, róże i głogi na siedliskach świeżych w krajobrazie rolniczym, leszczyna i trzmielina w sąsiedztwie żyznych siedlisk lasowych oraz dereń świdwa i trzmielina na siedliskach wilgotnych). Należy również rozpatrzyć możliwość wprowadzania nowych zadrzewień wzdłuż dróg leśnych prowadzących do leśniczówek i osad leśnych unikając introdukcji gatunków obcych rodzimej florze (Robinia pseudoacacia, kultywary z rodzaju Populus). Inne, atrakcyjne egzoty wprowadzać na niewielką skalę, wyłącznie w bezpośrednim - 326 - sąsiedztwie osad i osiedli. Koncepcja wprowadzania zadrzewień śródpolnych wychodzi naprzeciw postanowieniom międzynarodowej konwencji o trwałym i zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich i ochronie zasobów przyrody (Rekomendacja Nr 94/6 Rady Europy). 3. Kształtowanie stosunków wodnych Ekosystemy o charakterze naturalnym, do których należą ekosystemy wodne oraz bagienne, o ile tylko ich siedliska nie ulegną przekształceniu, powinny pozostać w warunkach braku ingerencji człowieka. Ochrona bierna, polegająca na zabezpieczeniu przed zewnętrznymi wpływami oraz wstrzymaniu się od ingerencji, jest tu właściwą formą ochrony. Wszystkie cieki i zbiorniki wodne, a także ekosystemy o charakterze zdeterminowanym przez wodę (źródliska, torfowiska, olsy, lasy łęgowe, łąki zalewowe, szuwary) to obiekty pełniące ważną, często niedocenianą rolę ekologiczną i przyrodniczą. Warunkami skutecznej ochrony wód i ekosystemów zdeterminowanych przez wodę jest realizacja ochrony zasobów wodnych – obecność wody w krajobrazie jest niezbędnym warunkiem funkcjonowania ekosystemów źródlisk, cieków i zbiorników wodnych. Osuszenie oznacza ich nieuchronną degradację. Do metod ochrony zasobów wodnych zalicza się następujące działania: — zachowanie wszystkich istniejących, antropogenicznych struktur zatrzymujących wodę, tj. zastawek, podpiętrzeń, młynówek, zbiorników małej retencji; — pilna realizacja działań zabezpieczających właściwe stosunki wodne mokradeł (budowa drobnych piętrzeń stabilizujących odpływ wody z cennych przyrodniczo torfowisk); — czynna ochrona szczególnie cennych przyrodniczo łąk śródleśnych poprzez ich koszenie połączone z usuwaniem skoszonej biomasy; — zachowanie i podwyższanie udziału lasów w krajobrazie, - 327 - — ochronę czystości wód – przedsięwzięcia te wchodzą bardziej w zakres ochrony środowiska, niż ochrony przyrody; muszą one być podejmowane w całej zlewni i wymagają współpracy wszystkich zainteresowanych jednostek administracji państwowej i samorządowej. Oprócz antropogenicznych źródeł zanieczyszczeń na czystość wód wpływa charakter całej zlewni. Korzystne są zlewnie o dużej lesistości, dużym udziale użytków zielonych, małej erozji powierzchniowej na polach i braku źródeł zanieczyszczeń. Na czystość wód cieków i zbiorników wodnych wpływa również w sposób istotny struktura krajobrazu bezpośrednio otaczającego te akweny. Pasy użytków zielonych otaczające brzegi, a jeszcze lepiej pasy zakrzewień i zadrzewień, pełnią rolę barier biogeochemicznych, ograniczających bezpośredni spływ zanieczyszczeń. Identyczną rolę ochronną pełni roślinność litoralu jeziornego oraz roślinność nadbrzeżnych ziołorośli nad rzekami. W przypadku cieków oraz jezior w krajobrazie leśnym dopływ biogenów ze zlewni ograniczany jest przez las; mógłby jednak być znacznie zwiększony w przypadku wykonania zrębów sięgających linii brzegowej. Zarówno bezpośrednie otoczenie rzek i jezior, jak również stoki dolin rzecznych powinny bezwzględnie pozostać zalesione. Spełniają one wówczas jednocześnie dwie funkcje ochronne – funkcję lasu wodochronnego i glebochronnego. Niedopuszczalne jest w tej strefie przyjęcie i realizacja zrębowego sposobu gospodarowania, dopuszcza się natomiast stosowanie rębni częściowych. Drzewostany w sąsiedztwie wód spełniają, poza wspomnianymi wyżej funkcjami, również ważną rolę retencyjną, dlatego też należy bardzo wnikliwie rozpatrywać ewentualność wystąpienia ubocznych skutków działalności prowadzącej do zmiany stosunków wodnych (odwodnienia), eksploatacji torfu, wykonywania głębokich wykopów oraz stosowania chemicznych środków ochrony lasu. - 328 - 4. Zasady gospodarowania na Glebowych Powierzchniach Wzorcowych Dla ochrony i zachowania klasycznie ukształtowanych, typowych dla danego regionu gleb leśnych tworzy się glebowe powierzchnie wzorcowe (GPW). Służą one zachowaniu w naturalnym stanie typowych (wzorcowych) dla danego regionu elementów pokrywy glebowej, stanowiąc bazę dla badań gleboznawczych i ekologicznych. Na terenie GPW nie dopuszcza się stosowania zabiegów mogących powodować zakłócenie naturalnych procesów glebowych, zniekształcenie naturalnego układu poziomów gleby lub powodujących sztuczne zmiany właściwości fizykochemicznych i biologicznych gleb. W Nadleśnictwie Łopuchówko, na terenie obrębu Łopuchówko, wyznaczono glebową powierzchnię wzorcową (GPW) obejmującą 3 oddziały: 200a-d, g, 201a-g, 202a-g na łącznej powierzchni 70,52 ha. Lasy te zaliczone zostały w całości do lasów ochronnych i gospodarstwa specjalnego. Obecne działania gospodarcze powinny sprzyjać naturalnemu procesowi odtwarzania poziomów próchnicznych poprzez: ograniczanie zrębowego sposobu zagospodarowania do przypadków koniecznych, preferowanie naturalnego odnowienia drzewostanu, stosowanie możliwie jak najczęściej odnowienia poprzez siew zamiast sadzenia, rezygnację z wykonywania pełnej, głębokiej orki, rezygnację ze stosowania nawożenia mineralnego, unikanie wprowadzania neofitów (czeremchy amerykańskiej i dębu czerwonego). Działania gospodarcze na terenie GPW powinny mieć charakter ochraniający istniejące warunki glebowe, przy pełnej świadomości potencjalnego oddziaływania szkodliwych - 329 - czynników, które doprowadziły do konieczności tej ochrony. Stosowanie zrębów zupełnych na dużych powierzchniach, wyorywanie głębokich bruzd powoduje zniszczenie poziomu próchnicznego – stosuje się tu rębnie częściowe, najodpowiedniejsze dla danego siedliska, z preferencją maksymalnego wykorzystania odnowień naturalnych. W drzewostanach prowadzonych do wieku dojrzałości rębnej należy upowszechniać dolesienia. Dolesienia dokonywane w istniejących drzewostanach powinny być wykorzystywane do tworzenia następnej generacji drzew. Planując wykonywanie dolesień należy rozpatrzyć możliwość i celowość wykorzystania pojawiających się nalotów. Pozostawia je się wtedy, gdy rokują dobry rozwój i są złożone z pożądanych gatunków drzew. Wypełnianie luk powinno następować systematycznie, w miarę ich postępowania. W przeciwnym wypadku dokonuje się odnowień sztucznych przez siew lub sadzenie. 5. Formy ochrony – zalecenia ochronne 1. Obszary Nadleśnictwa Łopuchówko leżą w granicach parku krajobrazowego Puszcza Zielonka. Przy realizacji gospodarki leśnej należy stosować się do zasad gospodarowania przyjętych w uchwale o jego powołaniu. Szczegółowe omówienie obowiązujących zakazów zawiera Dziennik Ustaw Województwa Wielkopolskiego z 9 lutego 2004 r., Nr 14, poz. 415. 2. Na gruntach Nadleśnictwa Łopuchówko znajduje się 216 pomników przyrody ożywionej – drzewa i 2 pomniki przyrody nieożywionej – głazy narzutowe. Należy otaczać je nadal wszechstronną opieką oraz popularyzować fakt ich występowania. W przypadku zaakceptowania przez Nadleśnictwo propozycji uznania nowych pomników przyrody (w programie opisano i zaproponowano 26 drzew, należy wystąpić z wnioskami o ich uznanie do rad gmin na terenie których one występują (ewentualnie – do Wojewody Wielkopolskiego). Wnosi się również o ochronę innych, okazałych i wiekowych drzew lub ich zgrupowań jako potencjalnych pomników przyrody (zarówno na zarządzanych przez siebie terenach, jak również, w miarę możliwości i posiadanych kompetencji – na gruntach obcych). - 330 - 3. Zagadnienia małej retencji wodnej mają istotne znaczenie na terenie całego nadleśnictwa. Program małej retencji wodnej na terenie działania Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu zawiera plan działań z zakresu ochrony mokradeł oraz program budowy urządzeń małej retencji wód powierzchniowych m.in. dla obszaru Nadleśnictwa Łopuchówko. Zaprojektowano w nim budowę 27 obiektów małej retencji – 12 zastawek, 10 przepustów z zastawką, 4 jazy i 1 stopień (tom III, tabela/1). Zaplanowano także budowę 20 zbiorników na rowach i kanałach o łącznej powierzchni 125,60 ha. 4. W drzewostanach Nadleśnictwa Łopuchówko gniazdują prawnie chronione gatunki ptaków – bieliki, bociany czarne, kanie rude i kanie czarne (18 par). Należy nadal przestrzegać zakazów związanych z wprowadzoną ochroną strefową oraz okresowo ograniczać ruch turystyczny w bliskim sąsiedztwie stref ochronnych w czasie inkubacji jaj i karmienia piskląt. Należy także (zgodnie z art. 60 pkt 4 Ustawy o ochronie przyrody) oznaczyć granicę ochrony częściowej co najmniej dwiema tablicami z napisem: ostoja zwierząt i informacją: osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony. Na wycinkę drzew i krzewów strefach ochrony okresowej należy uzyskiwać każdorazowo zgodę Wojewody Wielkopolskiego. 5. Duże znaczenie dla skutecznej ochrony gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich ma ich dobra znajomość. Dlatego też, oprócz czynnej ochrony stanowisk ich występowania, wydaje się celowym przeprowadzenie fachowego przeszkolenia pracowników terenowych (leśniczowie i podleśniczowie) oraz kadry inżynieryjno-technicznej z zakresu praktycznej znajomości chronionych gatunków flory i fauny występujących na terenie nadleśnictwa. Wobec występującej, głównie wśród młodzieży szkolnej, nieznajomości praktycznego rozpoznawania niejadalnych i trujących gatunków grzybów, nadleśnictwo powinno przeprowadzić wspólnie z kadrą pedagogiczną okolicznych szkół, powtarzaną corocznie w pierwszych dniach września, akcję ich prawidłowego rozpoznawania. Tak realizowany, aktywny udział leśników w życiu społeczności lokalnych pozwoli być może na uniknięcie śmiertelnych pomyłek. Konieczne jest również zdecydowane potępianie nagannych zachowań części młodzieży (niszczenie mrowisk, kaleczenie kory drzew, wnykarstwo, bezmyślne tępienie węży, żab i nietoperzy, a także wypalanie łąk i ściernisk). - 331 - 6. Do systematycznego doskonalenia wiedzy przyrodniczej przyczynia się także uczestnictwo leśników w konferencjach i sesjach organizowanych przez ośrodki naukowe (Poznań, Toruń) oraz aktywna współpraca z pozarządowymi organizacjami przyrodniczymi (Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra, Liga Ochrony Przyrody, Klub Przyrodników, Komitet Ochrony Orłów). 7. Utrwaleniu elementów historycznego dziedzictwa kulturowego sprzyjać może realizowane stopniowo, w miarę posiadanych środków finansowych, porządkowanie zaniedbanych nieczynnych cmentarzy ewangelickich i parków położonych na gruntach administrowanych przez Nadleśnictwo. 8. Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Łopuchówko zawiera stan wiedzy ujęty w perspektywie czasowej do 2007 roku włącznie. Stan wiedzy w obecnym okresie gospodarczym powinien być na bieżąco aktualizowany i zapisywany w rozdziale Kronika. 6. Ochrona różnorodności biologicznej Ochrona różnorodności biologicznej w lasach jest obowiązkiem prawnym wynikającym z obowiązujących ustaw, zarządzeń i instrukcji. Do najważniejszych z nich należą znowelizowane w 2002 roku Zasady hodowli lasu. Precyzują one całokształt zasad postępowania mających na celu zachowanie różnorodności biologicznej. Jest ona zróżnicowana przestrzennie, co wynika z różnorodności mikrosiedlisk leśnych. Obok drzewostanów występują także enklawy zbiorowisk nieleśnych rozwijające się w śródleśnych oczkach, bagnach, torfowiskach, rynnach jeziornych i dolinach rzek. W celu ochrony różnorodności biologicznej w lasach Nadleśnictwa Łopuchówko można sformułować następujące zalecenia: — dla zachowania różnorodności genowej należy dążyć, by pozyskiwane nasiona drzew i krzewów leśnych pochodziły z możliwie największej liczby osobników oraz różnych miejsc nadleśnictwa, należy również aktywnie chronić populacje chronionych, rzadkich, cennych i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt; - 332 - — dla zachowania różnorodności gatunkowej należy w lasach zwracać uwagę zarówno na skład gatunkowy warstw drzewiastych jak i podszytów oraz runa. W tym celu należy dążyć do stosowania zalecanych, a także modyfikowanych lokalnie (stosowna decyzja KTG) składów odnowieniowych upraw oraz optymalnych gospodarczych typów drzewostanów; — w celu zachowania różnorodności ekosystemowej należy jak najszerzej wykorzystywać zmienność w ramach mikrosiedlisk wprowadzając na te niewielkie powierzchnie właściwe im gatunki. Bardzo ważnym elementem zachowania omawianej zmienności jest stopniowa poprawa stosunków wodnych na terenie Nadleśnictwa poprzez realizację Programu małej retencji; — dla zachowania różnorodności krajobrazowej należy unikać zalesiania śródleśnych łąk, bagien i nieużytków oraz preferować procesy naturalnej sukcesji. Realizując postanowienia programu restytucji jarząbu brekinia (Sorbus torminalis ) oraz cisa (Taxus baccata) – pismo RDLP w Poznaniu z 16 września 2002 roku, Nadleśnictwo Łopuchówko wysadziło następujące ilości sadzonek brekinii: 2002 rok – 850 sadzonek 2003 rok – 3670 sadzonek 2004 rok – 400 sadzonek W odniesieniu do cisa odnotowano jego restytucję w ilości 400 sztuk (2004 r.). Nadleśnictwo posiada aktualizowany corocznie (wraz z inwentaryzacją posuszu) wykaz ostoi ksylobiontów. Według stanu na 1.10.2007 r. w Nadleśnictwie Łopuchówko wyznaczono ostoje na łącznej powierzchni 2174,60 ha z masą 4246 m3 posuszu. W poszczególnych obrębach ostoje zajmują następujące powierzchnie: obręb Kąty – 1125,02 ha. obręb Łopuchówko 902,47 ha, obręb Biedrusko 646,10 ha oraz obręb Dziewicza Góra 194,01 ha. Nadleśnictwo prowadzi także rejestr drzew dziuplastych – wg stanu na 1.08.2007 r. zlokalizowano 1125 drzew dziuplastych reprezentujących 18 gatunków (2 iglaste, - 333 - 16 liściastych). 7. Promocja i edukacja ekologiczna Edukacja przyrodniczoleśna jest jednym z celów wielofunkcyjnej, zrównoważonej gospodarki leśnej. Należy liczyć się z tym, że w najbliższym czasie znaczenie edukacji leśnej będzie rosnąć wraz z rozwojem gospodarczym kraju oraz nasileniem presji społeczeństwa na lasy. Obszar terytorialnego zasięgu działania Nadleśnictwa Łopuchówko charakteryzuje się znacznymi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi, turystycznymi i dydaktycznymi. Jednocześnie, ze względu na rosnącą atrakcyjność turystyczną i rekreacyjną, lasy poddawane są okresowej, silnej antropopresji. Brak jest opracowania, które objęłoby całokształt uwarunkowań przyrodniczych i zagrożeń środowiska Nadleśnictwa. Niniejszy program ochrony przyrody w pewnym stopniu może zmienić dotychczasowy stan wiedzy. Korzystając z zawartych w niniejszym programie wiadomości można będzie m.in. rozbudować witrynę internetową Nadleśnictwa. Staraniem Nadleśnictwa i RDLP w Poznaniu wydano ilustrowany polsko-niemiecki folder Nadleśnictwo Łopuchówko prezentujący w syntetycznej formie walory lokalnego środowiska przyrodniczego. W 2006 roku wydano folder pn. Ścieżka przyrodniczo-leśna Dziewcza Góra – opisane w nim zostało 15 stanowisk zlokalizowanych na tej ścieżce. Publikacje te stanowią leśne wizytówki, zapoznające ucznia, turystę, myśliwego lub wędkarza z przyrodniczymi ciekawostkami omawianego obiektu. Turyści korzystający z możliwości letniego wypoczynku w leśnych ostępach mogą zapoznać się z bogatą ofertą miejsc wypoczynkowych przygotowanych przez Lasy Państwowe, w tym także przez Nadleśnictwo Łopuchówko. Zawarta ona została w Leśnym przewodniku turystycznym. Omówione wyżej pozycje powinny być rozpowszechniane w Wydziale Promocji i Informacji Starostw Powiatowych, urzędach gmin, punktach informacji turystycznych, podczas targów turystycznych (dotychczas mało wykorzystywana, nośna forma promocji) oraz podczas - 334 - organizowanych przy współudziale Nadleśnictwa imprez edukacyjno- ekologicznych (np. akcje Sprzątanie Świata, Dzień Ziemi, konkursy dla młodzieży szkolnej – Zabij śmiechem złe zwyczaje, I Ty posadź swoje drzewko, Wakacje z przyrodą, Sadzimy las, Święto drzewa). Dotarcie do szerszego niż dotychczas grona turystów zapewnić może zaopatrzenie wszystkich okolicznych gospodarstw agroturystycznych w omówione wyżej materiały informacyjne. Zaleca się również, by Nadleśnictwo Łopuchówko kontynuowało prowadzoną dotychczas aktywną współpracę z wojewódzkimi konserwatorami – przyrody i zabytków, władzami samorządowymi i RDLP w Poznaniu, a także lokalnymi oddziałami PTTK, Związku Harcerzy Rzeczypospolitej, PTOP Salamandra przy wytyczaniu nowych ścieżek rowerowych, organizacji imprez turystyczno-krajoznawczych oraz wydawaniu nowych publikacji krajoznawczo-przyrodniczych. Nadleśnictwo Łopuchówko w ramach prowadzonej edukacji leśnej urządziło ścieżkę przyrodniczo-leśną Dziewcza Góra, na którą składa się właściwa ścieżka, Leśna Klasa oraz polana rekreacyjna z wiatą, miejscem na ognisko i parkingiem leśnym w oddziale 93Ad. Dodatkową atrakcją jest udostępniona dla turystów w 2006 roku dostrzegalnia przeciwpożarowa z tarasem widokowym. Zgodnie z Zarządzeniem Nr 57 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z 9 maja 2003 roku w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych, szczegółowe omówienie tematyki związanej z prowadzoną edukacją (stan obecny, projekty edukacyjne, środki dydaktyczne, baza edukacyjna, dokonania i zamierzenia) zawarte zostały w Programie edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Łopuchówko na lata 2004-2010 zatwierdzonym przez Dyrektora RDLP w Poznaniu. W związku z koniecznością prowadzenia przez nadleśnictwo wielu uzgodnień, konsultacji i korespondencji związanych z szeroko pojętą problematyką ochrony przyrody, poniżej zamieszczono wykaz instytucji i organizacji zajmujących się tą tematyką na terenie województwa wielkopolskiego: — Wielkopolski Urząd Wojewódzki Wydział Ochrony Środowiska, al. Niepodległości - 335 - 16/18, 61-713 Poznań; — Wojewódzki Konserwator Przyrody w Poznaniu, adres jw.; — Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego, adres jw.; — Wojewódzka Rada Ochrony Przyrody, adres jw.; — Wojewódzki Konserwator Zabytków, ul. Gołębia 2, 61-834 Poznań; — Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Departament Planowania Przestrzennego i Ekologii, ul. Piekary 17, 61-823 Poznań — Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej, ul. Kościuszki 79, 61-715 Poznań; — Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra, ul. Szamarzewskiego 11/6, 60-514 Poznań; — Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze – Wielkopolska Komisja Ochrony Przyrody, ul. Kramarska 32, 61-765 Poznań; — Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, ul. Szczepanowskiego 15A, 60-541 Poznań; — Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu, ul. Czarna Rola 4, 61-625 Poznań; — Komitet Ochrony Orłów, ul. Niepodległości 53/55, 10-044 Olsztyn, skr. pocztowa 55, 10-001 Olsztyn 1; — Klub Przyrodników, ul. 1 Maja 22, 66-200 Świebodzin; — Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu, Wydział Ochrony Lasu, ul. Gajowa 10, 61-815 Poznań; — Przegląd Leśniczy, ul. Wojska Polskiego 71c, 60-959 Poznań. Organizacje wspomagające merytorycznie i finansowo działania z zakresu ochrony przyrody posiadają swoje przedstawicielstwa w stolicy – ważniejsze z nich to: - 336 - — Fundacja EkoFundusz, ul. Bracka 4, 00-502 Warszawa; — Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, ul. Konstruktorska 3a, 02-673 Warszawa; — Program Małych Dotacji Światowego Funduszu na rzecz Środowiska GEF, ul. Aleje Niepodległości 186, 00-608 Warszawa; — Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią, ul. Żurawia 32/34, 00-515 Warszawa. - 337 - E. Wytyczne do organizacji gospodarstwa leśnego oraz wykonywania prac leśnych Jednym z wielu działań dotyczących ekologizacji gospodarki leśnej jest program Polska Polityka Zrównoważonej Gospodarki Leśnej. Ujmuje on zamierzenia w zakresie zrównoważonej gospodarki leśnej oraz zobowiązania międzynarodowe Polski, zwłaszcza dotyczące zasad ochrony lasu oraz służy realizacji koncepcji trwałego rozwoju lasów. Jego podstawowe założenia programowe polegają na: a) zachowaniu całej naturalnej zmienności przyrody leśnej i funkcjonowaniu ekosystemów leśnych w stanie zbliżonym do naturalnego z uwzględnieniem kierunków ewolucji w przyrodzie; b) odtworzeniu zbiorowisk zdegradowanych i zniekształconych metodami hodowli i ochrony lasu przy wykorzystaniu w miarę możliwości sukcesji naturalnej; c) utrzymaniu i wzmocnieniu pozaprodukcyjnych funkcji lasów; d) ochronie i zachowaniu różnorodności biologicznej oraz bogactwa genetycznego zbiorowisk dziko żyjących roślin i zwierząt; e) utrzymaniu i wzmożeniu funkcji ochronnych w zagospodarowaniu lasów (zwłaszcza ochrony gleby i wód); f) utrzymaniu zdrowotności i witalności ekosystemów leśnych. Dla zmniejszenia rozmiaru szkód w środowisku przyrodniczym, w trakcie wykonywania prac leśnych należy stosować technologie przyjazne dla wszystkich składników ekosystemu leśnego. Można osiągnąć to poprzez: — stosowanie sortymentowej metody pozyskania drewna polegającej na wyróbce drewna przy pniu, ze zrywką surowca ciągnikami nasiębiernymi po odpowiednio zaplanowanych i wykonanych szlakach zrywkowych; — dostosowanie okresu pozyskania drewna do terminów najmniejszego - 338 - zagrożenia lasu od szkodników owadzich i patogenów grzybowych, wiatru, śniegu oraz możliwości wykorzystania przez zwierzynę kopytną cienkiej kory na drzewach leżących; — stosowanie środków technicznych chroniących pozostające na powierzchni drzewa przed uszkodzeniami powstającymi w trakcie zrywki; — unikanie i ograniczanie zniszczeń runa i ściółki leśnej m.in. poprzez wykonywanie zrywki zimą przy pokrywie śnieżnej lub przy użyciu odpowiednich urządzeń zabezpieczających; — zwracanie szczególnej uwagi na kontrolowane obalanie drzew w pobliżu stanowisk występowania gatunków chronionych, rzadkich i cennych podczas realizacji użytkowania przedrębnego; — wytyczanie i wykorzystywanie stałych szlaków zrywkowych; — pozostawianie w lesie jak największej biomasy (ostoje ksylobiontów – części stojących drzew martwych, złomów, wykrotów, gałęzi, igliwia i kory), o ile nie jest to sprzeczne z zasadami ochrony lasu; — porządkowanie powierzchni pozrębowych przy użyciu rozdrabniaczy mechanicznych; — stosowanie przy pracach leśnych (pozyskanie i wywóz drewna, hodowla i ochrona lasu, szkółkarstwo) maszyn i urządzeń napędzanych przez silniki spalinowe z katalizatorami; — stosowanie bioolei jako smarów silnikowych. Dla pełniejszego wykorzystania zdolności produkcyjnych siedlisk oraz w dążeniu do zwiększenia bogactwa składu gatunkowego i urozmaicenia struktury drzewostanów zaleca się stosować jednostki: - 339 - — regulacji użytkowania rębnego (gospodarstwa: specjalne, lasów ochronnych, zrębowe, przerębowo-zrębowe, przerębowe i przebudowy); — długookresowego planowania hodowlanego (obręby siedliskowe) wyróżniane w oparciu o podobne: warunki siedliskowe, skład gatunkowy drzewostanów, dominujące funkcje, cel hodowlany wyrażony gospodarczym typem drzewostanu, docelowym składem drzewostanu oraz składem odnowieniowym, a także cel produkcji wyrażony głównym sortymentem; zagospodarowanych w podobny sposób i o zbliżonej kolei rębności. - 340 - F. Mapa programu ochrony przyrody Sporządzona zostanie mapa sytuacyjno-przeglądowa walorów przyrodniczo-kulturowych Nadleśnictwa Łopuchówko w skali 1 : 50 000, na której przedstawiono: • lasy zarządzane przez Nadleśnictwo Łopuchówko, • granice zasięgu obszarów chronionego krajobrazu, • granice zasięgu parku krajobrazowego, • granice zasięgu lasów ochronnych, • dominujące grupy funkcji lasu i kategorii ochronności, • zabytkowe parki, • rezerwaty przyrody, • pomniki przyrody, • użytki ekologiczne, • szlaki turystyczne i miejscowości wypoczynkowe, • cenne obiekty kultury materialnej, • obiekty kultu religijnego, • pomniki i miejsca pamięci narodowej, • osobliwości przyrodniczo – leśne. Program ochrony przyrody opracował taksator specjalista mgr inż. Andrzej Błaszczyk. Mapę sytuacyjno-przeglądową opracował mgr inż. Hubert Krysztofiak. Prace introligatorskie wykonał tech. Marek Kluczewski. - 341 - Program zredagowano w trzech egzemplarzach z przeznaczeniem dla Nadleśnictwa Łopuchówko, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu, Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych. Taksator specjalista ..................................... mgr inż. Andrzej Błaszczyk - 342 - G. L ITERATURA G. Amann: Rośliny runa – Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1997 P. Anders: Puszcza Zielonka – Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury, Poznań 2004 A. Antczak, M. Buszko-Briggs, M. Wronka: NATURA 2000 w lasach Polski – Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2003 D. Anderwald (red.): Ochrona drapieżnych zwierząt. Poszukiwanie kompromisów - Studia i materiały – Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, Rogów 2006 R. Andrzejewski, A. Weigle: Różnorodność biologiczna Polski – Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa 2003 S. Bac, M. Rojek: Meteorologia i klimatologia – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981 S. Białobok (red.): Buk zwyczajny (Fagus sylvatica) – Polska Akademia Nauk, Instytut Dendrologii Kórnik, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Poznań 1998 J. Bochiński, J. Zawadzki: Nowy podział terytorialny – Świat Książki, Warszawa 1999 S. Brożek, M. Zwydak: Atlas gleb leśnych Polski – Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2003 D. Czępińska-Kamińska i in.: Klasyfikacja gleb leśnych Polski – Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2000 J. B. Faliński: Kartografia geobotaniczna, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa-Wrocław 1990 Z. Głowaciński: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, PAN – Instytut Ochrony Przyrody, Kraków 2002 - 343 - Z. Głowaciński: Polska Czerwona Księga Zwierząt – Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2001 D. Gniazdowicz (red.): Ochrona przyrody w lasach, część II – ochrona szaty roślinnej – Wydawnictwo PTL, Poznań 2005 A. Grzywacz: Grzyby leśne – Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1988 M. Heath, M. Evans: Important Bird Areas in Europe – BirdLife Conservation Series No. 8, Cambridge 2000 J. Herbich (red.): Poradnik ochrony siedlisk i gatunków NATURA 2000 - poradnik metodyczny – Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004 J. Jańczak (red.): Atlas jezior Polski, tom I – Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Poznań 1996 R. Kapuściński: Program ochrony przyrody w nadleśnictwie – DGLP, Zeszyt 111 – Wydawnictwo Świat, Warszawa 1999 R. Kapuściński: Ochrona przyrody w lasach – Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2006 J. Kondracki, J. Ostrowski: Geografia Polski, mezoregiony fizyczno-geograficzne – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994 J. Kondracki: Geografia regionalna Polski – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000 K. Konieczny: Historia Ziemi – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986 A. Liro (red.): Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA – Fundacja IUCN Poland, Warszawa 1995 W. Łęcki: Wielkopolska - przewodnik – Sport i Turystyka, Warszawa 1996 - 344 - W. Łęcki: Wielkopolska - nasza kraina – Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2004 M Maciantowicz: NATURA 2000 w leśnictwie – Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008 M. Makomaska-Juchiewicz, S. Tworek: Ekologiczna sieć NATURA 2000 - problem czy szansa – Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2003 W. Matuszkiewicz: Przegląd systematyczny zbiorowisk roślinnych Polski – Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1967 W. Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982 M. Młynarski: Płazy i gady Polski - atlas – Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1966 C. Pacyniak: Najstarsze drzewa w Polsce - przewodnik – Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa 1992 J. Passini (red.): NATURA 2000 - europejska sieć ekologiczna – Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa 2002 P. Pawlaczyk, A. Jermaczek: NATURA 2000 - narzędzie ochrony przyrody – WWF Polska, Warszawa 2004 M. Preisler: Puszcza Zielonka i okolice – przewodnik turystyczny – Związek Międzygminny Puszcza Zielonka, Murowana Goślina 2006 Z. Pucek, J. Raczyński: Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983 J. Sokołowski: Ptaki Polski – Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1979 W. Szafer, K. Zarzycki: Szata roślinna Polski – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1977 - 345 - W. Szafer, S. Kulczyński, B. Pawłowski: Rośliny polskie - opisy i klucze do oznaczania gatunków roślin naczyniowych rosnących w Polsce – Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986 P. Śliwa, P. Wylegała, P. Kaczorowski: Awifauna lęgowa Puszczy Zielonki ze szczególnym uwzględnieniem Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka, Wielkopolskie Prace Ornitologiczne, zeszyt nr 9, Poznań 2000 T. Trampler, A. Kliczkowska: Regionalizacja przyrodniczo-leśna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych – Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1990 J Urbański: Najpiękniejsza buczyna Wielkopolski pod Boguniewem w powiecie obornickim – Wydawnictwo Okręgowej Komisji Ochrony Przyrody w Poznaniu, Poznań 1930 M. Walczak i in.: Obszary chronione w Polsce – Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2001 Węglarski K, Nowak U: Monitoring Dentaria enneaphyllos w rezerwacie Żywiec Dziewięciolistny koło Murowanej Gośliny oraz jego czynna ochrona ex situ – Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, seria B, tom 46, Poznań 1997 A. Winiecki: Ptaki parków krajobrazowych Wielkopolski, Poznań 2000 W. Wojewoda, M. Ławrynowicz: Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce – Instytut Botaniki PAN, Kraków 1992 D. Zawadzka: Ochrona przyrody w Lasach Państwowych – Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2002 D. Zawadzka, J. Lontkowski: Ptaki drapieżne – Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa 1996 - 346 - K. Zarzycki, R. Kaźmierczakowa: Polska Czerwona Księga Roślin – paprotniki i rośliny kwiatowe – Instytut Botaniki PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2001 K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich: Lista roślin zagrożonych w Polsce – Instytut Botaniki im. W. Szafera, Kraków 1998 R. Zielony: Ochrona przyrody w nadleśnictwie – Sylwan Nr 7, Warszawa 1998 W. Żukowski, B. Jackowiak: Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski – Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu Nr 3, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1995 W. Żukowski, Z. Celka: Rozmieszczenie wybranych gatunków roślin ginących w Wielkopolsce – Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu Nr 12, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2001 Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego – Polska Akademia Nauk, Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa 1994 Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie – Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Departament Leśnictwa, Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1996 Lasy w Polsce 2005 – Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2006 Leśne obszary funkcjonalne – Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa 1991 Leśny przewodnik turystyczny – Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych, Bedoń 2004 Ogólne zasady zagospodarowania lasów wchodzących w skład parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu – Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa 1986 Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Czerwonak, Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział Poznań, Poznań 2000 - 347 - Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Łopuchówko, Nadleśnictwo Łopuchówko 2001 Plan ochrony rezerwatu przyrody Meteoryt Morasko na okres 1. 1. 2006 r. do 31. 12. 2025 r., Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział Poznań, Poznań 2005 Plan ochrony rezerwatu przyrody Żywiec Dziewięciolistny na okres 1. 1. 2006 r. do 31. 12. 2025 r., Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział Poznań, Poznań 2005 Plan ochrony rezerwatu przyrody Buczyna na okres 1. 1. 2005 r. do 31. 12. 2024 r., Paweł Rutkowski, Poznań 2004 Plan urządzenia lasu Nadleśnictwa Łopuchówko na lata 1998 - 2007, Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział Poznań, Poznań 1997 Plan urządzenia lasu Nadleśnictwa Czerwonak na lata 1998 - 2007, Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział Poznań, Poznań 2000 Podział hydrograficzny Polski – Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 1980 Problematyka sieci obszarów chronionych NATURA 2000 – Postępy Techniki w Leśnictwie Nr 91, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Leśnictwa i Drzewnictwa, Warszawa 2005 Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2005 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań 2006 Rocznik Naukowy Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody Salamandra, zeszyt 1, zawierający rezultaty badań wykonanych na terenie rezerwatu przyrody Meteoryt Morasko, Poznań 1996 Standardowe formularze danych obszarów sieci NATURA 2000, Wielkopolski Zespół Realizacyjny, Poznań 2002 Wstępna, nadzwyczajna waloryzacja przyrodnicza lasów Nadleśnictwa Łopuchówko, 1995 Wytyczne dotyczące optymalizacji i składu gatunkowego pasów ochronnych – Katedra - 348 - Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, Warszawa 1997 - 349 - H. Z AŁĄCZNIKI Wzór nr 3 Lp. 1. 1. Nr rejestru krajowego Nazwa rezerwatu 2. 3. 663 Załącznik nr 1 Ogólna charakterystyka rezerwatów przyrody Położenie M.P. Nr poz. 4. Żywiec 32 Dziewięcio 1974 -listny 194 Typ i podtyp rezerwatu według dominującego: Powierzchnia według: [ha] Powierzchnia objęta ochroną: [ha] Ważniejsze Uwagi oddz. leśnictwo 5. 6. 93i, Bodu- droga szewo przedmiotu typu ochrony środowiska 7. 8. Florystycz Leśny ny (PFl) i borowy M.P. planu ochrony ścisłą częścio -wą zbiorowiska, zespoły roślinne grupy zwierząt 9. 10. 11. 12. 13. 14. 10,51 Grąd środkowoeuropejski w postaci degeneracyjnej Galio sylvaticiCarpinetum ze stanowiskiem żywca dziewięciolistnego Dentaria enneaphyllos (El) Roślin 10,51 zielnych i Lasów krzewinek nizinnych (rzk) (lni) 10,51 - 15. Aktualny plan ochrony rezerwatu; - uprawa ex situ żywca w Ogrodzie Botanicz -nym Lp. 1. Nr rejestru krajowego Nazwa rezerwatu 2. 3. Położenie M.P. Nr poz. 4. Typ i podtyp rezerwatu według dominującego: Powierzchnia według: [ha] Powierzchnia objęta ochroną: [ha] Ważniejsze Uwagi oddz. leśnictwo 5. 6. przedmiotu typu ochrony środowiska 7. 8. M.P. planu ochrony ścisłą częścio -wą zbiorowiska, zespoły roślinne grupy zwierząt 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Torfowisko przejściowe, TorfowisFlorystycz 140 2. 720 Gogulec 2001 2795 ny (PFl) 181h 181k 181l 181m długosz kowy królewski (ET) Osmunda Złotkowo Roślin zielnych i krzewinek (rzk) Torfowisk przejściowych (tp) 5,29 - - 5,29 regalis, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia - Brak aktualnego planu ochrony rezerwatu Lp. 1. Nr rejestru krajowego Nazwa rezerwatu 2. 3. Położenie M.P. Nr poz. 4. w Nadleś3. 419 nictwie Łopuchówko 81 1962 382 Powierzchnia według: [ha] Powierzchnia objęta ochroną: [ha] Ważniejsze Uwagi oddz. leśnictwo 5. 6. Las Mieszany Typ i podtyp rezerwatu według dominującego: 201h 201i linie drogi przedmiotu typu ochrony środowiska 7. 8. Fitoceno- Leśny tyczny (F) i borowy M.P. planu ochrony ścisłą częścio -wą zbiorowiska, zespoły roślinne grupy zwierząt 9. 10. 11. 12. 13. 14. Brak (L) Dąbrówka Zbioro- Lasów leśnych nizinnych (zl) (lni) Grąd aktu- środkowo- alnego planu europejski 10,83 wisk 15. - - 10,83 Galio - ochro- sylvatici- ny Carpinetum rezerwatu Lp. 1. Nr rejestru krajowego Nazwa rezerwatu 2. 3. Położenie M.P. Nr poz. 4. 4. 418 81 koło 1962 Dąbrówki 381 Kościelnej Powierzchnia według: [ha] Powierzchnia objęta ochroną: [ha] Ważniejsze Uwagi oddz. leśnictwo 5. 6. Klasztorne Modrzewie Typ i podtyp rezerwatu według dominującego: 199a 199b przedmiotu typu ochrony środowiska 7. 8. Fitoceno- Leśny tyczny (F) i borowy M.P. planu ochrony ścisłą częścio -wą zbiorowiska, zespoły roślinne 9. 10. 11. 12. 13. 6,20 wisk Lasów leśnych nizinnych (zl) (lni) 14. 15. Brak (L) Dąbrówka Zbioro- grupy zwierząt - - 6,20 Grąd aktu- środkowo- alnego europejski planu Galio ochro- sylvatici- ny Carpinetum rezerwatu Lp. 1. Nr rejestru krajowego Nazwa rezerwatu 2. 3. Położenie M.P. Nr poz. 4. 5. 190 Buczyna 1958 119 Powierzchnia według: [ha] Powierzchnia objęta ochroną: [ha] Ważniejsze Uwagi oddz. leśnictwo 5. 6. 124a 18 Typ i podtyp rezerwatu według dominującego: 124b linie, drogi, droga obca Buczyna przedmiotu typu ochrony środowiska 7. 8. M.P. planu ochrony ścisłą częścio -wą zbiorowiska, zespoły roślinne 9. 10. 11. 12. 13. Fitoceno- Leśny Żyzna tyczny (F) i borowy buczyna – (L) Melico Zbioro- 15,75 15,75 - 15,75 Fagetum wisk Lasów na granicy leśnych nizinnych naturalnego (zl) (lni) zasięgu grupy zwierząt 14. 15. Aktualny plan ochrony rezerwatu Lp. 1. Nr rejestru krajowego Nazwa rezerwatu 2. 3. Położenie M.P. Nr poz. 4. Typ i podtyp rezerwatu według dominującego: Powierzchnia według: [ha] Powierzchnia objęta ochroną: [ha] Ważniejsze Uwagi oddz. leśnictwo 5. 6. przedmiotu typu ochrony środowiska 7. 8. M.P. planu ochrony ścisłą częścio -wą zbiorowiska, zespoły roślinne 9. 10. 11. 12. 13. grupy zwierząt 14. 15. Brak aktu- 210l Śnieżycowy 6. 679 Jar 11 1975 64 211a 218o Ucho- 219f rowo 219g droga Grąd niski alnego Florystycz Leśny Galio planu ny (PFl) i borowy Carpinetum ochro- (El) ze ny stanowiskiem rezer- Roślin 9,27 - 9,27 - zielnych i Lasów śnieżycy watu, krzewinek nizinnych wiosennej bardzo (rzk) (lni) Leucoium silna vernum presja turystyczna Lp. 1. Nr rejestru krajowego Nazwa rezerwatu 2. 3. Położenie M.P. Nr poz. 4. Typ i podtyp rezerwatu według dominującego: Powierzchnia według: [ha] Powierzchnia objęta ochroną: [ha] Ważniejsze Uwagi oddz. leśnictwo 5. 6. przedmiotu typu ochrony środowiska 7. 8. M.P. planu ochrony ścisłą częścio -wą zbiorowiska, zespoły roślinne 9. 10. 11. 12. 13. grupy zwierząt 14. 15. Grąd środkowoeuropejski Krajobra243 d-h, Meteoryt 7. 689 Morasko Aktu- zów sylvatici- alny (PKr) i borowy Carpinetum, plan (El) z 7 kraterami ochrony 24 j-k, 1976 n-p, 108 247 zów Lasów b-m, natural- nizinnych drogi nych (lni) Morasko Galio Leśny Krajobra- (kn) 54,28 54,28 - 54,28 po upadku meteorytów, unikalny typ świetlista rezerwa dąbrowa tu Potentillo albaeQuercetum Wykaz istniejących pomników przyrody NADLEŚNICTWA ŁOPUCHÓWKO Wzór 5a Załącznik nr 2 Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz leśnictwo wiek rodzaj [lat] obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia Obręb Kąty 1. 2. 3. 1176 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 1177 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 1080 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. 127Ah Nr 63/2000 poz. 837 75c 71m Brzeźno Brzeźno Długa Goślina Dąb szypułkowy Quercus robur Buk zwyczajny Fagus sylvatica Lipa drobnolistna Tilia cordata 307 250 100 440 140 340 108 375 120 25 2 biotyczne, abiotyczne 30 2 biotyczne, abiotyczne 22 2 biotyczne, abiotyczne projektowane wykonane Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 4. 5. 6. 7. 8. 9. 1082 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 1175 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 1084 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 685 161 683 bd. bd. bd. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. bd. bd. bd. leśnictwo wiek rodzaj [lat] 36h Długa Goślina 101f Długa Goślina Lipa szerokolistna Tilia plathyphyllos Buk zwyczajny Fagus sylvatica 100 100 Olsza czarna 93b Buczyna 140o Długa Goślina 116g Długa Goślina 141d Długa Goślina Alnus glutinosa Buk zwyczajny Fagus sylvatica Buk zwyczajny Fagus sylvatica Dąb bezszypułkowy Quercus petraea 100 200 177 obwód pierśnica [cm] 267 85 355 115 248 79 430 137 528 168 250 405 129 Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia 23 2 biotyczne, abiotyczne 34 2 biotyczne, abiotyczne 22 2 biotyczne, abiotyczne 35 2 biotyczne, abiotyczne 33 2 biotyczne, abiotyczne 30 2 biotyczne, abiotyczne projektowane wykonane Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 10. 11. 12. 13. 14. 985 986 987 989 159/30 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 bd. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. bd. 36a 36a 36b 36a 153d leśnictwo wiek rodzaj [lat] Długa Goślina Długa Goślina Długa Goślina Długa Goślina Łoskoń Dąb bezszypułkowy 307 Quercus petraea Dąb bezszypułkowy 307 Quercus petraea Dąb bezszypułkowy 307 Quercus petraea Dąb bezszypułkowy Quercus robur pierśnica [cm] 377 120 360 115 390 125 Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia projektowane wykonane 29 3 biotyczne, abiotyczne KRZYSTEK 35 2 biotyczne, abiotyczne KRZYSZTOF 29 2 biotyczne, abiotyczne 30 3 biotyczne, abiotyczne 27 2 biotyczne, abiotyczne JAN dziupla na wysokości 8 m STACH 307 Quercus petraea Dąb szypułkowy obwód 170 360 115 440 140 spiralna zabitka po uderzeniu pioruna Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 15. 16. 17. 18. 19. 159/30 bd. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. bd. 988 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 992 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 990 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 981 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 153d 133a 136h 164j 164j leśnictwo wiek rodzaj [lat] Łoskoń Łoskoń Łoskoń Łoskoń Łoskoń Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Lipa szerokolistna Tilia plathyphyllos Daglezja zielona Pseudotsuga menziesii Buk zwyczajny Fagus sylvatica 170 170 187 157 157 obwód pierśnica [cm] 420 134 460 147 565 180 390 125 Uwagi wys. stan [m] zdrow. 25 2 biotyczne, abiotyczne 32 2 biotyczne, abiotyczne 24 2 biotyczne, abiotyczne 29 2 biotyczne, abiotyczne 2 biotyczne, abiotyczne 352 26 112 zagrożenia projektowane wykonane Dziupla na jednym konarze Forma purpurowa – Atropunice Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 20. 21. 22. 23. 24. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 697 Rozporządzenie Nr 9/1997 Woj. Wlkp. z 6 X 1997 bd 991 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 995 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 1083 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 998 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 95b 82d 241d 198a 193a leśnictwo wiek rodzaj [lat] Buczyna Brzeźno Dąb szypułkowy Quercus robur Jesion wyniosły Fraxinus excelsior Żywotnik zachodni Starczanowo Thuja occidentalis Uchorowo Dąb szypułkowy Quercus robur Uchorowo Dąb szypułkowy Quercus robur 187 155 110 180 220 obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. 405 26 2 biotyczne, abiotyczne 26 2 biotyczne, abiotyczne 22 1 biotyczne, abiotyczne 23 2 biotyczne, abiotyczne 33 2 biotyczne, abiotyczne 129 330 105 210 7 371 118 413 132 zagrożenia projektowane wykonane Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 25. 26. 27. 997 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 994 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 bd bd z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. bd 179h 164j 78Al leśnictwo wiek rodzaj [lat] Uchorowo Dąb szypułkowy Quercus robur Łoskoń Brzeźno Żywotnik zachodni Thuja occidentalis Dąb szypułkowy Quercus robur 187 157 300 obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. 384 1. 2. 365 594 bd. bd. bd. bd. 142b 53d Miączynek Łopuchowo Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur 180 300 wykonane Dziupla 2 biotyczne, abiotyczne Grupa 3 drzew 20 3 biotyczne, abiotyczne 20 2 biotyczne, abiotyczne 22 3 biotyczne, abiotyczne 122 19-24 801 255 390 124 409 130 wane biotyczne, abiotyczne obręb Łopuchówko Dąb szypułkowy projekto- 3 25 179-220 57-70 zagrożenia Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 3. 4. 5. 6. 7. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 983 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 984 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 993 Rozporządzenie Nr 1/1997 Woj. Wlkp. z 6 II 1997 Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 3/1997 poz. 15 1104 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 1086 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 43f 43f 48t leśnictwo wiek rodzaj [lat] Łopuchowo Łopuchowo Łopuchowo Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Lipa drobnolistna 310 310 125 Tilia cordata 59d 59d Łopuchowo Łopuchowo Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Dąb bezszypułkowy Quercus petraea 135 125 obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. 503 23 2 biotyczne, abiotyczne 23 2 biotyczne, abiotyczne 25 2 biotyczne, abiotyczne 24 3 biotyczne, abiotyczne 26 3 biotyczne, abiotyczne 160 503 160 314 100 251 80 300 96 zagrożenia projektowane wykonane Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 8. 9. 10. 11. 12. 1087 1088 1089 1090 1091 z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 59d leśnictwo wiek rodzaj [lat] Łopuchowo Dąb bezszypułkowy 125 Quercus petraea 59d Łopuchowo Dąb bezszypułkowy 125 Quercus petraea 59d Łopuchowo Dąb bezszypułkowy 125 Quercus petraea 59d Łopuchowo Dąb bezszypułkowy 125 Quercus petraea 59d Łopuchowo Dąb bezszypułkowy Quercus petraea 125 obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. 315 27 3 biotyczne, abiotyczne 27 2 biotyczne, abiotyczne 25 3 biotyczne, abiotyczne 26 3 biotyczne, abiotyczne 26 3 biotyczne, abiotyczne 100 355 113 310 99 330 105 310 99 zagrożenia projektowane wykonane Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 13. 14. 15. 16. 17. 1092 1093 1094 1095 1096 z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 59d leśnictwo wiek rodzaj [lat] Łopuchowo Dąb bezszypułkowy 125 Quercus petraea 59d Łopuchowo Dąb bezszypułkowy 125 Quercus petraea 59d Łopuchowo Dąb bezszypułkowy 125 Quercus petraea 59d Łopuchowo Dąb bezszypułkowy 125 Quercus petraea 59d Łopuchowo Dąb bezszypułkowy Quercus petraea 125 obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. 300 26 3 biotyczne, abiotyczne 26 3 biotyczne, abiotyczne 27 2 biotyczne, abiotyczne 27 3 biotyczne, abiotyczne 27 3 biotyczne, abiotyczne 96 312 99 320 102 340 108 310 99 zagrożenia projektowane wykonane Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 18. 19. 20. 21. 22. 1097 1085 bd. Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 bd. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. bd. 390 bd. bd. 1084 Rozporządzenie Nr 8/2000 Woj. Wlkp. z 12 IX 2000 r. Dziennik Urzędowy Woj. Wlkp. Nr 63/2000 poz. 837 59d leśnictwo wiek rodzaj [lat] Łopuchowo Dąb bezszypułkowy 125 Quercus petraea 132f 114j Sosna zwyczajna Boduszewo Pinus sylvestris Łopuchowo 152b Boduszewo 93c Boduszewo Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Dąb szypułkowy Quercus robur 167 130 207 Olcha czarna Alnus glutinosa 100 obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. 310 26 3 biotyczne, abiotyczne 28 2 biotyczne, abiotyczne 99 309 98 140 17 3 biotyczne, abiotyczne 26 3 biotyczne, abiotyczne 25 2 biotyczne, abiotyczne 45 421 134 267 85 zagrożenia projektowane wykonane Rosochata, nieformalny symbol Puszczy Zielonki Użytek ekologiczny Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 23. bd Uchwała Rady Miejskiej w Murowanej Goślinie Nr VIII/110/2003 z 8 września 2003 r. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. leśnictwo wiek rodzaj [lat] obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia 674/154 177l,n Boduszewo Aesculus hippocastanum 100 72a Annowo Lipa drobnolistna 180 Tilia cordata 2. 3. 765/94 672/152 wane wykonane Aleja 15 drzew Kasztanowiec biały 170-310 10-18 2-3 biotyczne, abiotyczne 26 2 biotyczne, abiotyczne 28 2 biotyczne, abiotyczne 28 2 biotyczne, abiotyczne 54-99 obręb Dziewicza Góra 1. projekto- 72b 72d Annowo Annowo Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur 270 270 430 137 460 146 465 148 4 drzewa usychające konary – szrotówek kasztanowiaczek Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 4. 669/149 72h leśnictwo wiek rodzaj [lat] Annowo Dąb szypułkowy Quercus robur 270 Dąb bezszyp. 5. 6 7 8 9 670/150 670/150 671/151 673/153 664/144 z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 71n 72h 72h 72h 71l Annowo Annowo Annowo Annowo Annowo Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur 270 270 270 270 270 obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. 510 projektowane wykonane 28 3 biotyczne, abiotyczne 29 3 biotyczne, abiotyczne Grupa 2 szt. - 3 biotyczne, abiotyczne Wywrót – posusz jałowy 26 3 biotyczne, abiotyczne 28 5 biotyczne, abiotyczne 26 2 biotyczne, abiotyczne 162 462 147 462 147 350 111 370 118 350 111 zagrożenia Posusz – drzewo martwe Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 10. 11. 12. 665/145 667/147 668/148 z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 71l 71l 71l leśnictwo wiek rodzaj [lat] Annowo Annowo Annowo Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur 270 270 270 obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. 350 zagrożenia 26 2 biotyczne, abiotyczne 28 3 biotyczne, abiotyczne 25 3 biotyczne, abiotyczne 27 2 biotyczne, abiotyczne 28 2 biotyczne, abiotyczne 28 2 biotyczne, abiotyczne 111 370 118 318 101 projektowane wykonane Klon jawor 13. 14 15. 666/146 764/94 760/94 71l 71l 71p Annowo Annowo Annowo Acer pseudoplatanus Klon zwyczajny Acer platanoides Dąb szypułkowy Quercus robur 160 160 270 270 86 255 81 435 138 Egz. trzypienny Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 16. 17. 18. 19. 20. 21 761/94 129 130 131 757/94 758/94 z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 71p 82g 82g 82g 82n 82n leśnictwo wiek rodzaj [lat] Annowo Annowo Annowo Annowo Annowo Annowo Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Buk zwyczajny Fagus sylvatica Buk zwyczajny Fagus sylvatica 270 160 130 115 182 182 obwód pierśnica [cm] Uwagi wys. stan [m] zdrow. 410 26 2 biotyczne, abiotyczne 27 3 biotyczne, abiotyczne 25 2 biotyczne, abiotyczne 24 2 biotyczne, abiotyczne 27 3 biotyczne, abiotyczne 26 4 biotyczne, abiotyczne 131 318 101 375 119 335 107 320 102 325 103 zagrożenia projektowane wykonane Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 22. 23. 24. 25. 26 759/94 763/94 766/94 121 756/94 z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 82n 82n 83f 84d 84g leśnictwo wiek rodzaj [lat] Annowo Annowo Annowo Annowo Annowo Buk zwyczajny Fagus sylvatica Buk zwyczajny Fagus sylvatica Dąb szypułkowy Quercus robur Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Dąb szypułkowy Quercus robur 182 182 190 189 140 obwód pierśnica [cm] 315 100 320 102 385 123 298 95 310 99 Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia 27 4 biotyczne, abiotyczne 25 3 biotyczne, abiotyczne 28 2 biotyczne, abiotyczne 22 2 biotyczne, abiotyczne 24 2 biotyczne, abiotyczne projektowane wykonane Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 27. 28. 29. 30. 31. 32 663/143 657/137 658/138 660/140 655/135 656/136 z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 90d 91b 91d 91b 91c 91c leśnictwo wiek rodzaj [lat] Annowo Annowo Annowo Annowo Annowo Annowo Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Dąb szypułkowy Quercus robur Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Sosna zwyczajna Pinus sylvestris 170 170 170 200 170 170 obwód pierśnica [cm] 260 83 220 70 218 69 415 132 212 66 208 66 Uwagi wys. stan [m] zdrow. 7 5 zagrożenia biotyczne, abiotyczne 22 biotyczne, abiotyczne 23 biotyczne, abiotyczne 22 2 biotyczne, abiotyczne 21 3 biotyczne, abiotyczne 21 5 biotyczne, abiotyczne projektowane wykonane Posusz jałowy – spalona w pożarze 1992 r. Posusz jałowy Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 33 34 35 653/133 654/134 1026/00 z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 91f 91f 30b leśnictwo wiek rodzaj [lat] Annowo Annowo Wronczyn Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Sosna zwyczajna Pinus sylvestris Sosna zwyczajna Pinus sylvestris 170 170 220 obwód pierśnica [cm] 217 69 220 70 308 98 Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia 23 2 biotyczne, abiotyczne 23 5 biotyczne, abiotyczne 30 3 biotyczne, abiotyczne 25 2 biotyczne, abiotyczne 27 2 biotyczne, abiotyczne obręb Biedrusko 1 2 184/65 311/85 156d 171c Marianowo Marianowo Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur 180 290 408 130 655 208 projektowane wykonane Posusz jałowy Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 3 217c 296/72 leśnictwo RozporządzeUrzędowy 1319/02 nie Woj. Wlkp. Woj. Wlkp. Nr XX/1319/02 Nr 1/2003 202a Marianowo Marianowo poz. 2 Dziennik 5 RozporządzeUrzędowy 1321/02 nie Woj. Wlkp. Woj. Wlkp. Nr XX/1319/02 Nr 1/2003 216a Marianowo poz. 2 Dziennik 6 RozporządzeUrzędowy 1322/02 nie Woj. Wlkp. Woj. Wlkp. Nr XX/1319/02 Nr 1/2003 216a Marianowo poz. 2 Dziennik 7 RozporządzeUrzędowy 1320/02 nie Woj. Wlkp. Woj. Wlkp. 231m Nr XX/1319/02 Nr 1/2003 Morasko 185/65 200h rodzaj Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur poz. 2 8 wiek [lat] Dziennik 4 z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. Złotkowo Dąb szypułkowy Quercus robur 210 240 220 220 180 160 obwód pierśnica [cm] 581 185 166-514 53-163 404 129 421 134 380-517 121-165 288 92 Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia 28 2 biotyczne, abiotyczne 10-29 2-3 biotyczne, abiotyczne 24 2 biotyczne, abiotyczne 24 2 biotyczne, abiotyczne 24 2 biotyczne, abiotyczne 22 2 biotyczne, abiotyczne projektowane wykonane Grupa 92 szt. – Dęby Marianowskie Grupa 5 szt. Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 9 10 11 12 13 14 186/65 187/65 188/65 189/65 190/65 bd z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 200h 200h 200h 201n 201r 191m leśnictwo wiek rodzaj [lat] Złotkowo Złotkowo Złotkowo Złotkowo Złotkowo Złotkowo Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur 160 240 240 240 230 160 obwód pierśnica [cm] 314 100 450 143 425 135 402 128 377 120 330 105 Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia 18 3 biotyczne, abiotyczne 21 3 biotyczne, abiotyczne 21 2 biotyczne, abiotyczne 20 2 biotyczne, abiotyczne 21 3 biotyczne, abiotyczne 24 2 biotyczne, abiotyczne projektowane wykonane Zabiegi uzgodnione Położenie Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Przyrody Wojew. poz. oddz. poddz 15 16 17 18 19 z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Dz. Urz. 291i 91k 59a 59a 27h leśnictwo wiek rodzaj [lat] Złotkowo Maniewo Maniewo Maniewo Gołaszyn Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur Dąb szypułkowy Quercus robur 220 190 180 180 180 obwód pierśnica [cm] 471 150 424 135 691 220 655 209 480 153 Uwagi wys. stan [m] zdrow. zagrożenia 22 2 biotyczne, abiotyczne 20 2 biotyczne, abiotyczne 22 2 biotyczne, abiotyczne 22 2 biotyczne, abiotyczne 25 2 biotyczne, abiotyczne projektowane wykonane Wykaz pomników przyrody nieożywionej Nadleśnictwa Łopuchówko Wzór 5a Zabiegi uzgodnione Nr Lp. rejestru wojew. Nr zarządzenia, data Dz. Urz. z Woj. Konserwatorem Opis obiektu Położenie Przyrody Wojew. Uwagi poz. oddział leśnictwo rodzaj obwód [cm] wysokość [m] zagrożenia projektowane wykonane obręb Biedrusko 1. 2. 924 925 Rozporządzenie Wojewody Poznańskiego z dnia 12 grudnia 1994 roku Rozporządzenie Wojewody Poznańskiego z dnia 12 grudnia 1994 roku bd. bd. 243d 231d Morasko Morasko Głaz narzutowy granit szary Głaz narzutowy granit czerwony 480 1000 1,40 1,80 abiotyczne abiotyczne - - - Teren rezerwatu Meteoryt Morasko - Zadrzewienie – pozostałość po parku i dworku Glinno - miejscu urodzenia Wojciecha Bogusławskiego; na głazie tablica pamiątkowa Wykaz użytków ekologicznych Załącznik nr 3 Położenie Lp. Numer rozporządzenia, data Dz. Urz. Woj., numer Oddział Gmina leśnictwo Pow. [ha] Opis obiektu, kategoria gruntu, walory przyrodnicze obręb Kąty Uroczysko Smolarki 1. Uchwała Nr XXXII/196/5 Rady Miejskiej Gminy Skoki z dnia 9 lutego 2005 roku 32b bd. 30Ax 31n Skoki Gołaszyn 5,35 E/Ł - 1,61 ha, E/Ł - 2,35 ha, ob. ekol. - 1,39 ha. . Torfowisko, miejsce bytowania ptactwa błotnego i wodnego, płazów, owadów; zadrzew. Ol 25 l. Zabiegi uzgodnione z WKP projektowane wykonane Uwagi Położenie Lp. Numer rozporządzenia, data Dz. Urz. Woj., numer Oddział Gmina leśnictwo Pow. [ha] Opis obiektu, kategoria gruntu, walory przyrodnicze obręb Kąty Bez nazwy 2. Uchwała Nr 401/XLIII/2002 Rady Miejskiej w Murowanej Goślinie z dnia 16 września 2002 roku 197n 199p bd. 199r 199w E/Ps - 1,40 ha, E/Ł - 1,68 ha ob. ekol. - 0,67 ha, E/Ł - 0,96 ha Murowana Goślina Uchorowo 4,71 Tereny zalewowe rzeki Warty, miejsce bytowania ptactwa błotnego i wodnego – kania ruda, kania czarna, żuraw; płazów i owadów. Stanowiska Osmoderma eremita - pachnąca dębowa; zadrzew. Tp 76-77 l. Zabiegi uzgodnione z WKP projektowane wykonane Uwagi Położenie Lp. Numer rozporządzenia, data Dz. Urz. Woj., numer Pow. Oddział Leśnictwo [ha] Opis obiektu, kategoria gruntu, walory przyrodnicze obręb Łopuchówko Bez nazwy 92g 93c 1. Uchwała 93d Nr 401/XLIII/2002 93f, Rady Miejskiej 93g w Murowanej bd. 93j Goślinie z dnia 94c 16 września 94d 2002 roku 94f 94g 115d 116a Boduszewo 21,09 E/Ps 1,97 ha, E/Ł 2,11 ha ob. ekol. 0,54 ha, E/N 1,42 ha ob. ekol. 0,59 ha, E/Ł 1,30 ha E/Ł 1,66 ha E/Ł 0,33 ha E/Ł 1,16 ha E/N 2,28 ha E/Ł 6,38 ha E/Ł 1,35 ha Bagna, podmokłe łąki i pastwiska oraz zabagniona halizna w polodowcowej rynnie Goślinianki, miejsce lęgowe ptaków wodnych, miejsce bytowania ptaków drapieżnych, obecność storczyków; zadrzew. Ol 15 – 100, Js, Tp 40, Jw 45, Brz, Gb 50, Db 65, Tp 67-77 l. Zabiegi uzgodnione z WKP projek towane wyko nane Uwagi Położenie Lp. Numer rozporządzenia, data Dz. Urz. Woj., numer Pow. Oddział Leśnictwo [ha] Opis obiektu, kategoria gruntu, walory przyrodnicze obręb Łopuchówko Bez nazwy 2. Uchwała Nr 401/XLIII/2002 Rady Miejskiej w Murowanej Goślinie z dnia 16 września 2002 roku E/Ł 5,50 ha E/Ł 4,38 ha 44f bd. 55f Łopuchowo 9,88 Nieużytkowane łąki – teren trzcinniczyska torfowiskowego. Miejsce występowania m.in. wawrzynka wilczełyko, storczyków; lęgowisko ptaków (m.in. cyranki), żerowisko bocianów i żurawi. Bez nazwy 3. Uchwała Nr 401/XLIII/2002 Rady Miejskiej w Murowanej Goślinie z dnia 16 września 2002 roku E/N 1,80 ha bd. 46b Łopuchowo 1,80 Miejsce bytowania bobrów europejskich oraz lęgowisko ptactwa wodnego. Sukcesja naturalna spowodowana obecnością bobrów. Zabiegi uzgodnione z WKP projek towane wyko nane Uwagi Wykaz chronionych, cennych i rzadkich gatunków roślin naczyniowych Załącznik nr 4 Wzór nr 10 Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Wawrzynek wilczełyko 1. Daphne mezereum Długosz królewski Lokalizacja Leśnictwo Buczyna Oddz. 93p Lctwo Łoskoń Oddz. 159i, Lctwo Annowo, oddz.72j, 84d Lctwo Dąbrówka oddz.124d Rezerwat Gogulec 2. Osmunda regalis oddz. 181h Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa Zagrożenia Opis obiektu, walory przyrodnicze Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody projekt. Kilka stanowisk w części środkowej; dynamika rozwojowa – zanikająca 72j – pow.0,10 ha 124d – pow. 0,30 ha Nielegalne pozyskiwanie, Nadmierne prześwietlenie drzewostanu, zakłócenie stosunków wodnych bardzo rzadkie stanowisko tego gatunku, cenne walory przyrodnicze Trzy stanowiska w części środkowej; dynamika rozwojowa – zanikająca Nielegalne pozyskiwanie, zakłócenie stosunków wodnych Bardzo rzadkie stanowisko tego gatunku, cenne walory przyrodnicze wykon. Uwagi Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Sasanka pospolita 3. Pulsatilla vulgaris Bluszcz pospolity 4. Hedera helix 5. Kosaciec syberyjski Iris sibirica Lokalizacja Leśnictwo Długa Goślina Oddz. 117f Lctwo Łoskoń Oddz. 159i, Lctwo Annowo, Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa Zagrożenia Leśnictwo Łoskoń oddz.. 134r Leśnictwo Uchorowo oddz.. 182c Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody projekt. Pięć stanowisk, dynamika rozwojowa – zanikająca Nielegalne pozyskiwanie Bardzo rzadkie stanowisko tego gatunku, cenne walory przyrodnicze Kilka-kilkanaście stanowisk, dynamika rozwojowa – zachowawcza Silne prześwietlenie drzewostanu, przesuszenie podłoża Umiarkowany walor przyrodniczy Kilkanaście stanowisk, dynamika rozwojowa – zachowawcza stanowisko 0,10 ha Nielegalne pozyskiwanie, obniżenie poziomu wód Umiarkowany walor przyrodniczy oddz.72j Leśnictwo Buczyna oddz.. 93p, 95m, 96c, L-ctwo Łopuchowo oddz. 55d Opis obiektu, walory przyrodnicze wykon. Uwagi Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Widłak goździsty 6. Lycopodium clavatum Lokalizacja Leśnictwo Łoskoń oddz.. 152c Marzanka wonna 7. Galium odoratum Barwinek pospolity 8. Vinca minor Leśnictwo Buczyna oddz.. 172h Leśnictwo Łoskoń oddz.. 120n Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa Zagrożenia Opis obiektu, walory przyrodnicze projekt. Jedno nieliczne stanowisko kilkanaście osobników dynamika rozwojowa – zanikająca Nielegalne pozyskiwanie pędów, silny dostęp światła Cenny walor przyrodniczy Liczne stanowiska, silna populacja, dynamika rozwojowa – zachowawcza Brak zagrożeń Umiarkowany walor przyrodniczy Nielegalne pozyskiwanie, silne prześwietlenie drzewostanu Umiarkowany walor przyrodniczy Stanowisko 0,05 ha, dynamika rozwojowa – zachowawcza Stanowisko 0,01 ha Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody wykon. Uwagi Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Śnieżyca wiosenna 9. Leucoium vernum Pajęcznica liliowata 10. Anthericum liliago Żywiec dziewięcio11. listny Dentaria enneaphyllos Lokalizacja Leśnictwo Uchorowo oddz. 210l, 211a, 218k, l,n,o, 219f,g Leśnictwo Łopuchowo oddz. 92c Leśnictwo Boduszewo oddz. 93i Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa Zagrożenia Rezerwat i sąsiedztwo bardzo silna populacja, dynamika rozwojowa progresywna Zakłócenie stosunków wodnych, nielegalny zbiór, nadmierny ruch turystyczny Unikalne stanowiska tego gatunku, wysokie walory przyrodnicze Grupowo w części środkowej, dynamika rozwojowa – zanikająca Nielegalne pozyskanie, nadmierne prześwietlenie drzewostanu Cenny walor przyrodniczy Płatowo w części północnej na pow. 0,15 ha dynamika rozwojowa – zachowawcza Nielegalne pozyskanie, nadmierne prześwietlenie drzewostanu Unikalne stanowiska tego gatunku, wysokie walory przyrodnicze Opis obiektu, walory przyrodnicze Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody projekt. wykon. Uwagi Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Grzybienie białe 12. Nymphaea alba Grążel żółty 13. Nuphar lutea Bobrek trójlistkowy 14. Menyanthes trifoliata Lokalizacja Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa Zagrożenia Opis obiektu, walory przyrodnicze projekt. Leśnictwo Boduszewo oddz. 133k, Liczne populacje, rezerwat dynamika rozwojowa Gogulec, jezioro – zachowawcza Worowskie, Leśne, rzeka Trojanka Nielegalne zrywanie kwiatów, przenoszenie roślin do ogrodowych oczek wodnych Cenny walor przyrodniczy Leśnictwo Liczne populacje, Boduszewo oddz. 133k, jez. dynamika rozwojowa – zachowawcza Leśne, rzeka Trojanka Nielegalne pozyskiwanie kwiatów Cenny walor przyrodniczy Zakłócenie stosunków wodnych, nielegalny zbiór Rzadkie stanowiska tego gatunku, umiarkowane walory przyrodnicze Dwa stanowiska Rezerwat Gogulec dynamika rozwojowa – zanikająca Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody wykon. Uwagi Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Lilia złotogłów 15. Lilium martagon Lokalizacja Leśnictwo Boduszewo oddz. 139a rezerwat Meteoryt Morasko Wężymord stepowy – 16. Scorzonera purpurea Rezerwat Meteoryt Morasko Kruszczyk szerokolistny 17. – Epipactis helleborine Rezerwat Meteoryt Morasko Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa Stanowisko 5 sztukdynamika rozwojowa – zanikająca Zagrożenia Nieliczne Nielegalny zbiór stanowisko tego kwiatów, gatunku, wysokie prześwietlenie walory drzewostanu przyrodnicze Brak zagrożeń Nieliczne stanowiska tego gatunku, umiarkowane walory przyrodnicze Nielegalny zbiór kwiatów, zakłócenie stosunków wodnych Nieliczne stanowiska tego gatunku, wysokie walory przyrodnicze – zanikająca Stanowisko 4 sztukidynamika rozwojowa – zanikająca Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody projekt. Stanowisko 3 sztukidynamika rozwojowa Opis obiektu, walory przyrodnicze wykon. Uwagi Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Lokalizacja Leśnictwo Annowo, Kilkanaście stanowisk oddz.83a, obręb Biedrusko dynamika rozwojowa – pełnikowy – zachowawcza rów – oddz. 92 94 Nielegalny zbiór kwiatów, zakłócenie stosunków wodnych Nieliczne stanowiska tego gatunku, wysokie walory przyrodnicze obręb Biedrusko Kilka stanowisk – pełnikowy dynamika rozwojowa rów – oddz. 92 – zachowawcza 94 Nielegalny zbiór kwiatów, zakłócenie stosunków wodnych Nieliczne stanowiska tego gatunku, wysokie walory przyrodnicze Pełnik europejski 19. Trollius europaeus Orchis militaris Kilkanaście stanowisk dynamika rozwojowa Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody projekt. Brak zagrożeń Leśnictwo Miączynek, oddz. 142b, 143b,c,g 20. Zagrożenia Opis obiektu, walory przyrodnicze Nieliczne stanowiska tego gatunku, umiarkowane walory przyrodnicze Centuria pospolita 18. Centaurium erythraea Storczyk kukawka Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa – zachowawcza wykon. Uwagi Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Goździk pyszny 21. Dianthus superbus Grążel drobny 22. Nuphar pumila Rosiczka okrągłolistna Lokalizacja obręb Biedrusko Kilka stanowisk – pełnikowy dynamika rozwojowa rów – oddz. 92 – zachowawcza 94 Drosera rotundifolia Zagrożenia Rezerwat oddz. 181k Opis obiektu, walory przyrodnicze Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody projekt. Nielegalny zbiór kwiatów Kilkanaście stanowisk Nielegalny zbiór kwiatów, Jezioro Brzeźno dynamika rozwojowa zanieczyszcze– zachowawcza nie wód Gogulec 23. Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa Zakłócenie Nieliczne stanowiska, stosunków dynamika rozwojowa wodnych, wadliwie – zachowawcza wykonana melioracja Nieliczne stanowiska tego gatunku, umiarkowane walory przyrodnicze Nieliczne stanowiska tego gatunku, wysokie walory przyrodnicze Cenny walor przyrodniczy wykon. Uwagi Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Lokalizacja Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa Zagrożenia Opis obiektu, walory przyrodnicze projekt. Nieliczne, Nielegalne rozproszone stanowiska, dynamika pozyskiwanie kwiatów rozwojowa – zanikająca Umiarkowany walor przyrodniczy Leśnictwo Łopuchowo, oddz. 48m Cis pospolity Lctwo Uchorowo 25. Taxus baccata oddz. 206k,p Starczanowo oddz. 215h, 214f Pięć stanowisk – 9 osobników, dynamika rozwojowa – zanikająca Prześwietlenie drzewostanów Cenny walor przyrodniczy Rezerwat Meteoryt Morasko, Żywiec Dziewięciolistny Nieliczna populacja, dynamika rozwojowa – zanikająca Brak zagrożeń Umiarkowany walor przyrodniczy Przylaszczka pospolita 24. Hepatica nobilis Kalina koralowa 26. Viburnum opulus Rezerwat Meteoryt Morasko, rezerwat Buczyna Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody wykon. Uwagi Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Pierwiosnek lekarski 27. Primula veris Wilżyna cienista 28. Ononis spinosa Konwalia majowa 29. Convallaria majalis Lokalizacja Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa Zagrożenia Opis obiektu, walory przyrodnicze Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody projekt. Rezerwat Meteoryt Morasko Nieliczna populacja, dynamika rozwojowa – zanikająca Nielegalne pozyskiwanie kwiatów Umiarkowany walor przyrodniczy Rezerwat Meteoryt Morasko Trzy osobniki, dynamika rozwojowa – zanikająca Brak zagrożeń Umiarkowany walor przyrodniczy Liczna na terenie siedlisk lasowych – grądy, kwaśne dąbrowy Rozległe i bogate stanowiska, dynamika Nielegalny rozwojowa – zbiór kwiatów zachowawcza Umiarkowany walor przyrodniczy wykon. Uwagi Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Porzeczka czarna 30. Ribes nigrum Przytulia wonna 31. Galium odoratum Jarząb brekinia 32. Sorbus torminalis Lokalizacja Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa Zagrożenia Opis obiektu, walory przyrodnicze projekt. Nielegalny zbiór Umiarkowany owoców, walor obniżenie przyrodniczy poziomu wód gruntowych Liczna na terenie siedlisk olsów i lasów łęgowych Masowe występowanie, dynamika rozwojowa – zachowawcza Liczna na terenie siedlisk lasowych – grądy, kwaśne dąbrowy Rozległe i bogate Umiarkowany stanowiska, dynamika Brak zagrożenia walor rozwojowa – przyrodniczy zachowawcza Leśnictwo Buczyna, oddz. 97a Jeden osobnik nieliczna populacja, dynamika rozwojowa – zanikająca Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody Brak zagrożenia Cenny walor przyrodniczy wykon. Uwagi Gatunek Lp. nazwa polska i łacińska Paprotka zwyczajna 33. Polypodium vulgare Lokalizacja Leśnictwo Łopuchowo, oddz. 43d Opis ogólny, sposób występowania, ilość osobników, dynamika rozwojowa Grupowo, dynamika rozwojowa – zachowawcza Zagrożenia Opis obiektu, walory przyrodnicze Zabiegi uzgodnione z Wojew. Konserwatorem Przyrody projekt. Nielegalne pozyskiwanie i przesadzanie roślin Umiarkowane walory przyrodnicze wykon. Uwagi Dokumentacja fotograficzna Fot. 1 Widok na siedzibę Nadleśnictwa Łopuchówko Fot. 2 Rezerwat przyrody Śnieżycowy Jar Fot. 3 Śnieżyca wiosenna – Leucoium vernum Fot. 4 Żywiec dziewięciolistny w rezerwacie Żywiec Dziewięciolistny Fot. 5 Rezerwat przyrody Meteoryt Morasko – jezioro kraterowe Fot. 6 Rezerwat przyrody Klasztorne Modrzewie Fot. 7 Modrzewie w Rezerwacie przyrody Klasztorne Modrzewie Fot. 8 Rezerwat przyrody Buczyna Fot. 9 Użytek ekologiczny Uroczysko Smolarki Fot. 10 Bobrek trójlistkowy w Rezerwacie Gogulec– gatunek chroniony Fot. 11 Pomnik przyrody Buk Zwyczajny Leśnictwo Długa Goślina Fot. 12 Pomnik przyrody Daglezja Zielona Leśnictwo Łoskoń Fot. 13 Wawrzynek Wilczełyko Leśnictwo Łoskoń Fot. 20 Chroniony gatunek widłak wroniec – Huperzia selago Fot. 21 Chroniony gatunek kopytnik pospolity – Asarum europaeum Fot. 22 Chroniony gatunek – marzanka wonna – Galium odoratum Fot. 14 Nowa forma ochrony przyrody - obszar Natura 2000 - Biedrusko Fot. 15- Stary cmentarz na terenie poligonu Biedrusko Fot. 16 Nowa wieża przeciwpożarowa na szczycie Dziewiczej Góry Fot. 17 Widok z wieży na Czerwonak Fot. 18 Dawna wieś Glinno – kamień pamięci Wojciecha Bogusławskiego Fot. 24 Wolnościowe stado żubrów – okolice wsi Piecnik Fot. 19 Widok na Kokoryczowe Wzgórza koło Radojewa Fot. 20 Leśnictwo Boduszewo parking leśny Fot. 21 Drewniany Kościół w Długiej Goślinie e
