Ks. prof. dr hab. Stanisław Dyk Lublin, dn. 18.05.2017

Ks. prof. dr hab. Stanisław Dyk
Lublin, dn. 18.05.2017
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie
Recenzja rozprawy doktorskiej
ks. mgr lic. Arkadiusza Cygańskiego pt. „Dialogiczny wymiar homilii po Soborze
Watykańskim II”, napisanej pod kierunkiem ks. dr hab. Henryka Sławińskiego, prof.
UPJPII, Kraków 2017
Na wstępie poniższej recenzji warto przypomnieć fakt - mocno wybrzmiał on zresztą
w analizowanej rozprawie - że współczesna homiletyka to nie dawna retorica sacra (teoria
świętej wymowy), lecz teologiczna refleksja nad tym, jak Kościół realizuje swoje
posłannictwo zbawcze poprzez przepowiadanie słowa Bożego. W tym celu dzisiejsza
homiletyka sięga się do Objawienia, Tradycji i Urzędu Nauczycielskiego Kościoła po to, aby
wypracować podstawy i zasady chrześcijańskiego przepowiadania. Ze względu na
interdyscyplinarny charakter homiletyki podkreśla się konieczność uprawiania jej w
kontekście innych nauk teologicznych oraz humanistycznych. Współcześnie chodzi głównie o
inklinację w kierunku analiz kulturowych, by wyławiać problemy nurtujące współczesnego
człowieka a także zrozumieć sposoby współczesnej komunikacji interpersonalnej. W takim
świetle problematyka recenzowanej rozprawy jawi się jako ważna i aktualna dla współczesnej
teorii i praxis przepowiadania homilijnego.
Dialogiczny wymiar homilii znajduje uzasadnienie zarówno biblijno-teologiczne,
pastoralno-społeczne jak też i psychologiczno-komunikacyjne. Dialog oddaje najgłębszy sens
życia chrześcijańskiego, które urzeczywistnia się nie przez koncentrację uwagi na sobie
samym, lecz przez otwarcie ku drugim, poprzez wyjście z siebie (exodus), przez „przejście”
(pascha) od siebie ku innym, poprzez oddanie i służbę. Najwyższym wzorem i paradygmatem
dialogu pozostaje życie Boga w Trójcy Jedynego objawione w sposób pełny w wydarzeniu
paschalnym Chrystusa. To właśnie paschalne prawo nadaje chrześcijańskiej egzystencji
dynamiczny
i
otwarty
charakter
chroniąc
ją
przed
zamknięciem
w
sobie
i
samowystarczalnością. Taka relacyjność chrześcijaństwa wybrzmiała bardzo mocno w
dokumentach Soboru Watykańskiego II, w których łatwo zauważyć zwrot antropologiczny
oraz personalistyczno-dynamiczne ujęcie Objawienia. Relacyjność, a w jej konsekwencji
dialogiczność stoi u podstaw liturgii, której integralną częścią jest homilia. Dobrze się zatem
stało, że pod okiem ks. profesora Henryka Sławińskiego powstała rozprawa doktorska
1
uzasadniająca fakt, że dialog jest paradygmatem homilii: jest jej głównym aspektem i
podstawową zasadą.
Tematyka rozprawy jawi się jako ważna również w świetle współczesnych tendencji
kulturowych, jak indywidualizm, egocentryzm czy wręcz swoisty jaizm, które skutkują
osłabieniem relacji nie tylko w szerzej rozumianych wspólnotach kościelnych, jak parafia czy
zgromadzenie liturgiczne, lecz w także w rodzinach będących najprawdziwszą ikoną Trójcy
Świętej a zarazem najbardziej naturalnym miejscem realizacji obrazu Bożego w człowieku.
Ważnym argumentem za powstaniem pracy jest także fakt, że w bibliografii
homiletycznej – pomimo kilku pozycji nawiązujących do tej problematyki – nie ma
opracowania, w którym podjęto by w sposób tak panoramiczny, organiczny i pogłębiony
problem dialogicznego wymiaru homilii.
1. Opis rozprawy
Celem dysertacji jest przedstawienie pogłębionej refleksji nad homilią „przez opisanie
jej jako dialogicznego aktu interpersonalnego w liturgii, a szerzej, w ramach dialogu
zbawczego prowadzonego przez Boga i Kościół” (s. 41). Ten główny cel pracy uzupełniony
jest celem drugorzędnym, jakim jest wypracowania kryteriów dialogiczności homilii. Dzięki
temu Autor mógł sformułować postulaty dla praktyki religijnej. W ten sposób autor
przechodzi od teorii do praktyki, zgodnie ze współczesnym ujęciem homiletyki rozumianej
jako dyscyplina praktyczno-teologiczna.
Autor wykorzystał źródła ogólno teologiczne z akcentem położonym na dokumentach
Soboru Watykańskiego II, posoborowych orzeczeniach Stolicy Apostolskiej i nauczaniu
papieży. Źródła te, pomimo tego, że zostały już po wielokroć poddane eksploracji
teologicznej, zostały przez Autora pracy „poddane twórczej interpretacji w aspekcie
podejmowanej problematyki badawczej” (s. 41). Literatura przedmiotu i pomocnicza
dostarczyły materiału, „który pomógł lepiej zrozumieć i przedstawić podstawy dialogiczności
homilii” (s. 42).
W pracy zastosowano szczegółowe metody badawcze jak analiza, synteza, dedukcja,
egzegeza, interpretacja tekstu i metoda pozytywna. Do tak sformułowanego celu i metody
rozprawy dostosowana jest struktura pracy. Składa się na nią pięć rozdziałów.
W rozdziale I rozprawy Autor przedstawia dialogiczną naturę osoby ludzkiej w ujęciu
antropologiczno-filozoficznym
oraz
antropologiczno-teologicznym.
Szczególnie
uwzględniona została koncepcja osoby obecna w personalizmie oraz idea człowieka jako
2
obrazu Bożego na wzór Chrystusa. Tak przedstawione refleksje pozwoliły ukazać relacyjną
naturę człowieka a tym samym przedstawić dialog jako akt osoby ludzkiej.
Problematykę rozdziału drugiego stanowi szczegółowe omówienie dialogu Boga z
ludźmi, który realizuje się w historii zbawienia począwszy od wewnętrznego życia Boga w
Trójcy jedynego. Pada tu między innymi stwierdzenie fundamentalne dla całej pracy: „Dialog
immanentny w Trójcy Świętej przechodzi w dialog soteriologiczny z ludźmi. […] Objawienie
nie polega na jednokierunkowym przekazie informacji o sobie, lecz na samo udzielaniu się w
dialogu” (s. 103). Następnie Autor rozprawy skupia swoje refleksje na wydarzeniu Chrystusa
i przedstawia dialogiczne ujęcie objawienia i procesu zbawczego. W końcu ukazuje dialog
zbawczy realizujący się w pośrednictwie zbawczym Kościoła.
W rozdziale trzecim zaprezentowano liturgię jako dialog. W poszczególnych
odsłonach swej refleksji Doktorant przedstawia kolejno: dialogiczną perspektywę liturgii,
dialogiczne relacje podmiotów liturgii, dialog jako warunek owocnego uczestnictwa w
liturgii, dialogiczną strukturę obrzędów liturgicznych. Przeprowadzone tu badania ukazały w
sposób szczegółowy jak Kościół wchodzi przez liturgię w paschalną dynamikę dialogu
zbawczego.
Zagadnienia omówione w rozdziale trzecim budują podstawę do refleksji nad homilią,
która jest integralną częścią liturgii, posiada naturę liturgii oraz pozostaje w funkcji liturgii.
Homilia jako dialog staje się przedmiotem refleksji zawartych w czwartym, kluczowym
rozdziale pracy. Autor kreśli w nim biblijne, teologiczne i komunikacyjne podstawy
dialogicznego wymiaru homilii. Omówieniu i ocenie poddane zostały rodzaje dialogu
wirtualnego i realnego. W końcu ukazano kryteria dialogiczności homilii oraz pastoralne racje
i perspektywy dialogu homilijnego.
Rozdział piąty jest szczegółową prezentacją praktycznych sposobów realizacji dialogu
w homilii. Przedstawiono tutaj kolejno aktualizację oraz dynamikę dialogu zbawczego w
homilii. Omówiono niektóre modele i sposoby służące pobudzaniu słuchaczy do interakcji z
Bogiem i homilistą, charakterystycznej dla dialogu. W końcu ukazano komunikacyjne
aspekty dialogu homilijnego (cechy i środki językowe, zachowania retoryczne, komunikaty
niewerbalne), które mogą ożywić relacje interpersonalne uczestników homilii.
W zakończeniu rozprawy Autor przedstawia podsumowanie badań, wnioski o
charakterze praktycznym oraz perspektywę dalszych badań problematyki dialogu w homilii.
Całość dysertacji uzupełnia wykaz skrótów i abstrakt.
3
2. Wartość merytoryczno-formalna dysertacji
a) Autor w sposób klarowny i uzasadniony sformułował cel rozprawy. Przedstawił
aktualny stan badań nad podejmowaną problematyką wskazując tym samym na zasadność
podjętych w pracy poszukiwań naukowych.
b) We właściwy sposób dobrane zostały także metody badawcze. Dostosowane są ona
nie tylko do celu i przedmiotu badań, lecz oddają także praktyczno-teologiczny charakter
homiletyki. Właściwa chronologia i logika etapowania badań ujawnia się w schemacie
zagadnień głównych i szczegółowych, które zostały ułożone zgodnie z zasadą asocjacji w
logiczny schemat planu pracy. Poszczególne etapy badawcze zostały w sposób klarowny i
logiczny opisane przez Autora.
c) Wartość rozprawy podnosi bogata i odpowiednio dobrana bibliografia. Mamy tu
opracowania reprezentujące szeroki zakres czasowy – od Soboru Watykańskiego II aż po
publikacje, które ukazały się w 2016 roku. W ten sposób ukazana została hermeneutyka
ciągłości w kościelnym i teologicznych spojrzeniu na homilię.
d) Recenzent pragnie podkreślić interdyscyplinarny charakter rozprawy. W pracy na
szczególną uwagę zasługują nie tylko refleksje na temat teologii liturgii i homilii, lecz także
uwagi dotyczące analiz o charakterze antropologiczno-filozoficznym. Zwłaszcza refleksje
oparte na współczesnej filozofii personalistycznej stanowią wymierny wkład w rozwój
współczesnej myśli homiletycznej.
e) Z wielu względów rozprawa posiada wartość praktyczną. O niektórych z nich
wspomniano już we wstępie recenzji wskazując na aktualność rozprawy. W tym miejscu
dodajmy jeszcze dwa aspekty praktycznego ukierunkowania pracy. Po pierwsze rozprawa
może przyczynić się do pogłębienia teologicznej świadomości głosicieli słowa Bożego
przypominając im, że homilia pozbawiona dialogicznego wymiaru jawić się może wiernym
jako zwykła indoktrynacja, może być odczuwana jako zewnętrzny nacisk lub zagrożenie
osobistej wolności, którą współczesny człowiek żyjący w społeczeństwie pluralistycznym tak
bardzo sobie ceni. Po drugie zaś praca ta może być ważnym głosem przeciwko współczesnej
praktyce nie głoszenia, lecz odczytywania homilii (i to często nie własnych), przez co
przepowiadanie zatraca swój dialogiczny wymiar, kłóci się z takim samym wymiarem liturgii
oraz jest nieadekwatne wobec oczekiwań i mentalności słuchaczy. Po trzecie w końcu Autor
klasyfikuje jako możliwe bądź jako kontrowersyjne i niedopuszczalne różne sposoby
realizacji dialogu rzeczywistego w homilii. Praktyczną wartość rozprawy podnosi fakt, że
zamieszczone tam uwagi i propozycje zostały uzupełniona o przykładową analizę obecności
dialogicznego wymiaru homilii w wybranych przez Autora jednostkach przepowiadania.
4
Teksty wybranych homilii były przywoływane jako ilustracje dla proponowanych rozwiązań
praktycznych.
f) Interdyscyplinarna problematyka rozprawy wymagała zastosowania szerokiej
perspektywy badawczej. Autor dysertacji wykazał się z jednej strony umiejętnością dokładnej
analizy źródeł i bibliografii a z drugiej zaś zdolnością poprawnej klasyfikacji oraz
systematyzacji zebranego materiału. Uważna analiza rozprawy ujawnia kompleksową wiedzą
homiletyczną Doktoranta, który swobodnie porusza się pomiędzy homiletyką fundamentalną i
formalną. Autor nie boi się także formułowania własnych, teologicznych sądów czy też
wchodzenia w polemikę z utartymi propozycjami dotyczącymi praxis homilijnego
przepowiadania.
g) Refleksje zawarte w dysertacji zostały nie tylko udokumentowane, lecz także
poszerzone w postaci przypisów dygresyjnych i odsyłających. Dzięki temu wnioski zawarte w
rozprawie sformułowane zostały na podstawie solidnie przeprowadzonej analizy.
h) Pozytywnie ocenić należy konsekwentnie budowane wstępy oraz podsumowania do
poszczególnych rozdziałów pracy. Znacznie ułatwiają one lekturę pracy oraz zapewniają jej
zasadność, logikę oraz ciągłość narracji teologicznej.
i) Wysoko ocenić należy obecną w rozprawie precyzję terminologiczną, która
porządkuje przedstawione refleksje i wzmacnia uzasadnienie stawianych wniosków. Praca
cechuje się także stylem naukowym właściwym dla plac dyplomowych.
3. Wątpliwości i pytania
a) Aby podkreślić teologiczny wymiar współczesnej homiletyki Autor używa na jej
określenie zwrotu „teologia homiletyczna”. Oczywiście posiłkuje się w tym względzie
sugestiami zawartymi w publikacjach niektórych polskich homiletów. Należy jednak
pamiętać, że taka terminologia na gruncie polskiej refleksji teologicznej pozostaje nadal
raczej w kategorii propozycji. Nie znalazła ona bowiem jeszcze ostatecznego uzasadnienia i
pełnego zastosowania. Polemizując z takim określeniem homiletyki można by, poprzez
analogię, wskazać współczesną liturgikę, która posługuje się dwoma terminami oznaczające
inny przedmiot badań: teologia liturgii i teologia liturgiczna. Teologia liturgiczna nie
zastępuje terminu liturgika i jest nie tyle teologią liturgii, co teologią z liturgii pojmowaną
jako teologia in actu. Jest teologią w funkcji liturgii oraz posiada charakter konkretny i
życiowy. Idąc tym tokiem rozumowania, analogicznie można by mówić o teologii
homiletycznej (lub: teologii homilijnej) rozumianej nie jako teologia homilii, lecz jako
homilia będąca teologią samą w sobie – teologią z liturgii, teologią żywą, misteryjną,
5
konkretną i dynamiczną tzn. prowadzącą do żywego poznania misterium Chrystusa. Zresztą
sami twórcy teologii liturgicznej uznają homilię za przykład teologii liturgicznej lub mówi
się, że homilia pozostaje w osmozie z teologią liturgiczną. Stąd też, analogicznie do teologii
liturgicznej homilię nazwać można „teologią pierwszą” (theologia prima), która jest
mówieniem o Bogu z perspektywy Boga, jest oddaniem głosu Chrystusowi, który pragnie
włączyć wiernych w swoje zbawcze misterium. Przy takim ujęciu homilii sama homiletyka
jawi się już jako theologia secunda – jako (mówiąc w uproszczeniu) naukowa refleksja nad
tym, jak misterium Chrystusa aktualizuje się poprzez przepowiadanie liturgiczne oraz w jaki
sposób przepowiadanie to staje się regularnym pokarmem chrześcijańskiej wiary w
warunkach współczesności. W takim ujęciu należałoby mówić raczej o teologii homilii a nie
o teologii homiletycznej. Poza tym użycie terminu teologia homiletyczna zdaje się zawężać
przedmiot badań do homilii, podczas gdy homiletyka zajmuje się też paralelnymi do homilii
formami przepowiadania jak kazanie i konferencja czy też innymi typami przepowiadania, jak
np. pierwsze głoszenie (przepowiadanie kerygmatyczne, katecheza podstawowa). Oczywiście
Autor pracy mógł tego nie wiedzieć – śledząc polskie opracowania homiletyczne mógł nie
natknąć się na polemikę w tym względzie. Tego rodzaju dyskusje stanowią raczej przestrzeń
akademickich dyskusji. Recenzent, zgodnie z intencją Autora pracy, przyjmuje zastosowaną
przez niego terminologię mając świadomość, że chodziło mu o ważne podkreślenie wymiaru
homiletyki jako nauki teologicznej. Poza tym stosowanie określenia teologia homiletyczna
znajduje swoje racje, jak choćby fakt, że termin homiletyka jest nazbyt obciążony
niewłaściwymi, historycznymi konotacjami.
b) W rozdziale II podrozdział 2.2. pt. „Dialog zbawczy w Chrystusie” umieszczony
został paragraf pt. „Dialogiczna koncepcja objawienia”, co może sugerować zawężenie
objawienia do wydarzenia Jezusa Chrystusa. Zdaniem recenzenta paragraf ten można by
umieścić w podrozdziale 2.1. zatytułowanym „Trynitarne podstawy dialogu zbawczego”,
zaraz po paragrafie: „Historiozbawcze posłanie Syna i Ducha Świętego”. Poprzez
umieszczenie wspomnianej tematyki w tym miejscu jeszcze bardziej zostałby podkreślony
został personalistyczny, dynamiczny i historyczny charakter objawienia.
c) Podobnie wrażenie mamy w podrozdziale 4.1. pt. „Dialogiczny paradygmat
homilii”. Autor opisuje tu etymologię homilii (głównie w kontekście jej związku z
dialogiem). Następnie zaś omawia pierwowzory homilii obecne w przepowiadaniu Jezusa i
Apostołów. Po czym przechodzi od razu do soborowych i posoborowych orzeczeń Kościoła o
homilii. W takim ujęciu pominięta zostaje przepowiadanie patrystyczne oraz refleksja ojców
Kościoła nad homilią. Podjęcie takiego zagadnienia byłoby zasadne także z tego względu, że
6
sam Autor pracy na początku tego podrozdziału zaznacza: Sobór Watykański II, odnawiając
liturgię i homilię postanowił powrócić do „pierwotnej tradycji ojców Kościoła”. Niektóre
aspekty patrystycznej wizji homilii zostały co prawda ukazane w paragrafie pt. „Znaczenie
terminu homilia”, lecz aby ujawnić integralne spojrzenie w tym względzie zasadnym byłoby
umieszczenie w strukturze wspomnianego podrozdziału krótkiego paragrafu dedykowanemu
przepowiadaniu ojców Kościoła.
d) Nauczanie papieży przedstawione w bibliografii osobiście uporządkowałbym w
kluczu chronologicznym, a nie alfabetycznym.
e) W pracy naukowej, dla której właściwa jest precyzja wypowiedzi, osąd, krytyka czy
klasyfikacja należy unikać zwrotów o charakterze kolokwialnym np.: „Ciekawą analizę na ten
temat podjęli …” (s. 246, przypis 273). Tego rodzaju sformułowania pojawiają się jednak w
recenzowanej rozprawie bardzo rzadko. Można by tu raczej mówić o pojedynczych
przypadkach.
f) W rozprawie można znaleźć kilka drobnych niedociągnięć natury edytorskiej, np.:
na s. 197 w przypisie 32 w treści przypisu dygresyjnego pojawia się znów odsyłacz do
przypisu 32; na s. 205 pojawia się inny kolor czcionki.
4. Tematy do dyskusji:
a) W dokumentach Kościoła, w których pojawia się informacja na temat dialogowej
formy homilii po wielokroć podkreśla się, że z możliwości wykorzystania dialogu w homilii
należy korzystać „czasem” i „roztropnie” (por. Dyrektorium o Mszach z udziałem dzieci nr
48; Ecclesia de mysterio z 15 VIII 1997 art. 3 § 3). W związku z tym proszę odpowiedzieć na
podwójne pytanie: jaki dialog ma dominować w homilii – rzeczywisty czy wirtualny? Jakie są
kryteria zastosowania dialogowej formy homilii? Nadmienię, że drugie nie jest pytaniem o
kryteria dialogiczności homilii (co wybrzmiało w pracy na s. 177 nn.), lecz jest prośbą o
wskazania kryteriów możliwego zastosowania dialogowej formy homilii.
b) Proszę przedstawić dialogiczny wymiar homilii w teorii i praxis ojców Kościoła –
recenzentowi chodzi głównie o wskazanie tych ojców, którzy kładli szczególny nacisk na
dialogiczność lub dialogowość homilii.
c) Z perspektywy swojej pracy proszę ocenić coraz częstszą w Kościele polskim
praktykę odczytywania a nie głoszenia homilii w czasie celebracji liturgicznej?
7
5. Wniosek końcowy
Odpowiednio dobrana metoda, zasadnie skonstruowana struktura pracy oraz jasno
postawiony cel sprawiły, że Autor dysertacji rozwiązał problem postawiony w tytule
rozprawy. Rozprawa jest oryginalna i należy ocenić ją bardzo pozytywnie zarówno pod
względem merytorycznym i formalnym. Praca posiada wysoką wartość teoretyczną i
praktyczną. Spełnia kryteria dysertacji doktorskiej. Stawiam więc wniosek do Wydziału
Teologicznego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie o dopuszczenia ks. mgra
lic. Arkadiusza Cygańskiego do dalszych etapów przewodu doktorskiego. W tym miejscu
dołączam także wniosek o wyróżnienie rozprawy. Wniosek argumentuję przede wszystkim
interdyscyplinarnym charakterem pracy, zastosowaniem szerokiej perspektywy badawczej
oraz dojrzałością zawartych w rozprawie refleksji i postulatów.
8