Terytorium w prawie międzynarodowym
advertisement
Zagadnienia (opracowane) - na egzamin z przedmiotu Prawo międzynarodowe publiczne – dr Magdalena Dąbrowska Terytorium w prawie międzynarodowym Termin terytorium (łac. territorium) używane jest w różnych znaczeniach. Termin „terytorium” w znaczeniu ogólnym definiowane jest jako przestrzeń, w której działają państwa i inne podmioty prawa międzynarodowego. podział terytoriów: podległe suwerenności państwowej poszczególnych państw, - niepodlegające suwerenności państwowej lecz dostępne dla wszystkich państw w celu ich działalności w kierunku określonym w umowach i zwyczajach międzynarodowych, - zależne, nie podlegające suwerenności żadnego państwa, lecz za ich stosunki międzynarodowe odpowiedzialność ponoszą inne państwa, bądź organizacje międzynarodowe, - niczyje, które mogą być poddane suwerenności jakiegoś państwa Terytorium państwowe jest trójwymiarową przestrzenią, w której państwo sprawuje suwerenną władzę. Terytorium państwowe złożone jest z obszaru lądowego, powietrznego i morskiego (jeśli państwo ma dostęp do morza) o określonych granicach. Składniki terytorium państwowego Terytorium lądowe państwa - stanowi najistotniejszy element terytorium państwowego. Niekiedy identyfikuje się go z całym terytorium państwowym. Do obszaru lądowego zaliczają się również wyspy jak i wody śródlądowe np. rzeki lub jeziora. Terytorium państw może być ciągłe (jednolite) lub też rozczłonkowane (obejmujące np. enklawy, półenklawy). Enklawa – jest to część terytorium lądowego państwa otoczona ze wszystkich stron przez terytorium innego państwa lub państw. Terminem półenklawy określa się część terytorium lądowego państwa, oddzieloną od jego podstawowego terytorium, ale posiadającą zarazem granicę morską. Terytorium morskie państwa – obejmuje morskie wody wewnętrzne i morza terytorialne jak i tzw. wody archipelagowe (w przypadku państw położonych na wyspach tworzących archipelag). Terytorium morskie nie obejmuje państw śródlądowych (nie posiadających dostępu do morza). Wnętrze ziemi – są to obszary podziemne, zarówno pod obszarami lądowymi i morskimi danego państwa. Teoretycznie zakres władzy może sięgać aż do jądra ziemi. W praktyce sięga jedynie do możliwości eksploatacyjnych człowieka. Terytorium powietrzne – przestrzeń powietrzna położona nad terytorium lądowym i morskim stanowi część składową terytorium państwowego. Górna granica przestrzeni powietrznej państwa nie została dotychczas określona w sposób wiążącyZwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo władzy suwerennej. Zwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo władzy suwerennej. państwa mają swobodę działania i mogą podejmować wszelkie środki, jakie uznają za właściwe i konieczne w danej sytuacji a jedynym jej ograniczeniem są suwerenne prawa innych państw oraz normy prawa międzynarodowego o charakterze zakazowym. Zwierzchnictwo terytorialne jest więc władzą najwyższą, pełną i wyłączną co oznacza, że wszystkie osoby i rzeczy znajdujące się na terytorium państwa podlegają jego władzy i prawu. żadne państwo nie może korzystać ze zwierzchnictwa terytorialnego w sposób, który narusza suwerenność terytorialną innego państwa np. przez wyrządzanie szkód na terytorium państwa sąsiadującego Zwierzchnictwo terytorialne może podlegać również ograniczeniom wynikającym z prawa zwyczajowego bądź umów międzynarodowych, którymi państwo wiąże się dobrowolnie np. prawa nieszkodliwego przepływu na morzu terytorialnym, wyłączenie spod jurysdykcji członków personelu dyplomatycznego, konsularnego jak i ich rodzin oraz należących do nich rzeczy. wykonywanie części swoich uprawnień zwierzchnich innemu państwu lub organizacji międzynarodowej nie tracąc przy tym suwerenności. Ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego Demilitaryzacja demilitaryzacja całkowita oznacza zakaz stacjonowania i przebywania w strefie zdemilitaryzowanej jakichkolwiek formacji wojskowych z wyjątkiem oddziałów porządkowych. w rejonie zdemilitaryzowanym występuje całkowity zakaz konstruowania nowych urządzeń wojskowych (np. koszary, twierdze), a istniejące zostają zniszczone. Demilitaryzacja całkowita stosowana była na terenach pokonanej strony konfliktu zbrojnego, aby uniemożliwić wznowienie jej potencjału militarnego w przyszłości np. Niemiec po II wojnie światowej. demilitaryzacja częściowa polega na ograniczeniu w wykorzystywaniu danego rejonu do celów wojskowych np. strefy bezatomowe, na których nie można umieszczać broni nuklearnej. Neutralizacja – na terytoriach zneutralizowanych obowiązuje zakaz prowadzenia działań wojennych jak również zabronione jest wykorzystywanie danego terytorium w charakterze bazy do prowadzenia operacji wojskowych np. taki status uzyskała w wyniku umowy z 1881 r. Cieśnina Magellana. Stacjonowanie wojsk obcych – w czasie pokoju wojska obce mogą stacjonować na terytorium drugiego państwa tylko za jego zgodą i z reguły na określony czas. W ramach zawartej umowy międzynarodowej państwo może przekazać część swojego terytorium (za określoną kwotę lub korzyść) na rzecz innego państwa w celu utworzenia bazy wojskowej. Utworzenie bazy wojskowej związane jest z przekazaniem innemu państwu jurysdykcji nad obszarem bazy (a czasami również poza nią), oznacza to, że państwo ma prawo budowania i instalowania urządzeń wojskowych, sprowadzania i gromadzenia zapasów amunicji czy utrzymywania w bazach personelu wojskowego. Dzierżawa - polega na czasowym i odpłatnym użytkowaniu części terytorium państwa przez inne państwo w zakresie określonym w zawartej umowie dwustronnej. Przykładem dzierżawy była część Hongkongu, którą administrowała Wielka Brytania, chociaż jego suwerenem były Chiny. nabycie terytorium państwowego Nabycie pierwotne – ma miejsce wówczas, gdy państwo nabywa terytorium, które w momencie nabycia nie podlegało suwerenności jakiegokolwiek innego państwa. Nabycie pochodne - polega na przejęciu terytorium, które do czasu nabycia należało do innego państwa. sposoby nabycia terytorium Cesja – jest najczęstszym sposobem nabycia terytorium. Polega ona na odstąpieniu przez jedno państwo części swego terytorium drugiemu państwu. Jest to przeniesienie (scedowanie), na podstawie umowy miedzynarodowej, zwierzchnictwa nad danym terytorium z jednego państwa na drugie. Państwo cedujące przekazuje wszystkie swoje prawa do danego terytorium na rzecz innego państwa – cesjonariusza. Z cesją mamy do czynienia z reguły w traktatach pokojowych Cesja odpłatna - polega na przekazaniu danego terytorium na rzecz innego państwa w zamian za określoną cenę. Jest ona podobna do umowy kupna- sprzedaży w prawie cywilnym, ale różnica polega na tym, że na jej podstawie następuje tylko przeniesienie zwierzchnictwa terytorialnego a nie własności w rozumieniu prawa cywilnego Cesja a obywatelstwo ludność zamieszkała cedowane terytorium przechodzi wraz z terytorium pod władzę innego państwa i zmienia swoje obywatelstwo; ludność zamieszkała cedowane terytorium ma prawo wyboru obywatelstwa: albo pozostaje przy dotychczasowym obywatelstwie, albo zmienia na obywatelstwo państwa, pod władzę którego terytorium przechodzi; ludność zamieszkała cedowane terytorium zostaje przesiedlona na pozostałą część terytorium państwa cedującego. Plebiscyt - czasami nazywana cesją plebiscytarną – warunkiem niezbędnym przekazania zwierzchnictwa terytorialnego danego terytorium na rzecz innego państwa jest uzyskanie zgody ludności zamieszkującej dane terytorium w formie plebiscytu czyli głosowania przeprowadzonego na podstawie odpowiedniego porozumienia międzynarodowego, którego wynik jest wiążący dla zainteresowanych państw. Przyrost – jest uważany za pierwotny sposób nabycia terytorium. Przyrost terytorium polega na rozciągnięciu zwierzchnictwa na dane terytorium w wyniku działania sił przyrody lub działalności człowieka np. zmiany biegu rzeki, działania prądów morskich, ruchy tektoniczne, procesy wulkaniczne, w wyniku których powiększa się obszar lądowy lub powstają nowe wyspy. Zawłaszczenie ziemi niczyjej (terra nullius) – nazywana również okupacją polega na rozciągnięciu zwierzchnictwa terytorialnego na terytorium, które nie podlegało nigdy władzy suwerennej innego państwa lub zostało porzucone przez poprzedniego suwerena. O nabyciu terytorium poprzez zawłaszczenie decydują dwie zasady: zasada efektywności – czyli faktyczne objęcie danego obszaru w posiadanie i traktowanie go jako części swego terytorium i wykonywanie tam władzy suwerennej, oraz zasada jawności – państwo dokonujące zawłaszczenia, ma obowiązek notyfikowania innym państwom o dokonanym zawłaszczeniu. Obecnie obszary mogące być przedmiotem zawłaszczenia nie występują. Ostatnim przykładem zawłaszczenia terra nullius było nabycie przez Norwegię wyspy Jan Mayen w 1924 r. Zasiedzenie – polega na nabyciu tytułu prawnego do terytorium, które było poddane władzy innego państwa, na wskutek ciągłego, długotrwałego i pokojowego sprawowania kontroli na tym terytorium, pod warunkiem, że poprzedni suweren nie wnosi protestu. Granica państwowa płaszczyzna pionowa lub pozioma, która oddziela terytorium państwa od innych obszarów, tzn. od terytoriów innych państw lub terytoriów niepodlegających suwerenności państwowej. odwrócony stożek, którego wierzchołek znajduje się w środku kuli ziemskiej natomiast podstawę stanowi granica między przestrzenią powietrzną a przestrzenią kosmiczną. granice naturalne - wyznaczone zgodnie z rzeźbą terenu, np. przez morza, rzeki, granice sztuczne- utworzone przez człowieka i poprowadzone niezależnie od ukształtowania terenu. orograficzne – uwzględniające ukształtowanie powierzchni; geometryczne – utworzone niezależnie od ukształtowania terenu granice astronomiczne, które przebiegają wzdłuż południków i równoleżników np. między Stanami Zjednoczonymi a Kanadą. Etapy kształtowania się granicy państwowej: 1. polityczne określenie granicy – określa ogólnie przebieg linii na mapie granicznej np. w traktacie pokojowym 2. delimitacja – jest kolejnym etapem wyznaczania przebiegu granicy i polega na ustaleniu przez specjalną komisję delimitacyjną (dwustronną) szczegółowego przebiegu granicy, który zostaje naniesiony na mapie, 3. demarkacja - jest to ostatni etap, podczas którego mieszana komisja graniczna wytycza granicę w terenie za pomocą specjalnych słupów granicznych, tablic. Rzeki międzynarodowe „Rzeka międzynarodowa to taka, która spełnia określone warunki geograficzne i na której, mocą umowy międzynarodowej, została ustanowiona wolność żeglugi dla statków handlowych wszystkich państw”. Zasady żeglugi na rzekach międzynarodowych zawarto w Akcie Końcowym Kongresu Wiedeńskiego z 9 czerwca 1815 r. w art. 108-116, w których stwierdzono, „że żegluga na określonych rzekach, przepływających przez rożne państwa, od miejsca gdzie rzeka staje się żeglowna będzie wolna i na potrzeby handlu nikomu nie będzie wzbroniona” Szczegółowe przepisy załączone do Aktu końcowego regulowały natomiast żeglugę na Renie, Neckarze, Menie, Mozeli, Mozie i Skaldzie. Konwencja i Statut o ustroju dróg żeglownych o znaczeniu międzynarodowym podpisana w Barcelonie 20 kwietnia 1921 r. Za drogi żeglowne o znaczeniu międzynarodowym uznała: wszystkie z natury żeglowne części drogi wodnej w kierunku morza i od morza, przedzielające lub przecinające różne państwa; drogi wodne lub części dróg wodnych, naturalne lub sztuczne, uznane w drodze jednostronnej lub umownej przez państwa sprawujące nad nimi kierownictwo za podlegające przepisom konwencji ogólnej w sprawie dróg żeglownych. Konwencja ta miała jednak niewielki zasięg bowiem wiele państw jej nie ratyfikowało m.in. Polska. Arktyka jest to obszar polarny położony wokół bieguna północnego, obejmujący Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty i przylegające morza wraz z wyspami Niektóre państwa, głównie Kanada i Związek Radziecki (obecnie Rosja) przyjęły w stosunku do Arktyki tzw. teorię sektorów. Po raz pierwszy została zastosowana w konwencji angielsko-rosyjskiej w 1825 r., w której określone zostały granice miedzy Kanadą i Alaską. Zakłada ona, że państwo którego terytorium przylega do obszarów arktycznych, rości sobie prawo do wszystkich obszarów, zarówno odkrytych, jak i tych, które zostaną odkryte w przyszłości w sektorze. Arktyka stanowi obszar o strategicznym znaczeniu, biorąc pod uwagę fakt, że w rejonie bieguna północnego złoża ropy naftowej i gazu ziemnego mogą sięgać nawet jednej czwartej światowych zasobów. Badania naukowe natomiast alarmują, że ok. 2040 r. na skutek globalnego ocieplenia Arktyka będzie pozbawiona w porze letniej pokrywy lodowej. Antarktyka jest to obszar polarny i subpolarny położony wokół bieguna południowego, obejmujący Antarktydę (uznawaną za szóstą część świata), jak i otaczające ją wyspy oraz południowe części trzech oceanów: Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Granicę Antarktyki wyznacza art. VI Układu w sprawie Antarktyki, podpisanego w Waszyngtonie 1 XII 1959 r., który określa Antarktykę jako „…rejon na południe od 60 równoleżnika szerokości południowej, włączając w to wszystkie szelfy lądowe…” Układ przewiduje, że Antarktyka będzie wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych. Zabronione są wszelkie przedsięwzięcia o charakterze wojskowym, jak tworzenie baz i fortyfikacji, przeprowadzanie manewrów wojskowych oraz dokonywanie prób z bronią jądrową. Na obszarze Antarktyki obowiązuje wolność badań naukowych. Układa Antarktyczny uzupełniony został Protokołem o ochronie środowiska sporządzonym w Madrycie 4 października 1991 r., w którym Antarktyka została uznana za „neutralny rezerwat poświęcony pokojowi i nauce”. Zakazana została, oprócz badań naukowych, jakakolwiek działalność w odniesieniu do zasobów mineralnych. Protokół wprowadza również pięćdziesięcioletnie moratorium na eksploatację bogactw mineralnych Antarktyki.
