Materiały pomocnicze

Materiały pomocnicze na XV Jaskiniowy Rajd PTSM Łazy 2013r.
W Jaskiniach Krasowych
Rodzaj skał, podłoża i sposób ich ułożenia zwykle decydująco wpływa na krajobraz.
W skałach osadowych erozja tworzy inny rodzaj rzeźby niż w skałach magmowych lub
metamorficznych. Szczególny rodzaj rzeźby obserwujemy w rejonie występowania skał
rozpuszczalnych w wodzie, na przykład wapieniach.
Właśnie wapienie występują na terenie Doliny Będkowskiej, do której przyjedziecie
na Rajd Jaskiniowy w Łazach.
Na terenie doliny występują dwa rodzaje wapieni: skaliste, z których zbudowane są ostańce
i płytowe, w których najczęściej wykształciły się jaskinie.
Wapienie czyli skały węglanowe są wyjątkowo podatne na działanie wody opadowej, która
zawiera CO2 pochodzący z atmosfery. Woda opadowa rozpuszcza węglan wapnia zawarty
w skale. Dzięki temu powstają na powierzchni ziemi i pod nią ciekawe formy zwane,
krasowymi.
Formy krasu podziemnego to np.
 jaskinie krasowe
 kominy
 korytarze podziemne
 stalaktyty – zwisają ze stropu jaskini czyli z „sufitu”
 stalagmity – rosną ku górze czyli „wystają z podłogi”
 stalagnaty – kolumny
 draperie i makarony – „pomarszczone ściany skalne w jaskiniach”
Formy krasu powierzchniowego to np.
 żłobki krasowe – podłużne formy wklęsłe, wyżłobione na odsłoniętych stokach
skalnych
 lejki krasowe, które łącząc się ze sobą tworzą polja – duże zagłębienia terenu,
powszechnie występują na Półwyspie Bałkańskim, (stad ich nazwa, bowiem polje w
języku serbskochorwackim oznacza pole)
 mogoty czyli ostańce krasowe
Czy wiesz, że:
 Stalaktyt zawiera wewnętrzny kanalik, którym wolno ścieka woda. Każda kropla
zwisa przez pewien czas na końcu stalaktytu. Rozpuszczone w niej związki
mineralne wytrącają się, tworząc kolejną warstewkę osadu. W ten sposób stalaktyt
wydłuża się mniej więcej o 1 mm na 100 lat.
Słyszałeś, że:
 Całkowita długość Jaskini Mamuciej, najdłuższego systemu jaskiń na świecie,
przekracza 530 km. Jaskinia ta znajduje się w stanie Kentucky w Stanach
Zjednoczonych.
 W Europie najdłuższa jest Jaskinia Optymistyczna na Ukrainie. Wydrążona jest w
gipsach – skałach łatwo rozpuszczalnych w wodzie i bardzo kruchych. Łączna
długość jaj korytarzy przekracza 200 km.
 Najbardziej znana w Polsce jaskinia Raj powstała w skałach wapiennych koło
Chęcin w Górach Świętokrzyskich
 W Polsce w Tatrach Zachodnich znajduje się najdłuższa i najgłębsza jaskinia –
Wielka Śnieżna. Jej korytarze maja długość około 20 km i schodzą na głębokość
800 m.
1
 Na Wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej najgłębsza jaskinia to Studnisko (75,5
m) Najciekawsze jaskinie znajdują się na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego,
który leży w sąsiedztwie Doliny Będkowskiej. Najbardziej znane jaskinie OPN to:
Jaskinia Łokietka, Jaskinia Ciemna, Jaskinia Koziarnia.
 W Dolinie Będkowskiej znajdują się min: Jaskinia Nietoperzowa, Łabajowa i
Dziewicza
Uwaga: *Najmłodsi uczestnicy rajdu (klasy I-III) zapamiętajcie:
1. Gdzie znajduje się Dolina Będkowska (jaka to kraina geograficzna i jaka
gmina)?
2. Jaki Park Narodowy leży w pobliżu Doliny Będkowskiej i jaki Park
Krajobrazowy obejmuję tę dolinę?
3. Jakie są znane w Dolinie Będkowskiej skałki, jaskinie, ptaki i zwierzęta?
4. Jak się nazywa najsłynniejsza jaskinia w rejonie Doliny Będkowskiej?
5. Jak się nazywa rzeczka płynąca przez Dolinę Będkowską?
6. Jakie skały występują w Dolinie Będkowskiej?
A dla starszych Rajdowiczów… przydadzą się informacje:
Południowa część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (Wyżyna Olkuska)
Jest to płyta wapieni górnojurajskich, które powstały w wyniku osadzania się materiału
organicznego w morzu. Świadczą o tym liczne skamieniałości występujące na terenie
Wyżyny (amonity i gąbki). Płyta tych wapieni łagodnie pochylona jest ku płd.-wsch.
Powierzchnia Wyżyny wznosi się przeciętnie 400 m n.p.m., jest lekko falista,
wyrównana grubą warstwą lessów i usłana ostańcami, wśród których Skałka w
Jerzmanowicach o wysokości 513 m n.p.m. jest najwyższym wzniesieniem Wyżyny
Krakowsko-Częstochowskiej. Ostańce te zbudowane są z wapieni skalistych, mają przeróżne
kształty, a ich wysokości dochodzą do kilkudziesięciu metrów wysokości.
W części płd. Wyżyna Olkuska jest poprzecinana dolinami potoków, przybierającymi
postać głębokich jarów, o stromych, skalistych zboczach, których powstanie uwarunkowały
znaczne różnice wysokości dochodzące do 200 m pomiędzy wierzchowinami, a doliną Wisły.
Są to Podkrakowskie Dolinki – Prądnika (OPN), Kluczwody, Bolechowicka, Kobylańska,
Będkowska, Racławki, Szklarki, Eliaszówki i dalsze ku zachodowi.
Wierzchowiny, zwłaszcza koło Jerzmanowic praktycznie pozbawione są rzek,
a nielicznie istniejące potoki mają charakter okresowych. Wypływają one z tzw. wywierzysk
(źródła krasowe).
Zjawiska krasowe rozwinęły się na powierzchni jako przeróżnych kształtów ostańce,
jak i w głębi jako leje, schrony, jaskinie i studnie. Najbardziej znane jaskinie w rejonie Doliny
Będkowskiej to:
 Jaskinia Nietoperzowa, znana ze znalezisk archeologicznych , datowanych na
36 tys. lat p.n.e.(wyodrębniono tu tzw. Kulturę Jerzmanowicką) oraz
z żyjących tu nietoperzy (Najbardziej znane gatunki nietoperzy w omawianym
rejonie to: Podkowiec Mały, Nocek Duży, Gacek Wielkouch i Mopek)
 Jaskinia Łabajowa
 Jaskinia Dziewicza
 Jaskinia ,,Nad Źródłem”
2
Dolina Będkowska
Jest czwartą, kolejna doliną licząc od Krakowa, która ma początek w płd. części
Wyżyny Olkuskiej. Dolina Będkowska należy do największych jurajskich dolinek
podkrakowskich. Jej całkowita długość wynosi ok. 8 km. Płynący doliną potok – Będkówka
uchodzi do rzeki Rudawy. Dno doliny w górnej części leży na wysokości ok. 380 m n.p.m.,
w dolnym biegu obniża się do 320 m n.p.m. Zbocza doliny charakteryzuje asymetria, stoki są
strome i wysokie, dochodzące do 100 m nad dno doliny.
Zbocza porozcinane są licznymi bocznymi wąwozami, które łączą się z doliną
charakterystycznymi bramami skalnymi, z których najpiękniejsza jest Będkowska Brama.
Wśród licznych grup skalnych wyróżnia się Sokolica, Wężowe Skały, Migdałowe Skały.
Dolina Będkowska znana jest z występowania licznych schronisk i jaskiń krasowych.
Najbardziej znane to Jaskinia Dziewicza, położona na zachodnim zboczu doliny. Na
wschodnim zboczu ponad źródłem Będkówki znajduje się Jaskinia nad Źródłem, której otwór
leży na ok.400 m n.p.m. W górnym odcinku doliny, u zbiegu trzech wąwozów znajduje się
Jaskinia Łabajowa, której otwór przysłonięty jest trójkątnym głazem. Na płn. skraju doliny
znajduje się najdłuższa w tym rejonie Jaskinia Nietoperzowa ( 306 m dł.), która znana jest
z licznych znalezisk archeologicznych. W środkowej części znajduje się jedno
z najwydajniejszych wywierzysk – źródło Będkówki. Progi potoku buduje holoceńska
martwica wapienna, z których największy to wodospad ,,Szum” (pomnik przyrody).
Zwierzęta Ojcowskiego Parku Narodowego i Dolinek Podkrakowskiech
Najbardziej charakterystycznymi ssakami parku są nietoperze, których w Ojcowie żyje
około 15 gatunków. Najpospolitsze to podkowiec mały i nocek duży, gacek brunatny,
mroczek późny i mopek.
Pozostałe popularne ssaki to: sarna, lis, dzik, kuna leśna, borsuk, tchórz i gronostaj.
Ciekawostką jest piżmak, który sprowadzony z Ameryki Północnej do Czech w 1905r. dla
celów hodowlanych w 1925r. przedostał się do Polski. Ponadto w 1985r. do parku
sprowadzono 3 pary bobrów z Suwałk, które na dobre zagościły w parku.
Ptaki w OPN reprezentowane są przez gatunki min.: jastrząb, myszołów, puszczyk, sowa
uszata, dzięcioł czarny, drozd, kos, zięba, wilga, rudzik, jemiołuszki, kwiczoł i czeczotka,
bocian czarny, pliszka górska, zimorodek, czapla siwa. Powszechnie występują płazy i gady
np. traszka zwyczajna, kumak nizinny, zaskroniec zwyczajny, żmije i gniewosze. W wodach
żyją pstrągi potokowe i tęczowe, a znane owady, których jest aż 5 tys. gatunków to
skoczogonki, pierwogonki i widłogonki.
,,Coś” z prehistorii
Najstarsze i należące do nielicznych w Polsce, ślady obecności człowieka na Wyżynie
Krakowsko-Częstochowskiej pochodzą ze schyłku zlodowacenia środkowopolskiego.
Znaleziska z Jaskini Ciemnej w Ojcowie w postaci kamiennego zgrzebła oraz kości zwierząt
wskazują, że jaskinia stanowiła obozowisko grupy łowców. Znaleziska późniejsze- z okresu
paleolitu środkowego (początki zlodowacenia bałtyckiego) odkryto w Jaskini Nietoperzowej,
Ciemnej i Koziarni (dol. Sąspówki). Są to znaleziska reprezentujące kulturę mikockoprądnicką (70-54 tys. lat p.n.e.) Dla tej kultury charakterystyczne są narzędzia o sercowatym
kształcie i krzemienne noże. Na uwagę zasługuje kultura jerzmanowicka (42-37 tys. lat
p.n.e.), wyodrębniona w oparciu o odkrycia w Jaskini Nietoperzowej. Jej wyróżniającą cechą
3
są krzemienne groty oszczepów o liściowatej formie. Licznie odkryte narzędzia z krzemieni
świadczą, o tym, że Jaskinia Nietoperzowa była schronieniem wędrownych myśliwych,
prawdopodobnie neandertalczyków.
Wybrane fragmenty Wyżyny Krakowskiej objęte są ochroną prawną. W1956r. powstał
Ojcowski Park Narodowy, a w roku 1981 powołano Zespół Jurajskich Parków
Krajobrazowych który obejmuje min Park Krajobrazowy ,,Dolinki Podkrakowskie”.
Uwaga: warto przypomnieć sobie sposoby wyznaczania kierunków świata, obliczania
temperatury, odległości rzeczywistej oraz zapoznać się z mapą turystyczną ,,Okolice
Krakowa” 1:50 000
4